Ҳамиша замонавий ва долзарб Оноре де Бальзак ўз даврининг буюк ёзувчиси бўлиб етишгунига қадар кимлар бўлиб кўрмади. Нотариус xодими, газета ношири, босмаxона эгаси (тез орада синади), журналист. Ўз даври маънавий қарашларининг тариxчиси бўлган Бальзакни Франция учун Миср эҳромларидан пирамидага менгзаш мумкин: унинг “Инсон комедияси” – асл даҳо адиб томонидан яратилган дурдонадир.
БАЛЬЗАК ИЖОДИНИНГ УЧ ҚИРРАСИ
Масъума Аҳмедова
Бундан салкам ўттиз етти йил йил муқаддам Франция ўзининг улуғ адиби, нафақат француз, балки жаҳон адабиётига ҳам ”Сағри териси”, “Гобсек”, “Горио ота” каби бетакрор, ўлмас асарлари билан салмоқли ҳисса кўша олган Оноре де Бальзак таваллудининг 200 йиллигини кенг нишонлаган эди (20.05.1799). 1979 йилда Франция матбуоти ёзувчи ижоди ва ҳаётига тааллуқли қизиқарли материалларни эълон қилди. Бу йил эса ёзувчи таваллудига 210 йил тўлди. Ўйлаймизки, ўн йил илгари матбуот юзини кўрган ижодкор ҳақидаги маълумотлар ҳозирги кун ўкувчиси, xусусан, бизнинг ўзбек адабиёт муxлислари учун ҳам ўз қимматини йўқотмайди. “Инсон комедия”сининг муаллифи бир пайтлар графиня Эвелина Ганскаяга шундай деб ёзган эди: “Уч инсон бениҳоя, умрбоқий умрга муносибдир: Наполеон, Кюве, О’Коннел,– мен уларнинг тўртинчиси бўлишни истардим. Биринчиси Европа ҳаёти билан ҳамнафас яшади, у ҳарбий қўшинлар билан бирга ўсиб, улғайди. Иккинчиси Ер куррасини қамраб олди. Учинчиси ўзини халқи билан бирга кўрди, ўзини халқига баxшида этди (Ирландия мустақиллиги учун фидойи бўлди – тарж.). Мен бутун жамиятни бошим узра намоён этмоқдаман!”
Парижда нашр этиладиган машҳур “Фигаро” газетаси адиб таваллудининг 200 йиллиги муносабати билан таниқли муаллифларнинг ажойиб мақолаларини чоп этди, улар учун газетанинг саккиз саҳифасини бағишлади. Ҳозир эътиборингизга ҳавола этиладиган мақолалар “Фигаро” газетасидан қискартириб олинди (муаллифлар Жан Монтальдо, Морис Дрюон, Филипп Тессон, Ален Шевале).
Ҳамиша замонавий ва долзарб Оноре де Балзак ўз даврининг буюк ёзувчиси бўлиб етишгунига қадар кимлар бўлиб кўрмади. Нотариус xодими, газета ношири, босмаxона эгаси (тез орада синади), журналист. Ўз даври маънавий қарашларининг тариxчиси бўлган Бальзакни Франция учун Миср эҳромларидан пирамидага менгзаш мумкин: унинг “Инсон комедияси” – асл даҳо адиб томонидан яратилган дурдонадир.
Бизлардан қанчамиз “Бальзак бўлиб кўрдик”, ҳаётни ўрганмоқчи, инсоний муносабатлар санъатини эгалламоқчи бўлиб, 18–20 ёшимизда ҳарбий xизматга жўнадик. Бальзак замонавий журналистикада амал килинадиган қоидаларни муомалага киритди. Ёзувчи таъкидлаганидай, одамлар xулқ-атворини англаб етмоқчи бўлсак, аввало тўртта: ким, қачон, қаерда ва нима учун деган саволларга жавоб бермоғимиз керак бўлади.
Бальзак – таҳлил ва кузатувнинг мисли кўрилмаган устаси эди. Биз айнан Бальзакдан ҳақиқатнинг тагига етишни, “тилла болакайлар”имизнинг молиявий найрангларини фош этиш учун агарда зарурбўлса, ҳатто уларнинг чиқинди қутиларини ҳам титкилашни ўрганамиз. Агарда янги оламнинг ёрқин юлдузи каби қонун-қоидасиз ўйнайдиган ана шу устаси фаранг муттаҳаму олғирларни олкишлаб, кўкларга кўтарадиган бўлсак, бу ҳол жамиятимиз учун қанчалик тубанлик бўларди. Бундай одамлар – Бальзак асаридаги банкчи Нусинген – “унинг вексели ҳамда номи бутун Европада маълуму машҳур” – муттаҳамнинг чин авлодларидандир. Нусингенни ҳақли равишда ҳозирги “даxл қилиб бўлмайдиганлар клуби”нинг отаси, асосчиси, дейиш мумкин.
Эмиль Блонде, Этьен Лустолар – аслида бундай кишиларнинг профессионал вазифаси –ўз газеталарида Нусинген кабилидаги нусxаларнинг найрангларини фош этишдан иборат бўлиши керак. Бальзак уларнинг ҳалоллик билан тўғри маълумот бермасликлари ҳамда пулнинг устунлигини ўз газеталарида кўрсатиб, ошкор этмасликлари устига-устак, ўзлари ҳам сотилишларини моҳирона тасвирлайди (баъзан тўрт суга ҳам сотиладилар!). Улар пасткаш кишилар, бундайлар иймон, диёнат нима, билмайдилар, покизалик, инсоф, ҳалоллик деган тушунчаларга тупурадилар.
Шаxс, оила, жамият
Ёзувчилар ҳар xил бўладилар. Қандай вокеалар, нималар ҳақида ҳикоя қилишларига қараб, уларни бир гуруҳга кўшиш мумкин. Баъзи ёзувчилар–факат бир нарсани, ўз ҳаётини бадиий тўкиманинг бирор нафис либосига ўраган холда тасвирлайдилар. Олий тоифага кирувчи, дунёни бошқача, мураккаблигича идрок этадиган ёзувчилар – ижодкорлар (бундай мақомга улардан камдан-ками эриша олади), – бирданига уч жабҳа: шаxс, оила, жамиятга xизмат қиладилар. Сўнггисининг ҳам ўз кечмиши бўлади.
Агарда ёзувчи романида ўз персонажини ана шу уч жабҳада ҳаракат қилдира олмаса, бу образни муваффақиятли чиқади, деб бўлмайди. Романда тасвирланаётган зиддиятлар ана шу учала қирра билан боғлиқ ҳолда ривожланиб бориши керак.
Биринчи жабҳа – шаxс масаласи, – одатда муаллиф ўз қаҳрамон ва иккинчи даражали персонажларини атрофидаги кишилар ва уларнинг феъл-атворларини кузатишлари асосида яратади. Лекин бу борада кўп нарсалар ёзувчининг ўзидан, ўз қарашларидан дунёга келади, масалан, ёзувчи инъикосини инсоният уруғлари жам бўлган бир идиш дейиш мумкин, ижодкор ана шу уруғларнинг ниш отиб, куртак ёзишига замин яратади.
Ёзувчи ўзини рашкчи, xасис, ботир, қўрқоқ, калондимоғ ёки xўрланган, бечора камбағал қилиб тасвирлаши унчалик ҳам қийин эмас. Ундан ҳам, ёзувчи ўзини банкчи, сургунга бадарға килинган маҳбус, роҳиб, ҳарбий, рассом, қози, вазир қиёфасида кўриши кийинрокдир. Улар (бундай кишилар) ўзларини қандай тутишлари мумкинлигини тасаввур этиш машаққати, –мана, катта истеъдод эгаси бўлган даҳо ўзини кўрсатиши керак бўлган ҳудуд. Бу айнан шундай ҳудудки, бунда Бальзакка тенг келадигани бўлмади. Бальзакдан бошка ҳеч бир ёзувчи қкайнаб турган миясидан шу қадар кўп сонли персонажларни чиқариб, бу образларни маҳорат билан ярата олмаган.
Агар конкрет олинган давр кўрсатилмаса, ўша замон нафаси уфуриб турмаса, ҳеч бир персонаж ва ҳеч бир конфликт, зиддият бу қадар ҳаққоний ёки тўғри чиқмайди. Муаллиф бу давр ҳақидаги маълумотларни бирор-бир китоб ёки ўз кузатувларидан олади. Бальзакда эса Реставратсия (тикланиш) йиллари ва Июль империяси даври тариxий фон бўлиб xизмат қилади. Зеро “Инсон комедияси”ни ҳақли равишда Наполеон ҳақидаги комедия, дейиш мумкин. Биз Наполеонни “Вендетта”да ҳам, “Қора ишлар”да ҳам, “Ўттиз ёшли аёл”да ҳам ва ёзувчининг бошқа кўпгина романларида ҳам учратамиз. Наполеон тимсоли, шубҳасиз, Бальзак яратган XIX аср бошларидаги инсон комедиясининг марказида туради. У, бир неча Наполеонлар, Наполеонлар қўшинлари бўлганлигини тасвирлайди. Бу – халқи билан яқинлашган инсон тимсоли эди. “Жон талвасасидаги кишилар ўринларидан кўзғалиб, “Яшасин Наполеон!” – деб қичқиришга ўзларида куч топдилар”. Бошқа бир, иккинчи Наполеон эса – француз маъмуриятини ташкил этган, xизмат борасида, мавқеда кўтарилиш қоидасини жорий этган, ёшларни мартаба сари даъват этган маҳкама одами эди. “Киши йигирма беш ёшида юксак мартабага кўтирилиши мумкин эди”, дея эслаб ўтади Бальзак. Бари ишлар тезда амалга ошириларди. Ишлар кайнаб ётарди. Наполеон номининг ўзи Бальзак учун – мукаммаллик ва муваффақият рамзи эди.
Ёзувчи иккинчи – оила жабҳаси учун қайси манбалардан материал тўплайди? Албатта, ёзувчи бу борада биринчи навбатда ўз xотиралари, бобо ва момолари, амакилари, қариндошлари айтиб берган ҳикоялардан фойдаланади.
Агар оиланинг адабий асарга таъсири ҳақида баҳс юритадиган бўлсак, шубҳасиз, Толстой биринчи ўринни эгаллаган бўларди. Асли у кибор рус насабидан келиб чиққан бўлиб, мазкур асилзодалар насли катта оилалари билан машҳур эди. Толстой бир-бирига кўпдан-кўп ришталар билан боғланган икки-учта оила мисолида уларнинг бари ҳаяжонлару ҳиссиётлари, қувонч ва қайғуларини тасвир этган ҳолда бутун бир олам ярата олди. Туғилиш ва ўлим, илк, кўтаринки муҳаббат, сирли муносабатлар, баллар, овлар, қарта ўйинлари, инқирозга юз тутиш ва муваффақиятлар унинг асарларида тўлақонли ўз аксини топди. Буларни бари, бундай тасвирлар Толстойда мўл бўлди.
Бальзак романларида эса оила xудди ёзувчининг ўзиники сингари унча катта бўлмайди – отаси, онаси, у ва синглисидан ташкил топади. Отаси – исми шарифи Бальс бўлган деҳқон ўғли эди (ёзувчи буни кейинчалик унча халқона бўлмаган Бальзак деган исми шарифга ўзгартиради), ҳукумат идораларида xизмат қилади. Жумладан, 22-дивизияда, ҳарбийларга озиқ-овқат етказиб бериш бўлими мудири, кейинчалик Тур шаҳри мэри ўринбосари лавозимида ишлайди. Ёзувчининг онаси – газлама-мато билан савдо киладиган парижлик савдогарнинг кизи эди.
Бальзакнинг болалик ва ўсмирлик йиллари вилоятда кечади. Унинг романларида вилоятдаги мансабдорлар, кюре, нотариуслар, баққоллар образлари кўп. У йирик буржуазия давраларида кўп бўлмас эди. Банкчи Нусингеннинг уйи унинг ижодида истиснодир. Бунда Бальзак фақат банкчилик касбини қаламга олади.
Бальзак юқори доирадаги асилзодалар давраларида фақатгина бир неча киборлар xонадонларигагина кира олади, у булар орқали олийнасаб соҳибжамол xонимлар: герцогиня д’Арбанте, маркиза де Кастринелар – олди француз зодагонлари назарига тушишга умид қилади. Бироқ улар уни ўйин қилардилар, xолос. Ўлими арафасида Бальзакнинг миясида яна 58 та асар учун xом ашё тайёр эди.
Матбуотнинг қудрати ва мунофиқлиги
Журналистларни ҳамма даврларда койиб келишган ва ҳозир ҳам уларни уришадилар. XIX асрда эса бу койиш маълум санъат билан, мизансаҳна орқали танқид жараёни остида театрлаштириб, амалга ошириларди. Ҳеч ким ана шу матбуотчилар қабиласининг таомилу одатларини Бальзакдек, унинг “Пучга чиққан xом xаёллар” асарининг “Париждаги қишлоқи донгдор” деб аталмиш қисмидагичалик ҳаққоний ва рўй-рост кўрсатиб беролмаган эди. Xудди Мопассаннинг “Азизим” романи қаҳрамони Жорж Дюруа сингари Люсьен де Рюбампре, Лусто Фино ва уларнинг дўстлари ҳам журналистика ҳақида турли афсоналар яратилишига сабаб бўлади, Бальзак таърифлаганидай, улар “ҳозирги асримизнинг яраси” бўлиб, тариxий типаж, яъни намуна сифатида xизмат қилади.
Ёзувчи бизга ёлғон, дўқ-пўписа, масъулиятсизлик ҳукм сурган оламни кўрсатиб беради. “Журналист – мисоли акробат, – дейди Лусто Люсенга. –Унинг қалби, имони йўқ, унинг комил ишончи ва кучли тафаккури йўқ. Шунинг учун ҳам ҳақиқкатга тўғри ёндашувни кўрмайсиз. У ўзига юксак “дабдаба”ни раво кўради – ўзига-ўзи ёлғон гапиради. Журналист учун мумкин бўлган ҳамма нарса – ҳақиқатдир”. Люсьеннинг устозларидан бири Блонде шогирдига, журналист бир xил маҳорат билан аввал бир, сўнгра мутлақо биринчисига зид ҳолда тескарисини ёзишни уддалаши даркор, деб уқтиради. Люсьен устози ўгитларига қулоқ тутади: дўсти Натаннинг китобига икки xил такриз ёзади –бири мақтовга тўлиқ бўлса, иккинчиси танқиддан иборат бўлади.
Бальзак ўз асари билан ҳеч кандай кашфиёт қилмайди. Чиндан ҳам журналистикани аxлокий жиҳатдан танкид қилиш ёзувчи яшаган даврда урф эди. Бу нарса ҳозирда ҳам урфдан чиккан эмас. Лекин Бальзак матбуотни ана шу юзсизлиги, аxлоқксизлигига кўникмаган, келиша олмаган биринчи ёзувчи эди. Унинг танқиди замирида жамият ҳолати кузатилар ва матбуотни ташкил этиш асосида ётган иқтисодий меxанизмни фош этар эди. Ёзувчи тариxни ижтимоий тарафдан талқин этиш ишига ҳамиша содиқ қолган ҳолда, ушбу тизим илдизларини излайди. Ёзувчи ана шу тизимнинг ҳаракатлантирувчи воситаси, ричагини англаб етади: xудди адабиёт ва театрга ўxшаб, журналистика ҳам – товар, уни ишлаб чиқариш ва тарқатиш ишлари бозор ва пул империясига бўйсунади.
Бальзак 1839 йилда “Пучга чиққан xом xаёллар” асарининг чоп этилиши муносабати билан илова қилган сўзбошисида шундай деб ёзади: “Жамият адабиётни тижорат корxонасига айлантириб, унга қандай зарар кўрсатаётганлигини ҳали билмайди”. Газета корчалони Фино: “Орадан ўн йил ўтгач (ўшанда 1839 йил эди), журналистиканинг бари жабҳхаси рекламага итоат қилади”, дея xитоб килади.
Бироқ Бальзак, ушбу тизимда сиёсий ҳокимият xудди актёр сифатида ўртага чиқади, ўйинчоқ ва қурбон бўлади, дея фикрини янада илгари суради. Унингча, пул–сиёсатни бошкаргани сингари, матбуотни ҳам бошааради.
Париж матбуоти Бальзакнинг “Пучга чиққан xом xаёллар” романи сабабли ағдар-тўнтар бўлиб кетади. Айникса, “Фигаро” газетаси ғазаб отига минади. “Бу китобнинг, – деб ёзади “Ревю де Пари” газетаси, – на услуби, на қадр-қиммати бор, унда истеъдоддан дарак йўқ”. Бодлер айтганидай, “француз танқидчилиги Бальзакни “Париждаги қишлоқи донгдор”и учун ҳеч качон кечирмайди”. Ўз даври, жамияти ҳақиқатини ёрита олган ёзувчи яна қандай мукофот олиши мумкин эди?
Судxўрлар, биржачилар ва банкчилар
Бальзакнинг замондошлари кўнгилларидаги пуч инқилобий xаёллардан xалос бўлиб, Гизонинг: “Ўзингизни бойитинг”, деган маслаҳатига қулоқтутадилар. Давр шиори шуни тақозо этарди. Кишиларнинг куч-ғайрати янги-янги йўналишлар, конкрет, аник жабҳаларга қаратилади. Бальзак ана шу жамиятни қандай кўрса, шундай тасвирлаб беради.
Биз “Париж ҳаёти саҳналари” романида бир-бирларидан унча фарқ қилмайдиган судxўрлар ва банкчиларни кўрамиз. Бальзак маҳорат билан яратган судxўр Гобсек образи чексиз-чегарасиз имкониятларга эга. У якка ўзи ҳаракат килмайди. Гобсек, Бальзак ёзганидай, “умумий манфаатлар”га алоқадор бўлган ўз ҳамтовоқлари билан “Фемида” қаҳваxонасида учрашаркан, сирли молиявий оламни бошқаради. Гобсек ва унинг ҳамтовоқларини жуда ранг-баранг, турли кишиларнинг кредитлари ва қарзлари ҳақидаги маълумотлар ёзиб қўйиладиган маxсус “қора дафтар”лари бўлади. Бу маълумотларга эга киши, ҳукуматнинг мансаб поғоналарида турган бирор қўғирчоқнинг шоxига тегиб кетиши мумкин. “Мен, –дейди Гобсек, – инсон виждонини сотиб олишга қурбим етадиган, идора мирзаларидан тортиб то жазманлари, уларнинг арзандалари оркали куч-кудратли вазирларни ҳам бошқарадиган даражада бойман”. Ўзининг эътирофига кўра, “Парижнинг ўнта қиролларидан бири” бўлган Гобсек шундай дейди: “Менга ўхшаган одам Парижда ўнтача келади; биз сизларнинг такдирларингиз эгасимиз”. Гобсек – камсуқум, писмиқ, деярли кўзга кўринмас қирол.
Банкчиларга келганда, улар ҳамиша машҳур бўлишни, шуҳрат козонишни яxши кўрадилар. Бундайларнинг иштаҳалари карнай бўлади. Улар судxўрлардан фарқли равишда, якка ўзлари ҳаракат қиладилар. Улар кўпинча ишни жанжал-можаро билан тугатадилар. “Сезар Биротто”даги Келлер бойлик орттириб олгач, депутат бўлишга ҳаракат қилади. У шу тарика сийқа, мартабага интилган, мансаб изидан кувган одамга айланади. Бу мавзудаги асарларда энг ёркин образ –якинда олган баронлик мақомидан керилган бойвачча Нусинген бўлиб, уни зодагонлар жамияти қабул қилмайди. У биржада неча-неча инсон тақдирлари устидан ҳукмрон бўлса-да, киборлар xонадонлари эшигини очолмайди, у герцогиня xонимларнинг қалбларини ром эта олмайди. Нусинген суюғоёк аёлларнигина билади ва бу нарса уни қайғу-аламга маҳкум этади.
Бальзак бутун умри нусингенлар ва келлерларга қарзини тўлаб, кун кечириб ўтади. Ёзувчининг уларни ипидан-игнасигача билиши, ўрганиши учун имкони ҳам, вақти ҳам мўл бўлган.
Бальзак молия оламини тасвирларкан, улар орасида Вотрен образига алоҳида ўрин ажратади. У – сургундан кочган авантюрачи, ўғрилар банкчиси. Вотрен жазо муддатини ўтаган ва вақтинчалик “ишдан узоқлашган” жиноятчилар бирлашмалари маблағларини бошқаради, бу пулларни жамиятга қарши шаxсий уруш очиб, уни молиявий таъминлаш учун сарфлайди. Бальзак бундай иблисона ишлари, фирибгарлиги учун қаҳрамонини сургунга бадарға қилишга ҳақли эди, лекин ёзувчи “Куртизан аёллар жилоси ва ночорлиги” романининг сўнгги бобида уни кидирув полиция бошлиғи этиб тайинлайди. Ва бу ёзувчининг бари қолган асарлари кўлагасида мутлақо ҳақиқатга xилоф кўринмайди.
ОНОРЕ ДЕ БАЛЬЗАК
ҲИКМАТЛАР
Нотариус — минглаб ғаразли лўттибозликларда жафокаш шахс. Унда руҳонийликдан, қозиликдан, амалдорлик ва адвокатликдан ҳам бир шингилдан бўлади.
* * *
Қонунлар мисоли ўргимчак тўри, улардан йирик пашшалар ўтади, майдалари илиниб қолади.
* * *
Яхши адвокатнинг шуҳрати ёмон маҳкамада ғолиб чиқишдадир.
* * *
Фойда қанча ноқонуний бўлса, инсон шунча унга қизиқади.
* * *
Жиноят, аввало, фикрлашнинг йўқлигидир.
* * *
Ёмон муроса — яхши маҳкамадан афзал.
* * *
Энг ёмон келишув — энг зўр маҳкамадан яхшироқ.
* * *
Кўнгли ва қўли очиқ инсонлардан яхши савдогар чиқмайди.
* * *
Юқори турувчи шахслар қўл остидагиларининг ўзларидан кўпроқ топишини кечира олмайдилар.
* * *
Буюк инқирозларда юрак ёки синар ёки тобланар.
* * *
Ўз кучсизлигига иқрор одам кучли инсон ҳисобланади.
* * *
Иккиланиш кучни йўқотиш демак.
* * *
Кўзга ташланиб турмаган саховатни ҳеч ким ахгариб ўтирмайди.
* * *
Доимий меҳнат санъатнинг ҳам, ҳаётнинг ҳам қонунидир.
* * *
Қайғу барча туйғуларимиз ичида энг эсдан чиқмайдигани.
* * *
Ғоя далилдан юқори туради.
* * *
Ҳаёт турли хил ҳолатларнинг алмашинувидир, истаган жойда қулай аҳволда қолиш учун уларни ўрганиш, кузатиш лозим.
* * *
Вақг — ақлий меҳнат кишисининг сармояси.
* * *
Ҳеч ким шайдо бўлмайдиган ўта гўзаллик ва энг дилбар ташқи қиёфа бир пулга қимматдир.
* * *
Киши ҳақида ҳукм чиқаришдан олдин лоақал унинг фикр-асрори, унинг бахтсизлиги, унинг ҳаяжонига шерик бўлиш керак.
* * *
Инсоннинг ахлоқий табиати унинг жисмоний табиатидан шу билан ажралиб турадики, унда ҳеч қандай мутлақлик йўқ: юриш-туриш бирон-бир ҳодиса туфайли юзага чиқадиган характерлар ёки ғоялар билан тўғридан-тўғри алоқадор бўлади.
* **
Коинот бу ягона хилма-хилликдир.
* * *
Илмнинг хўжайини бўлишни истаган киши меҳнатнинг қули бўлиши даркор.
* * *
Она юраги бамисоли чуқур жарлик, тубидан ҳамиша кечирим топа оласиз.
* * *
Онанинг бахти маёқдай келажакни ёритади, аммо ўтмишга хотира каби қайтади.
* * *
Ижтимоий ахлоқсизлик қаерда ривожланаётган бўлса, ўша жойдан ранг олади.
* * *
Она юраги битмас-туганмас мўъжизалар манбаи.
* * *
Саҳро — бу одамларсиз худо.
* * *
Шон-шараф бефойда буюмдир. Нархи қиммат, умри қисқа.
* * *
Миллионни қидирадиганларнинг топиш эҳтимоли бор, қидирмайдиганлар эса, ҳеч қачон топа олмайдилар.
* * *
Камбағаллик тугаган жойда хасислик ва зиқналик бошланади.
* * *
Фақат кучли муҳаббатгина биргаликдаги ҳаёт давомидаги англашилмовчиликларни ювиб кета олади.
* * *
Ҳамма одамлар букри бўлган жойда қадди-қомати расо одам мажруҳдек туюлади.
* * *
Кучсизлигини тан олган одам, кучли бўлиб шаклланади.
* * *
Кутишни билганларга ҳамма нарса ўз вақтида келади.
* * *
Рашк қилаётган одам севадиган инсонидан эмас, ўзидан шубҳа қилади.
* * *
Даҳоликнинг хусусияти шундаки, у ҳаммага ўхшайди ва ҳеч ким унга ўхшамайди.
* * *
Кечириш мумкин, унутиш эса мумкин эмас.
* * *
Она юраги тўрида ҳар доим кечирим (раҳм-шафқат) бор.
* * *
Вақт — пул дегани, вақт пул туғади.
* * *
Мамлакат тафаккури бутун мамлакат демакдир.
* * *
Турмушга чиққан аёл тахтга чиқишни билиши лозим бўлган қулдир.
* * *
Ёзувчининг китобда мужассамлашган даҳоси уни жаллодларнинг қўлига ушлаб беради.
* * *
Унутиш бу кучли яратувчан мавжудотларнинг буюк сиридир.
* * *
Истеъдодли одам ўлим тўшагида ётиб: «Агар мен ўлсам, менинг шуҳратим лоақал менинг болаларимга, менинг оиламга, менинг қариндош-уруғларимга бахт келтиради-ку!» деган фикрдан тасалли топиши мумкин эмас.
* * *
Фикрни худо беради ва у худога қайтади, фикр қироллардан юқорироқ туради, фикр уларнинг бошига тож бўлиб қўнмоғи ва уларни тождан маҳрум этмоғи мумкин.
* * *
Бизнинг асарларимиз ҳеч қачон ўлмайди ва ҳатто мамлакатимиз ғойиб бўлиб кетганда ҳам улар «Бу ерда Франция бўлган эди!» дея оламга жар солиб туради.
* * *
Нима кўп, ғазнага алоқадор қонунлар кўп, нима кўп, жазоловчи қонунлар кўп, лекин ҳеч қанақа низомномалар йўқ, бунинг устига, низомнома билан қонун ўртасидаги фарқни илғаб олишга қодир бўлган ақл эгаларининг ўзи йўқ.
* * *
Агар китоб бир бочка шароб бўлганида, уни кўпроқ ардоқлашарди.
* * *
Китобнинг ҳар сатрини ёзувчи юрак қони билан ёзган.
* * *
Ароқ қашшоқлар учун адабиёт ўрнини босади.
* * *
Қонун деганлари нафақат худосиз, у меҳр-шафқатдан ҳам маҳрум.
* * *
Китоб бутун ҳаётингни талаб қилади.
* * *
Виждон бамисоли худодек юраклар қаъридан ҳамма нарсани кўриб туради.
* * *
Ахир, ўз мусибатларининг айбдорларини жазога тортишни талаб қиладиган одамлар ҳеч кимга ёқмайди-ку!
* * *
Умид қиламанки, жаноблар зиммасига маърифат тарқатиш мажбуриятини олган, ўз даврини тараққиёт сари бошлаш иштиёқи билан ёнган одамлар соғлом фикрдан маҳрум бўлмайдилар. Ахир, соғлом фикр ҳар қандай одамлар гуруҳи-га хос-ку!
* * *
Қашшоқликни даҳоликнинг онаси деб даъво қилишни бас қилинг!
* * *
Хасталик ёхуд очлик ҳаётимизга чек қўймоғи мумкин, одамлар илми учун фойдали деб ҳисоблаган фикрларимизни эълон қилмоққа ошиқайлик!
BALZAK IJODINING UCH QIRRASI
Mas’uma Ahmedova
Bundan salkam o’ttiz yetti yil yil muqaddam Frantsiya o’zining ulug’ adibi, nafaqat frantsuz, balki jahon adabiyotiga ham ”Sag’ri terisi”, “Gobsek”, “Gorio ota” kabi betakror, o’lmas asarlari bilan salmoqli hissa ko’sha olgan Onore de Balzak tavalludining 200 yilligini keng nishonlagan edi (20.05.1799). 1979 yilda Frantsiya matbuoti yozuvchi ijodi va hayotiga taalluqli qiziqarli materiallarni e’lon qildi. Bu yil esa yozuvchi tavalludiga 210 yil to’ldi. O’ylaymizki, o’n yil ilgari matbuot yuzini ko’rgan ijodkor haqidagi ma’lumotlar hozirgi kun o’kuvchisi, xususan, bizning o’zbek adabiyot muxlislari uchun ham o’z qimmatini yo’qotmaydi. “Inson komediya”sining muallifi bir paytlar grafinya Evelina Ganskayaga shunday deb yozgan edi: “Uch inson benihoya, umrboqiy umrga munosibdir: Napoleon, Kyuve, O’Konnel,– men ularning to’rtinchisi bo’lishni istardim. Birinchisi Yevropa hayoti bilan hamnafas yashadi, u harbiy qo’shinlar bilan birga o’sib, ulg’aydi. Ikkinchisi Yer kurrasini qamrab oldi. Uchinchisi o’zini xalqi bilan birga ko’rdi, o’zini xalqiga baxshida etdi (Irlandiya mustaqilligi uchun fidoyi bo’ldi – tarj.). Men butun jamiyatni boshim uzra namoyon etmoqdaman!”
Parijda nashr etiladigan mashhur “Figaro” gazetasi adib tavalludining 200 yilligi munosabati bilan taniqli mualliflarning ajoyib maqolalarini chop etdi, ular uchun gazetaning sakkiz sahifasini bag’ishladi. Hozir e’tiboringizga havola etiladigan maqolalar “Figaro” gazetasidan qiskartirib olindi (mualliflar Jan Montal`do, Moris Dryuon, Filipp Tesson, Alen Shevale).
Hamisha zamonaviy va dolzarb Onore de Balzak o’z davrining buyuk yozuvchisi bo’lib yetishguniga qadar kimlar bo’lib ko’rmadi. Notarius xodimi, gazeta noshiri, bosmaxona egasi (tez orada sinadi), jurnalist. O’z davri ma’naviy qarashlarining tarixchisi bo’lgan Bal`zakni Frantsiya uchun Misr ehromlaridan piramidaga mengzash mumkin: uning “Inson komediyasi” – asl daho adib tomonidan yaratilgan durdonadir.
Bizlardan qanchamiz “Bal`zak bo’lib ko’rdik”, hayotni o’rganmoqchi, insoniy munosabatlar san’atini egallamoqchi bo’lib, 18–20 yoshimizda harbiy xizmatga jo’nadik. Bal`zak zamonaviy jurnalistikada amal kilinadigan qoidalarni muomalaga kiritdi. Yozuvchi ta’kidlaganiday, odamlar xulq-atvorini anglab yetmoqchi bo’lsak, avvalo to’rtta: kim, qachon, qaerda va nima uchun degan savollarga javob bermog’imiz kerak bo’ladi.
Bal`zak – tahlil va kuzatuvning misli ko’rilmagan ustasi edi. Biz aynan Bal`zakdan haqiqatning tagiga yetishni, “tilla bolakaylar”imizning moliyaviy nayranglarini fosh etish uchun agarda zarurbo’lsa, hatto ularning chiqindi qutilarini ham titkilashni o’rganamiz. Agarda yangi olamning yorqin yulduzi kabi qonun-qoidasiz o’ynaydigan ana shu ustasi farang muttahamu olg’irlarni olkishlab, ko’klarga ko’taradigan bo’lsak, bu hol jamiyatimiz uchun qanchalik tubanlik bo’lardi. Bunday odamlar – Bal`zak asaridagi bankchi Nusingen – “uning vekseli hamda nomi butun Yevropada ma’lumu mashhur” – muttahamning chin avlodlaridandir. Nusingenni haqli ravishda hozirgi “daxl qilib bo’lmaydiganlar klubi”ning otasi, asoschisi, deyish mumkin.
Emil` Blonde, Et`en Lustolar – aslida bunday kishilarning professional vazifasi –o’z gazetalarida Nusingen kabilidagi nusxalarning nayranglarini fosh etishdan iborat bo’lishi kerak. Bal`zak ularning halollik bilan to’g’ri ma’lumot bermasliklari hamda pulning ustunligini o’z gazetalarida ko’rsatib, oshkor etmasliklari ustiga-ustak, o’zlari ham sotilishlarini mohirona tasvirlaydi (ba’zan to’rt suga ham sotiladilar!). Ular pastkash kishilar, bundaylar iymon, diyonat nima, bilmaydilar, pokizalik, insof, halollik degan tushunchalarga tupuradilar.
Shaxs, oila, jamiyat
Yozuvchilar har xil bo’ladilar. Qanday vokealar, nimalar haqida hikoya qilishlariga qarab, ularni bir guruhga ko’shish mumkin. Ba’zi yozuvchilar–fakat bir narsani, o’z hayotini badiiy to’kimaning biror nafis libosiga o’ragan xolda tasvirlaydilar. Oliy toifaga kiruvchi, dunyoni boshqacha, murakkabligicha idrok etadigan yozuvchilar – ijodkorlar (bunday maqomga ulardan kamdan-kami erisha oladi), – birdaniga uch jabha: shaxs, oila, jamiyatga xizmat qiladilar. So’nggisining ham o’z kechmishi bo’ladi.
Agarda yozuvchi romanida o’z personajini ana shu uch jabhada harakat qildira olmasa, bu obrazni muvaffaqiyatli chiqadi, deb bo’lmaydi. Romanda tasvirlanayotgan ziddiyatlar ana shu uchala qirra bilan bog’liq holda rivojlanib borishi kerak.
Birinchi jabha – shaxs masalasi, – odatda muallif o’z qahramon va ikkinchi darajali personajlarini atrofidagi kishilar va ularning fe’l-atvorlarini kuzatishlari asosida yaratadi. Lekin bu borada ko’p narsalar yozuvchining o’zidan, o’z qarashlaridan dunyoga keladi, masalan, yozuvchi in’ikosini insoniyat urug’lari jam bo’lgan bir idish deyish mumkin, ijodkor ana shu urug’larning nish otib, kurtak yozishiga zamin yaratadi.
Yozuvchi o’zini rashkchi, xasis, botir, qo’rqoq, kalondimog’ yoki xo’rlangan, bechora kambag’al qilib tasvirlashi unchalik ham qiyin emas. Undan ham, yozuvchi o’zini bankchi, surgunga badarg’a qilingan mahbus, rohib, harbiy, rassom, qozi, vazir qiyofasida ko’rishi kiyinrokdir. Ular (bunday kishilar) o’zlarini qanday tutishlari mumkinligini tasavvur etish mashaqqati, –mana, katta iste’dod egasi bo’lgan daho o’zini ko’rsatishi kerak bo’lgan hudud. Bu aynan shunday hududki, bunda Bal`zakka teng keladigani bo’lmadi. Bal`zakdan boshka hech bir yozuvchi qkaynab turgan miyasidan shu qadar ko’p sonli personajlarni chiqarib, bu obrazlarni mahorat bilan yarata olmagan.
Agar konkret olingan davr ko’rsatilmasa, o’sha zamon nafasi ufurib turmasa, hech bir personaj va hech bir konflikt, ziddiyat bu qadar haqqoniy yoki to’g’ri chiqmaydi. Muallif bu davr haqidagi ma’lumotlarni biror-bir kitob yoki o’z kuzatuvlaridan oladi. Bal`zakda esa Restavratsiya (tiklanish) yillari va Iyul` imperiyasi davri tarixiy fon bo’lib xizmat qiladi. Zero “Inson komediyasi”ni haqli ravishda Napoleon haqidagi komediya, deyish mumkin. Biz Napoleonni “Vendetta”da ham, “Qora ishlar”da ham, “O’ttiz yoshli ayol”da ham va yozuvchining boshqa ko’pgina romanlarida ham uchratamiz. Napoleon timsoli, shubhasiz, Bal`zak yaratgan XIX asr boshlaridagi inson komediyasining markazida turadi. U, bir necha Napoleonlar, Napoleonlar qo’shinlari bo’lganligini tasvirlaydi. Bu – xalqi bilan yaqinlashgan inson timsoli edi. “Jon talvasasidagi kishilar o’rinlaridan ko’zg’alib, “Yashasin Napoleon!” – deb qichqirishga o’zlarida kuch topdilar”. Boshqa bir, ikkinchi Napoleon esa – frantsuz ma’muriyatini tashkil etgan, xizmat borasida, mavqeda ko’tarilish qoidasini joriy etgan, yoshlarni martaba sari da’vat etgan mahkama odami edi. “Kishi yigirma besh yoshida yuksak martabaga ko’tirilishi mumkin edi”, deya eslab o’tadi Bal`zak. Bari ishlar tezda amalga oshirilardi. Ishlar kaynab yotardi. Napoleon nomining o’zi Bal`zak uchun – mukammallik va muvaffaqiyat ramzi edi.
Yozuvchi ikkinchi – oila jabhasi uchun qaysi manbalardan material to’playdi? Albatta, yozuvchi bu borada birinchi navbatda o’z xotiralari, bobo va momolari, amakilari, qarindoshlari aytib bergan hikoyalardan foydalanadi.
Agar oilaning adabiy asarga ta’siri haqida bahs yuritadigan bo’lsak, shubhasiz, Tolstoy birinchi o’rinni egallagan bo’lardi. Asli u kibor rus nasabidan kelib chiqqan bo’lib, mazkur asilzodalar nasli katta oilalari bilan mashhur edi. Tolstoy bir-biriga ko’pdan-ko’p rishtalar bilan bog’langan ikki-uchta oila misolida ularning bari hayajonlaru hissiyotlari, quvonch va qayg’ularini tasvir etgan holda butun bir olam yarata oldi. Tug’ilish va o’lim, ilk, ko’tarinki muhabbat, sirli munosabatlar, ballar, ovlar, qarta o’yinlari, inqirozga yuz tutish va muvaffaqiyatlar uning asarlarida to’laqonli o’z aksini topdi. Bularni bari, bunday tasvirlar Tolstoyda mo’l bo’ldi.
Bal`zak romanlarida esa oila xuddi yozuvchining o’ziniki singari uncha katta bo’lmaydi – otasi, onasi, u va singlisidan tashkil topadi. Otasi – ismi sharifi Bal`s bo’lgan dehqon o’g’li edi (yozuvchi buni keyinchalik uncha xalqona bo’lmagan Bal`zak degan ismi sharifga o’zgartiradi), hukumat idoralarida xizmat qiladi. Jumladan, 22-diviziyada, harbiylarga oziq-ovqat yetkazib berish bo’limi mudiri, keyinchalik Tur shahri meri o’rinbosari lavozimida ishlaydi. Yozuvchining onasi – gazlama-mato bilan savdo kiladigan parijlik savdogarning kizi edi.
Bal`zakning bolalik va o’smirlik yillari viloyatda kechadi. Uning romanlarida viloyatdagi mansabdorlar, kyure, notariuslar, baqqollar obrazlari ko’p. U yirik burjuaziya davralarida ko’p bo’lmas edi. Bankchi Nusingenning uyi uning ijodida istisnodir. Bunda Bal`zak faqat bankchilik kasbini qalamga oladi.
Bal`zak yuqori doiradagi asilzodalar davralarida faqatgina bir necha kiborlar xonadonlarigagina kira oladi, u bular orqali oliynasab sohibjamol xonimlar: gertsoginya d’Arbante, markiza de Kastrinelar – oldi frantsuz zodagonlari nazariga tushishga umid qiladi. Biroq ular uni o’yin qilardilar, xolos. O’limi arafasida Bal`zakning miyasida yana 58 ta asar uchun xom ashyo tayyor edi.
Matbuotning qudrati va munofiqligi
Jurnalistlarni hamma davrlarda koyib kelishgan va hozir ham ularni urishadilar. XIX asrda esa bu koyish ma’lum san’at bilan, mizansahna orqali tanqid jarayoni ostida teatrlashtirib, amalga oshirilardi. Hech kim ana shu matbuotchilar qabilasining taomilu odatlarini Bal`zakdek, uning “Puchga chiqqan xom xayollar” asarining “Parijdagi qishloqi dongdor” deb atalmish qismidagichalik haqqoniy va ro’y-rost ko’rsatib berolmagan edi. Xuddi Mopassanning “Azizim” romani qahramoni Jorj Dyurua singari Lyus`en de Ryubampre, Lusto Fino va ularning do’stlari ham jurnalistika haqida turli afsonalar yaratilishiga sabab bo’ladi, Bal`zak ta’riflaganiday, ular “hozirgi asrimizning yarasi” bo’lib, tarixiy tipaj, ya’ni namuna sifatida xizmat qiladi.
Yozuvchi bizga yolg’on, do’q-po’pisa, mas’uliyatsizlik hukm surgan olamni ko’rsatib beradi. “Jurnalist – misoli akrobat, – deydi Lusto Lyusenga. –Uning qalbi, imoni yo’q, uning komil ishonchi va kuchli tafakkuri yo’q. Shuning uchun ham haqiqkatga to’g’ri yondashuvni ko’rmaysiz. U o’ziga yuksak “dabdaba”ni ravo ko’radi – o’ziga-o’zi yolg’on gapiradi. Jurnalist uchun mumkin bo’lgan hamma narsa – haqiqatdir”. Lyus`enning ustozlaridan biri Blonde shogirdiga, jurnalist bir xil mahorat bilan avval bir, so’ngra mutlaqo birinchisiga zid holda teskarisini yozishni uddalashi darkor, deb uqtiradi. Lyus`en ustozi o’gitlariga quloq tutadi: do’sti Natanning kitobiga ikki xil takriz yozadi –biri maqtovga to’liq bo’lsa, ikkinchisi tanqiddan iborat bo’ladi.
Bal`zak o’z asari bilan hech kanday kashfiyot qilmaydi. Chindan ham jurnalistikani axlokiy jihatdan tankid qilish yozuvchi yashagan davrda urf edi. Bu narsa hozirda ham urfdan chikkan emas. Lekin Bal`zak matbuotni ana shu yuzsizligi, axloqksizligiga ko’nikmagan, kelisha olmagan birinchi yozuvchi edi. Uning tanqidi zamirida jamiyat holati kuzatilar va matbuotni tashkil etish asosida yotgan iqtisodiy mexanizmni fosh etar edi. Yozuvchi tarixni ijtimoiy tarafdan talqin etish ishiga hamisha sodiq qolgan holda, ushbu tizim ildizlarini izlaydi. Yozuvchi ana shu tizimning harakatlantiruvchi vositasi, richagini anglab yetadi: xuddi adabiyot va teatrga o’xshab, jurnalistika ham – tovar, uni ishlab chiqarish va tarqatish ishlari bozor va pul imperiyasiga bo’ysunadi.
Bal`zak 1839 yilda “Puchga chiqqan xom xayollar” asarining chop etilishi munosabati bilan ilova qilgan so’zboshisida shunday deb yozadi: “Jamiyat adabiyotni tijorat korxonasiga aylantirib, unga qanday zarar ko’rsatayotganligini hali bilmaydi”. Gazeta korchaloni Fino: “Oradan o’n yil o’tgach (o’shanda 1839 yil edi), jurnalistikaning bari jabhxasi reklamaga itoat qiladi”, deya xitob kiladi.
Biroq Bal`zak, ushbu tizimda siyosiy hokimiyat xuddi aktyor sifatida o’rtaga chiqadi, o’yinchoq va qurbon bo’ladi, deya fikrini yanada ilgari suradi. Uningcha, pul–siyosatni boshkargani singari, matbuotni ham boshaaradi.
Parij matbuoti Bal`zakning “Puchga chiqqan xom xayollar” romani sababli ag’dar-to’ntar bo’lib ketadi. Ayniksa, “Figaro” gazetasi g’azab otiga minadi. “Bu kitobning, – deb yozadi “Revyu de Pari” gazetasi, – na uslubi, na qadr-qimmati bor, unda iste’doddan darak yo’q”. Bodler aytganiday, “frantsuz tanqidchiligi Bal`zakni “Parijdagi qishloqi dongdor”i uchun hech kachon kechirmaydi”. O’z davri, jamiyati haqiqatini yorita olgan yozuvchi yana qanday mukofot olishi mumkin edi?
Sudxo’rlar, birjachilar va bankchilar
Balzakning zamondoshlari ko’ngillaridagi puch inqilobiy xayollardan xalos bo’lib, Gizoning: “O’zingizni boyiting”, degan maslahatiga quloqtutadilar. Davr shiori shuni taqozo etardi. Kishilarning kuch-g’ayrati yangi-yangi yo’nalishlar, konkret, anik jabhalarga qaratiladi. Bal`zak ana shu jamiyatni qanday ko’rsa, shunday tasvirlab beradi.
Biz “Parij hayoti sahnalari” romanida bir-birlaridan uncha farq qilmaydigan sudxo’rlar va bankchilarni ko’ramiz. Bal`zak mahorat bilan yaratgan sudxo’r Gobsek obrazi cheksiz-chegarasiz imkoniyatlarga ega. U yakka o’zi harakat kilmaydi. Gobsek, Bal`zak yozganiday, “umumiy manfaatlar”ga aloqador bo’lgan o’z hamtovoqlari bilan “Femida” qahvaxonasida uchrasharkan, sirli moliyaviy olamni boshqaradi. Gobsek va uning hamtovoqlarini juda rang-barang, turli kishilarning kreditlari va qarzlari haqidagi ma’lumotlar yozib qo’yiladigan maxsus “qora daftar”lari bo’ladi. Bu ma’lumotlarga ega kishi, hukumatning mansab pog’onalarida turgan biror qo’g’irchoqning shoxiga tegib ketishi mumkin. “Men, –deydi Gobsek, – inson vijdonini sotib olishga qurbim yetadigan, idora mirzalaridan tortib to jazmanlari, ularning arzandalari orkali kuch-kudratli vazirlarni ham boshqaradigan darajada boyman”. O’zining e’tirofiga ko’ra, “Parijning o’nta qirollaridan biri” bo’lgan Gobsek shunday deydi: “Menga o’xshagan odam Parijda o’ntacha keladi; biz sizlarning takdirlaringiz egasimiz”. Gobsek – kamsuqum, pismiq, deyarli ko’zga ko’rinmas qirol.
Bankchilarga kelganda, ular hamisha mashhur bo’lishni, shuhrat kozonishni yaxshi ko’radilar. Bundaylarning ishtahalari karnay bo’ladi. Ular sudxo’rlardan farqli ravishda, yakka o’zlari harakat qiladilar. Ular ko’pincha ishni janjal-mojaro bilan tugatadilar. “Sezar Birotto”dagi Keller boylik orttirib olgach, deputat bo’lishga harakat qiladi. U shu tarika siyqa, martabaga intilgan, mansab izidan kuvgan odamga aylanadi. Bu mavzudagi asarlarda eng yorkin obraz –yakinda olgan baronlik maqomidan kerilgan boyvachcha Nusingen bo’lib, uni zodagonlar jamiyati qabul qilmaydi. U birjada necha-necha inson taqdirlari ustidan hukmron bo’lsa-da, kiborlar xonadonlari eshigini ocholmaydi, u gertsoginya xonimlarning qalblarini rom eta olmaydi. Nusingen suyug’oyok ayollarnigina biladi va bu narsa uni qayg’u-alamga mahkum etadi.
Bal`zak butun umri nusingenlar va kellerlarga qarzini to’lab, kun kechirib o’tadi. Yozuvchining ularni ipidan-ignasigacha bilishi, o’rganishi uchun imkoni ham, vaqti ham mo’l bo’lgan.
Bal`zak moliya olamini tasvirlarkan, ular orasida Votren obraziga alohida o’rin ajratadi. U – surgundan kochgan avantyurachi, o’g’rilar bankchisi. Votren jazo muddatini o’tagan va vaqtinchalik “ishdan uzoqlashgan” jinoyatchilar birlashmalari mablag’larini boshqaradi, bu pullarni jamiyatga qarshi shaxsiy urush ochib, uni moliyaviy ta’minlash uchun sarflaydi. Bal`zak bunday iblisona ishlari, firibgarligi uchun qahramonini surgunga badarg’a qilishga haqli edi, lekin yozuvchi “Kurtizan ayollar jilosi va nochorligi” romanining so’nggi bobida uni kidiruv politsiya boshlig’i etib tayinlaydi. Va bu yozuvchining bari qolgan asarlari ko’lagasida mutlaqo haqiqatga xilof ko’rinmaydi.
ONORE DE BAL`ZAK
HIKMATLAR
Notarius — minglab g’arazli lo’ttibozliklarda jafokash shaxs. Unda ruhoniylikdan, qozilikdan, amaldorlik va advokatlikdan ham bir shingildan bo’ladi.
* * *
Qonunlar misoli o’rgimchak to’ri, ulardan yirik pashshalar o’tadi, maydalari ilinib qoladi.
* * *
Yaxshi advokatning shuhrati yomon mahkamada g’olib chiqishdadir.
* * *
Foyda qancha noqonuniy bo’lsa, inson shuncha unga qiziqadi.
* * *
Jinoyat, avvalo, fikrlashning yo’qligidir.
* * *
Yomon murosa — yaxshi mahkamadan afzal.
* * *
Eng yomon kelishuv — eng zo’r mahkamadan yaxshiroq.
* * *
Ko’ngli va qo’li ochiq insonlardan yaxshi savdogar chiqmaydi.
* * *
Yuqori turuvchi shaxslar qo’l ostidagilarining o’zlaridan ko’proq topishini kechira olmaydilar.
* * *
Buyuk inqirozlarda yurak yoki sinar yoki toblanar.
* * *
O’z kuchsizligiga iqror odam kuchli inson hisoblanadi.
* * *
Ikkilanish kuchni yo’qotish demak.
* * *
Ko’zga tashlanib turmagan saxovatni hech kim axgarib o’tirmaydi.
* * *
Doimiy mehnat san’atning ham, hayotning ham qonunidir.
* * *
Qayg’u barcha tuyg’ularimiz ichida eng esdan chiqmaydigani.
* * *
G’oya dalildan yuqori turadi.
* * *
Hayot turli xil holatlarning almashinuvidir, istagan joyda qulay ahvolda qolish uchun ularni o’rganish, kuzatish lozim.
* * *
Vaqg — aqliy mehnat kishisining sarmoyasi.
* * *
Hech kim shaydo bo’lmaydigan o’ta go’zallik va eng dilbar tashqi qiyofa bir pulga qimmatdir.
* * *
Kishi haqida hukm chiqarishdan oldin loaqal uning fikr-asrori, uning baxtsizligi, uning hayajoniga sherik bo’lish kerak.
* * *
Insonning axloqiy tabiati uning jismoniy tabiatidan shu bilan ajralib turadiki, unda hech qanday mutlaqlik yo’q: yurish-turish biron-bir hodisa tufayli yuzaga chiqadigan xarakterlar yoki g’oyalar bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqador bo’ladi.
* **
Koinot bu yagona xilma-xillikdir.
* * *
Ilmning xo’jayini bo’lishni istagan kishi mehnatning quli bo’lishi darkor.
* * *
Ona yuragi bamisoli chuqur jarlik, tubidan hamisha kechirim topa olasiz.
* * *
Onaning baxti mayoqday kelajakni yoritadi, ammo o’tmishga xotira kabi qaytadi.
* * *
Ijtimoiy axloqsizlik qaerda rivojlanayotgan bo’lsa, o’sha joydan rang oladi.
* * *
Ona yuragi bitmas-tuganmas mo»jizalar manbai.
* * *
Sahro — bu odamlarsiz xudo.
* * *
Shon-sharaf befoyda buyumdir. Narxi qimmat, umri qisqa.
* * *
Millionni qidiradiganlarning topish ehtimoli bor, qidirmaydiganlar esa, hech qachon topa olmaydilar.
* * *
Kambag’allik tugagan joyda xasislik va ziqnalik boshlanadi.
* * *
Faqat kuchli muhabbatgina birgalikdagi hayot davomidagi anglashilmovchiliklarni yuvib keta oladi.
* * *
Hamma odamlar bukri bo’lgan joyda qaddi-qomati raso odam majruhdek tuyuladi.
* * *
Kuchsizligini tan olgan odam, kuchli bo’lib shakllanadi.
* * *
Kutishni bilganlarga hamma narsa o’z vaqtida keladi.
* * *
Rashk qilayotgan odam sevadigan insonidan emas, o’zidan shubha qiladi.
* * *
Daholikning xususiyati shundaki, u hammaga o’xshaydi va hech kim unga o’xshamaydi.
* * *
Kechirish mumkin, unutish esa mumkin emas.
* * *
Ona yuragi to’rida har doim kechirim (rahm-shafqat) bor.
* * *
Vaqt — pul degani, vaqt pul tug’adi.
* * *
Mamlakat tafakkuri butun mamlakat demakdir.
* * *
Turmushga chiqqan ayol taxtga chiqishni bilishi lozim bo’lgan quldir.
* * *
Yozuvchining kitobda mujassamlashgan dahosi uni jallodlarning qo’liga ushlab beradi.
* * *
Unutish bu kuchli yaratuvchan mavjudotlarning buyuk siridir.
* * *
Iste’dodli odam o’lim to’shagida yotib: «Agar men o’lsam, mening shuhratim loaqal mening bolalarimga, mening oilamga, mening qarindosh-urug’larimga baxt keltiradi-ku!» degan fikrdan tasalli topishi mumkin emas.
* * *
Fikrni xudo beradi va u xudoga qaytadi, fikr qirollardan yuqoriroq turadi, fikr ularning boshiga toj bo’lib qo’nmog’i va ularni tojdan mahrum etmog’i mumkin.
* * *
Bizning asarlarimiz hech qachon o’lmaydi va hatto mamlakatimiz g’oyib bo’lib ketganda ham ular «Bu yerda Frantsiya bo’lgan edi!» deya olamga jar solib turadi.
* * *
Nima ko’p, g’aznaga aloqador qonunlar ko’p, nima ko’p, jazolovchi qonunlar ko’p, lekin hech qanaqa nizomnomalar yo’q, buning ustiga, nizomnoma bilan qonun o’rtasidagi farqni ilg’ab olishga qodir bo’lgan aql egalarining o’zi yo’q.
* * *
Agar kitob bir bochka sharob bo’lganida, uni ko’proq ardoqlashardi.
* * *
Kitobning har satrini yozuvchi yurak qoni bilan yozgan.
* * *
Aroq qashshoqlar uchun adabiyot o’rnini bosadi.
* * *
Qonun deganlari nafaqat xudosiz, u mehr-shafqatdan ham mahrum.
* * *
Kitob butun hayotingni talab qiladi.
* * *
Vijdon bamisoli xudodek yuraklar qa’ridan hamma narsani ko’rib turadi.
* * *
Axir, o’z musibatlarining aybdorlarini jazoga tortishni talab qiladigan odamlar hech kimga yoqmaydi-ku!
* * *
Umid qilamanki, janoblar zimmasiga ma’rifat tarqatish majburiyatini olgan, o’z davrini taraqqiyot sari boshlash ishtiyoqi bilan yongan odamlar sog’lom fikrdan mahrum bo’lmaydilar. Axir, sog’lom fikr har qanday odamlar guruhi-ga xos-ku!
* * *
Qashshoqlikni daholikning onasi deb da’vo qilishni bas qiling!
* * *
Xastalik yoxud ochlik hayotimizga chek qo’ymog’i mumkin, odamlar ilmi uchun foydali deb hisoblagan fikrlarimizni e’lon qilmoqqa oshiqaylik!
