1960-нчи йиллар бошида Лотин Америкаси адабиётида майдонга келган “янги роман” жанрининг мисли кўрилмаган мувафаққияти китобхонларнинг эътиборини ўзига қаратди. Ушбу ўзига хос “Американинг янгидан кашф этилиши” ортидан Лотин Америкаси адабиётининг бадиий мазмун-моҳиятини таърифлаб бераоладиган атамага ҳам эҳтиёж сезилди. Ва тез орада бундай атама топилди. Дарвоқе, 1925 йил немис санъатшунос олими Франц Роо Ғарбий Европа адабиётида юксалган экспрессионизм эстетик оқимини “сеҳрли реализм” деб номлаган эди. Ушбу атама айни муддао бўлиб чиқди.

МУҲАММАДЖОН ХОЛБЕКОВ
ХХ АСР МОДЕРН АДАБИЁТИ МАНЗАРАЛАРИ

ПОСТМОДЕРНИЗМ ЁХУД УМБЕРТО ЭКО ИЖОДИ

Умберто Эко (Umberto Eco, 1928) – медиевист олим, адиб ва файласуф. У 1932 йил Италиянинг Пьемонт вилоятига қарашли Александрия шаҳрида таваллуд топган. Ҳозирда Милан шаҳрида яшайди. Турин санъат университетини тамомлаган, дастлаб телевиденияда, сўнгра “Эспрессо” (L’ Espesso) газетасида шарҳловчи бўлиб ишлаган. Кейинчалик санъатшунослик илми билан машғул бўлиб Турин, Милан, Флоренция, Болонья университетларида архитектура назарияси ва эстетикаси фанидан дарс берган, ҳозир ҳам шу фандан маърузалар ўқийди. Умберто Эко дастлаб медиевист олим сифатида ўзининг ўрта асрлар тарихи, санъати ва семиотика (юнон: semeion-белги, аломат) илмига бағишланган тадқиқотлари билан танилган эди. Ўтган асрнинг етмишинчи йиллари АҚШнинг Гарвард университетида семиотика фанидан маърузалар ўқийди. 80-йилларда олимни Европадаги Оксфорд, Кембридж, Сорбонна, Саламанка каби номдор университетлар ҳам маъруза ўқишга таклиф этади.
Умберто Экога жаҳоний шуҳрат келтирган биринчи асари – “Атиргул номи” (Il Nome della Rosa, 1980) романи бўлди. Ушбу асар франциялик кинорежиссёр Жан-Жак Анно томонидан муваффақиятли экранлаштирилгач янада машҳур бўлиб кетди. “Атиргул номи” – ғалати кўринишдаги нозиктаъб услубда битилган фалсафий рамзларга бой ҳикоя ва тавсифлар, адабий ва маданий тасаввурларнинг пинҳоний кўринишлари, дедектив ва тарихий роман жанрларининг қоришиб кетувидан юзага келган бестеллер роман бўлиб, тез орада сершовқин баҳс-мунозараларга сабаб бўлди. Қолаверса, “мароқли адабиёт”, деб ном олган бутун бир адабий назарияга асос солган муаллифга китобхон эътиборини қаратди. Айни пайтда, ўзининг ғайри-табиий ғоялари таҳлили, “реаллик” ва “абсолют ҳақиқат” тушунчаларига нисбатан скептицизм талқини билан Эко замонавий интеллектуал (intellectus – лот.) яъни заковатли прозанинг тараққиётига сезиларли таъсир кўрсатди.
Адибнинг “Фуко маятниги” (Il pendolo di Foucault, 1988) деб номланган иккинчи романи ўрта асрларда одамларни дуоибандлик, азаимхонлик ва афсунгарлик каби хурофий ақидаларга ишонтирувчи мистик руҳдаги китобларнинг беъманилигидан эсанкираб, саросимага тушган, уларни пул топиш ниятида нашр қилишга мажбур бўлган интеллектуал, заковотли одамлар груҳининг гуё тарих оқимини белгилаб берувчи “махфий фитна” назариясини ишлаб чиқишга азму қарор қилганликларини ҳикоя қилади. Бироқ интеллектуал ақл-идрок маҳсули бўлмиш нозиктаъб рицарлар тарафидан ўйлаб топилган “тамплиерлар (франц.: temple – 1118 йилда Қуддус шаҳрида католик рицарлар ташкил қилган диний мазҳаб) фитнаси” – тўсатдан моддий Эҳтиёж қуролига айланади, мудҳиш воқеаларга сабаб бўлади. Замонасининг интеллектуал, заковатли одамлари онгида ҳукмронлик қилаётган моддий ва тарихий беҳаловатликнинг ёрқин ҳажвий талқини, аслида, баднафс баҳайбат махлуқларни яратадиган масъулиятсиз зеҳн, ақл-идрок ўйинлари каби китобни мароқли, ўқувчига манзур қилиб қўйган эди.
Эконинг учунчи романи “Арафа ороли” (L’isola del giorno prima, 1994) деб номланади. Асар турли китоблардан олинган ихтибослар яъни матн парчалари тўплами тарзида ўқувчига ҳавола қилинган. Матнларнинг аксари қисми XVII асрга мансуб илмий ва бадиий асарлардан олингандир. Романда Веласкес ва Вермеердан тортиб то Жорж де ла Тур, Пуссен ва Гогенгача бўлган тасвирий санъат асарларининг сюжетидан кенг фойдаланилади. Шу боис роман воқеаларининг аксари қисмида европалик мўйқалам усталарининг нодир полотноларидаги манзаралар, кўриниш ва қиёфалар ўқувчининг диққат эътиборини ўзига жалб этади. Сюжетга вобаста берилган анатомик тасвирлар эса Везалий (Vesalius, 1514-1564) нинг “Тиббиёт атласи”даги одам танасининг тузилишини ифодаловчи гравюраларни такрорлагандек кўринади. Шунинг учун ҳам романдаги ўликлар салтанати Везалий ороли, дея номланган. Романда учровчи атоқли отлар ҳам кўпмаъноли, сермазмундир, уларни тушуниш учун муаллиф ўқувчига изоҳ, шарҳ ва эслатмаларни матнда атайлаб келтирмайди. Шунга қарамасдан персонажларнинг ўтмишдаги прототиплари, умуман олганда уларни ўзларига идентификация (identifico – лот.; шахсни дасхати ва бармоқлари изи билан аниқлаш) қилиш яъни айнан ўхшашликка олиб келган. Масалан, Иммануил ота, асар матнида, гарчанд пинҳона бўлса-да, кўплаб парчалар келтирилган “Аристотелнинг дурбини” (1654) трактати муаллифи – иезуит Эммануеле Тезауро жанобларига ўхшагувчидир. Ёки, тинмасдан атомлар ҳақида маъруза ўқувчи ва Эпикур фикрларини доима тилга олгувчи Диньлик руҳоний ўқувчига шубҳасиз файласуф Пьер Гассендини эслатиб туради. Шунингдек, романдаги жаноб Сен-Савен аслида, Сирано де Бержеракнинг ўзидир, гарчанд ушбу образда Фонтенелдан ҳам кўп хислатлар ўзлаштирилган бўлса-да. Чунки Сирано де Бержеракнинг ёзув услуби (стилистикаси) асардаги Гўзал Хонимга йўлланган монологли мактубларнинг матнига жуда яқин туради. Бундан ташқари унга Эжен Ростан пьесасидан олинган Сирано луқмалари қоришиб кетганини ҳам кузатамиз. Дарвоқе, роман бобларининг номлари ҳам махфий кутубхона катологи тарзида намоён бўларкан, буни ёзувчи олдинги романларидаги махфий билимлар мавзусини давом эттирган, дея тахмин қилишимизга асос бўлади.
Бугунга келиб Умберто Эко Ғарб адабиётида энг таниқли ёзувчилар сирасига киради. Адибнинг таъкидлашича “Атиргул номи” романининг жаҳоний шуҳратидан кейин, номдор нашриётлар унинг илк асарларига ҳам эътибор қаратдилар. Ҳатто медиевист олим Эконинг илк тадқиқоти бўлган “Фома Аквинский таълимотида эстетика муаммолари” (Il problema estetico in San Tommaso, 1956) диплом иши ҳам европа тилларига таржима қилиниб нашр этилди. Ёзувчининг 1960 йиллардаги тадқиқотлари асосан эстетика ва адабий танқид муаммоларига бағишланган эди. Улардан эътиборга моликлари “Ўрта асрларда санъат ва нафасат эстетикаси” (Arte e belezza nell’estetica medievale, 1959), “Камтарин қайдлар” (Diario minimo,1956), “Жойс поэтикаси” (Le poetiche di Zoyce, 1956), “Санъатни тушуниш” (La definizione dell’arte, 1968) трактатлари ҳисобланади.
1970-1980 йилларда Эко ўзининг семиотикага доир “Белги” (Il segno, 1971), “Умумий семиотика” (Trattato di semiotica generale, 1975) ва “Тил семиотикаси ва фалсафаси” (Semiotica et filosofia del linguaggio, 1984) номли муҳим тадқиқотларини ёзади. Шунингдек, адиб ижодининг бу даврида “Китобхон ва тарих” (Lector in fabula, 1979), “Интерпретация чегараси” (I limiti dell’interpretazione, 1990), “Ёлғон ва истеҳзо ўртасида” (Tra menzogna e ironia, 1998) каби структурализм ва постмодернизм тамойилларини белгиловчи, матн талқинига бағишланган трактатларини эълон қилади.
Дарвоқе, ўтган асрнинг эллигинчи йилларида, ҳали Ролан Бартнинг “Мифологиялари” ёзилмаган пайтда, Умберто Эко ўзига хос жиддий тусда замонавийликка муносабат билдирган, умумбашарий маданият, телевидение ва матбуотни таҳлил қилишга илк бор киришган эди. Унинг тезисларида танқидчиликнинг долзарб вазифаларидан бўлмиш матн тушунчаси, матннинг муаллиф томонидан қай ҳолатда яратилганлиги китобхоннинг унга билдирган муносабати билан баҳоланиши зарурлиги қайд этиларкан, Эко бу талабни ўзининг “Ошкора матн” (Opera aperta, 1962) рисоласида баён этади. 1976 йил олим ўзининг шу мазмундаги “Оммавий адабиётда қудратли шахс образи” (Il superuomo di massa) номли эссесини нашр эттиради. “Фуко маятнига” романида таърифланганидек, замонавий “постмодерн”га муккасидан кетган “компьютерли одам”нинг маънавий-руҳий ҳолати, ахлоқ-одоби ва эътиқоди қай тарзда бўлиши муаммолари Экони ташвишлантираётгани, унинг “Ишониш ва ишонмаслик” (In cosa crede chi non crede, 1996), “Этика мавзусида беш трактат” (Cinque scritti morali, 1997), “Библиофиллик ҳақида ўйлар” (Riflessioni sulla bibliofilia, 2001), “Адабиёт хусусида” (Sulla letteratura, 2002) каби охирги рисола ва мақолаларида ўз аксини топганининг гувоҳи бўламиз.
Медиевист олим, матншунос ва ёзувчи Умберто Эко заковатли китобхон назарида постмодерн адабиётининг йирик вакили ва нуфузли арбоби тарзида ном қозонди. Адибнинг “Атиргул номи” романи эса семиотика илмида постмодернга хос матннинг энг сара намунаси, дея тан олинди. Романга илова қилинган муаллиф қаламига мансуб “Атиргул номи” ҳошиясидаги битиклар (1983)” тавсифида Эко “постмодернизм” сўзини тез — тез тилга олиб ўтади. Ҳатто асарнинг “интертекстуаллик” (inter- лот: оралиқ, матнни боғлаб турувчи занжир), “ҳикоявий инстанция” (instantio — лот: яқинлик, боғлиқлиқ), “ризома” (юнон: rhiza-илдиз), “муаллифлик ниқоби” каби постмодернистик тушунчалар таъсирида яратилганлиги тўғрисида фикрлар билдиради. Назаримизда Эко “постмодернизм” тамойилларини ишлаб чиқишга қўл ургану, буни айнан “Атиргул номи” романида рўёбга чиқаришга муаффақ бўлган.
Дарҳақиқат, “Атиргул номи” романи назариётчилар таърифида постмодернизм тушунчасини ўзида бекому-кўст намоён қилган ҳақиқий санъат асарига айланди. Гарчи романни синчковлик билан ўқигудек бўлсак, Эко ўзининг семиологик ва маданиятшунослик тушунчаси билан боғлиқ ғояларини бадиий адабиёт тилида изҳор қилишга интилиши очиқ-ойдин кўриниб туради. Ушбу илмий ва бадиий дискурс (мантиқий фикрлашга асосланган) учрашуви ўзгача “поэтик тафаккур”ни, ягона шарҳлашдангина иборат бўлмаган, балки хилма-хил маънолар билан бойитилган изоҳли матнни кўз олдимизда намоён этади. Матнда семиотика назарияси тарафдорларидан бўлган, профессор Ю.М.Лотман таъкидлаганидек “ҳақиқатдан ҳам, Эко романини ўқиган ва асарга бағишланган китобхонлар конференциясида учрашиб қолган ўқувчилар груҳи мулоқат чоғида томомила бошқа-бошқа китоб мутолаа қилгандай фикр юритадилар. Уларнинг аксари қисми ўқиганим бошқа романмикин, деган иккиланишга ҳам боради”.
“Атиргул номи” романининг инкишофий ва энг муҳим қатлами – унинг детективлик элементида кўринади. Эко таъкидлаганидек “ асар детективга ўхшаб бошланганлиги ва китобхонни охиригача қизиқтириб бориши тасодиф эмас, шундай экан, соддадил ўқувчи унинг қаршисида шундай бир детектив турганини, яъни унда ойдинлашаётган нарсалар озчиликни ташкил қилишини, терговчи эса мағлубиятга учрашишини сезмай ҳам қолиши мумкин”. Романни шундай ўқиб чиқиш, муаллифнинг қайд этишича, юзаки хулоса касб этади, уни қунт ва матонат билан мутолаа қилмоқ зарур, шундагина романдаги воқеалар китобхон ақли “даричасини тақиллатмоққа” қодирлигини кўрсатади. Бош қаҳрамонларнинг исмлари – ўткир зеҳнли францискан роҳиб Вильгелм Баскервилликни ва унинг ёш содда ҳамроҳи Адсонни – детектив оламида машҳур жуфтлик Шерлок Холмс ва доктор Ватсонга менгзашга даъват этади. Романнинг илк воқеалари (Вильгелм қочиб кетган отнинг ташқи қиёфасини кўрмасдан туриб уни тасвирлаб бергани; тафсилотлар асосида қотиллик манзарасининг гавдалантирилиши) Артур Канон Дойлга нисбатан тақлид тариқасида қабул қилинади. Бироқ детектив жанр қоидалари кўп ўтмай бузилади. “Айғоқчи” ишончни оқламайди: унинг хулоса ва топган далиллари жиноятлардан биронтасини ҳам олдиндан фош этолмайди, сабаби у ўз хулосаларини жуда кеч маълум қилган – монастирда содир бўлаётган воқеалар сабабкори энг сўнгги сонияларда изқувар Вильгелмни ғафлатда қолдириб, кўздан ғойиб бўлганди.
Ушбу “нотўғри” детективнинг авантюра (қалтис саргузаштларга бой) дан иборат бўлган воқеалар чизиғи иккинчи планга чекинганлиги ҳамоно, китобхон диққати тарихий мавзуга кўчади, яъни францискан ордени (1207-1209 йилларда Италияда руҳоний Франциск Ассизский томонидан ташкил қилинган камбағал – художуйлар иттифоқи) воситачилигида Рим папаси ва императорни яраштиришга уриниш, черков ҳудудидаги камбағаллик ва бойлик масаласида баҳслашиш,мураккаб сиёсий фитналар, бидъатчилар билан курашиш ва ҳаказо муаммоларга қаратилади. Бунга эса етарлича асос ва ишонч ҳам бор эди. Чунки романда тўқима образлар, хаёлий персонажлар билан бир қаторда ҳақиқий тарихий шахслар ҳам иштирок этаётган эди. Тарихий-бадиий мавзуда фикр-мулоҳаза юритишга эса “мистификация” яъни пинҳонийлик, сеҳргарликка йўғрилган воқеалар туртки бўлиб, дастлаб топиб олинган, сўнгра йўқотилган қўлёзма ҳамда бу ҳақдаги ҳикояни равнақ топтирувчи ўрта асрга хос хронологик тасвирлаш услуби етакчиликни қўлга олганди.
Шунингдек, қўлёзма “таржимони” бўлган муаллиф услуби ҳам ўзида “ломбардизмларни назокатли ва бежамдор испанизмлар билан, қўполликни нозу-ишвалар билан” аралаштириб юборганлиги, нафақат қадимги манускрипт матни стилистикасини такрорлайди, балки машҳур итальян адиби Алессандро Мандзони (1785-1873) нинг “Никоҳланганлар” (I promessi sposi) номли тарихий романи бошламасини ҳам қайта тиклаган кўринади. Ваҳоланки Мандзонининг “Никоҳланганлар” романи XIX асрнинг биринчи чорагида нафақат Италия, балки Европа адабиётида ҳам машҳур асар сифатида тан олинганди. Орадан юз эллик йил ўтгач, Умберто Эконинг “Атиргул номи” романи ҳам машҳурликка юз тутди. Иккинчидан, ўзини “италиялик Вальтер Скотт” деб атаган Эконинг “Атиргул номи” романининг муқаддимаси ҳам “тарихийлик”ка даъво қилгандек истеҳзолидир. Муқаддиманинг “Шубҳасиз, қўлёзма”, деб таърифланиши ҳам кинояли тус беради. Романни мутолаа қилганимиз сари, унда романтик прозага хос хусусиятларнинг йўқолиб боришини сезамиз: воқеалар руҳонийлар истиқомат қилган масканни тарк этмайди, ишқий сюжет амалда деярли кўринмайди, матннинг аксарият қисмини турли-туман мавҳум тасодиф ва мушоҳадалар, фикр ва мулоҳазалар чулғаб боради.
Бундан чиқди, мутолаанинг муайян стратегиясига риоя қилиш романнинг ҳикоявий сир-асрорини ҳал этолмайди. Китобхон асарни ўқиган сайин, ўзини гўё лабиринт ичида қолгандек ҳис қилади, натижада тўқнаш келаётган образлар галереяси рамзий кўринишга айлана баради. Асар хотимасида лабиринтларнинг ҳар хил турлари (классик; антиқий; маньеристик; сетка-ризома яъни туқима сюжет)ни санаб ўтган Эко постмодернистик ризомани афзал, деб билади. “Маркази йўқ, периферияси йўқ, чиқиш жойи йўқ. Потенциал жиҳатдан бундай структуранинг чегараси ҳам бўлмайди. Фараз (таҳмин)нинг бепоён фазоси – бу ризоманинг фазосидир… Менинг матним – аслида, лабиринтлар тарихи, ва фақатгина фазовий лабиринтлар эмас, балки метафизик конструкция пойдевори “фаразнинг тарихи ва структурасидан иборатдир”, деб ёзади муаллиф. Лабиринт қандай чалкаш бўлмасин, барибир унинг сирини очишга бел боғлаб ҳозирлик кўраётган “Тесей” (Афина подшоси, минатаврлар ва амазонкалар устидан ғалаба қозонган афсонавий паҳлавон) борлигини муаллиф назардан қочирмайди. Романда ўша Тесей ролини Вильгелм Баскервиллик бажаради. Айнан у “Жиноятлар аббатлиги”даги қотилликни тафтиш қилади, ўз вазифаси бўлган черков қонунлари устидан ислоҳатлар ўтказади. Унинг тафаккуридаги инсоний фазилатнинг бош мазмуни – шифларни, тимсолларни, рамзларни, шартли белгиларни, нишонларни ва тилларни ўрганишдан иборат деб билади ва биринчи навбатда ўрта аср фалсафаси даҳолари бўлмиш Роджер Бэкон (1214-1292) ва Уильям Оккам (1285-1349) таьлимотига суяниб фикрлашни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайди. Хуллас, Вильгелм нутқида Бэкон сиймоси роҳибликдан йироқ яьни ақл-идрок имкониятларига ишонч, илму-фанга ҳавас, мажусийлар ҳикматларига қизиқиш нуқтаи назаридан талқин этилади. Вильгелмга ҳам орден, яьни маслакдош бўлган Оккам эса тафаккур (фикрлаш) жараёни ва таҳлил принциплари (илмий-тадқиқот услуби) билан унга сабоқ беради. Мантиқ илми соҳиби Оккам барча фанлар белгилар (жисмлар) ва сўзлар билан иш кўради, муомала қилади, мантиқ ҳам “бегиларнинг белгилари”га таянади, дея таькидлайди. Шудай қилиб, романда яширинча, аста-секин семиология қонуниятлари ўзи ҳақида хабар бериб боради.
Хуллас, Вильгелм – семиотик, XIII асрга бадарға қилинган матншунос олим. У “кодланган қўлёзма”ни ўқиш билан банд, фрагментлар асосида бир бутун яхлит маьнога эга бўлган матнни асл ҳолига тикламоқда, метафора (истиора) ва символ (рамз) ларни изоҳлаб бермоқда ва талқин (интерпретация) қилаяпти. Айниқса, унинг Адсон уйқусида кўрган тушини изоҳлаб бериши алоҳида моҳиятга эга, яьни бу изоҳ бутун бир даврнинг “маъданий ғайришуурийлиги”ни ифодаловчи матндир.Бундаги ҳиссиётлар (хаос) чалкашлиги Вильгелм унга керакли “калит”ни топган замоноқ изчил тизимда шакллана боради. Бу ерда “Киприан базми” (Киприан Расций Цецилий. 200-258. Карфаген епископи ва нотиқ. Император Валериан томонидан қатл этилган) деб аталувчи машҳур карнавал ҳажвиясидаги образлиликка урғу бериб ўтиш зарурдир. Модомики Адсон уйқусида кўрган туши монастирдаги қонга ботган воқеаларни акс эттирар экан, у ҳолда Вильгелм сатира (ҳажвия) воситасида воқеаларнинг кейинги ривожини олдиндан сезиш мумкинлиги тўғрисида башорат қилади. Оқибатда “Киприан базми” ва сирли қўлёзма ягона бир тизим занжирлари тарзида намоён бўла бошлайди, матн эса обьектив реалликка ўз шартларини ўтказишга ҳаракат қилади. Натижада Вильгелм монастир кутубхонасининг қўриқловчиси Хорхедан “Киприан базми”га ўхшаш қўлёзмани талаб қила бошлайди.
Нафсиламбр, бир хил матн турли кодлар билан шифрланган бўлиши мумкин, ва шунга яраша, турлича шифр қўлланиб ўқилмоғи ҳам мумкин. Воқеаларнинг “дешифровка”си, яьни маьлум бир шифр топиб, матнни ўқишга ҳаракат қилишдаги биринчи уриниши Вильгелм томонидан ҳаворий апостол Иоанн Художўй (Богослов) нинг “Ваҳийлар” (Иоанн Художўйнинг кашфиёти) диний китобидаги кодлар тўғри чиқсада, сўз обьектив борлиққа ўз хукмини ўтказа олди. Сабаби, сўнгги қотиллик Хорхе томонидан Инжилга оид матнга мувофиқ уюштирилган эди.
Умберто Эко романи апостол Иоанн евангелиесидан олинган: “Даставвал Сўз бўлган” (В начале было Слово) ихтибоси билан бошланса, сўнгги жумла лотин тилида келтирилган “Stat rosa pristinа nomine , nomina nuda tenemus” яьни маьноси “Атиргул сўлиб битди, бироқ “атиргул” номи абадий яшайди” дея якунланади.
Профессор Ю.М.Лотман фикрича ҳам романнинг чинаккам қаҳрамони айнан Сўз бўлиб қолмоқда. Унинг таъкидлашича “Вильгелм ва Хорхе унга турлича хизмат қилади. Одамлар сўзларни яратадилар, лекин сўзлар одамларни бошқаради.Сўзнинг маданий ҳаётдаги ўрнини ўрганаётган, сўз ва инсон муносабатларини, уларнинг бир-бирига дахлдорлигини таҳлил этгувчи фан семиотика, деб аталади. “Атиргул номи” айнан шу сўз ва инсон муносабати ҳақидаги семиотик романдир” .
Умберто Эконинг “Атиргул номи” ҳошиясига битиклар” деб аталувчи романига ёзган шарҳлари машҳурликда ундан ҳеч ҳам қолишмайдиган эссе бўлиб, муаллиф бу эсседа асарнинг яратилиши тарихини таърифлаб беради. Эсседаги изоҳ ва шарҳлар асосий ҳикоя сингари “энигматик код”га монанд тавсиф қилинади, бу эса, ўз ўрнида иккита матн бир-бири билан уйғунлашиб кетиб, бирталай кодлаштирилган вазиятни юзага келтиради”. Яьни “битиклар”да бир эмас, балки камида иккита мурожатнома (манифест)ни учратиш мумкин. Биринчи навбатда Эко ўз романини постмодернистик проза деб тан олиши учун имкон берадиган бир қатор белги (аломат)ларни такрорлаб ўтиб, постмодернизм “назариётчиси” ва “амалиётчиси” тарзида гавдаланади. У деярли тасодиф бўлган, аммо китобхонни чалғитиш учун идеал даражадаги романнинг сарлавҳасидан бошлайди: “Атиргул рамзий образ таъриқасида шу қадар маънолики, бамисоли унинг маъноси йўқдек”. “Атиргул” ва унинг “номи” ўртасидаги тафовут белги (нишона)нинг постструктуралистик назариясини тасдиқлайди: обект (атиргул) белги тарзда йўқ бўлиб кетади, ундан фақат белги яьни “ном”гина қолади; китобхон уни исталган мазмун, маъно билан тўлдириши мумкин. Айни пайтда ушбу идеал даражадаги постмодернист китобхон – муаллиф таклиф этган ўйинда иштирок этишга тайёр “шерик”ка яьни матн “ўлжаси”га айланиб қолади. Матн ўз ўқувчиси қиёфасини ўзгартиришга қодир “мослама” бўлиб хизмат қилади.
Ваҳоланки, ўз асари матни “мослама”си ҳақида гапирганда, муаллиф нарратология масалаларига алоҳида эътиборни қаратади. “Атиргул номи” асарида “романдаги роман” композицион структурасини қўллаган Эко уни маданиятнинг замонавий қиёфасига муқобил ва мос келади деб ҳисоблайди: “…барча китобларда бошқа китоблар ҳақида гапирилади, ҳар қандай тарих илгари гапириб берилган тарих ҳақида сўзлайди”. Шу боис Эко романи топиб олинган қўлёзма таърифидан бошланади, бу эса ўз-ўзидан ихтибосга ўхшайди: “Мен зудлик билан муқаддимани ёздим ва ўз қиссамни тўрт қаватли конвертга жойладим, уни эса бошқа учта қиссам билан ҳимоя қилдим: Адсоннинг деганини, Мабийоннинг гапирганини, Валленнинг айтганини мен ҳикоя қилмоқдаман”, деб ёзади муаллиф. Бундан чиқди “Атиргул номи” романида бир неча нарратив оралиқлар, бир неча ҳикоячилар – аббат Валле, Мабийон, Адсон мавжудлиги келиб чиқмоқда. Ўз ўрнида Адсон бир вақтнинг ўзида – ёш шогирд ҳамда ёшлиги ёдига тушаётган саксон ёшли мўйсафид.
Ҳикоя қилишнинг мураккаб тизимини Эко адабий анъаналарнинг мураккаблиги билан изоҳлайди: “XX аср охирида Шекспир ёзганидек ёзиш амри маҳол, ҳаттоки биз Шекспир даври ҳақида роман яратаётган бўлсак ҳам. Постмодернизм – бу модернизмга жавоб: ўтмишни йўқ қилишни иложи йўқ, негаки уни йўқотиш тилни йўқотишга олиб боради, ўтмишни соддадиллик, ҳазил-мутойиба билан қайтадан тушуниб етмоқ зарур”, дейди у. Эко постмодернизм даври одами ҳолатини ўта донолик билан “ўқимишли, зукко аёлга ошиқ бўлган одам” ҳолати билан таққослайди. Ўша ошиқ одам, ўз севгилисига “сени ақлсизларча севаман” деб айтаолмаслигини яхши тушунади. Ўша ошиқ одам: “Лиал таъбири билан айтганда — Сени ақлсизларча севаман”, дея лутф қилмоғи лозим. Афтидан, шу каби дил изҳорларидан сўнг, аёлга айтилган жумланинг турли-туман маъноларини излашга тўғри келади. Ҳазил эмасми бу? Ёки бу шунчаки ихтибосми? Ёки севги изҳорлари ҳақиқатан ҳам севги ёки муҳаббат изҳорларими? Пировард натижада аёлнинг диққат-эътибори “севги мактубини жўнатувчи” — муҳаббат ҳис-туйғуларига мойил эркакга эмас, балки ҳар хил маъноларга тўла жумла яъни матннинг ўзида жамланади.
Шундай қилиб, матн муаллифи – қисқагина севги дил изҳори ёки бусбутун роман бўлса ҳам – “матн қабул қилиб олувчи” (рецепиент)ни унчалик қизиқтирмайди. “Матн жўнатувчи”нинг ҳолати (шу жумладан “Атиргул номи” романи муаллифиники ҳам) Эко томонидан “муаллиф ўлими” (Р.Барт) классик мисол тарзида тасвирланади. Демак, муаллиф асарни ниҳоясига етказиб, маъно йўлида ғов бўлмаслиги учун, “жон бермоғи” лозим. Иш тугаганидан кейин, матн ўз ҳаёти билан яшайди, муаллиф ўйламаган янги талқинларни келтириб чиқаради: “… материал ўз табиий хусусиятларини намоён қилади, аммо бир вақтнинг ўзида, уни шакллантирган маданият ҳақида ҳам ўқувчининг ёдига солади”. Матн ушбу жиҳатлари оқибатида, жаҳон маданияти “кутубхонасини” акс эттирган интерматн (интертекст) бўлиб қолади. Ўз романининг баъзи бир “олисроқ контекст”ларини Эко панд-насиҳат оҳангида изоҳлайди, гарчи улар очиқдан-очиқ истеҳзоли, кинояли, кесатикли, ҳазил-мутойибали бўлса ҳам. Жиноятлар гуноҳкори, кўзи ожиз роҳиб Хорхе образи, муаллиф томонидан қуйидагича таърифланади: “Ҳамма мендан сўрашади, нимага асаримдаги Хорхе кўринишидан ҳам, исми билан ҳам Борхеснинг ўзгинаси ва нимага Борхес менда шунчалик ёмон қиёфада кўринмоқда. Буни ўзим ҳам билмайман. Менга кутубхонани қўриқлаш учун сўқир одам керак эди. Мен буни романнинг ютуғини белгиловчи вазият деб ҳисоблаган эдим. Аммо кутубхона ва сўқир қаровулнинг яхлитлиги қаёққа айлантирмасанг ҳам Хорхе Луис Борхесни кўз ўнгимизда гавдалантирмоқда”.
Умуман олганда, “Атиргул номи” ҳошиясидаги битиклар” ижод жараёнидаги жонли нарсаларни жонсиз қилиб кўрсатишга (деперсонализация) ҳаракат қилади – матн муаллиф вужудини ёриб ўтиб гапира бошлайди, уни ўзига бўйсундиради, у чексиз ҳукмронлик қилувчи, шаддод ижодкор куч (демиург) эмас, балки дунёда янги бир руҳдаги китоб туғилишига ёрдам берувчи яъни уни “ёзиб олувчи мослама”га айланиб қолади. “Баъзан менга ушбу цитата қаердан олинди, қаерда бири тугайди ва қаердан бошқаси бошланади, деб сўраганда – мен жавоб беришга қийналиб қоламан, -дея таъкидлайди Эконинг ўзи. – Ҳамма гап шунда-ки, менда кўчирмалар, хатчўп солинган китоблар, жумлалар, иборалар, ихтибослар ёзиб олинган ўнлаб дафтарлар мавжуд. Сон-саноқсиз маълумот ва қайдлар, мен ишлатиб улгурганларимдан юз баробар кўп”.
Эконинг “муаллиф матнга сингиб кетиши зарур”лиги тўғрисида айтган фикри модернизм шоири Томас Элиот (1888-1965) нинг “Гамлет ва унинг муаммолари” (1919) эссесидаги “объектив коррелят” хусусидаги фикр-мулоҳазаларини эслатади. Бироқ Эко ўзининг “юксак модернизм” билан яқинлигини инкор этмайди: “Санъат бу шахсий ҳис-туйғулардан қочиб кетиш. Бунга мени Жойс ҳам, Элиот ҳам ўргатган”. Дарвоқе Эконинг ўзини “олим адиб”, ижодкор, яратувчи ва танқидчи қиёфасида кўрсатиши Элиотга жуда яқиндир. Шунингдек, Эконинг роман ҳақида “космологик структура” сингари тасаввурлари постмодернизм назариялари билан етарлича уйғун эмас. “Роман ёзмоқ – демак янги дунё яратмоқдир, олам бунёд этмоқдир”, дея таъқидлайди эссенинг “Роман космологик структура кабидир” бобида муаллиф. “Структура” сўзининг ўзи бизни постмодернизмдан 1920-йиллар адабиётига қайтишга мажбур этади. У пайтдаги ёзувчилар (шу қатори Элиот ҳам) “шеърият”да, биринчидан, оламнинг “бетартиб қоришмаси” (хаос)ни жиловлашнинг ягона усулини топганлар, иккинчидан эса – ҳис-туйғулар ҳайратда, саросимада қолганлигини аниқланганлар.
Айни дамда Экода постмодернист ёзувчини тасаввур этиш маъқуллиги хусусида шубҳалар пайдо бўлиши мумкин. Агар муаллиф, романтик ёки постмодернистик санъаткор каби ўз универсумини яратгувчиси бўлса, демак у муайян қонунларга таянмоғи лозим бўлади. Ушбу тахмин — фаразлар имконларини Эко изоҳларкан қуйидаги пассажни келтиради: “Ёзувчи ўзини чекловлар билан занжирбанд қила билмоғи даркор – ана ўшанда бемалол, яъни муаллақ кайфиятда ўйлаши мумкин… Прозадаги чекловлар биз томондан яратилган олам билан белгиланади. Реализмга бунинг ҳеч қандай алоқаси йўқ. Биз мутлақо ирреал олам билан иш тутсак ҳам бўлаверади. Лекин ушбу оламнинг мавжуд мантиқсизлигида ва нореаллигида ҳам, бошланғич нуқтасида, ибтидосида ҳам муқаррар ўрнатилган қонунларга риоя қилинмоғи керак”.
Эконинг фикр-мулоҳазалари у учун матн бадиийлиги нақадар муҳим эканлиги тўғрисида қуйидаги тушунчани келтиради: “Матн бадиийлиги “скриптор” (лот. scriptorius – мат кўчирувчи, VI-XII асрларда монастирларда фаолият кўрсатган ҳаттотлар) томонидан эмас, балки ўзгача оламни яратаётган, ва шу билан шеърий қонуниятларни ўрнатаётган муаллиф томонидан яратилади”. Афтидан, постмодернизм адабиёт ва бадиийлик чегарасига етганлигини Эко англаган кўринади. Бироқ унга “ёзилмаган романлар” ёзилган романлардан афзалроқ, деб таъкидловчи И.Кальвино, Д.Бартелми ва Р.Федерман нутқтаи назари Экога яқин эмас. Ҳа, биз “Атиргул номи” романини романтик ҳам, натуралистик ҳам, модернистик ва постструктуралистик анъананлар оқимида ҳам ўқимоғимиз мумкин, аммо ушбу имкониятлар доирасининг мавжудлиги улардан бирини танлаш лозимлигини, бошқаларини эса четга суриб қўйишни тақозо этади, бинобарин романда вақт унсури борлиги, қайсики китобхоннинг тегишли кучлар таъсирида ТАРИХга айлантирмоққа қодир. “Атиргул номи” ҳошиясидаги битиклар”нинг сўнгги бобининг “Тарихий роман” деб номланиши ҳам юқоридаги таърифлардан дарак бериб туради. Гап фақат тарихий колорит ҳамжиҳатлиги, тарихий мавзуни такроран тақдим этиш ишончи уйғунлиги ҳақида кетаётганлигини тахмин қилиш соддадиллик бўлар эди. Эҳтимол ҳар доим истеҳзоли, кинояли Эко бошқа нарсаларни назарда тутмоқда — аниқроқ қилиб айтганда роман рўёбга чиқарадиган сўнгги натижани. Ўзгача таърифлаганда “Атиргул номи” чуқурроқ даражада – яъни тарихнинг қай йўсинда ҳаққоний (реал) ёки кўчма (адабий) маънода руёбга чиқарилиши, қай тарзда ижодиёт, ҳаёт, номлар, хаёллар, орзулар – ёлғон-яшиқ, ўйдирмалар, ясама вазиятлар туғилиб, бир-бирига сингиб кетишининг амалга ошиши тўғрисидаги фикр-мулоҳазалардир, холос. Истаган пайтимизда эса уларнинг ортидаги “ҳақиқат” ва “ёлғон”ни кўриш мумкин. Бироқ Эко учун бу рамзий борлиқнинг туғилиши – китобхонга эстетик лаззат, ҳузур-ҳаловат бахш этиши муҳимроқдир. Шундай экан С.Малларменинг “Гул” ҳақидаги машҳур таърифу тавсифларини поэтик қиёсан “Атиргул” ҳақида – объектив борлиқнинг жўшқинлигини Ўрта аср рамзи сифатида ёдга олиш мумкин.
Хулоса қилиб айтганда, Эко ўз олдига “…ҳам нонконформистик, ҳам етарлича муаммоли ва ҳеч нарсага қарамасдан – ўта мароқли машҳур роман ёзиш” масаласини қўйган. Кўнгил очувчи, вақтни чоғ этгучи, эрмак ва сюжетнинг мавжудлиги “Атиргул номи” романини детектив асарга ўхшатиб юборади. Ўрта аср даври колоритини аслидай тиклаш аниқлиги – тарихий тадқиқотга, истеҳзо, “метатил ўйини”, “илмийлик” ва “бадиийлик”нинг интертекстуал бирикмаси – постмодернизмга монанд эканлигини белгилайди. Яхлит олинганда, барча элементлар жонли ва доимо янгиланиб турувчи романнавис табиий куч (стихия)га айланади, инчунин, Вақтнинг қайтарилмаслигига “Исм”, “Ном”ларни қарама-қарши қўядиган ибтидо, бошланғич нуқта бўлиб гавдаланади.

Таниқли адабиётшунос олим Муҳаммаджон Холбеков 1950 йилда туғилган. Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университетининг роман-герман филологияси факультетида таҳсил олган. 1982 йили француз бадиий адабиётининг ўзбек тилига таржима қилиниши тажрибалари мавзуида номзодлик, 1991 йили эса ўзбек-француз адабий алоқалари мавзуида докторлик илмий ишини ҳимоя қилган. Самарқанд давлат чет тиллар институти профессори. Жиззах давлат педагогика институти инглиз тили ва адабиёти кафедраси мудири. Икки монография («Ўзбек мумтоз адабиёти француз маданиятида», «Француз адабиёти Ўзбекистонда».), 200 дан ортиқ мақола, кўплаб таржималар муаллифи. Олимнинг мақолалари чет эл матбуотида, шунингдек, «Тафаккур», «Жаҳон адабиёти», «Шарқ юлдузи», «Ўзбек тили ва адабиёти» каби журналларда ва газеталарда мунтазам чоп этилади.

Taniqli adabiyotshunos olim Muhammadjon Xolbekov 1950 yilda tug’ilgan. Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universitetining roman-german filologiyasi fakul`tetida tahsil olgan. 1982 yili frantsuz badiiy adabiyotining o’zbek tiliga tarjima qilinishi tajribalari mavzuida nomzodlik, 1991 yili esa o’zbek-frantsuz adabiy aloqalari mavzuida doktorlik ilmiy ishini himoya qilgan. Samarqand davlat chet tillar instituti professori. Jizzax davlat pedagogika instituti ingliz tili va adabiyoti kafedrasi mudiri. Ikki monografiya («O’zbek mumtoz adabiyoti frantsuz madaniyatida», «Frantsuz adabiyoti O’zbekistonda».), 200 dan ortiq maqola, ko’plab tarjimalar muallifi. Olimning maqolalari chet el matbuotida, shuningdek, «Tafakkur», «Jahon adabiyoti», «Sharq yulduzi», «O’zbek tili va adabiyoti» kabi jurnallarda va gazetalarda muntazam chop etiladi.

MUHAMMADJON XOLBEKOV
XX ASR MODERN ADABIYOTI MANZARALARI

POSTMODERNIZM YOXUD UMBERTO EKO IJODI

Umberto Eko (Umberto Eco, 1928) – medievist olim, adib va faylasuf. U 1932 yil Italiyaning P`emont viloyatiga qarashli Aleksandriya shahrida tavallud topgan. Hozirda Milan shahrida yashaydi. Turin san’at universitetini tamomlagan, dastlab televideniyada, so’ngra “Espresso” (L’ Espesso) gazetasida sharhlovchi bo’lib ishlagan. Keyinchalik san’atshunoslik ilmi bilan mashg’ul bo’lib Turin, Milan, Florentsiya, Bolon`ya universitetlarida arxitektura nazariyasi va estetikasi fanidan dars bergan, hozir ham shu fandan ma’ruzalar o’qiydi. Umberto Eko dastlab medievist olim sifatida o’zining o’rta asrlar tarixi, san’ati va semiotika (yunon: semeion-belgi, alomat) ilmiga bag’ishlangan tadqiqotlari bilan tanilgan edi. O’tgan asrning yetmishinchi yillari AQShning Garvard universitetida semiotika fanidan ma’ruzalar o’qiydi. 80-yillarda olimni Yevropadagi Oksford, Kembridj, Sorbonna, Salamanka kabi nomdor universitetlar ham ma’ruza o’qishga taklif etadi.
Umberto Ekoga jahoniy shuhrat keltirgan birinchi asari – “Atirgul nomi” (Il Nome della Rosa, 1980) romani bo’ldi. Ushbu asar frantsiyalik kinorejissyor Jan-Jak Anno tomonidan muvaffaqiyatli ekranlashtirilgach yanada mashhur bo’lib ketdi. “Atirgul nomi” – g’alati ko’rinishdagi nozikta’b uslubda bitilgan falsafiy ramzlarga boy hikoya va tavsiflar, adabiy va madaniy tasavvurlarning pinhoniy ko’rinishlari, dedektiv va tarixiy roman janrlarining qorishib ketuvidan yuzaga kelgan besteller roman bo’lib, tez orada sershovqin bahs-munozaralarga sabab bo’ldi. Qolaversa, “maroqli adabiyot”, deb nom olgan butun bir adabiy nazariyaga asos solgan muallifga kitobxon e’tiborini qaratdi. Ayni paytda, o’zining g’ayri-tabiiy g’oyalari tahlili, “reallik” va “absolyut haqiqat” tushunchalariga nisbatan skeptitsizm talqini bilan Eko zamonaviy intellektual (intellectus – lot.) ya’ni zakovatli prozaning taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi.
Adibning “Fuko mayatnigi” (Il pendolo di Foucault, 1988) deb nomlangan ikkinchi romani o’rta asrlarda odamlarni duoibandlik, azaimxonlik va afsungarlik kabi xurofiy aqidalarga ishontiruvchi mistik ruhdagi kitoblarning be’maniligidan esankirab, sarosimaga tushgan, ularni pul topish niyatida nashr qilishga majbur bo’lgan intellektual, zakovotli odamlar gruhining guyo tarix oqimini belgilab beruvchi “maxfiy fitna” nazariyasini ishlab chiqishga azmu qaror qilganliklarini hikoya qiladi. Biroq intellektual aql-idrok mahsuli bo’lmish nozikta’b ritsarlar tarafidan o’ylab topilgan “tamplierlar  (frants.: temple – 1118 yilda Quddus shahrida katolik ritsarlar tashkil qilgan diniy mazhab) fitnasi” – to’satdan moddiy Ehtiyoj quroliga aylanadi, mudhish voqealarga sabab bo’ladi. Zamonasining intellektual, zakovatli odamlari ongida hukmronlik qilayotgan moddiy va tarixiy behalovatlikning yorqin hajviy talqini, aslida, badnafs bahaybat maxluqlarni yaratadigan mas’uliyatsiz zehn, aql-idrok o’yinlari kabi kitobni maroqli, o’quvchiga manzur qilib qo’ygan edi.
Ekoning uchunchi romani “Arafa oroli” (L’isola del giorno prima, 1994) deb nomlanadi. Asar turli kitoblardan olingan ixtiboslar ya’ni matn parchalari to’plami tarzida o’quvchiga havola qilingan. Matnlarning aksari qismi XVII asrga mansub ilmiy va badiiy asarlardan olingandir. Romanda Velaskes va Vermeerdan tortib to Jorj de la Tur, Pussen va Gogengacha bo’lgan tasviriy san’at asarlarining syujetidan keng foydalaniladi. Shu bois roman voqealarining aksari qismida yevropalik mo’yqalam ustalarining nodir polotnolaridagi manzaralar, ko’rinish va qiyofalar o’quvchining diqqat e’tiborini o’ziga jalb etadi. Syujetga vobasta berilgan anatomik tasvirlar esa Vezaliy (Vesalius, 1514-1564) ning “Tibbiyot atlasi”dagi odam tanasining tuzilishini ifodalovchi gravyuralarni takrorlagandek ko’rinadi. Shuning uchun ham romandagi o’liklar saltanati Vezaliy oroli, deya nomlangan. Romanda uchrovchi atoqli otlar ham ko’pma’noli, sermazmundir, ularni tushunish uchun muallif o’quvchiga izoh, sharh va eslatmalarni matnda ataylab keltirmaydi. Shunga qaramasdan personajlarning o’tmishdagi prototiplari, umuman olganda ularni o’zlariga identifikatsiya (identifico – lot.; shaxsni dasxati va barmoqlari izi bilan aniqlash) qilish ya’ni aynan o’xshashlikka olib kelgan. Masalan, Immanuil ota, asar matnida, garchand pinhona bo’lsa-da, ko’plab parchalar keltirilgan“Aristotelning durbini” (1654) traktati muallifi – iezuit Emmanuele Tezauro janoblariga o’xshaguvchidir. Yoki, tinmasdan atomlar haqida ma’ruza o’quvchi va Epikur fikrlarini doima tilga olguvchi Din`lik ruhoniy o’quvchiga shubhasiz faylasuf P`er Gassendini eslatib turadi. Shuningdek, romandagi janob Sen-Saven aslida, Sirano de Berjerakning o’zidir, garchand ushbu obrazda Fonteneldan ham ko’p xislatlar o’zlashtirilgan bo’lsa-da. Chunki Sirano de Berjerakning yozuv uslubi (stilistikasi) asardagi Go’zal Xonimga yo’llangan monologli maktublarning matniga juda yaqin turadi. Bundan tashqari unga Ejen Rostan p`esasidan olingan Sirano luqmalari qorishib ketganini ham  kuzatamiz. Darvoqe, roman boblarining nomlari ham maxfiy kutubxona katologi tarzida namoyon bo’larkan, buni yozuvchi oldingi romanlaridagi maxfiy bilimlar mavzusini davom ettirgan, deya taxmin qilishimizga asos bo’ladi.

Bugunga kelib Umberto Eko G’arb adabiyotida eng taniqli yozuvchilar sirasiga kiradi. Adibning ta’kidlashicha “Atirgul nomi” romanining jahoniy shuhratidan keyin, nomdor nashriyotlar uning ilk asarlariga ham e’tibor qaratdilar. Hatto medievist olim Ekoning ilk tadqiqoti bo’lgan “Foma Akvinskiy ta’limotida estetika muammolari” (Il problema estetico in San Tommaso, 1956) diplom ishi ham yevropa tillariga tarjima qilinib nashr etildi. Yozuvchining 1960 yillardagi tadqiqotlari asosan estetika va adabiy tanqid muammolariga bag’ishlangan edi. Ulardan e’tiborga moliklari “O’rta asrlarda san’at va nafasat estetikasi” (Arte e belezza nell’estetica medievale, 1959), “Kamtarin qaydlar” (Diario minimo,1956), “Joys poetikasi” (Le poetiche di Zoyce, 1956), “San’atni tushunish” (La definizione dell’arte, 1968) traktatlari hisoblanadi.
1970-1980 yillarda Eko o’zining semiotikaga doir “Belgi” (Il segno, 1971), “Umumiy semiotika” (Trattato di semiotica generale, 1975) va “Til semiotikasi va falsafasi” (Semiotica et filosofia del linguaggio, 1984) nomli muhim tadqiqotlarini yozadi. Shuningdek, adib ijodining bu davrida “Kitobxon va tarix” (Lector in fabula, 1979), “Interpretatsiya chegarasi” (I limiti dell’interpretazione, 1990), “Yolg’on va istehzo o’rtasida” (Tra menzogna e ironia, 1998) kabi strukturalizm va postmodernizm tamoyillarini belgilovchi, matn talqiniga bag’ishlangan traktatlarini e’lon qiladi.
Darvoqe, o’tgan asrning elliginchi yillarida, hali Rolan Bartning “Mifologiyalari” yozilmagan paytda, Umberto Eko o’ziga xos jiddiy tusda zamonaviylikka munosabat bildirgan, umumbashariy madaniyat, televidenie va matbuotni tahlil qilishga ilk bor kirishgan edi. Uning tezislarida tanqidchilikning dolzarb vazifalaridan bo’lmish matn tushunchasi, matnning muallif tomonidan qay holatda yaratilganligi kitobxonning unga bildirgan munosabati bilan baholanishi zarurligi qayd etilarkan, Eko bu talabni o’zining “Oshkora matn” (Opera aperta, 1962) risolasida bayon etadi. 1976 yil olim o’zining shu mazmundagi “Ommaviy adabiyotda qudratli shaxs obrazi” (Il superuomo di massa) nomli essesini nashr ettiradi. “Fuko mayatniga” romanida ta’riflanganidek, zamonaviy “postmodern”ga mukkasidan ketgan “komp`yuterli odam”ning ma’naviy-ruhiy holati, axloq-odobi va e’tiqodi qay tarzda bo’lishi muammolari Ekoni tashvishlantirayotgani, uning “Ishonish va ishonmaslik” (In cosa crede chi non crede, 1996), “Etika mavzusida besh traktat” (Cinque scritti morali, 1997), “Bibliofillik haqida o’ylar” (Riflessioni sulla bibliofilia, 2001), “Adabiyot xususida” (Sulla letteratura, 2002) kabi oxirgi risola va maqolalarida o’z aksini topganining guvohi bo’lamiz.
Medievist olim, matnshunos va yozuvchi Umberto Eko zakovatli kitobxon nazarida postmodern adabiyotining yirik vakili va nufuzli arbobi tarzida nom qozondi. Adibning “Atirgul nomi” romani esa semiotika ilmida postmodernga xos matnning eng sara namunasi, deya tan olindi. Romanga ilova qilingan muallif qalamiga mansub “Atirgul nomi” hoshiyasidagi bitiklar (1983)” tavsifida Eko “postmodernizm” so’zini tez — tez tilga olib o’tadi. Hatto asarning “intertekstuallik” (inter- lot: oraliq, matnni bog’lab turuvchi zanjir), “hikoyaviy instantsiya” (instantio — lot: yaqinlik, bog’liqliq), “rizoma” (yunon: rhiza-ildiz), “mualliflik niqobi” kabi postmodernistik tushunchalar ta’sirida yaratilganligi to’g’risida fikrlar bildiradi. Nazarimizda Eko “postmodernizm” tamoyillarini ishlab chiqishga qo’l urganu, buni aynan “Atirgul nomi” romanida ro’yobga chiqarishga muaffaq bo’lgan.
Darhaqiqat, “Atirgul nomi” romani nazariyotchilar ta’rifida postmodernizm tushunchasini o’zida bekomu-ko’st namoyon qilgan haqiqiy san’at asariga aylandi. Garchi romanni sinchkovlik bilan o’qigudek bo’lsak, Eko o’zining semiologik va madaniyatshunoslik tushunchasi bilan bog’liq g’oyalarini badiiy adabiyot tilida izhor qilishga intilishi ochiq-oydin ko’rinib turadi. Ushbu ilmiy va badiiy diskurs (mantiqiy fikrlashga asoslangan) uchrashuvi o’zgacha “poetik tafakkur”ni, yagona sharhlashdangina iborat bo’lmagan, balki xilma-xil ma’nolar bilan boyitilgan izohli matnni ko’z oldimizda namoyon etadi. Matnda semiotika nazariyasi tarafdorlaridan bo’lgan, professor YU.M.Lotman ta’kidlaganidek “haqiqatdan ham, Eko romanini o’qigan va asarga bag’ishlangan kitobxonlar konferentsiyasida uchrashib qolgan o’quvchilar gruhi muloqat chog’ida tomomila boshqa-boshqa kitob mutolaa qilganday fikr yuritadilar. Ularning aksari qismi o’qiganim boshqa romanmikin, degan ikkilanishga ham boradi”.
“Atirgul nomi” romanining inkishofiy va eng muhim qatlami – uning detektivlik elementida ko’rinadi. Eko ta’kidlaganidek “ asar detektivga o’xshab boshlanganligi va kitobxonni oxirigacha qiziqtirib borishi tasodif emas, shunday ekan, soddadil o’quvchi uning qarshisida shunday bir detektiv turganini, ya’ni unda oydinlashayotgan narsalar ozchilikni tashkil qilishini, tergovchi esa mag’lubiyatga uchrashishini sezmay ham qolishi mumkin”. Romanni shunday o’qib chiqish, muallifning qayd etishicha, yuzaki xulosa kasb etadi, uni qunt va matonat bilan mutolaa qilmoq zarur, shundagina romandagi voqealar kitobxon aqli “darichasini taqillatmoqqa” qodirligini ko’rsatadi. Bosh qahramonlarning ismlari – o’tkir zehnli frantsiskan rohib Vil`gelm Baskervillikni va uning yosh sodda hamrohi Adsonni – detektiv olamida mashhur juftlik Sherlok Xolms va doktor Vatsonga mengzashga da’vat etadi. Romanning ilk voqealari (Vil`gelm qochib ketgan otning tashqi qiyofasini ko’rmasdan turib uni tasvirlab bergani; tafsilotlar asosida qotillik manzarasining gavdalantirilishi) Artur Kanon Doylga nisbatan taqlid tariqasida qabul qilinadi. Biroq detektiv janr qoidalari ko’p o’tmay buziladi. “Ayg’oqchi” ishonchni oqlamaydi: uning xulosa va topgan dalillari jinoyatlardan birontasini ham oldindan fosh etolmaydi, sababi u o’z xulosalarini juda kech ma’lum qilgan – monastirda sodir bo’layotgan voqealar sababkori eng so’nggi soniyalarda izquvar Vil`gelmni g’aflatda qoldirib, ko’zdan g’oyib bo’lgandi.
Ushbu “noto’g’ri” detektivning avantyura (qaltis sarguzashtlarga boy) dan iborat bo’lgan voqealar chizig’i ikkinchi planga chekinganligi hamono, kitobxon diqqati tarixiy mavzuga ko’chadi, ya’ni frantsiskan ordeni (1207-1209 yillarda Italiyada ruhoniy Frantsisk Assizskiy tomonidan tashkil qilingan kambag’al – xudojuylar ittifoqi) vositachiligida Rim papasi va imperatorni yarashtirishga urinish, cherkov hududidagi kambag’allik va boylik masalasida bahslashish,murakkab siyosiy fitnalar, bid’atchilar bilan kurashish va hakazo muammolarga qaratiladi. Bunga esa yetarlicha asos va ishonch ham bor edi. Chunki romanda to’qima obrazlar, xayoliy personajlar bilan bir qatorda haqiqiy tarixiy shaxslar ham ishtirok etayotgan edi. Tarixiy-badiiy mavzuda fikr-mulohaza yuritishga esa “mistifikatsiya” ya’ni pinhoniylik, sehrgarlikka yo’g’rilgan voqealar turtki bo’lib, dastlab topib olingan, so’ngra yo’qotilgan qo’lyozma hamda bu haqdagi hikoyani ravnaq toptiruvchi o’rta asrga xos xronologik tasvirlash uslubi yetakchilikni qo’lga olgandi.
Shuningdek, qo’lyozma “tarjimoni” bo’lgan muallif uslubi ham o’zida “lombardizmlarni nazokatli va bejamdor ispanizmlar bilan, qo’pollikni nozu-ishvalar bilan” aralashtirib yuborganligi, nafaqat qadimgi manuskript matni stilistikasini takrorlaydi, balki mashhur ital`yan adibi Alessandro Mandzoni (1785-1873) ning “Nikohlanganlar” (I promessi sposi) nomli tarixiy romani boshlamasini ham qayta tiklagan ko’rinadi. Vaholanki Mandzonining “Nikohlanganlar” romani XIX asrning birinchi choragida nafaqat Italiya, balki Yevropa adabiyotida ham mashhur asar sifatida tan olingandi. Oradan yuz ellik yil o’tgach, Umberto Ekoning “Atirgul nomi” romani ham mashhurlikka yuz tutdi. Ikkinchidan, o’zini “italiyalik Val`ter Skott” deb atagan Ekoning “Atirgul nomi” romanining muqaddimasi ham “tarixiylik”ka da’vo qilgandek istehzolidir. Muqaddimaning “Shubhasiz, qo’lyozma”, deb ta’riflanishi ham kinoyali tus beradi. Romanni mutolaa qilganimiz sari, unda romantik prozaga xos xususiyatlarning yo’qolib borishini sezamiz: voqealar ruhoniylar istiqomat qilgan maskanni tark etmaydi, ishqiy syujet amalda deyarli ko’rinmaydi, matnning aksariyat qismini turli-tuman mavhum tasodif va mushohadalar, fikr va mulohazalar chulg’ab boradi.
Bundan chiqdi, mutolaaning muayyan strategiyasiga rioya qilish romanning hikoyaviy sir-asrorini hal etolmaydi. Kitobxon asarni o’qigan sayin, o’zini go’yo labirint ichida qolgandek his qiladi, natijada to’qnash kelayotgan obrazlar galereyasi ramziy ko’rinishga aylana baradi. Asar xotimasida labirintlarning har xil turlari (klassik; antiqiy; man`eristik; setka-rizoma ya’ni tuqima syujet)ni sanab o’tgan Eko postmodernistik rizomani afzal, deb biladi. “Markazi yo’q, periferiyasi yo’q, chiqish joyi yo’q. Potentsial jihatdan bunday strukturaning chegarasi ham bo’lmaydi. Faraz (tahmin)ning bepoyon fazosi – bu rizomaning fazosidir… Mening matnim – aslida, labirintlar tarixi, va faqatgina fazoviy labirintlar emas, balki metafizik konstruktsiya poydevori “farazning tarixi va strukturasidan iboratdir”, deb yozadi muallif. Labirint qanday chalkash bo’lmasin, baribir uning sirini ochishga bel bog’lab hozirlik ko’rayotgan “Tesey” (Afina podshosi, minatavrlar va amazonkalar ustidan g’alaba qozongan afsonaviy pahlavon) borligini muallif nazardan qochirmaydi. Romanda o’sha Tesey rolini Vil`gelm Baskervillik bajaradi. Aynan u “Jinoyatlar abbatligi”dagi qotillikni taftish qiladi, o’z vazifasi bo’lgan cherkov qonunlari ustidan islohatlar o’tkazadi. Uning tafakkuridagi insoniy fazilatning bosh mazmuni – shiflarni, timsollarni, ramzlarni, shartli belgilarni, nishonlarni va tillarni o’rganishdan iborat deb biladi va birinchi navbatda o’rta asr falsafasi daholari bo’lmish Rodjer Bekon (1214-1292) va Uil`yam Okkam (1285-1349)  ta`limotiga suyanib fikrlashni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Xullas, Vil`gelm nutqida Bekon siymosi rohiblikdan yiroq ya`ni aql-idrok imkoniyatlariga ishonch, ilmu-fanga havas, majusiylar hikmatlariga qiziqish nuqtai nazaridan talqin etiladi. Vil`gelmga ham orden, ya`ni maslakdosh bo’lgan Okkam esa tafakkur (fikrlash) jarayoni va tahlil printsiplari (ilmiy-tadqiqot uslubi) bilan unga saboq beradi. Mantiq ilmi sohibi Okkam barcha fanlar belgilar (jismlar) va so’zlar bilan ish ko’radi, muomala qiladi, mantiq ham “begilarning belgilari”ga tayanadi, deya ta`kidlaydi. Shuday qilib, romanda yashirincha, asta-sekin semiologiya qonuniyatlari o’zi haqida xabar berib boradi.
Xullas, Vil`gelm – semiotik, XIII asrga badarg’a qilingan matnshunos olim. U “kodlangan qo’lyozma”ni o’qish bilan band, fragmentlar asosida bir butun yaxlit ma`noga ega bo’lgan matnni asl holiga tiklamoqda, metafora (istiora) va simvol (ramz) larni izohlab bermoqda va talqin (interpretatsiya) qilayapti. Ayniqsa, uning Adson uyqusida ko’rgan tushini izohlab berishi alohida mohiyatga ega, ya`ni bu izoh butun bir davrning “ma’daniy g’ayrishuuriyligi”ni ifodalovchi matndir.Bundagi hissiyotlar (xaos) chalkashligi Vil`gelm unga kerakli “kalit”ni topgan zamonoq izchil tizimda shakllana boradi. Bu yerda “Kiprian bazmi” (Kiprian Rastsiy Setsiliy. 200-258. Karfagen yepiskopi va notiq. Imperator Valerian tomonidan qatl etilgan) deb ataluvchi mashhur karnaval hajviyasidagi obrazlilikka urg’u berib o’tish zarurdir. Modomiki Adson uyqusida ko’rgan tushi monastirdagi qonga botgan voqealarni aks ettirar ekan, u holda Vil`gelm satira (hajviya) vositasida voqealarning keyingi rivojini oldindan sezish mumkinligi to’g’risida bashorat qiladi. Oqibatda “Kiprian bazmi” va sirli qo’lyozma yagona bir tizim zanjirlari tarzida namoyon bo’la boshlaydi, matn esa ob`ektiv reallikka o’z shartlarini o’tkazishga harakat qiladi. Natijada Vil`gelm monastir kutubxonasining qo’riqlovchisi Xorxedan “Kiprian bazmi”ga o’xshash qo’lyozmani talab qila boshlaydi.
Nafsilambr, bir xil matn turli kodlar bilan shifrlangan bo’lishi mumkin, va shunga yarasha, turlicha shifr qo’llanib o’qilmog’i ham mumkin. Voqealarning “deshifrovka”si, ya`ni ma`lum bir shifr topib, matnni o’qishga harakat qilishdagi birinchi urinishi Vil`gelm tomonidan havoriy apostol Ioann Xudojo’y (Bogoslov) ning “Vahiylar” (Ioann Xudojo’yning kashfiyoti) diniy kitobidagi kodlar to’g’ri chiqsada, so’z ob`ektiv borliqqa o’z xukmini o’tkaza oldi. Sababi, so’nggi qotillik Xorxe tomonidan Injilga oid matnga muvofiq uyushtirilgan edi.
Umberto Eko romani apostol Ioann yevangeliesidan olingan: “Dastavval So’z bo’lgan” (V nachale bilo Slovo) ixtibosi bilan boshlansa, so’nggi jumla lotin tilida keltirilgan “Stat rosa pristina nomine , nomina nuda tenemus” ya`ni ma`nosi “Atirgul so’lib bitdi, biroq “atirgul” nomi abadiy yashaydi” deya yakunlanadi.
Professor YU.M.Lotman fikricha ham romanning chinakkam qahramoni aynan So’z bo’lib qolmoqda. Uning ta’kidlashicha “Vil`gelm va Xorxe unga turlicha xizmat qiladi. Odamlar so’zlarni yaratadilar, lekin so’zlar odamlarni boshqaradi.So’zning madaniy hayotdagi o’rnini o’rganayotgan, so’z va inson munosabatlarini, ularning bir-biriga daxldorligini tahlil etguvchi fan semiotika, deb ataladi. “Atirgul nomi” aynan shu so’z va inson munosabati haqidagi semiotik romandir” .
Umberto Ekoning “Atirgul nomi” hoshiyasiga bitiklar” deb ataluvchi romaniga yozgan sharhlari mashhurlikda undan hech ham qolishmaydigan esse bo’lib, muallif bu esseda asarning yaratilishi tarixini ta’riflab beradi. Essedagi izoh va sharhlar asosiy hikoya singari “enigmatik kod”ga monand tavsif qilinadi, bu esa, o’z o’rnida ikkita matn bir-biri bilan uyg’unlashib ketib, birtalay kodlashtirilgan vaziyatni yuzaga keltiradi”. Ya`ni “bitiklar”da bir emas, balki kamida ikkita murojatnoma (manifest)ni uchratish mumkin. Birinchi navbatda Eko o’z romanini postmodernistik proza deb tan olishi uchun imkon beradigan bir qator belgi (alomat)larni takrorlab o’tib, postmodernizm “nazariyotchisi” va “amaliyotchisi” tarzida gavdalanadi. U deyarli tasodif bo’lgan, ammo kitobxonni chalg’itish uchun ideal darajadagi romanning sarlavhasidan boshlaydi: “Atirgul ramziy obraz ta’riqasida shu qadar ma’noliki, bamisoli uning ma’nosi yo’qdek”. “Atirgul” va uning “nomi” o’rtasidagi tafovut belgi (nishona)ning poststrukturalistik nazariyasini tasdiqlaydi: obekt (atirgul) belgi tarzda yo’q bo’lib ketadi, undan faqat belgi ya`ni “nom”gina qoladi; kitobxon uni istalgan mazmun, ma’no bilan to’ldirishi mumkin. Ayni paytda ushbu ideal darajadagi postmodernist kitobxon – muallif taklif etgan o’yinda ishtirok etishga tayyor “sherik”ka ya`ni matn “o’ljasi”ga aylanib qoladi. Matn o’z o’quvchisi qiyofasini o’zgartirishga qodir “moslama” bo’lib xizmat qiladi.
Vaholanki, o’z asari matni “moslama”si haqida gapirganda, muallif narratologiya masalalariga alohida e’tiborni qaratadi. “Atirgul nomi” asarida “romandagi roman” kompozitsion strukturasini qo’llagan Eko uni madaniyatning zamonaviy qiyofasiga muqobil va mos keladi deb hisoblaydi: “…barcha kitoblarda boshqa kitoblar haqida gapiriladi, har qanday tarix ilgari gapirib berilgan tarix haqida so’zlaydi”. Shu bois Eko romani topib olingan qo’lyozma ta’rifidan boshlanadi, bu esa o’z-o’zidan ixtibosga o’xshaydi: “Men zudlik bilan muqaddimani yozdim va o’z qissamni to’rt qavatli konvertga  joyladim, uni esa boshqa uchta qissam bilan himoya qildim: Adsonning deganini, Mabiyonning gapirganini, Vallenning aytganini men hikoya qilmoqdaman”, deb yozadi muallif. Bundan chiqdi “Atirgul nomi” romanida bir necha narrativ oraliqlar, bir necha hikoyachilar – abbat Valle, Mabiyon, Adson mavjudligi kelib chiqmoqda. O’z o’rnida Adson bir vaqtning o’zida – yosh shogird hamda yoshligi yodiga tushayotgan sakson yoshli mo’ysafid.
Hikoya qilishning murakkab tizimini Eko adabiy an’analarning murakkabligi bilan izohlaydi: “XX asr oxirida Shekspir yozganidek yozish amri mahol, hattoki biz Shekspir davri haqida roman yaratayotgan bo’lsak ham. Postmodernizm – bu modernizmga javob: o’tmishni yo’q qilishni iloji yo’q, negaki uni yo’qotish tilni yo’qotishga olib boradi, o’tmishni soddadillik, hazil-mutoyiba bilan qaytadan tushunib yetmoq zarur”, deydi u. Eko postmodernizm davri odami holatini o’ta donolik bilan “o’qimishli, zukko ayolga oshiq bo’lgan odam” holati bilan taqqoslaydi. O’sha oshiq odam, o’z sevgilisiga “seni aqlsizlarcha sevaman” deb aytaolmasligini yaxshi tushunadi. O’sha oshiq odam: “Lial ta’biri bilan aytganda — Seni aqlsizlarcha sevaman”, deya lutf qilmog’i lozim. Aftidan, shu kabi dil izhorlaridan so’ng, ayolga aytilgan jumlaning turli-tuman ma’nolarini izlashga to’g’ri keladi. Hazil emasmi bu? Yoki bu shunchaki ixtibosmi? Yoki sevgi izhorlari haqiqatan ham sevgi yoki muhabbat izhorlarimi? Pirovard natijada ayolning diqqat-e’tibori “sevgi maktubini jo’natuvchi” — muhabbat his-tuyg’ulariga moyil erkakga emas, balki har xil ma’nolarga to’la jumla ya’ni matnning o’zida jamlanadi.
Shunday qilib, matn muallifi – qisqagina sevgi dil izhori yoki busbutun roman bo’lsa ham – “matn qabul qilib oluvchi” (retsepient)ni unchalik qiziqtirmaydi. “Matn jo’natuvchi”ning holati (shu jumladan “Atirgul nomi” romani muallifiniki ham) Eko tomonidan “muallif o’limi” (R.Bart) klassik misol tarzida tasvirlanadi. Demak, muallif asarni nihoyasiga yetkazib, ma’no yo’lida g’ov bo’lmasligi uchun, “jon bermog’i” lozim. Ish tugaganidan keyin, matn o’z hayoti bilan yashaydi, muallif o’ylamagan yangi talqinlarni keltirib chiqaradi: “… material o’z tabiiy xususiyatlarini namoyon qiladi, ammo bir vaqtning o’zida, uni shakllantirgan madaniyat haqida ham o’quvchining yodiga soladi”. Matn ushbu jihatlari oqibatida, jahon madaniyati “kutubxonasini” aks ettirgan intermatn (intertekst) bo’lib qoladi. O’z romanining ba’zi bir “olisroq kontekst”larini Eko pand-nasihat ohangida izohlaydi, garchi ular ochiqdan-ochiq istehzoli, kinoyali, kesatikli, hazil-mutoyibali bo’lsa ham. Jinoyatlar gunohkori, ko’zi ojiz rohib Xorxe obrazi, muallif tomonidan quyidagicha ta’riflanadi: “Hamma mendan so’rashadi, nimaga asarimdagi Xorxe ko’rinishidan ham, ismi bilan ham Borxesning o’zginasi va nimaga Borxes menda shunchalik yomon qiyofada ko’rinmoqda. Buni o’zim ham bilmayman. Menga kutubxonani qo’riqlash uchun so’qir odam kerak edi. Men buni romanning yutug’ini belgilovchi vaziyat deb hisoblagan edim. Ammo kutubxona va so’qir qarovulning yaxlitligi qayoqqa aylantirmasang ham Xorxe Luis Borxesni ko’z o’ngimizda gavdalantirmoqda”.
Umuman olganda, “Atirgul nomi” hoshiyasidagi bitiklar” ijod jarayonidagi jonli narsalarni jonsiz qilib ko’rsatishga  (depersonalizatsiya) harakat qiladi – matn muallif vujudini yorib o’tib gapira boshlaydi, uni o’ziga bo’ysundiradi, u cheksiz hukmronlik qiluvchi, shaddod ijodkor kuch (demiurg) emas, balki dunyoda yangi bir ruhdagi kitob tug’ilishiga yordam beruvchi ya’ni uni “yozib oluvchi moslama”ga aylanib qoladi. “Ba’zan menga ushbu sitata qaerdan olindi, qaerda biri tugaydi va qaerdan boshqasi boshlanadi, deb so’raganda – men javob berishga qiynalib qolaman, -deya ta’kidlaydi Ekoning o’zi. – Hamma gap shunda-ki, menda ko’chirmalar, xatcho’p solingan kitoblar, jumlalar, iboralar, ixtiboslar yozib olingan o’nlab daftarlar mavjud. Son-sanoqsiz ma’lumot va qaydlar, men ishlatib ulgurganlarimdan yuz barobar ko’p”.
Ekoning “muallif matnga singib ketishi zarur”ligi to’g’risida aytgan fikri modernizm shoiri Tomas Eliot (1888-1965) ning “Gamlet va uning muammolari” (1919) essesidagi “ob’ektiv korrelyat” xususidagi fikr-mulohazalarini eslatadi. Biroq Eko o’zining “yuksak modernizm” bilan yaqinligini inkor etmaydi: “San’at bu shaxsiy his-tuyg’ulardan qochib ketish. Bunga meni Joys ham, Eliot ham o’rgatgan”. Darvoqe Ekoning o’zini “olim adib”, ijodkor, yaratuvchi va tanqidchi qiyofasida ko’rsatishi Eliotga juda yaqindir. Shuningdek, Ekoning roman haqida “kosmologik struktura” singari tasavvurlari postmodernizm nazariyalari bilan yetarlicha uyg’un emas. “Roman yozmoq – demak yangi dunyo yaratmoqdir, olam bunyod etmoqdir”, deya ta’qidlaydi essening “Roman kosmologik struktura kabidir” bobida muallif. “Struktura” so’zining o’zi bizni postmodernizmdan 1920-yillar adabiyotiga qaytishga majbur etadi. U paytdagi yozuvchilar (shu qatori Eliot ham) “she’riyat”da, birinchidan, olamning “betartib qorishmasi” (xaos)ni jilovlashning yagona usulini topganlar, ikkinchidan esa – his-tuyg’ular hayratda, sarosimada qolganligini aniqlanganlar.
Ayni damda Ekoda postmodernist yozuvchini tasavvur etish ma’qulligi xususida shubhalar paydo bo’lishi mumkin. Agar muallif, romantik yoki postmodernistik san’atkor kabi o’z universumini yaratguvchisi bo’lsa, demak u muayyan qonunlarga tayanmog’i lozim bo’ladi. Ushbu taxmin — farazlar imkonlarini Eko izohlarkan quyidagi passajni keltiradi: “Yozuvchi o’zini cheklovlar bilan zanjirband qila bilmog’i darkor – ana o’shanda bemalol, ya’ni muallaq kayfiyatda o’ylashi mumkin… Prozadagi cheklovlar biz tomondan yaratilgan olam bilan belgilanadi. Realizmga buning hech qanday aloqasi yo’q. Biz mutlaqo irreal olam bilan ish tutsak ham bo’laveradi. Lekin ushbu olamning mavjud mantiqsizligida va norealligida ham, boshlang’ich nuqtasida, ibtidosida ham muqarrar o’rnatilgan qonunlarga rioya qilinmog’i kerak”.
Ekoning fikr-mulohazalari u uchun matn badiiyligi naqadar muhim ekanligi to’g’risida quyidagi tushunchani keltiradi: “Matn badiiyligi “skriptor” (lot. scriptorius – mat ko’chiruvchi, VI-XII asrlarda monastirlarda faoliyat ko’rsatgan hattotlar) tomonidan emas, balki o’zgacha olamni yaratayotgan, va shu bilan she’riy qonuniyatlarni o’rnatayotgan muallif tomonidan yaratiladi”. Aftidan, postmodernizm adabiyot va badiiylik chegarasiga yetganligini Eko anglagan ko’rinadi. Biroq unga “yozilmagan romanlar” yozilgan romanlardan afzalroq, deb ta’kidlovchi I.Kal`vino, D.Bartelmi va R.Federman nutqtai nazari Ekoga yaqin emas. Ha, biz “Atirgul nomi” romanini romantik ham, naturalistik ham, modernistik va poststrukturalistik an’ananlar oqimida ham o’qimog’imiz mumkin, ammo ushbu imkoniyatlar doirasining mavjudligi ulardan birini tanlash lozimligini, boshqalarini esa chetga surib qo’yishni taqozo etadi, binobarin romanda vaqt unsuri borligi, qaysiki kitobxonning tegishli kuchlar ta’sirida TARIXga aylantirmoqqa qodir. “Atirgul nomi” hoshiyasidagi bitiklar”ning so’nggi bobining “Tarixiy roman” deb nomlanishi ham yuqoridagi ta’riflardan darak berib turadi. Gap faqat tarixiy kolorit hamjihatligi, tarixiy mavzuni takroran taqdim etish ishonchi uyg’unligi haqida ketayotganligini taxmin qilish soddadillik bo’lar edi. Ehtimol har doim istehzoli, kinoyali Eko boshqa narsalarni nazarda tutmoqda — aniqroq qilib aytganda roman ro’yobga chiqaradigan so’nggi natijani. O’zgacha ta’riflaganda “Atirgul nomi” chuqurroq darajada – ya’ni tarixning qay yo’sinda haqqoniy (real) yoki ko’chma (adabiy) ma’noda ruyobga chiqarilishi, qay tarzda ijodiyot, hayot, nomlar, xayollar, orzular – yolg’on-yashiq, o’ydirmalar, yasama vaziyatlar tug’ilib, bir-biriga singib ketishining amalga oshishi to’g’risidagi fikr-mulohazalardir, xolos. Istagan paytimizda esa ularning ortidagi “haqiqat” va “yolg’on”ni ko’rish mumkin. Biroq Eko uchun bu ramziy borliqning tug’ilishi – kitobxonga estetik lazzat, huzur-halovat baxsh etishi muhimroqdir. Shunday ekan S.Mallarmening “Gul” haqidagi mashhur ta’rifu tavsiflarini poetik qiyosan “Atirgul” haqida – ob’ektiv borliqning jo’shqinligini O’rta asr ramzi sifatida yodga olish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, Eko o’z oldiga “…ham nonkonformistik, ham yetarlicha muammoli va hech narsaga qaramasdan – o’ta maroqli mashhur roman yozish” masalasini qo’ygan. Ko’ngil ochuvchi, vaqtni chog’ etguchi, ermak va syujetning mavjudligi “Atirgul nomi” romanini detektiv asarga o’xshatib yuboradi. O’rta asr davri koloritini asliday tiklash aniqligi – tarixiy tadqiqotga, istehzo, “metatil o’yini”, “ilmiylik” va “badiiylik”ning intertekstual birikmasi – postmodernizmga monand ekanligini belgilaydi. Yaxlit olinganda, barcha elementlar jonli va doimo yangilanib turuvchi romannavis tabiiy kuch (stixiya)ga aylanadi, inchunin, Vaqtning qaytarilmasligiga “Ism”, “Nom”larni qarama-qarshi qo’yadigan ibtido, boshlang’ich nuqta bo’lib gavdalanadi.