20 май — жаҳон адабиётининг ёрқин сиймоси Оноре де Бальзак таваллуд топган кун
“Ёзувчининг ўз олий ҳаками бор – бу келажакдир”, деганди Бальзакнинг ўзи. Улуғ санъаткор айтган бу ҳикматнинг нечоғлик рўёбга чиққанини жаҳон халқларининг адиб ижодига катта қизиқиш билан қараб келаётганидан ҳам билсак бўлади.
ОНОРЕ ДЕ БАЛЬЗАК ВА УНИНГ «ИНСОН КОМЕДИЯСИ»
Муҳаммаджон Холбеков
филология фанлари доктори, профессор
Буюк француз ёзувчиси Оноре де Бальзак ижоди Европа танқидий реализми адабиётининг юқори чўққиси ҳисобланади. Адиб қаламига мансуб “Инсон комедияси” эпопияси у яшаган давр буржуа тузуми ва жамияти тарихини ўзида ҳаққоний мужассамлаштирган қомусий асардир.
Оноре де Бальзак 1799 йилнинг 20 майида Франциянинг Тур шаҳрида мансабдор шахс оиласида таваллуд топди. Ёш Балъзак ўрта маълумотни Париж пансион (ёпиқ типдаги мактаб-интернат – М.Х.)ида олгач, ота-онасининг хоҳиши билан ҳуқуқ мактабига ўқишга киради. Айни пайтда, Сарбонна университетига қатнаб, адабиётдан маърузалар тинглайди, бор талант ва иқтидорини бадиий ижодга бахшида этади. Ёзувчиликка бўлган истаги хом хаёл эмаслигини исботлашга ва ўз орзу-умидларини рўёбга чиқаришга интилган Бальзак отасидан икки йилга муҳлат сўраб, Парижда қолади. Бу пайт истеъфога чиққан жаноб Франсуа Бальса (ёзувчининг отаси – М.Х.) оиласи билан Париждан узоқ бўлмаган Вильпаризи шаҳарчасига кўчиб кетган эди.
Деярли барча кунларини муҳтожликда ўтказган ёш Бальзак, икки йил давомида XVII аср классик трагедия жанрининг усталари Пьер Корнель ва Жан Расин ижодига тақлидан “Кромвел” (1819) номли шеърий фожиасини ёзиб тугатади. Бахтга қарши ёзувчининг бу илк асари унга шуҳрат келтирмайди, адабиёт анжуманларида танқидга учрайди. Шундан сўнг у бир неча тахаллусларда қатор қисса ҳамда новеллаларини эълон қилади. Бу асарлар ҳам ёш адиб номини адабиёт оламига танитмайди. Ваҳоланки, ёзувчининг мазкур асарлари сюжетида романтизм адабиёти руҳи акс этиб турса-да, бироқ улардаги хаёлий воқеалар, афсонавий ҳодиса ва тўқима образлар тасвири мазмунга зерикарли тус берган, китобхонни зериктириб қўйгувчи ҳолатда эди. Хуллас, Бальзакнинг реалликдан узоқ бўлган бу асарлари ҳам романтик ёзувчилар Виктор Гюго, Жорж Санд, Александр Дюма ва Сент-Бёв тарафидан кескин танқид қилинади. Дастлабки машқлари саналган бу асарлари баҳридан ўтган Бальзак кейинчалик “фақат ўз номим (Бальзак-М.Х) билан чиққан китобларимнигина ўзимники ҳисоблайман”, деб ёзади.
Ёзувчининг Бальзак тахаллуси билан 1829 йилда чоп қилинган “Шуанлар” номли биринчи романи ўз муаллифини адабиёт оламига танитди. Дарҳақиқат, Бальзак бу асари билан романтизм оқимидан чекиниб, танқидий реализм томон бурилганди. “Шуанлар”да 1799 йили Франциянинг Бретон вилоятида Республикага қарши бошланган исённи бостириш билан боғлиқ воқеалар реал образлар воситасида тасвирланган эди. Ёзувчи романда мансабдор шахслар ва генераллар билан бир қаторда оддий халқ вакилларини ҳам бош қаҳрамон даражасига кўтараркан, уларнинг ўз ватани Франция тақдирига бефарқ қолмай, балки энг оғир дамларда ҳам унга жон фидо айлаб курашганликларини юксак маҳорат билан таърифлайди.
XIX аср ўттизинчи йилларининг биринчи ярмида Бальзак француз жамиятига мансуб турли табақалар вакилларининг ҳаётини тасвирловчи “Гобсек”, “Сағри териси тилсими”, “Полковник Шабер”, “Қишлоқ врачи”, “Евгения Гранде”, “Горио ота” сингари қатор роман ва қиссаларини яратди. Бу йиллар Оноре де Бальзак ижодининг энг гуллаган даври бўлиб, у яратган юқоридаги асарлар ўз муаллифини танқидий реализм адабиётининг шоҳсупасига олиб чиққан эди.
1834 йил Баьзак ёзган асарларини бирлаштириб, уларга “Инсон комедияси” деган умумий ном беради. “Инсон комедияси” учта асосий бўлимдан (“Одатлар ҳақида этюд”, “Фалсафий этюд” ва “Аналитик этюд”) иборат бўлиб, улар ўз ичига 143 номдаги катта-кичик асарни қамраб олиши лозим эди. Бироқ ёзувчи ўзининг йигирма йилга яқин ижоди давомида улардан 97 тасини ёзишга улгуради.
Буюк адиб ўзининг муаззам “Инсон комедияси”га ёзган сўзбошисида шундай таъкидлаганди: “Француз жамияти ўзи тарихнинг яратувчиси бўлиб чиқди, менга эса унинг котиби бўлиш вазифаси насиб этди. Эҳтимол мен шунча тарихчилар томонидан унутилган тарих яъни хулқлар тарихини ёзиб чиқишга муяссар бўларман. Мен кўп бардош ва жасорат йиғиб, насиб бўлса, XIX аср Францияси ҳақидаги китобимни охирига етказарман”
Дарҳақиқат, Бальзак ўз олдига қўйган бу улкан вазифани айтганидек соз адо эта олди, ўзи яшаган давр буржуа Франциясининг хулқлар тарихини бадиий сюжет ва образларда равшан тасвирлаб берди.
Ёзувчи яратган эпопеянинг бош китоби, бу “Горио ота” романидир. Ундаги воқеалар адибнинг бошқа асарларида давом эттириб борилади. Китобхон романда иштирок этган Растиньяк, Бяншон, Вотрен, Нусинген, Гобсек, Тайфер каби персонажлар билан кейинги асарларда ҳам учрашади. Масалан, “Горио ота” романидаги икки муҳим образ – Горио ота билан Эжен Растиньяк бир-бири билан боғлангандир. Горио ота аслида буржуа корчалонлари даврасида кўп йиллар ном чиқарган, охирги пайтга келиб ўз қизларининг бахтли бўлишлари учун бор бисотини сарфлаган, оқибат бир мири ҳам пули қолмай, “итдек хор бўлиб ўлган” замонасининг вакили бўлса, Растиньяк камбағал оиладан чиққан, эндигина киборлар даврасига қадам қўйган келгуси буржуа жамияти вакили образидир. Йигитнинг киборлар даврасидаги дастлабки муваффақиятлари ва кекса Горио отанинг ҳалокати Реставрация (1815–1830) йиллари француз жамиятида Бальзак шоҳиди бўлган ижтимоий ахлоқ қонунларидан бунёд бўлганди. Ёзувчи бу тоифа одамларни романдаги Виконтесса де Босеан хоним тилидан шундай таърифлайди: “Қанча совуққонлик билан иш тутсангиз, шунча мартабангиз ошади. Ҳеч аямай зарба бераверинг, ана унда қаршингизда титраб туришадиган бўлишади… Ҳаётда жаллод бўлинг (Растиньякка қарата – М.Х), жаллод бўлмасангиз, унинг ойболтаси остида қоласиз”. Ёш Эжен Растиньяк ана шу насиҳат кетидан, яъни “зафар қозониш” йўлида курашмоқ ниятида кетади. Горио ота бўлса, “ҳаёсиз нақдина” йўлида зарбага учраб қурбон бўлади.
1830 йилларнинг иккинчи ярмида ёзувчи “Цезар Биротто”, “Ушалмаган орзулар”, “Деҳқонлар”, “Кузина Бетта”, “Арслик депутат”, “Ялангоёқларнинг дабдабаси ва қашшоқлиги” каби қатор роман, қисса ва новеллаларини яратди. Бальзак бу асарларида ҳам судхўрлик ва рақобат, молиячи найрангбозлар, мулк учун, олтин учун курашиб тубанлик ботқоғига ботган корчалонлар, турли тоифадаги одамлар қиёфасини гавдалантирди. Масалан, буржуа идеологияси, пулга ва олтинга сиғиниш одатининг XIX аср Францияси шаҳарларидан энг олис вилоятларигача етиб бориб, энг софдил кишиларни ҳам бахтсиз этаётганини санъаткор “Евгения Гранде” романида тасвирлар экан, бундай ҳаёт устидан чиқарган ҳукмнинг образлар орқали ифодалашдан ташқари “бу буржуа замони фожиасидир, унда заҳар йўқ, ханжар иштирок этмайди, аммо бу фожиа унда иштирок қилувчи учун машҳур Атридлар оиласида бўлиб ўтган барча драмалардан ҳам бешафқатроқдир” деган таърифни қўшимча қилади.
“Гобсек” қиссасида эса олтинга, бойликка ҳирс қўйган судхўр Гобсек образида хасисликнинг киши ҳаётида қандай майдонга келишини ва унинг оқибатларини таҳлил этиб беради. Таҳлил қилибгина қолмай, балки бу ҳодисани тамомила қоралайди ҳам. Буни санъаткор ўз қаҳрамонининг маънавий қашшоқлигини фош қилиш билан рўёбга чиқаради.
Шунингдек, буржуа жамиятида истеъдод эгаларининг хору зор бўлиши ёзувчининг “Сағри териси тилсими” романидаги олим Рафаэл, “Ушалмаган орзулар” романидаги Люсьен Шардон, “З.Маркас”даги файласуф Маркас образлари орқали очиб берилган. Истеъдодсиз, лекин уддабурон кишилар, масалан “Ушалмаган орзулар”даги журналист Лусто, “Пьер Грассу”даги рассом Пьер, “Евгения Гранде”даги Шарль ҳар хил йўллар билан мансабга кўтарилади, бойлик орттиришади. Ёзувчи бу асарларида буржуа тузуми ҳукмрон бўлган жамиятда фақат жиноят йўлига кирган, йиртқичлик қоидаларини мукаммал эгаллаган шахсларгина фаровон ҳаёт кечиради, деган хулосага келади.
1835–1843 йиллар давомида Бальзак ўзининг энг йирик асарларидан бири “Ушалмаган орзулар” романини ёзиб тугатади. Бу роман муаллифнинг олдинги асарларига қараганда ҳажм жиҳатидан ҳам, образлар дунёсининг баркамоллиги, воқеалар тасвирининг кенглиги ва ҳаққонийлиги жиҳатидан ҳам бирмунча устун туради. Масалан, шу пайтгача машҳур саналган “Горио ота” романидаги воқеалар фақат Париж шаҳрида содир бўлиб ўтса, “Ушалмаган орзулар”нинг сюжети дастлаб чекка вилоятларнинг бири Ангулемда бошланиб, сўнгра Парижга кўчади ва ниҳояси яна Ангулемда якунланади. “Горио ота” романида бош қаҳрамон Эжен Растиньякнинг провинциядаги ҳаёти эслатибгина ўтилади, холос. “Ушалмаган орзулар”да эса, бош қаҳрамон Люсьен Шардоннинг қишлоқдаги ҳаёти ҳам батафсил ёритилганини кузатамиз.
Оноре де Бальзак бойликка ҳирс қўйган буржуа синфининг жирканч қиёфасини, бузуқ ахлоқини тўғри тушуна билди. У ўз асарларида меҳнаткаш халқнинг ёппасига норозилигини, уларнинг турмадагидан баттар турмушини ҳаққоний кўрсатиб берди. Бальзак инсон психологиясининг чуқур билимдони ҳам эди. Буни биз адибнинг хусусий мулкчилик психологиясини очиб беришдаги маҳоратида ҳам кузатамиз. Шунинг учун ҳам “буюк инсоншунос”нинг бу санъати жаҳон адабиётида янги саҳифа – танқидий реализм саҳифасини очди. Унинг реализми – ўзи яшаган жамиятни муросасиз танқид этган реализм эди. Бальзак ўзининг “Инсон комедияси” туркумини яратиш билан замонасининг ҳушёр зиёлиси, ўткир тилли сатирик ёзувчиси, билимдон файласуфи сифатида жаҳон адабиётида шуҳрат қозонди.
Дарҳақиқат, Бальзак оғир ҳаёт ва ижод йўлини босиб ўтди. Сурункали меҳнат ва ҳаётий қийинчиликлар туфайли соғлигини йўқотган адиб умрининг охирги (1848–1850) йилларида янги асар эълон қилолмади. Узоқ йиллар хат ёзишиб келган меҳрибон дўсти ва сирдоши поляк аёли Эвелина Ганскаяга уйланиш ниятида 1850 йилнинг мартида Украинага келади. 14 март куни Бальзак ва Ганскаянинг никоҳ тўйи бўлиб ўтади. Орзуси ушалган адиб Париждаги сирдош дўсти Зюлма Карро хонимга қуйидаги хабарни йўллаган эди: “Менга ҳаётимнинг на бахтли болалигидан, на навқирон ёшлигидан тўйиб баҳра олиш насиб этди. Афтидан умримнинг ёзи ва кузи тотли ўтадиган кўринади”. Афсус, бундай бахт Бальзакка насиб бўлмади. Май ойида касали зўрайган адиб рафиқаси билан Парижга қайтади. Парижга келгач, у тўшакка ётиб қолади. 1850 йилнинг 18 августида буюк романист оламдан кўз юмди. “Жаноб Бальзак барча буюкларнинг буюги, улуғ инсонларнинг улуғи эди… у ёзиб қолдирган асарлар бутун бир китобни, замонамизни тўлиқ ва ёрқин картиналарда акс эттирувчи ҳаёт саҳифасини ташкил қилади”, деганди дафн маросимида сўз олган ёзувчи Виктор Гюго.
Дарвоқе, Бальзак яшаган жамият унинг меросини қадрламаган бўлса-да, адиб ўз асарлари билан ўн тўққизинчи асрнинг ўрталаридаёқ бутун Европага танилган эди. Ўтган асрга келиб, ўзбек китобхонлари ҳам ёзувчи асарларини она тилида ўқишга муяссар бўлдилар.
“Ёзувчининг ўз олий ҳаками бор – бу келажакдир”, деганди Бальзакнинг ўзи. Улуғ санъаткор айтган бу ҳикматнинг нечоғлик рўёбга чиққанини жаҳон халқларининг адиб ижодига катта қизиқиш билан қараб келаётганидан ҳам билсак бўлади.
Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2009 йил, 1-сон.
КЕЧИРГАН ҲАЁТИНГГА НАЗАР ТАШЛА…
Оноре де Бальзакнинг “Горио ота” романидаги
остига чизилган сатрларни Бекзод Ўктам тайёрлаган
Француз адиби Оноре де Бальзак (20.05.1799, Тур — 18. 08.1850, Париж) ижодий режалари орасида шундай қисқагина ёзув бор экан: “Чол – оилавий пансион – 600 франкли рента – қизлари деб ўзини ҳамма нарсадан маҳрум қилади, аммо ҳар иккала қизнинг 50000 франкдан даромади бор; итдек хор бўлиб ўлади”. Бу хомаки ёзув адибнинг машҳур “Горио ота” романи сюжети эди. Оила, жамият, инсоннинг энг эзгу туйғулари ва уларни емирилишга маҳкум этган сабаблар хусусида сўз юритилган асардаги фикрлар, ҳатто ижтимоийлари ҳам, бундан бир ярим аср илгари айтилган бўлишига қарамай бугунги ўқувчини бефарқ қолдирмайди, ўзи ва жамият ҳақидаги мулоҳазаларини янги тасаввурлар билан бойитади.
Романни ўзбек тилига Султон Муҳаммаджонов таржима қилган.
…Бу ерда ҳаёт шундай ваҳимали тўс-тўполон билан ўтардики, фақат энг ғайриоддий ҳодисалар кишилар тасаввурида хийла узоқроқ сақланиб қолиши мумкин.
***
Кечирган ҳаётингга назар ташлаганингда, унинг нилуфардек покизалигини кўришдан ҳам яхши нарса борми?
***
Ҳолбуки, баъзан бу ерда ҳам шундай оғир ғуссага дуч келиш мумкинки, мараз иллатлар билан хайрли фазилатлар чирмашиб кетиб, ўша ғам-ғуссани дабдабали ва улуғвор қиёфага киритади: бу мусибат қаршисида тамагирлик ва худбинлик орқага чекиниб, раҳм-шафқат туйғусига ўрин бўшатиб беради, лекин ширин мевани шошқалоқлик билан ютиб юборганда мазаси оғизда қолмаганидек, бу ажиб ҳиссиёт ҳам тезда унут бўлади.
***
Қайси бири даҳшатлироқ: тошюрак одамларга риоя қилишми ё қовоқ каллаларгами, буни ким ажрим қилиб бера олади?
***
Эжен де Растиньяк – йигитнинг номи шундай эди – муҳтожлик оқибатида меҳнатга ўрганган йигитлардан эди, бундай йигитлар оила аъзоларининг бутун умиди ёлғиз ўзларидан эканини ёшликданоқ яхши тушунадилар ва илмнинг жамики фойдали томонларини яхшилаб тарозида тортиб кўриб ҳамда келажак жамият тараққиётидан биринчилар қаторида баҳраманд бўлишни ўйлаб, бутун олган илмларини жамиятни тараққий қилдириш йўлига мослайдилар, ўзларига иложи борича порлоқ истиқбол ҳозирлашга тиришадилар.
***
…аёл кишининг ҳусни-жамоли кийим бошида бўлганидек, нафосати унинг хотиржамлигида.
***
…одамлар нуқсонларни кечирсалар кечирадилару, аммо бундай нарсаларга ёпишиб оладилар… Ёки бўлмаса, одамзод ҳамма оғирликни мўмин-қобиллиги, бепарволиги ё бўлмаса ожизлигидан кўтариб кетаверадиган одамларнинг сабр-тоқати қанчага етишини синаб кўриш учун, табиатан жўрттага шундай қилармикан? Ахир ҳаммамиз ҳам ўз афзаллигимизни дуч келган кимсада ёки дуч келган нарсада синаб кўришни яхши кўрмаймизми? Ҳаттоки кўча боласидек заиф бир гўдак ҳам қаҳратон қиш пайтида одамларнинг кўча эшикларидаги қўнғироқларни бирма-бир чалиб қочади, ё бўлмаса эндигина ўрнатилган янги ҳайкалга чиқиб олиб, унга ўз номини ёзиб кетади.
***
…шундай бир туркум одамлар борки, ўзларининг энг яқин одамлари ва дўстларига сира яхшилик қилмайдилар, ваҳоланки бундай одамларга яхшилик қилиш уларнинг бевосита бурчи; шунга қарамай, бундай одамлар бегоналарга яхшилик қилишади, сабаби – бегона одамлар назарида ўз баҳосини кўтармоқчи бўладилар.
***
Одамзоднинг қалби яхши муносабатлар довонига кўтарилишда тиним олиши мумкину, аммо ёмон ҳислар жарлигига тушиб кетаётганда камдан-кам тиним олади.
***
Кўнгли тор одамлар ўзларининг хоҳ яхши, хоҳ ёмон ҳисларини беҳисоб майда қилиқлар қилиб қондирадилар.
***
Ўзининг маънавий жиҳатдан қашшоқлигини ўзгаларга ҳам ёпиштириш – бефаросат, калтафаҳм одамларга хос ўтакетган бемаъни одат.
***
Баъзи эркаклар учун, икки соат муттасил кўз ёш тўкиб, оҳ-воҳ қилганидан кейин, ҳозир ўлиб қоладигандек ўзини ташлаб юборадиган ва ҳидлаш учун ҳушига келтирадиган дори сўрайдиган аёл олдида тургандан кўра яккама-якка олишувда ҳадемай кўксига шамширини санчиб олиши муқаррар бўлган ўзга эркак қаршисида туриш осонроқ бўлади.
***
Куёв – сиз билан бизнинг ўн етти йил мобайнида ардоқлаб боқиб катта қилган, Ламартин таъбири билан айтганда, томир-томири билан жисмимизга туташиб кетган, энг қимматли жигаримизни – оиламиз қувончини уйимиздан олиб кетиб, кейин шу қувончни бошимизга битган балога айлантирувчи эркак.
***
Бизнинг юрагимиз — бир хазина: уни бирдан сарфлаб қўйдингизми, гадо бўласиз қоласиз.
***
Бошимизга бирор бахтсизлик тушиши биланоқ, дарров бу хабарни етказиб, юрагимизга ханжар уриб, уни кавлайдиган ва ханжарнинг бежирим дастасини томоша қилишимиз учун, уни шу алфозда ташлаб кетадиган дўст ҳамма вақт ҳам топилиб туради.
***
Аёллар сизни истеъдодли ва ақлли йигит деб эътироф этишлари биланоқ, эркаклар бунга ишонадилар, уларнинг ҳафсаласини ўзингиз пир қилиб қўймасангиз бас.
***
Дунё унга ҳақиқий башарасини очиб кўрсатганди: бойлик олдида ахлоқ ва қонун ожиз эди…
***
Шубҳасизки, фикрлар узоқдан туриб ўз манбаи ҳисобланмиш кучга тўғри мутаносиб равишда ҳаракат қилади ва мортирадан отилган бомбани бошқарадиган қандайдир математик қонунга ўхшаган бирор қоидага асосан айнан мия йўналтирган нуқтага бориб урилади. Бунинг натижаси ҳар хил бўлиши мумкин. Юмшоқ табиатли одамлар бўладики, бундай одамларнинг дили кўнгилга чуқур жойлашиб олган ўзгаларнинг фикридан вайрон бўлади; аммо шундай мустаҳкам иродали одамлар ҳам учрайдики, бундай одамларнинг мия қопқоғини гўё бронзадан қуйилган дейсиз — деворга отилган ўқ унга урилиб ерга тушганидек, ўзга кишининг фикри ҳам унга урилиб пачақ-пачақ бўлади.
***
Бир ўзинг ҳаммага қарши борсангу, ғолиб чиқишингга ишонч бўлса, мана шундай одам ролини ўйнашнинг ўзи гўзал эмасми?
***
Дуэль, ўғлим, болалар эрмаги, аҳмоқлик. Дуэлда икки тирик одамдан бири ўлиши лозим бўлгандан кейин фақат аҳмоқ одам ўзини тасодифлар қучоғига ишониб топширади.
***
Доим орзу қиламиз, аммо ҳеч вақт орзуни ушата олмаслик кишининг тинкасини қуритади.
***
Пулдор бўлишни ҳисобга олиб уйланиш – хотиннинг олдида икки букилиб қуллуқ қилиб туриш, қайнонанинг оёғини ўпиш, ҳатто чўчқанинг ҳам ори келадиган даражада бемазагарчиликлар қилиш деган сўз…
***
Хоинлик ҳар қадамда учрайди, истеъдод эса ноёб нарса. Шунинг учун хоинлик ҳамма ёқда тўлиб-тошиб ётган истеъдодсиз одамларнинг қуроли бўлиб қолган…
***
Парижда индамай ишини битказиб юрадиган ва ҳеч ким билан сирдош бўлмайдиган одам – ҳалол одамдир.
***
Принциплар билан қонунлар ўзгармас нарсалар бўлганда эди, одамлар уларни биз кўйлак алмаштириб турганимиздек, ҳадеб алмаштиравермаган бўларди.
***
Олижаноблик билан, ҳалоллик билан меҳнат қиламан. Кечаси-ю кундузи ишлашга тайёрман, фақат шу йўсинда бойлик орттираман. Бу бойлик орттиришнинг энг мушкул йўли, аммо ҳар куни кечқурун ёстиққа хотиржамлик билан бош қўяман, биронта ҳам ёмон фикр уйқумни ҳаром қилмайди. Кечирган ҳаётингга назар ташлаганингда, унинг нилуфардек покизалигини кўришдан ҳам яхши нарса борми?
***
Одатда ёшлар ҳақиқатдан юз ўгиргандан кейин виждон ойнасига қарашга юраги бетламайди, ваҳоланки, катта ёшдаги кишилар эса бу пайтда у ойнага қараб тўйган бўладилар; одамлар ҳаётида икки давр ўртасидаги тафовут мана шу, холос.
***
Одамзод катта муҳит қучоғида қилиши керак бўлган ишларини кичиккина доира ичида амалга оширса ҳам қаноат ҳосил қилиш мумкин.
***
Фақат муҳаббат туйғулари ғойиб бўлгандан кейингина пул роль ўйнай бошлайди.
***
Ёлғон гапириш – ўзингдан юз ўгириш деган гап!
***
Муҳаббат ҳам бир дин, унга сиғиниш бошқа нарсаларга сиғинишдан қимматроқ туради: муҳаббат тез ўтиб кетади.
***
…йўлга отланишдаги охирги тайёргарликлар билан рассомнинг расмга охирги пардоз бериши ўртасида аллақандай ўхшашлик бор: шу охирги ишларга асосий ишга кетгандан кўра кўпроқ вақт сарф бўлади.
***
Ота албатта бой одам бўлиши керак, болаларининг жиловини қўлида маҳкам ушлаб туриши керак.
Манба: «Қашқадарё» газетаси веб–саҳифаси
Cаҳифа пастида «Горио ота» романини тўлиқ мутолаа қилишингиз мумкин / Cahifa pastida «Gorio ota» romanini to’liq mutolaa qilishingiz mumkin
Odamzod katta muhit quchog’ida qilishi kerak bo’lgan ishlarini kichikkina doira ichida amalga oshirsa ham qanoat hosil qilish mumkin.
KECHIRGAN HAYOTINGGA NAZAR TASHLA…
Onore de Balzakning “Gorio ota” romanidagi
ostiga chizilgan satrlarni Bekzod O’ktam tayyorlagan
Frantsuz adibi Onore de Balzak (20.05.1799, Tur — 18. 08.1850, Parij) ijodiy rejalari orasida shunday qisqagina yozuv bor ekan: “Chol – oilaviy pansion – 600 frankli renta – qizlari deb o’zini hamma narsadan mahrum qiladi, ammo har ikkala qizning 50000 frankdan daromadi bor; itdek xor bo’lib o’ladi”. Bu xomaki yozuv adibning mashhur “Gorio ota” romani syujeti edi. Oila, jamiyat, insonning eng ezgu tuyg’ulari va ularni yemirilishga mahkum etgan sabablar xususida so’z yuritilgan asardagi fikrlar, hatto ijtimoiylari ham, bundan bir yarim asr ilgari aytilgan bo’lishiga qaramay bugungi o’quvchini befarq qoldirmaydi, o’zi va jamiyat haqidagi mulohazalarini yangi tasavvurlar bilan boyitadi.
Romanni o’zbek tiliga Sulton Muhammadjonov tarjima qilgan.
…Bu yerda hayot shunday vahimali to’s-to’polon bilan o’tardiki, faqat eng g’ayrioddiy hodisalar kishilar tasavvurida xiyla uzoqroq saqlanib qolishi mumkin.
***
Kechirgan hayotingga nazar tashlaganingda, uning nilufardek pokizaligini ko’rishdan ham yaxshi narsa bormi?
***
Holbuki, ba’zan bu yerda ham shunday og’ir g’ussaga duch kelish mumkinki, maraz illatlar bilan xayrli fazilatlar chirmashib ketib, o’sha g’am-g’ussani dabdabali va ulug’vor qiyofaga kiritadi: bu musibat qarshisida tamagirlik va xudbinlik orqaga chekinib, rahm-shafqat tuyg’usiga o’rin bo’shatib beradi, lekin shirin mevani shoshqaloqlik bilan yutib yuborganda mazasi og’izda qolmaganidek, bu ajib hissiyot ham tezda unut bo’ladi.
***
Qaysi biri dahshatliroq: toshyurak odamlarga rioya qilishmi yo qovoq kallalargami, buni kim ajrim qilib bera oladi?
***
Ejen de Rastin`yak – yigitning nomi shunday edi – muhtojlik oqibatida mehnatga o’rgangan yigitlardan edi, bunday yigitlar oila a’zolarining butun umidi yolg’iz o’zlaridan ekanini yoshlikdanoq yaxshi tushunadilar va ilmning jamiki foydali tomonlarini yaxshilab tarozida tortib ko’rib hamda kelajak jamiyat taraqqiyotidan birinchilar qatorida bahramand bo’lishni o’ylab, butun olgan ilmlarini jamiyatni taraqqiy qildirish yo’liga moslaydilar, o’zlariga iloji boricha porloq istiqbol hozirlashga tirishadilar.
***
…ayol kishining husni-jamoli kiyim boshida bo’lganidek, nafosati uning xotirjamligida.
***
…odamlar nuqsonlarni kechirsalar kechiradilaru, ammo bunday narsalarga yopishib oladilar… Yoki bo’lmasa, odamzod hamma og’irlikni mo’min-qobilligi, beparvoligi yo bo’lmasa ojizligidan ko’tarib ketaveradigan odamlarning sabr-toqati qanchaga yetishini sinab ko’rish uchun, tabiatan jo’rttaga shunday qilarmikan? Axir hammamiz ham o’z afzalligimizni duch kelgan kimsada yoki duch kelgan narsada sinab ko’rishni yaxshi ko’rmaymizmi? Hattoki ko’cha bolasidek zaif bir go’dak ham qahraton qish paytida odamlarning ko’cha eshiklaridagi qo’ng’iroqlarni birma-bir chalib qochadi, yo bo’lmasa endigina o’rnatilgan yangi haykalga chiqib olib, unga o’z nomini yozib ketadi.
***
…shunday bir turkum odamlar borki, o’zlarining eng yaqin odamlari va do’stlariga sira yaxshilik qilmaydilar, vaholanki bunday odamlarga yaxshilik qilish ularning bevosita burchi; shunga qaramay, bunday odamlar begonalarga yaxshilik qilishadi, sababi – begona odamlar nazarida o’z bahosini ko’tarmoqchi bo’ladilar.
***
Odamzodning qalbi yaxshi munosabatlar dovoniga ko’tarilishda tinim olishi mumkinu, ammo yomon hislar jarligiga tushib ketayotganda kamdan-kam tinim oladi.
***
Ko’ngli tor odamlar o’zlarining xoh yaxshi, xoh yomon hislarini behisob mayda qiliqlar qilib qondiradilar.
***
O’zining ma’naviy jihatdan qashshoqligini o’zgalarga ham yopishtirish – befarosat, kaltafahm odamlarga xos o’taketgan bema’ni odat.
***
Ba’zi erkaklar uchun, ikki soat muttasil ko’z yosh to’kib, oh-voh qilganidan keyin, hozir o’lib qoladigandek o’zini tashlab yuboradigan va hidlash uchun hushiga keltiradigan dori so’raydigan ayol oldida turgandan ko’ra yakkama-yakka olishuvda hademay ko’ksiga shamshirini sanchib olishi muqarrar bo’lgan o’zga erkak qarshisida turish osonroq bo’ladi.
***
Kuyov – siz bilan bizning o’n yetti yil mobaynida ardoqlab boqib katta qilgan, Lamartin ta’biri bilan aytganda, tomir-tomiri bilan jismimizga tutashib ketgan, eng qimmatli jigarimizni – oilamiz quvonchini uyimizdan olib ketib, keyin shu quvonchni boshimizga bitgan baloga aylantiruvchi erkak.
***
Bizning yuragimiz — bir xazina: uni birdan sarflab qo’ydingizmi, gado bo’lasiz qolasiz.
***
Boshimizga biror baxtsizlik tushishi bilanoq, darrov bu xabarni yetkazib, yuragimizga xanjar urib, uni kavlaydigan va xanjarning bejirim dastasini tomosha qilishimiz uchun, uni shu alfozda tashlab ketadigan do’st hamma vaqt ham topilib turadi.
***
Ayollar sizni iste’dodli va aqlli yigit deb e’tirof etishlari bilanoq, erkaklar bunga ishonadilar, ularning hafsalasini o’zingiz pir qilib qo’ymasangiz bas.
***
Dunyo unga haqiqiy basharasini ochib ko’rsatgandi: boylik oldida axloq va qonun ojiz edi…
***
Shubhasizki, fikrlar uzoqdan turib o’z manbai hisoblanmish kuchga to’g’ri mutanosib ravishda harakat qiladi va mortiradan otilgan bombani boshqaradigan qandaydir matematik qonunga o’xshagan biror qoidaga asosan aynan miya yo’naltirgan nuqtaga borib uriladi. Buning natijasi har xil bo’lishi mumkin. Yumshoq tabiatli odamlar bo’ladiki, bunday odamlarning dili ko’ngilga chuqur joylashib olgan o’zgalarning fikridan vayron bo’ladi; ammo shunday mustahkam irodali odamlar ham uchraydiki, bunday odamlarning miya qopqog’ini go’yo bronzadan quyilgan deysiz — devorga otilgan o’q unga urilib yerga tushganidek, o’zga kishining fikri ham unga urilib pachaq-pachaq bo’ladi.
***
Bir o’zing hammaga qarshi borsangu, g’olib chiqishingga ishonch bo’lsa, mana shunday odam rolini o’ynashning o’zi go’zal emasmi?
***
Duel, o’g’lim, bolalar ermagi, ahmoqlik. Duelda ikki tirik odamdan biri o’lishi lozim bo’lgandan keyin faqat ahmoq odam o’zini tasodiflar quchog’iga ishonib topshiradi.
***
Doim orzu qilamiz, ammo hech vaqt orzuni ushata olmaslik kishining tinkasini quritadi.
***
Puldor bo’lishni hisobga olib uylanish – xotinning oldida ikki bukilib qulluq qilib turish, qaynonaning oyog’ini o’pish, hatto cho’chqaning ham ori keladigan darajada bemazagarchiliklar qilish degan so’z…
***
Xoinlik har qadamda uchraydi, iste’dod esa noyob narsa. Shuning uchun xoinlik hamma yoqda to’lib-toshib yotgan iste’dodsiz odamlarning quroli bo’lib qolgan…
***
Parijda indamay ishini bitkazib yuradigan va hech kim bilan sirdosh bo’lmaydigan odam – halol odamdir.
***
Printsiplar bilan qonunlar o’zgarmas narsalar bo’lganda edi, odamlar ularni biz ko’ylak almashtirib turganimizdek, hadeb almashtiravermagan bo’lardi.
***
Olijanoblik bilan, halollik bilan mehnat qilaman. Kechasi-yu kunduzi ishlashga tayyorman, faqat shu yo’sinda boylik orttiraman. Bu boylik orttirishning eng mushkul yo’li, ammo har kuni kechqurun yostiqqa xotirjamlik bilan bosh qo’yaman, bironta ham yomon fikr uyqumni harom qilmaydi. Kechirgan hayotingga nazar tashlaganingda, uning nilufardek pokizaligini ko’rishdan ham yaxshi narsa bormi?
***
Odatda yoshlar haqiqatdan yuz o’girgandan keyin vijdon oynasiga qarashga yuragi betlamaydi, vaholanki, katta yoshdagi kishilar esa bu paytda u oynaga qarab to’ygan bo’ladilar; odamlar hayotida ikki davr o’rtasidagi tafovut mana shu, xolos.
***
Odamzod katta muhit quchog’ida qilishi kerak bo’lgan ishlarini kichikkina doira ichida amalga oshirsa ham qanoat hosil qilish mumkin.
***
Faqat muhabbat tuyg’ulari g’oyib bo’lgandan keyingina pul rol` o’ynay boshlaydi.
***
Yolg’on gapirish – o’zingdan yuz o’girish degan gap!
***
Muhabbat ham bir din, unga sig’inish boshqa narsalarga sig’inishdan qimmatroq turadi: muhabbat tez o’tib ketadi.
***
…yo’lga otlanishdagi oxirgi tayyorgarliklar bilan rassomning rasmga oxirgi pardoz berishi o’rtasida allaqanday o’xshashlik bor: shu oxirgi ishlarga asosiy ishga ketgandan ko’ra ko’proq vaqt sarf bo’ladi.
***
Ota albatta boy odam bo’lishi kerak, bolalarining jilovini qo’lida mahkam ushlab turishi kerak.
Manba: «Qashqadaryo» gazetasi veb–sahifasi
ONORE DE BALZAK VA UNING «INSON KOMEDIYASI»
Muhammadjon Xolbekov
filologiya fanlari doktori, professor
Buyuk fransuz yozuvchisi Onore de Balzak ijodi Yevropa tanqidiy realizmi adabiyotining yuqori cho‘qqisi hisoblanadi. Adib qalamiga mansub “Inson komediyasi” epopiyasi u yashagan davr burjua tuzumi va jamiyati tarixini o‘zida haqqoniy mujassamlashtirgan qomusiy asardir.
Onore de Balzak 1799 yilning 20 mayida Fransiyaning Tur shahrida mansabdor shaxs oilasida tavallud topdi. Yosh Bal’zak o‘rta ma’lumotni Parij pansion (yopiq tipdagi maktab-internat – M.X.)ida olgach, ota-onasining xohishi bilan huquq maktabiga o‘qishga kiradi. Ayni paytda, Sarbonna universitetiga qatnab, adabiyotdan ma’ruzalar tinglaydi, bor talant va iqtidorini badiiy ijodga baxshida etadi. Yozuvchilikka bo‘lgan istagi xom xayol emasligini isbotlashga va o‘z orzu-umidlarini ro‘yobga chiqarishga intilgan Balzak otasidan ikki yilga muhlat so‘rab, Parijda qoladi. Bu payt iste’foga chiqqan janob Fransua Balsa (yozuvchining otasi – M.X.) oilasi bilan Parijdan uzoq bo‘lmagan Vilparizi shaharchasiga ko‘chib ketgan edi.
Deyarli barcha kunlarini muhtojlikda o‘tkazgan yosh Balzak, ikki yil davomida XVII asr klassik tragediya janrining ustalari Per Kornel va Jan Rasin ijodiga taqlidan “Kromvel” (1819) nomli she’riy fojiasini yozib tugatadi. Baxtga qarshi yozuvchining bu ilk asari unga shuhrat keltirmaydi, adabiyot anjumanlarida tanqidga uchraydi. Shundan so‘ng u bir necha taxalluslarda qator qissa hamda novellalarini e’lon qiladi. Bu asarlar ham yosh adib nomini adabiyot olamiga tanitmaydi. Vaholanki, yozuvchining mazkur asarlari syujetida romantizm adabiyoti ruhi aks etib tursa-da, biroq ulardagi xayoliy voqealar, afsonaviy hodisa va to‘qima obrazlar tasviri mazmunga zerikarli tus bergan, kitobxonni zeriktirib qo‘yguvchi holatda edi. Xullas, Balzakning reallikdan uzoq bo‘lgan bu asarlari ham romantik yozuvchilar Viktor Gyugo, Jorj Sand, Aleksandr Dyuma va Sent-Byov tarafidan keskin tanqid qilinadi. Dastlabki mashqlari sanalgan bu asarlari bahridan o‘tgan Balzak keyinchalik “faqat o‘z nomim (Balzak-M.X) bilan chiqqan kitoblarimnigina o‘zimniki hisoblayman”, deb yozadi.
Yozuvchining Balzak taxallusi bilan 1829 yilda chop qilingan “Shuanlar” nomli birinchi romani o‘z muallifini adabiyot olamiga tanitdi. Darhaqiqat, Balzak bu asari bilan romantizm oqimidan chekinib, tanqidiy realizm tomon burilgandi. “Shuanlar”da 1799 yili Fransiyaning Breton viloyatida Respublikaga qarshi boshlangan isyonni bostirish bilan bog‘liq voqealar real obrazlar vositasida tasvirlangan edi. Yozuvchi romanda mansabdor shaxslar va generallar bilan bir qatorda oddiy xalq vakillarini ham bosh qahramon darajasiga ko‘tararkan, ularning o‘z vatani Fransiya taqdiriga befarq qolmay, balki eng og‘ir damlarda ham unga jon fido aylab kurashganliklarini yuksak mahorat bilan ta’riflaydi.
XIX asr o‘ttizinchi yillarining birinchi yarmida Balzak fransuz jamiyatiga mansub turli tabaqalar vakillarining hayotini tasvirlovchi “Gobsek”, “Sag‘ri terisi tilsimi”, “Polkovnik Shaber”, “Qishloq vrachi”, “Yevgeniya Grande”, “Gorio ota” singari qator roman va qissalarini yaratdi. Bu yillar Onore de Balzak ijodining eng gullagan davri bo‘lib, u yaratgan yuqoridagi asarlar o‘z muallifini tanqidiy realizm adabiyotining shohsupasiga olib chiqqan edi.
1834 yil Bazak yozgan asarlarini birlashtirib, ularga “Inson komediyasi” degan umumiy nom beradi. “Inson komediyasi” uchta asosiy bo‘limdan (“Odatlar haqida etyud”, “Falsafiy etyud” va “Analitik etyud”) iborat bo‘lib, ular o‘z ichiga 143 nomdagi katta-kichik asarni qamrab olishi lozim edi. Biroq yozuvchi o‘zining yigirma yilga yaqin ijodi davomida ulardan 97 tasini yozishga ulguradi.
Buyuk adib o‘zining muazzam “Inson komediyasi”ga yozgan so‘zboshisida shunday ta’kidlagandi: “Fransuz jamiyati o‘zi tarixning yaratuvchisi bo‘lib chiqdi, menga esa uning kotibi bo‘lish vazifasi nasib etdi. Ehtimol men shuncha tarixchilar tomonidan unutilgan tarix ya’ni xulqlar tarixini yozib chiqishga muyassar bo‘larman. Men ko‘p bardosh va jasorat yig‘ib, nasib bo‘lsa, XIX asr Fransiyasi haqidagi kitobimni oxiriga yetkazarman”
Darhaqiqat, Balzak o‘z oldiga qo‘ygan bu ulkan vazifani aytganidek soz ado eta oldi, o‘zi yashagan davr burjua Fransiyasining xulqlar tarixini badiiy syujet va obrazlarda ravshan tasvirlab berdi.
Yozuvchi yaratgan epopeyaning bosh kitobi, bu “Gorio ota” romanidir. Undagi voqealar adibning boshqa asarlarida davom ettirib boriladi. Kitobxon romanda ishtirok etgan Rastinyak, Byanshon, Votren, Nusingen, Gobsek, Tayfer kabi personajlar bilan keyingi asarlarda ham uchrashadi. Masalan, “Gorio ota” romanidagi ikki muhim obraz – Gorio ota bilan Ejen Rastinyak bir-biri bilan bog‘langandir. Gorio ota aslida burjua korchalonlari davrasida ko‘p yillar nom chiqargan, oxirgi paytga kelib o‘z qizlarining baxtli bo‘lishlari uchun bor bisotini sarflagan, oqibat bir miri ham puli qolmay, “itdek xor bo‘lib o‘lgan” zamonasining vakili bo‘lsa, Rastinyak kambag‘al oiladan chiqqan, endigina kiborlar davrasiga qadam qo‘ygan kelgusi burjua jamiyati vakili obrazidir. Yigitning kiborlar davrasidagi dastlabki muvaffaqiyatlari va keksa Gorio otaning halokati Restavratsiya (1815–1830) yillari fransuz jamiyatida Balzak shohidi bo‘lgan ijtimoiy axloq qonunlaridan bunyod bo‘lgandi. Yozuvchi bu toifa odamlarni romandagi Vikontessa de Bosean xonim tilidan shunday ta’riflaydi: “Qancha sovuqqonlik bilan ish tutsangiz, shuncha martabangiz oshadi. Hech ayamay zarba beravering, ana unda qarshingizda titrab turishadigan bo‘lishadi… Hayotda jallod bo‘ling (Rastinyakka qarata – M.X), jallod bo‘lmasangiz, uning oyboltasi ostida qolasiz”. Yosh Ejen Rastinyak ana shu nasihat ketidan, ya’ni “zafar qozonish” yo‘lida kurashmoq niyatida ketadi. Gorio ota bo‘lsa, “hayosiz naqdina” yo‘lida zarbaga uchrab qurbon bo‘ladi.
1830 yillarning ikkinchi yarmida yozuvchi “Sezar Birotto”, “Ushalmagan orzular”, “Dehqonlar”, “Kuzina Betta”, “Arslik deputat”, “Yalangoyoqlarning dabdabasi va qashshoqligi” kabi qator roman, qissa va novellalarini yaratdi. Balzak bu asarlarida ham sudxo‘rlik va raqobat, moliyachi nayrangbozlar, mulk uchun, oltin uchun kurashib tubanlik botqog‘iga botgan korchalonlar, turli toifadagi odamlar qiyofasini gavdalantirdi. Masalan, burjua ideologiyasi, pulga va oltinga sig‘inish odatining XIX asr Fransiyasi shaharlaridan eng olis viloyatlarigacha yetib borib, eng sofdil kishilarni ham baxtsiz etayotganini san’atkor “Yevgeniya Grande” romanida tasvirlar ekan, bunday hayot ustidan chiqargan hukmning obrazlar orqali ifodalashdan tashqari “bu burjua zamoni fojiasidir, unda zahar yo‘q, xanjar ishtirok etmaydi, ammo bu fojia unda ishtirok qiluvchi uchun mashhur Atridlar oilasida bo‘lib o‘tgan barcha dramalardan ham beshafqatroqdir” degan ta’rifni qo‘shimcha qiladi.
“Gobsek” qissasida esa oltinga, boylikka hirs qo‘ygan sudxo‘r Gobsek obrazida xasislikning kishi hayotida qanday maydonga kelishini va uning oqibatlarini tahlil etib beradi. Tahlil qilibgina qolmay, balki bu hodisani tamomila qoralaydi ham. Buni san’atkor o‘z qahramonining ma’naviy qashshoqligini fosh qilish bilan ro‘yobga chiqaradi.
Shuningdek, burjua jamiyatida iste’dod egalarining xoru zor bo‘lishi yozuvchining “Sag‘ri terisi tilsimi” romanidagi olim Rafael, “Ushalmagan orzular” romanidagi Lyusen Shardon, “Z.Markas”dagi faylasuf Markas obrazlari orqali ochib berilgan. Iste’dodsiz, lekin uddaburon kishilar, masalan “Ushalmagan orzular”dagi jurnalist Lusto, “Per Grassu”dagi rassom Per, “Yevgeniya Grande”dagi Sharl har xil yo‘llar bilan mansabga ko‘tariladi, boylik orttirishadi. Yozuvchi bu asarlarida burjua tuzumi hukmron bo‘lgan jamiyatda faqat jinoyat yo‘liga kirgan, yirtqichlik qoidalarini mukammal egallagan shaxslargina farovon hayot kechiradi, degan xulosaga keladi.
1835–1843 yillar davomida Balzak o‘zining eng yirik asarlaridan biri “Ushalmagan orzular” romanini yozib tugatadi. Bu roman muallifning oldingi asarlariga qaraganda hajm jihatidan ham, obrazlar dunyosining barkamolligi, voqealar tasvirining kengligi va haqqoniyligi jihatidan ham birmuncha ustun turadi. Masalan, shu paytgacha mashhur sanalgan “Gorio ota” romanidagi voqealar faqat Parij shahrida sodir bo‘lib o‘tsa, “Ushalmagan orzular”ning syujeti dastlab chekka viloyatlarning biri Angulemda boshlanib, so‘ngra Parijga ko‘chadi va nihoyasi yana Angulemda yakunlanadi. “Gorio ota” romanida bosh qahramon Ejen Rastinyakning provintsiyadagi hayoti eslatibgina o‘tiladi, xolos. “Ushalmagan orzular”da esa, bosh qahramon Lyusen Shardonning qishloqdagi hayoti ham batafsil yoritilganini kuzatamiz.
Onore de Balzak boylikka hirs qo‘ygan burjua sinfining jirkanch qiyofasini, buzuq axloqini to‘g‘ri tushuna bildi. U o‘z asarlarida mehnatkash xalqning yoppasiga noroziligini, ularning turmadagidan battar turmushini haqqoniy ko‘rsatib berdi. Balzak inson psixologiyasining chuqur bilimdoni ham edi. Buni biz adibning xususiy mulkchilik psixologiyasini ochib berishdagi mahoratida ham kuzatamiz. Shuning uchun ham “buyuk insonshunos”ning bu san’ati jahon adabiyotida yangi sahifa – tanqidiy realizm sahifasini ochdi. Uning realizmi – o‘zi yashagan jamiyatni murosasiz tanqid etgan realizm edi. Balzak o‘zining “Inson komediyasi” turkumini yaratish bilan zamonasining hushyor ziyolisi, o‘tkir tilli satirik yozuvchisi, bilimdon faylasufi sifatida jahon adabiyotida shuhrat qozondi.
Darhaqiqat, Balzak og‘ir hayot va ijod yo‘lini bosib o‘tdi. Surunkali mehnat va hayotiy qiyinchiliklar tufayli sog‘ligini yo‘qotgan adib umrining oxirgi (1848–1850) yillarida yangi asar e’lon qilolmadi. Uzoq yillar xat yozishib kelgan mehribon do‘sti va sirdoshi polyak ayoli Evelina Ganskayaga uylanish niyatida 1850 yilning martida Ukrainaga keladi. 14 mart kuni Balzak va Ganskayaning nikoh to‘yi bo‘lib o‘tadi. Orzusi ushalgan adib Parijdagi sirdosh do‘sti Zyulma Karro xonimga quyidagi xabarni yo‘llagan edi: “Menga hayotimning na baxtli bolaligidan, na navqiron yoshligidan to‘yib bahra olish nasib etdi. Aftidan umrimning yozi va kuzi totli o‘tadigan ko‘rinadi”. Afsus, bunday baxt Balzakka nasib bo‘lmadi. May oyida kasali zo‘raygan adib rafiqasi bilan Parijga qaytadi. Parijga kelgach, u to‘shakka yotib qoladi. 1850 yilning 18 avgustida buyuk romanist olamdan ko‘z yumdi. “Janob Balzak barcha buyuklarning buyugi, ulug‘ insonlarning ulug‘i edi… u yozib qoldirgan asarlar butun bir kitobni, zamonamizni to‘liq va yorqin kartinalarda aks ettiruvchi hayot sahifasini tashkil qiladi”, degandi dafn marosimida so‘z olgan yozuvchi Viktor Gyugo.
Darvoqe, Balzak yashagan jamiyat uning merosini qadrlamagan bo‘lsa-da, adib o‘z asarlari bilan o‘n to‘qqizinchi asrning o‘rtalaridayoq butun Yevropaga tanilgan edi. O‘tgan asrga kelib, o‘zbek kitobxonlari ham yozuvchi asarlarini ona tilida o‘qishga muyassar bo‘ldilar.
“Yozuvchining o‘z oliy hakami bor – bu kelajakdir”, degandi Balzakning o‘zi. Ulug‘ san’atkor aytgan bu hikmatning nechog‘lik ro‘yobga chiqqanini jahon xalqlarining adib ijodiga katta qiziqish bilan qarab kelayotganidan ham bilsak bo‘ladi.
Manba: “Jahon adabiyoti”jurnali, 2009 yil, 1-son.
Onore de Balzak. Gorio ota. Roman
