Gabriyel Garsia Markes. Hayotning sirli quvvati & Buzrukning kuzi. Roman & Muhammadjon Xolbekov. Gabriyel Garsia Markes.

0_1640c4_4e41e709_orig.png 6 март — Габриел Гарсиа Маркес таваллуд топган кун

    Лотин Америкаси адабиётининг йирик вакили, “сеҳрли реализм” адабий оқимининг асосчиларидан бири, колумбиялик машҳур адиб Габриел Гарсиа Маркес номи тилга олинганда, замонавий китобхон тасаввурида, аввало, унинг қиёфаси ва ижоди гавдаланади.

Габриэль Гарсиа МАРКЕС
ҲАЁТНИНГ СИРЛИ ҚУВВАТИ: НАЗМ УЧУН!
Нобель мукофоти қўмитаси қабул маросимида сўзлаган нутқи
04

09Шундай улуғ мукофот билан тақдирлаганим учун Швед академиясига миннатдорчилигимни билдираман. Қалбимни ғаройиб туйғулар чулғаган. Мукофот каминани ўқувчилик йилларида дунёқарашини кенгайтириб, ҳар кунлик адоқсиз азобдан иборат ёзувчилик дунёсини бойитган буюклар қаторига қўйгандай гўё. Шу лаҳзаларда уларнинг номию китоби гўё шарпалардай атрофимда гирдикапалак бўлаётганини ҳис қиляпман. Улуғларнинг тафти бутун вужудимни илитаётгандек назаримда. Улар мени ҳимоя қиляпти ва бировга мутеъ эмаслигимни юрак-юракдан туйишимга ёрдам бераётир. Бўйнингдан шундайин оғир юк пастга тортишга уринаётганига қарамай озод қуш каби руҳинг кўкларда сайр қилиб юрса яхши-да. Бу шундай оғир ташвиш ва залварли юк эканки, қалам аҳли уни фахр билан елкасига олган. Бу улуғ, қутлуғ, қаттол қисмат кўзимга адолатлидай кўринарди. Энди эса ҳаммасини тақдир томонидан берилган кутилмаган сабоқ каби қабул қиламан, яъни бутун инсоният ҳали моҳияти англанмаган ва адоғига етмаган шахмат ўйинида тахта узра ҳаракатланаётган шахмат доналари эканлигини фаҳмлайман. Мазкур ўйинда ҳузур-ҳаловатга одатда жабру жафо, жумбоғу унутиш орқали етилади.

Ҳақиқат билан юзлашганда, арши аълода қаттиққўл қозининг назаридан қочмаган пешонага битилган ёзғириқ туфайли содир этган гуноҳу савобим учун сўроққа тутилишимни биламан ва бу ҳеч ҳайратланарли эмас. Сохта сиполикдан холи равишда тан оламанки, ишонишим мумкин бўлган ва айнан менга зарур сабабни англашим осон кечгани йўқ. Биродарларим, бу аслида назмни қутлаш маросими эканлигига ишонишни истайман. Номию шарафи ҳақига «Илиада»да қария Гомер таърифлаганидек, шамол беҳисоб кемаларни гирдоб сингари айлантирган, ўша назмни муборакбод этамиз. Ўрта асрларда оғиру улкан меҳнат юки билан Дантени шоҳсупада кўтариб турган шеъриятни табриклаймиз. Асрлар давомида йиғилган дарду армонларимизни қуюқлаштириб, Америкамизни «Мачу Пикчу чўққилар»ига қадар олиб чиққан ва ширалию мўъжизавий шеърият билан баҳосини оширган буюк Пабло Нерудага бош эгиб таъзим қиламиз. Ахир назм, бу — Худо берган куни ошхонада нўхат қайнатаётган, одамларга муҳаббат юқтириб, кўзгуда образларни акс эттирадиган ҳаётнинг сирли қуввати.

Ҳар бир сатримда озми-кўпми шеъриятнинг тутқич бермас руҳини омадли тарзда тутиб қолар эканман, сўзларда ишончиму имонимнинг башоратларинию ўлимнинг соқов кучлари устидан қозонилган ғалаба аксини қолдираман. Менга аталган мукофотни эса сиполик билан уринишларим бесамар кетмаганини яна бир карра ҳис этган ҳолда қабул қилдим. Шунинг учун ҳаммангизни икки Американинг ҳам буюк шоири Луис Кардоса-и-Арагон Ер юзида инсониятнинг мавжудлигини ягона аниқ далил тариқасида исботлаган — шеърият шарафига тантанали равишда қадаҳ кўтаришга чорлайман. Келинг, назм учун олайлик!

Ташаккур!

8 декабрь, 1982 йил. Стокгольм.

Инглиз тилидан Моҳинур РУСТАМОВА таржимаси

Манба: «Китоб дунёси» сайти

Муҳаммаджон Холбеков
ЛОТИН АМЕРИКАСИ РОМАНИ
ЁХУД ГАБРИЕЛ ГАРСИА МАРКЕС

04

006Лотин Америкаси адабиётининг йирик вакили, “сеҳрли реализм” адабий оқимининг асосчиларидан бири, колумбиялик машҳур адиб Габриел Гарсиа Маркес номи тилга олинганда, замонавий китобхон тасаввурида, аввало, унинг қиёфаси ва ижоди гавдаланади.

Габриел Гарсиа Маркес (1927) Кариб денгизининг сўлим қирғоғида жойлашган Аракатака шаҳарчасида дунёга келган. Иш топиш илинжида катта шаҳарга йўл олган ота-онаси, эндигина туғилган Габриелни бобоси – истеъфога чиққан полковник ва меҳрибон бувиси тарбиясига қолдириб кетишади. Болалигидан эркин ўсган, атрофдаги оламга “кўзини катта очиб қараган” Габриел, ўтмиш ва ҳозирги кун ҳақида тасаввурга йўғрилган сеҳрли хаёлларга чўмган бобоси, уйнинг муҳитига, шоирона қилиб айтганда, “худди донишманд мўйсафиддек мудраб қолган” эски уйида эшитган эртак ва чўпчаклар, афсона ва қизиқарли ҳикоялар оламига бутунлай шўнғиб кетган эди. Табиийки, бу муҳит ёзувчининг ижодига таъсир этмасдан қолмади. Габриел, айниқса, бувиси билан жуда иноқ эди. Неварасини жону дилидан яхши кўрган бувиси кичкина Габриелга жуда кўп қадим афсона ва ривоятларни сўзлаб берарди. Улар эса, ўз ўрнида, боланинг хотирасида муҳрланиб, бўлажак ёзувчининг кўпгина асарлари негизини ташкил этди. Телеграфда ишлаган калтабин отаси, уй-рўзғор ташвишидан бошини кўтаролмаган муштипар онаси бир вақтнинг ўзида ўн олти фарзандни тарбиялаш билан овора эди. 1936 йил кичкинтой Габриелни Аракатакадан олиб кетишган ота-она унга жўяли тарбия ва таълим беролмадилар. Дастлаб, уни Барранкилья шаҳридаги Сан-Хосе интернатига топширадилар, бу ерда у ёлғизликнинг “неъмат”ларини кўзёшлари билан “татиб” кўрди. Сўнгра, уни Сипакира шаҳридаги коллежга ўқишга беришади. У ерда Габриел шеъриятга қизиқиб қолади ва коллежда чиқадиган газетада фаол қатнашади. Бахтли тасодиф туфайли дўстининг онаси шаҳар кутубхонасида ишларди ва Габриелни мутолаа учун кутубхонага бепул киритарди. Макондо образи, айнан, кутубхонанинг жимжит ва чанг босган муҳитида туғилган бўлса, ажаб эмас. 1947 йил ёш Габриел Колумбия пойтахти, осмонўпар тоғлар орасида жойлашган, рутубатли об-ҳаво қоплаган Санта Фе де Боготанинг кўркига кўрк солувчи, колониал услубда қурилган ва “инқилобий ғоялар ўчоғи” деб аталган Миллий университетнинг ҳуқуқшунослик факультетига ўқишга киради.

“Ҳаёт ҳақида сўзлаб бериш учун яшаш” номли охирги ҳужжатли романида Гарсиа Маркес Богота ҳақида шундай ёзади: “Богота ўша пайтлари зулмат босган, одам қадами етмас беномнишон шаҳар эди. Шаҳарга XVI асрда конкистадорлар зулмидан қочган ҳиндулар асос солган эдилар. Менимча, ўша пайтлардан бери осмонни қоплаган булутлар тарқалмас, шивалаб ёққан ёмғир эса бир кунга ҳам тинмасди. Шаҳарнинг савдо маркази атрофида жойлашган сон-саноқсиз каҳвахоналарга кириш таъқиқлаб қўйилганди”.

Ушбу ғамгин кайфиятдаги сўзлар дард-алам, ташлаб кетилганликни, ёлғизликни англатмасди, асло. Аксинча, ёш Габриел уддабурон, ташаббускор, хушмуомалали, одамлар билан тез кириша оладиган, тил топиша биладиган некбинлар сирасидан эди. У ижод қилишни давом эттириб, Боготада чиқадиган “El Espectador” газетасида ўз мақола ва ҳикояларини эълон қилиб борди.

Дарвоқе, Гарсиа Маркес қаламига мансуб илк “Учинчи итоаткорлик” (1947) номли ҳикоянинг яратилиш тарихи Аракатака реаллигига чуқур сингиб, ушбу ҳаётбахш чашмадан ҳовучлаб илҳом сувини ичади: “…Хира фонуси билан йўлни аранг ёритиб келаётган охирги трамвайга Чапинеро бекатида ҳақиқий чалишоёқ фавн кириб, бўш жойга ўтириб олди. Трамвайда мудраб ўтирган тўртта-бешта йўловчилардан ҳеч ким уни кўриб таажубланмаганлигига эътибор бердим. Шунинг учун бўлса керак, уни якшанба кунлари болалар боғида ҳар хил майда-чуйдаларни сотиб юрган ва атайлаб ясаниб олган савдогарга ўхшатдим. Бироқ фавннинг ҳақиқатан мавжудлиги, қўл чўзса ушлаб кўриш мумкинлиги ҳеч қандай шубҳага ўрин қолдирмасди: унинг чиройликкина шохчалари ва текисланган соқолчаси аниқ эчкиникига ўхшарди. Трамвайга кириб келганида эса, туёқчалари тақиллаганини ўз қулоғим билан эшитган эдим. Унинг олдидан ўтаётиб, терисидан таралаётган ўткир бадбўй ҳидни ҳам сездим”.

Бу ҳикояда Франц Кафканинг таъсири сезилиб туради, чунки ўша йиллари Гарсиа Маркес Ғарбий Европа модернизм адабиёти, хусусан, унинг Лотин Америкаси адабиётига кўрсатган таъсирига бағишланган жиддий тадқиқот устида иш олиб боргани маълум. Ёш қаламкашга ғамхўрлик кўрсатган газета билан ижодий ҳамкорлик узоқ давом этди ва икки тарафга, сўзсиз, катта фойда келтирди. 1955 йилда газетада унинг “Бир ўлимдан омон қолган ҳарбий денгизчининг ҳикояларига асосланган саргузаштлар хақида менинг ҳақиқатим”, деб номланган ўн тўртта очерки босилиб чиқади. Уларда колумбиялик ҳарбий кемаларда контрабанда ўтказиш фактлари фош этилгани боис, ҳукумат ва ҳарбий доираларда катта сиёсий можаро кўтарилди. Кўплаб ҳарбий ва сиёсий арбоблар истеъфога чиқарилди. Бу очерклар, бир оз вақт ўтиб, аниқроғи, ўнг қанот мухолифотчилари – ҳарбийлар гуруҳи етакчиси Рохас Пинилья ҳукуматни ағдариб, ҳокимиятни ўз қўлига олганда, газета ёпилишининг сабабларидан бирига айланди. Бироқ унгача ҳали анча вақт бор эди.

Марказий ва Жанубий Америка мустамлакаларида мустақиллик учун кураш бораётган йиллари Колумбияда фуқаролик уруши бошланади. 1948 йил қирғинбарот тўқнашувлардан ўзини олиб қочган Гарсиа Маркес Картахен-де-лас-Индиас шаҳар­часида қўним топади ва у ердаги институтда ҳуқушунослик таълимини олишни давом эттиради. Айни пайтда, “Universal” газетасида ҳам ишлайди. Қудратли давлатларнинг таъсирига тушиб қолган ҳамда сиёсий, молиявий-иқтисодий манфаатлар тўқнашув майдонига айланган Колумбияда Гарсия Маркес ижодий фаолият билан бирга ижтимоий-сиёсий фаолият ҳам олиб боради. Ўқишини муддатдан олдин тугатишга мажбур бўлиб, ўзини адабиёт ва журналистикага бағишлашга қарор қилади. 1950 йилда Барранкилья шаҳрига бораркан, “El Heraldo” газетасининг мухбири сифатида тўқнашувлар марказига тушиб қолади. Бир вақтнинг ўзида “Cronica” ҳафталигида сиёсий-ижтимоий мавзуларга бағишланган рукнни (бўлимини) ҳам бошқаради. Бир неча марта унинг ҳаёти қил устида бўлган эди. Шунга қарамасдан, у ўзи танлаган йўлдан тоймади, заҳмат чекаётган оддий халқ билан ҳамнафас яшади. Айнан, шу пайтлари адиб “Уй” деб номланган катта асарга қўл уради. Эҳтимол, ушбу хомаки чизгилар, бетартиб қайдлар ва ёзувлар машҳур (у ҳақда қуйида фикр юритамиз) романнинг пойдеворини ташкил этгандир. Кураш олиб борган томонлар вақтинчалик сулҳ тузиб, давлатда омонат тинчлик ўрнатилган пайтида Гарсия Маркес билимини тўлдириш, таълимини охирига етказиш билан овора бўлиб, жуда кўп китоб ўқийди. Илмий ишида белгиланган йўналишдан четга чиқмасдан Эрнест Хемингуэй ва Уильям Фолкнер, Жеймс Жойс ва Виржиния Вулф, Франц Кафка ва Марсель Пруст ижодини пухта ўрганади. Айтиш мумкинки, ушбу машҳур адибларнинг ижоди унинг дунёқарашига, дунёни ҳис этишига, қолаверса, бадиий тафаккурига, услубининг шаклланишига катта таъсир кўрсатади.

1950 йилларда у махсус мухбир сифатида Италия ва Францияга боради, маълум вақт у ерда яшайди, ижод қилади. Қайтиш чоғи эса, Колумбияда вазият кескинлашгани боис Венесуэлла пойтахти Каракасда тўхташга мажбур бўлади ва шу тариқа ватанига қайтиши узоқ йилларга чўзилиб кетади. 1955 йили дўстлари кўмагида Гарсия Маркеснинг “Хазон барглар” номли қиссаси нашрдан чиқади. Бу асарида у ўзини жиддий насрнависдек кўрсата олди. Қиссанинг мазмуни ҳам ўзгача эди. Аслида, “хазон барглар” деб, ёзувчининг қадрдон шаҳрида ишлаб пул топиш ва қоринни тўйдириш, кенг маънода, ҳаётда ўз жойини топиш илинжида шаҳарма-шаҳар кезиб юрган дарбадар мусофирларни аташарди. Бу асарда илк бора Макондо шаҳарчаси тилга олинади. Ёзувчи қўлидан чиққан роман ва қиссаларда тасвирланган воқеа-ҳодисалар, айнан, шу шаҳарда рўй беришини унинг ижодидан хабардор бўлган ўқувчи яхши билади. Шунингдек, бу асарда Гарсия Маркес ижодида марказий ўрин тутувчи – ёлғизлик мавзуси аниқ-равшан кўрина бошлайди.
Юқорида айтилганидек, 1955 йилдан бошлаб, “El Espectador” газетаси мухбири сифатида ишлаган Гарсия Маркес Европанинг кўплаб давлатларига боради. 1957 йилда у Москвада ўтказилган Ёшлар ва талабалар халқаро фестивалида қатнашади. Дунёда тинчлик ўрнатиш, қитъаларда яшаётган турли элат ва миллатларни бирлаштириш, маданий алоқаларни боғлаш йўлида босилган катта қадамдек намоён бўлган ушбу муҳим воқеадан олган таассуротларини Маркес бир қатор очеркларида тасвирлайди. Римда яшаган пайтлари эса “Экспериментал кинематография маркази”даги режиссёрлик курсларида ўқиб, маълум кўникмага эга бўлади ва бир нечта ҳужжатли фильмни суратга олади. Иш юзасидан Парижда юрганида, Колумбияда навбатдаги тўнтариш содир бўлиб, “El Espectador” газетасининг ёпилгани, ўзи билан бирга ишлаган дўст ва ҳамкасбларининг сиёсий таъқибга олингани ёхуд ватанини тарк этганлари ҳақида хабар топади. Шундан сўнг, у Парижда қолиб бир қатор газеталарда фаолият олиб боради. Бу йиллар адиб ўз ижодий изланиш, ўз услубига сайқал бериш борасида тинимсиз меҳнат қилади. Ёзувчи, мукаммал даражадаги бадиий ифодалиликка эришиш мақсадида, ўша пайтлари бошланган “Полковникка ҳеч ким ёзмайди” қиссасини сал кам ўн бир марта қайтадан ёзади. Ушбу изланишлар самараси ўлароқ, 1957 йилда қўлёзма оққа кўчирилади.

1957 йилда Гарсия Маркес озодлик ҳавосидан енгил нафас олган Каракасда яшаркан, “Momento” журнали билан ҳамкорлик қилади. Унинг ҳаётида тинч ва сокин дамлар ҳукм сура бошлайди. У ҳали 1946 йилда, талабалик даврида танишган ва умрбод бирга бўлишга аҳду паймон қилган Мерседес Барча Пардо билан 1958 йилга келиб оила қуради. Адиб қисқа вақт Мексикада яшайди. У ерда фильмлар учун сценарийлар, журналлар учун мақолалар ёзиб, бир амаллаб кун ўтказади. 1959 йилда Нью-Йоркда ишлаб юрган кезлари унинг бирин-кетин икки ўғли дунёга келади. 1961 йил Мексикада чиқадиган “Mito” журналида адибнинг “Полковникка ҳеч ким ёзмайди” қиссаси, бир йил ўтиб эса, “Гранде Онанинг дафн маросимлари” номли ҳикоялар тўплами босилиб чиқади.

1959 йил Гарсия Маркес Куба ҳукумати тасарруфидаги “Пренса Латина” информацион агентлиги билан ҳамкорлик қилади, унинг мухбири сифатида кўпгина мамлакатларда хизмат сафарларида бўлади. Гарсия Маркеснинг бетиним ҳаёти, узоқ ва яқин мамлакатларда бўлиши, сафарлардан олган таассуротлари адиб дунёқарашини янада кенгайтирган бўлса, ажаб эмас.

Тан олиш керак, Буэнос-Айресда илк нашр этилган “Ёлғизликнинг юз йили” (1966) романи ўз муаллифига оламшумул шуҳрат билан бирга, тижорат йўлида ҳам мўмайгина даромад келтирди.
“Ёлғизликнинг юз йили” романи жаҳон адабий жараёнида муаллиф кутганидан ҳам ортиқ довруғ ва ном таратди.

Романнинг яратилиши ўзига хос тарихга эга. Унинг охирги режаси 1965 йилда, узоқ фикр-мулоҳазалардан сўнг тўлиқ шаклланган эди. Шундан сўнг, ёзувчи автомобилини сотади-да, оила боқишни турмуш ўртоғининг зиммасига юклаб, ўзи деярли ўн саккиз ой кабинетига “қамалиб олади”. Эҳтимол, у ўзини Вальтер Скотт, Виктор Гюго ёки Эрнест Хемингуэйга менгзагандир. Ким билсин. Номи улуғ бу ёзувчилар машҳур асарларини яратганларида, айнан, шундай йўл тутган эдилар.

“Esquire” (Эсквайр) журналига берган интервьюсида адиб шундай дейди: “…Қара­моғимда хотиним ва жажжи икки ўғлим бор эди. Ўзим PR-менежер бўлиб ишлардим ва онда-сонда киносценарийларни таҳрир қилиб турардим. Китобни ёзиш учун эса ишдан воз кечиш лозим эди. Мен машинамни гаровга қўйдим ва пулларни Мерседесга топширдим. Ҳар куни у қандай бўлмасин менга қоғоз, сигарет, умуман, ишлаш учун зарур бўлган нарсаларни етказиб турарди. Китоб ёзиб бўлинганда биз ёр-биродарларимиздан 5000 песо қарз бўлиб қолганлигимиз маълум бўлди. Бу катта пул эди. Айни пайтда, менинг жуда муҳим китоб ёзаётганим ҳақида овоза тарқалган бўлиб, атрофдаги дўкондорлар бу ишда баҳоли қудрат кўмак бериб, ўз ҳиссаларини қўшмоқчи бўлганликларини маълум қилишди. Чучварани хом санашибди! Қўлёзмани ноширга жўнатиш учун 160 песо керак бўлиб турганида ихтиёримизда бор-йўғи 80 песо қолувди. Ўшанда, мен Мерседеснинг хамир қориштиргичи ва соч қуритадиган фенини гаровга қўйдим. Бу ҳақда хабар топган хотиним: “Роман ёмон чиқмаса майлига эди”, деб мени юпатган эди. Ўшанда, роман жаҳон адабиёти сара асарлари қаторидан ўрин олишини ким ҳам билибди, дейсиз”.
Аурелиано Буэндиа оиласининг олти авлоди ҳаётида содир бўлган ғайриодатий, ғай­ри­ахлоқий, ғайритабиий, ақл бовар қилмас, қонунга зид воқеа ва ҳодисаларни тас­вирларкан, Гарсия Маркес юксак бадиий маҳорат билан Буэндия оиласига у ёки бу даражада мансуб кишилар ҳаётга умид-ишонч билан қарайдиган шодмон ва сабр-бардошли кашшоф (жаннат боғидек сўлим гўша Макондони Аурелиано Буэндиа биринчи бўлиб топган)лардан борган сари насли айниётган разиллар, ерда бесаранжом-бесаришта ҳаёт кечираётган, аранг кун кўраётган девоналарга айланаётганини кўрса­тади. Романда Аурелиано Буэндиа сулоласи тарихида замонавий маданият замирида ётган индивидуализмнинг гуркираб яшнаши, тараққий этиши ва завол топиши жараёни кузатилади. Бу асослими, йўқми деган саволга жавобни ахтариш айни пайтда вақтни зое кетказишдир. Асарни ўқиган ҳар бир ўқувчи ўзича хулоса чиқаради. Айтмоқчимизки, Гарсия Маркеснинг аксар асарларида кўтарилаётган ёлғизлик ҲАЁТ деб номланган машаққатли йўлда инсонни муқаррар кутиб турган охирги, хазонрезга ўхшаш ҳаёт палласи, унинг хотимасидир. Аурелиано Буэндиа сулоласининг сўнгги вакили ҳаёт билан видолашгач, бирпасда кўтарилган тўполон шамол қурт-қумурсқа ва чумолилар кемириб, кукунга айлантириб ташлаган Макондони ер юзидан учириб кетди.

1967 йилда босилиб чиққан романнинг биринчи нашри ҳақида Чили шоири Пабло Неруда: “Эҳтимол, бу роман “Дон Кихот” давридан кейинги испан тилидаги улкан ғалаба, кутилмаган янгиликдир”, дея ўзининг ижобий фикрини билдиради. Муаллиф эса мутлақо бошқа фикрда эди. Интервьюда мухбирнинг: “Агар сиз меҳр-мурувватли, саховатпеша сеҳргар бўлганингизда нима қилган бўлар эдингиз?”, деган саволига, у тўғридан-тўғри, виждонан: “Ёзганларимнинг ичидан “Ёлғизликнинг юз йили” романини чиқариб, ёқиб ташлаган бўлардим. Мен бу китобни ёзганимдан уяламан, чунки менга маълум сабабларга кўра уни яхшилаб ёзишга вақт етмади”, деб жавоб беради. Адиб, ўз фикрини давом эттираркан, жумладан, шундай дейди: “Ақл-идрок нуқтаи назаридан қараганда, “Бузрукнинг кузи” романимнинг бадиий савияси анча юқори. Ҳар ҳолда аминманки, “Бузрукнинг кузи” – мени тоабад унутилишдан сақлагувчи асардир. Пол­ковник Аурелиано Буэндиа ким бўлган – тарихий шахс ёхуд кўчанинг номими, деган саволга бош қотирилмайдиган, умуман, эсга олинмайдиган пайти “Бузрукнинг кузи” мени қутқаради. Маъсума Гўзал Ремедиос оппоқ, шаҳват доғи тегмаган чойшабда кўкка кўтарилиши ёки бир-бирига яқин қариндош ота-онада бутун авлод бошига тушган лаънатнинг аломати ризо – манҳус калтакесак туғилгани ҳақида ҳикоя қилувчи роман “адабий зилзила” деб аталиши мутлақ нотўғридир”.

Нима бўлганда ҳам, ёзувчи олифтагарчилик биланми ёки дилидагини яширмай, очиқчасига гапираяптими, йўқми, билмаймиз. Бу муҳим эмас. Танқидчилар миф яратиш санъати, афсоналар ижодиёти ва “сеҳрли реализм” бадиияти хусусида баҳс-мунозара юритган бир пайтда, Гарсия Маркес ўзи ёзган китобларда ҳамма нарса ҳаётдан “кўчириб” олинган деб таъкидлашдан чарчамайди.

Дарҳақиқат, “Ёлғизликнинг юз йили” романининг дастлабки 8000 донаси бир ҳафта ичида тарқаб кетди. Унга нисбатан “адабий зилзила” иборасини ишлатган перулик адиб Марио Варгас Льоса сўзларига қараганда, ушбу романда бадиий тўқима маҳсули – дастлаб қишлоқ, кейинчалик шаҳарга айланган Макондо – Лотин Америкаси, унинг асосчиси Аурелиано Буэндиа ўз авлодлари билан эса – дунё тимсолига айланди. “Ёлғизликнинг юз йили” – бу ҳақиқий адабий чангалзор, сеҳр-жоду, мажоз ва афсонадан иборат фантастик махлуқот”, деб ёзганди америкалик танқидчи Уильям Макферсон. У Лотин Америкаси адабиётининг дурдона асари, “сеҳрли реализм бадиий йўналишининг ёрқин давоми”, дея эътироф этилди.

Дарҳақиқат, “сеҳрли реализм” деб аталмиш бадиий йўналишнинг ўзига хос хусусиятлари – бу ғайриоддий характер ва ғайритабиий, таъбир жоиз бўлса, “мўъжизавий” воқеа-ҳодисаларни аслига монанд, “реалистик”, то майда тафсилотигача тўғри, ҳеч бир хаспўшлаш ёки бўрттиришга йўл қўймаган тарзда тасвирлашдир. Гарсиа Маркеснинг икрор бўлишича, “реал ва фантастик бўлиб кўринган нарсалар ўртасида ўтказилган аниқ чегарани бузишга қарор қилдим, чунки мен гавдалантириб кўрсатмоқчи бўлган дунёда бундай ғов-тўсиқ йўқ эди”. Унинг қаҳрамонлари учун “насроний одоб-ахлоқ”, “жумҳурият анъаналари”, “чет эл валютаси етишмовчилиги”, “ижтимоий тараққиёт” каби тушунчалар замонавий ақл, онг ва “яратувчанлик қобилият”ининг маҳсулидир. Уларга эса инсу жинс, “ёмон ва яхши” арвоҳларга ишониш, афсунгар жодулари ва ёмон одамларнинг “кўз тегиш”и каби тушунчалар анча яқин, чунки улар шундай “сеҳр”лардан иборат дунёда яшайдилар.

Романда юз йил ёлғизликка маҳкум этилган Буэндия сулоласининг тарихи муфассал ҳикоя қилинади. Муаллиф ҳар доим ҳар хил – машҳур денгиз қароқчиси Френсис Дрейк давридан бошлаб, турли тарихий даврларга мурожаат қилади. Роман сюжети қизиқарли воқеалар билан шунчалик тўйинтирилганки, амалда фабула (тасвирланган воқеалар силсиласи)ни қисмларга ажратиш имкони йўқ, романнинг ҳар бир саҳифасида муҳим воқеалар юз беради.

“Ёлғизликнинг юз йили” романини идрок қилиш, “мағзини чақиш” бошқа модернист ёзувчиларнинг интеллектуал романларига қараганда, анча осон ва мароқли. Гарсиа Маркес ўз вақтида телесериаллар учун сценарийлар ёзгани шунчаки кўнгилхушлик, вақтичоғлик машғулоти бўлмаган, балки унинг ижоди учун маҳорат мактаби вази­фасини ўтаган. У тўлиқ англаган ҳолда “сара жамият” вакилларига эмас, балки оддий ўқувчиларга мақбул қилиб матн яратади. Шу сабаб роман оммабоп китобга айланди. Аслида, сценарийнавислик нуқтаи назаридан қараганда, Гарсиа Маркесни ҳақиқий постмодернист ёзувчи, десак бўлади. 1969 йил америкалик танқидчи Лесли Фидлер қаламига мансуб постмодернизм манифестидек янграган “Чегараларни босиб ўтинглар, жарликларни кўмиб ташланглар” мақоласидаги асосий фикр сифатида “оммавий” ва “элитар” санъат ўртасида чегараларни йўқ қилиш талаби кўтариб чиқилган эди.

Бу жиҳатдан қараганда, Гарсиа Маркеснинг “сеҳрли реализми”, мифология ва диний хурофотларига асосланган онгги ва тафаккурига йўғрилган бадиий методи оммавий китобхонга қаратилганлиги билан алоҳида ажралиб туради. Ижодкорнинг фикрича, китобхонга дунёни, айнан, шу тарзда тасвирлаш тушунарли бўлган. Масалан, Хосе Аркадио тунларни бедор ўтказиб, аллақачон ўлиб кетган лўли Мелхиседек (Маликсидқ) билан гаплашиб чиқиши ўқувчини ажаблантиради. Бироқ “сеҳрли реализм”нинг оддий реализмдан фарқи шундаки, унда қандайдир бир ғалати, реал ҳаётда мумкин бўлмаган воқеа-ҳодислар рўй берганлигида эмас, қолаверса, улар одатий, ҳар куни бўлиб турадиган воқеа-ҳодисаларга айланганлигида, яна – темир буюмларни ўзига тортувчи магнит кучи, майда нарсаларни катталаштириб кўрсатувчи лупа, “замонамизнинг буюк кашфиёти”дек тақдим этилган муз, сув ва овқат орқали юқувчи уйқусизлик дарди, хуллас, шу ва шунга ўхшаш бошқа нарсалар қандайдир сеҳрли нарсадек англанганлигидадир.

Бу аснода, Гарсиа Маркеснинг ўз холаси ҳақидаги хотиралари диққатимизни тортади: “…У аломат аёл эди. Кунлардан бир кун у очиқ айвонда кашта тикиб ўтирганида, битта ажина-жиннига ўхшаш жувон каттакон тухумни кўтариб келди. Тухумда ўсимтаси бор экан. Бу нарса жувонни, дастлаб, ҳайратга, сўнгра, қўрқувга солди: “Муқаддас Биби Марьям ўз паноҳига олсину, бу ўсимтада шайтоннинг қўли бўлса-чи?!. Бу тухум инсу жинсларнинг иши бўлгани турган гап”, деди у. Нима сабабдан билмадиму, лекин холамнинг уйи қишлоқда сеҳр-жоду ишлари бўйича ўзига хос маслаҳатхонага айланган эди. Ҳар сафар фавқулодда нарсага дуч келиб ёки ғалати воқеага учраб, жавобини тополмасдан, одамлар бизникига келиб сўрашар эди. Холамнинг бу чигал масалаларни осонликча, ортиқча куч ишлатмасдан ҳал этишидан ҳангу манг бўлиб қолар эдим. Кўз ўнгимда бўлаётган сеҳр-жодудан азбаройи қўрқиб, қаерга яширинишни билмасдим. Нимаси биландир бу сирли ва мўъжизакор маросимлар мени ўзига тортарди. Тухум кўтариб келган жувонга қайтайлик. Жувон холамдан сўради: “Қаранг, нима учун тухумда бундай катта ўсимта бор? Холам жувонга сирли боқиб, кўзларини юмиб, бўғиқ оҳангда: “Бу қонхўр аждаҳонинг тухуми. Қўрада олов ёқинглар”, деб буйруқ бердилар. Холам, алланималарни пичирлаб, тухумни оловга ташлаб юборди ва тухум куйиб, палағда сасиб, бир пасда йўқ бўлиб кетди”. Ушбу табиийлик, софдиллик, соддалик “Ёлғизликнинг юз йили” романига калит берган бўлса, ажаб эмас. Бу романда ҳам даҳшатли воқеалар ва мудҳиш манзаралар тасвирланади, бир вақтнинг ўзида афсонавий ва ҳайратомуз, ғалати уйдирмалар ҳикоя қилинади.

1982 йилда Гарсиа Маркес адабиёт соҳасида Нобель мукофотига сазовор бўлди. Нобель қўмитасининг расмий баёнотида: “…фантазия ва реаллик қоришиб бутун бошли қитъанинг ҳаёти ва муаммоларини ўзида акс эттирган роман ва ҳикоялари учун”, дегувчи сўзлар бор. Нуфузли мукофотни топшириш маросимида Швеция Фанлар академияси вакили Ларс Йюлленстен ўз нутқида: “Кўп йиллар мобайнида, Лотин Америкаси ада­биёти шундай куч-қудратни кўрсатдики, уни бошқа адабиётларда учратиш амримаҳол. Гарсиа Маркес асарларида… испанча барокко, европача сюрреализм ва бошқа модернистик оқимларнинг таъсири аралашиб кетган… нафис услубни юзага чиқарган, энг муҳими, оптимистик руҳда янграйди… Гарсиа Маркес ўз сиёсий қарашларини яширмайди, у иложсиз, бенасиб қолганлар тарафида туриб, уларга жабр-зулм ўтказиш ва улардан иқтисодий фойдаланишга қарши чиқади”, дейилган.

Жавобан сўзланган нутқида эса, Марказий ва Жанубий Америка ҳаёти, шарт-шароити хусусида тўхталаркан, Гарсиа Маркес туб ва кўчириб келинган халқларни эксплуатация қилиш мавзусига ҳам жиддий эътибор қаратди. “Ўйлайманки, – дейди у, – нафақат Лотин Америкаси ҳаётининг адабий ифодаси, балки объектив воқелиги ҳам Швеция Фанлар академиясининг диққат-эътиборига лойиқдир”. Фикрини давом эттираркан, Гарсиа Маркес: “Ҳеч ким биров учун ўлиш ёки яшаш қарорини қабул қилмайдиган, муҳаббати ҳақиқий, бахти эса – амалга ошадиган, юз йил ёлғизликка маҳкум этилганлар эса, охир-оқибат, бахтли яшаш ҳуқуқини ўз қўлларига олган утопия яратгани учун жавобгарликни ёзувчи ўз зиммасига олади”, деб, ҳақиқатга қанчалик яқин эканлигини яна бир карра исботлайди.

Кўпгина тадқиқотчилар Гарсиа Маркес ижодига Франц Кафка, Жон Дос Пассос, Виржиния Вулф, Альбер Камю, Эрнест Хемингуэй ва, айниқса, Уильям Фолкнер таъсирини алоҳида таъкидлайдилар.

Ҳақиқатдан ҳам, Гарсиа Маркес ўз ижодида уларнинг услуб ва бадиий тажри­баларидан моҳирона фойдаланади. Унинг ижодида XX аср ўрталарида майдонга келган ва инсон ҳаётининг фалсафий тушунча ва категориялар тилида ифодалаб бўлмас мутлақ ноёблигини биринчи планга чиқарган фалсафий йўналиш – экзистенциализм руҳидаги оҳанглар – “ташлаб кетилган”дек ҳис этилаётган ёлғизлик, шахсий қадр-қимматни, инсонийлик хислатларни сақлаб ёки кундалик турмушнинг икир-чикирларига бутунлай шўнғиб, унга бардош беришда яққол кўринади.

Айрим тадқиқотчилар Гарсиа Маркесни буюк ёзувчи, унинг шоҳ асари – “Ёлғизликнинг юз йили” романини эса – жаҳон адабиёти зарварақларида мангу қолажак асар деган фикрга асосли шубҳа билдиришади. Масалан, 1983 йилда америкалик мунаққид Жозеф Эпстайн “Изоҳлар” (“Commentary”) номли адабий-бадиий, ижтимоий-публицистик журналидаги “Шундай ҳам зўрмисиз, Габриэл Гарсиа Маркес?” номли мақоласида романнависнинг композицияни тузиш маҳоратига тан беради, аммо “унинг тийиқсиз фантазияси, “санъаткорона” услуби охир-оқибат меъдага уради”, деб мухтасар хулоса қилади. “Ижтимоий-сиёсий аҳамиятидан холи олиб қараганда, – давом этади Жозеф Эпстайн, – Гарсиа Маркес ҳикоялари ва романлари маънавий-маърифий соҳасида аҳамиятини йўқотади, одоб-ахлоқ меъёрларидан чиқиб кетади. “Буюк колумбиялик” ўз болалигининг жумбоғини ечиш мақсадида, бутун ҳаёти давомида изланади”. Ҳа, аҳён-аҳёнда шундай бетакаллуф фикрлар ҳам учраб туради.

Тўғрисини айтганда, Гарсиа Маркес яратган адабий маконда ҳукм сураётган одоб-ахлоқ хусусида жиддий фикр-мулоҳаза юритишнинг ҳожати борми, йўқми, деган савол туғилади. Илк йирик асари “Хазон барглар” қиссасидан тортиб, то “Ҳаёт ҳақида сўзлаб бериш учун яшаш” (2002) деб номланган охирги ҳужжатли романигача бўлган давр мобайнида, Гарсиа Маркес ҳеч қачон маънавият, одоб-ахлоқ мезонлари хусусида фикр-мулоҳаза юритишга жазм қилмаган эди. Шунга қарамасдан, унинг асарларида очиқдан-очиқ беҳаёлик, ахлоқсизлик ҳам йўқ эмас.

Ўзининг сон-саноқсиз интервьюларида ушбу адабий ҳодиса хусусида саволдан қочиб қутулолмаслигини яхши билган Гарсиа Маркес ярим чин, ярим ҳазил тарзда жавоб беради: “Ўйлашимча, Карпентьер “сеҳрли реализм” деб, аслида, реаллик дегувчи мўъжизани, айни, Лотин Америкаси, хусусан, Кариб денгизи мамлакатлари реаллигини шундай номлайди… У – сеҳрли… Ҳа, ишонинг менга… Бу ерда шунақаси бўлиб туради…”

Оддий қилиб айтганда, Гарсиа Маркес бадиий тўқиманинг унга кераги йўқлигига ишонтирмоқчи бўлади. 1979 йилда Гаванада яшаган пайтлари, “Bohemia” журнали мухбири Мануель Перейра билан суҳбатда Гарсиа Маркес шундай дейди: “Фантазия – бу Уолт Дисней. Мени эса бу нарса умуман қизиқтирмайди. Агар менинг асарларимда бир грамм фантазия тополсалар, мен хижолат чеккан бўлардим. Бирорта китобимда фантазия йўқ. Масалан, “Ёлғизликнинг юз йили” романидаги Маурисио Бабилоньянинг сариқ капалаклари билан боғлиқ бўлган машҳур саҳнани олайлик. У ҳақида: “О, нақадар гўзал фантазия!” дейишади. Жин урсин, у ерда ҳеч қандай фантазия йўқ! Бўлмаган гап! Аракатакадаги уйимизга ҳар замонда бир уста келиб турганини жуда яхши эслайман… Бувим қўлига латтани ушлаб, оқ капалакни ҳайдаганини эслайман. Жаҳллари чиққан бувим: “Жин урсин! Мен бу капалакни ҳайдаб кўчага чиқаролмаяпман. Бу уста ҳар сафар келганида капалак уйга учиб киради…”

…Таъкидлаш лозимки, Гарсиа Маркес ижоди Колумбия ва Венесуэлла минтақасида етакчи мавқе тутган адабий анъаналар билан узвий боғлиқ, айни пайтда, мухолифлари ҳам бор. Бир томондан, унинг машҳур ўтмишдоши, “ям-яшил жаҳаннам” адабиёти асосчиларидан бири Хосе Эустасио Ривера ҳамда Лотин Америкаси адабиётида етакчи мавқе тутган “бадавийлик – цивилизация” қабилидаги анъанавий мифологемани кўтариб чиққан Ромуло Гальегосларнинг бадиий тажрибаси Гарсиа Маркесга фойда келтиргани аниқ. Бошқа томондан эса, унинг услуби ҳам, бадиий тўқимаси маҳсули бўлмиш Макондо образи ҳам Эрнест Хемингуэй ва Уильям Фолкнер таъсиридан холи деб бўлмайди. Юқорида таъкидланганидек, Гарсиа Маркес ҳеч қачон “Шимолий америкалик марди калон”ларнинг ижобий таъсирини инкор этишга журъат этолмаган. Лекин Уильям Фолкнернинг Йокнапатофаси билан у таниш бўлмаганида ҳам, Макондо шаҳарчаси, барибир, унинг тасаввурида туғилар эди. Ахир, бахтли тасодиф туфайли, Хуан Карлос Онеттининг тасаввурида, бир вақтнинг ўзида ҳам хаёлий, ҳам жўшқин ҳаётга монанд Санта-Мария шаҳарчаси пайдо бўлди-ку. Бошқача айтганда, Макондо – тор маънода, экватор иқлимида яшаётган, тропик чангалзорлар қоплаган, бирваракайига икки – Атлантика ва Тинч океанлари пўртана тўлқинларига, енгил шабадада мавжланиб қуйилаётган садоларига чўмилган Колумбия, кенг маънода эса, виқорли тоғ, серсув дарё, жазирама саҳро, ям-яшил дашту биёбонларнинг сеҳрли диёри – Лотин Америкасининг тимсолига айланган шаҳарчадир. Макондо кўп жиҳатдан Гарсиа Маркес туғилиб ўсган Аракатака, қолаверса, у тақдир тақозоси билан бир неча вақт яшашга мажбур бўлган, ишлаган ва ўз кўзи билан кўрган кўплаб катта ва кичик шаҳарларга ўхшайди. Ўша жойларнинг иқлими, муҳити, табиати, яшаш тарзи унинг 1950 йилларда яратилган ҳикоя ва қиссаларда ўз аксини топган ва Гарсиа Маркеснинг энг машҳур романига ўзига хос дебоча бўлган десак муболаға бўлмайди.

Қалин чангалзорларнинг одам қадами етмас ичкарисига бориб Макондо шаҳрига асос соларканлар, “Ёлғизликнинг юз йили” романи персонажлари, қайсидир бир маънода Х.Э.Риверанинг “Гирдоб” номли роман қаҳрамонлари босиб ўтган йўлни такрорлайдилар. Бироқ ўз қаҳрамонларини “ям-яшил жаҳаннам” чакалакзорларига ғарқ этаркан, Гарсиа Маркес вақти-соати келгунча табиатнинг қарши ҳаракатини ҳис этиб кўришга имкон бермайди. Аурелиано Буэндиа сулоласининг биринчи вакили ва унинг содиқ ҳамроҳлари “бадавийлик”нинг “цивилизация” билан тўқнашувидан вужудга келиши эҳтимоли – хавф-хатарни сезмайдилар. Қалбларида индивидуализм деб аталмиш иллатнинг уруғини олиб юрганларини хаёлларига ҳам келтирмайдилар. Макондода, дастлаб, ҳамма ўзаро тенг, тўкин-сочин дастурхон атрофида фаровон ҳаёт кечиришади… Бироқ бундай хотиржам ва сокин, роҳат-фароғат ҳаёт узоққа бормайди. Макондони, нафақат, нафс балосига йўлиқиш, балки шаҳватпарастлик, тийиб бўлмас ҳирс, бадахлоқлик, риё, золимона ҳокимиятчилик, амри фармонлик каби иллатлар зулматга айлантиради. “Ердаги Боғи Эрам”дан ҳеч кимни ёқасидан олиб қувмайдилар – у ердан ўз ихтиёри билан кетишади. “Жаннатдан ташқарида”ги беҳад катта дунёда яшаб кўриш иштиёқи шу қадар кучлики, уни тўхтатиб, йўлини тўсиб бўлмайди. Роман давомида “нариги дунё чопарлари”, “цивилизация нишоналари” Макондони тўлқинга ўхшаб босиб олаверади. Цивилизацияга яқинлашиб, туташ нуқталарни, ўхшаш жиҳатлар борлигини аниқлаш, унинг заҳарли ҳавосидан нафас олиш, ҳалокатга етакловчи меваларидан татиб кўриб Макондо ҳамма нарсани: қонли урушларни, сиёсий фитналарни, қирғин келтирувчи эпидемияларни, “банан ширкати” ўрнатган адолатсиз, шафқатсиз тузумнинг оқибатларини ҳам бошидан кечиради.

Демак, дастлаб, Макондо – Боғи Эрам, жаннатмакон юрт. Лекин бу сўлим гўша, тўкин-сочин ўлка, ҳаётбахш заминда яшовчилардан айримлари катта дунёга қочишни, озодликка чиқишни орзу қилишади. Бундай “гуноҳ”нинг, аниқроғи Одам Ато ва Момо Ҳаво инъом этган нозу неъматлардан юз ўгиришдан бош тортиш, итоатсизликни намойиш этишнинг оқибати – муқаррар ёлғизликдир.

Бу ҳаёт прозаси. Уни тийиб бўлмайди. У “санъаткорона”, юксак маҳорат билан ишлов берилган, сайқаллаштирилган. Эҳтимол, у, америкалик танқидчи Жозеф Эпстайн таъбири билан айтганда, ахлоқсизлиги билан меъдага тегар, лекин қўшиқдан сўзларни олиб ташлаб бўлмайди. Қайсидир бир маънода, Колумбия реаллиги аллақачон Гарсиа Маркесни “ёзиб” бўлди. У Колумбиянинг сеҳрли, фусункор кунларининг ширинсухан, хушовоз қуйчиси бўлиб қолаверади.

«Шарқ юлдузи» журналининг 2012 йил 6-сонидан олинди.

gkampriel-gkarsia-markes.jpg6 mart — Gabriyel Garsia Markes tavallud topgan kun

  Lotin Amerikasi adabiyotining yirik vakili, “sehrli realizm” adabiy oqimining asoschilaridan biri, kolumbiyalik mashhur adib Gabriyel Garsia Markes nomi tilga olinganda, zamonaviy kitobxon tasavvurida, avvalo, uning qiyofasi va ijodi gavdalanadi.

Gabriel Garsia MARKЕS
HAYOTNING SIRLI QUVVATI: NAZM UCHUN!
Nobel mukofoti qo‘mitasi qabul marosimida so‘zlagan nutqi
04

Garcia_Marquez.jpgShunday ulug‘ mukofot bilan taqdirlaganim uchun Shved akademiyasiga minnatdorchiligimni bildiraman. Qalbimni g‘aroyib tuyg‘ular chulg‘agan. Mukofot kaminani o‘quvchilik yillarida dunyoqarashini kengaytirib, har kunlik adoqsiz azobdan iborat yozuvchilik dunyosini boyitgan buyuklar qatoriga qo‘yganday go‘yo. Shu lahzalarda ularning nomiyu kitobi go‘yo sharpalarday atrofimda girdikapalak bo‘layotganini his qilyapman. Ulug‘larning tafti butun vujudimni ilitayotgandek nazarimda. Ular meni himoya qilyapti va birovga mute’ emasligimni yurak-yurakdan tuyishimga yordam berayotir. Bo‘yningdan shundayin og‘ir yuk pastga tortishga urinayotganiga qaramay ozod qush kabi ruhing ko‘klarda sayr qilib yursa yaxshi-da. Bu shunday og‘ir tashvish va zalvarli yuk ekanki, qalam ahli uni faxr bilan yelkasiga olgan. Bu ulug‘, qutlug‘, qattol qismat ko‘zimga adolatliday ko‘rinardi. Endi esa hammasini taqdir tomonidan berilgan kutilmagan saboq kabi qabul qilaman, ya’ni butun insoniyat hali mohiyati anglanmagan va adog‘iga yetmagan shaxmat o‘yinida taxta uzra harakatlanayotgan shaxmat donalari ekanligini fahmlayman. Mazkur o‘yinda huzur-halovatga odatda jabru jafo, jumbog‘u unutish orqali yetiladi.

Haqiqat bilan yuzlashganda, arshi a’loda qattiqqo‘l qozining nazaridan qochmagan peshonaga bitilgan yozg‘iriq tufayli sodir etgan gunohu savobim uchun so‘roqqa tutilishimni bilaman va bu hech hayratlanarli emas. Soxta sipolikdan xoli ravishda tan olamanki, ishonishim mumkin bo‘lgan va aynan menga zarur sababni anglashim oson kechgani yo‘q. Birodarlarim, bu aslida nazmni qutlash marosimi ekanligiga ishonishni istayman. Nomiyu sharafi haqiga «Iliada»da qariya Gomer ta’riflaganidek, shamol behisob kemalarni girdob singari aylantirgan, o‘sha nazmni muborakbod etamiz. O‘rta asrlarda og‘iru ulkan mehnat yuki bilan Danteni shohsupada ko‘tarib turgan she’riyatni tabriklaymiz. Asrlar davomida yig‘ilgan dardu armonlarimizni quyuqlashtirib, Amerikamizni «Machu Pikchu cho‘qqilar»iga qadar olib chiqqan va shiraliyu mo‘jizaviy she’riyat bilan bahosini oshirgan buyuk Pablo Nerudaga bosh egib ta’zim qilamiz. Axir nazm, bu — Xudo bergan kuni oshxonada no‘xat qaynatayotgan, odamlarga muhabbat yuqtirib, ko‘zguda obrazlarni aks ettiradigan hayotning sirli quvvati.

Har bir satrimda ozmi-ko‘pmi she’riyatning tutqich bermas ruhini omadli tarzda tutib qolar ekanman, so‘zlarda ishonchimu imonimning bashoratlariniyu o‘limning soqov kuchlari ustidan qozonilgan g‘alaba aksini qoldiraman. Menga atalgan mukofotni esa sipolik bilan urinishlarim besamar ketmaganini yana bir karra his etgan holda qabul qildim. Shuning uchun hammangizni ikki Amerikaning ham buyuk shoiri Luis Kardosa-i-Aragon Yer yuzida insoniyatning mavjudligini yagona aniq dalil tariqasida isbotlagan — she’riyat sharafiga tantanali ravishda qadah ko‘tarishga chorlayman. Keling, nazm uchun olaylik!

Tashakkur!

8 dekabr, 1982 yil. Stokgolm.

Ingliz tilidan Mohinur RUSTAMOVA tarjimasi

Manba: “Kitob dunyosi” sayti

Muhammadjon Xolbekov
LOTIN AMERIKASI ROMANI
YOXUD GABRIEL GARSIA MARKES

04

011Lotin Amerikasi adabiyotining yirik vakili, “sehrli realizm” adabiy oqimining asoschilaridan biri, kolumbiyalik mashhur adib Gabriel Garsia Markes nomi tilga olinganda, zamonaviy kitobxon tasavvurida, avvalo, uning qiyofasi va ijodi gavdalanadi.

Gabriel Garsia Markes (1927) Karib dengizining so’lim qirg’og’ida joylashgan Arakataka shaharchasida dunyoga kelgan. Ish topish ilinjida katta shaharga yo’l olgan ota-onasi, endigina tug’ilgan Gabrielni bobosi – iste’foga chiqqan polkovnik va mehribon buvisi tarbiyasiga qoldirib ketishadi. Bolaligidan erkin o’sgan, atrofdagi olamga “ko’zini katta ochib qaragan” Gabriel, o’tmish va hozirgi kun haqida tasavvurga yo’g’rilgan sehrli xayollarga cho’mgan bobosi, uyning muhitiga, shoirona qilib aytganda, “xuddi donishmand mo’ysafiddek mudrab qolgan” eski uyida eshitgan ertak va cho’pchaklar, afsona va qiziqarli hikoyalar olamiga butunlay sho’ng’ib ketgan edi. Tabiiyki, bu muhit yozuvchining ijodiga ta’sir etmasdan qolmadi. Gabriel, ayniqsa, buvisi bilan juda inoq edi. Nevarasini jonu dilidan yaxshi ko’rgan buvisi kichkina Gabrielga juda ko’p qadim afsona va rivoyatlarni so’zlab berardi. Ular esa, o’z o’rnida, bolaning xotirasida muhrlanib, bo’lajak yozuvchining ko’pgina asarlari negizini tashkil etdi. Telegrafda ishlagan kaltabin otasi, uy-ro’zg’or tashvishidan boshini ko’tarolmagan mushtipar onasi bir vaqtning o’zida o’n olti farzandni tarbiyalash bilan ovora edi. 1936 yil kichkintoy Gabrielni Arakatakadan olib ketishgan ota-ona unga jo’yali tarbiya va ta’lim berolmadilar. Dastlab, uni Barrankil`ya shahridagi San-Xose internatiga topshiradilar, bu yerda u yolg’izlikning “ne’mat”larini ko’zyoshlari bilan “tatib” ko’rdi. So’ngra, uni Sipakira shahridagi kollejga o’qishga berishadi. U yerda Gabriel she’riyatga qiziqib qoladi va kollejda chiqadigan gazetada faol qatnashadi. Baxtli tasodif tufayli do’stining onasi shahar kutubxonasida ishlardi va Gabrielni mutolaa uchun kutubxonaga bepul kiritardi.

Makondo obrazi, aynan, kutubxonaning jimjit va chang bosgan muhitida tug’ilgan bo’lsa, ajab emas. 1947 yil yosh Gabriel Kolumbiya poytaxti, osmono’par tog’lar orasida joylashgan, rutubatli ob-havo qoplagan Santa Fe de Bogotaning ko’rkiga ko’rk soluvchi, kolonial uslubda qurilgan va “inqilobiy g’oyalar o’chog’i” deb atalgan Milliy universitetning huquqshunoslik fakul`tetiga o’qishga kiradi.

“Hayot haqida so’zlab berish uchun yashash” nomli oxirgi hujjatli romanida Garsia Markes Bogota haqida shunday yozadi: “Bogota o’sha paytlari zulmat bosgan, odam qadami yetmas benomnishon shahar edi. Shaharga XVI asrda konkistadorlar zulmidan qochgan  hindular asos solgan edilar. Menimcha, o’sha paytlardan beri osmonni qoplagan bulutlar tarqalmas, shivalab yoqqan yomg’ir esa bir kunga ham tinmasdi. Shaharning savdo markazi atrofida joylashgan son-sanoqsiz kahvaxonalarga kirish ta’qiqlab  qo’yilgandi”.

Ushbu g’amgin kayfiyatdagi so’zlar dard-alam, tashlab ketilganlikni, yolg’izlikni anglatmasdi, aslo. Aksincha, yosh Gabriel uddaburon, tashabbuskor, xushmuomalali, odamlar bilan tez kirisha oladigan, til topisha biladigan nekbinlar sirasidan edi. U ijod qilishni davom ettirib, Bogotada chiqadigan “El Espectador” gazetasida o’z maqola va hikoyalarini e’lon qilib bordi.

Darvoqe, Garsia Markes qalamiga mansub ilk “Uchinchi itoatkorlik” (1947) nomli hikoyaning yaratilish tarixi Arakataka realligiga chuqur singib, ushbu hayotbaxsh chashmadan hovuchlab ilhom suvini ichadi: “…Xira fonusi bilan yo’lni arang yoritib kelayotgan oxirgi tramvayga Chapinero bekatida haqiqiy chalishoyoq favn kirib, bo’sh joyga o’tirib oldi. Tramvayda mudrab o’tirgan to’rtta-beshta yo’lovchilardan hech kim uni ko’rib taajublanmaganligiga e’tibor berdim. Shuning uchun bo’lsa kerak, uni yakshanba kunlari bolalar bog’ida har xil mayda-chuydalarni sotib yurgan va ataylab yasanib olgan savdogarga o’xshatdim. Biroq favnning haqiqatan mavjudligi, qo’l cho’zsa ushlab ko’rish mumkinligi hech qanday shubhaga o’rin qoldirmasdi: uning chiroylikkina shoxchalari va tekislangan soqolchasi aniq echkinikiga o’xshardi. Tramvayga kirib kelganida esa, tuyoqchalari taqillaganini o’z qulog’im bilan eshitgan edim. Uning oldidan o’tayotib, terisidan taralayotgan o’tkir badbo’y hidni ham sezdim”.

Bu hikoyada Frants Kafkaning ta’siri sezilib turadi, chunki o’sha yillari Garsia Markes G’arbiy Yevropa modernizm adabiyoti, xususan, uning Lotin Amerikasi adabiyotiga ko’rsatgan ta’siriga bag’ishlangan jiddiy tadqiqot ustida ish olib borgani ma’lum. Yosh qalamkashga g’amxo’rlik ko’rsatgan gazeta bilan ijodiy hamkorlik uzoq davom etdi va ikki tarafga, so’zsiz, katta foyda keltirdi. 1955 yilda gazetada uning “Bir o’limdan omon qolgan harbiy dengizchining hikoyalariga asoslangan sarguzashtlar xaqida mening haqiqatim”, deb nomlangan o’n to’rtta ocherki bosilib chiqadi. Ularda kolumbiyalik harbiy kemalarda kontrabanda o’tkazish faktlari fosh etilgani bois, hukumat va harbiy doiralarda katta siyosiy mojaro ko’tarildi. Ko’plab harbiy va siyosiy arboblar iste’foga chiqarildi. Bu ocherklar, bir oz vaqt o’tib, aniqrog’i, o’ng qanot muxolifotchilari – harbiylar guruhi yetakchisi Roxas Pinil`ya hukumatni ag’darib, hokimiyatni o’z qo’liga olganda, gazeta yopilishining sabablaridan biriga aylandi. Biroq ungacha hali ancha vaqt bor edi.

Markaziy va Janubiy Amerika mustamlakalarida mustaqillik uchun kurash borayotgan yillari Kolumbiyada fuqarolik urushi boshlanadi. 1948 yil qirg’inbarot to’qnashuvlardan o’zini olib qochgan Garsia Markes Kartaxen-de-las-Indias shahar­chasida qo’nim topadi va u yerdagi institutda huqushunoslik ta’limini olishni davom ettiradi. Ayni paytda, “Universal” gazetasida ham ishlaydi. Qudratli davlatlarning ta’siriga tushib qolgan hamda siyosiy, moliyaviy-iqtisodiy manfaatlar to’qnashuv maydoniga aylangan Kolumbiyada Garsiya Markes ijodiy faoliyat bilan birga ijtimoiy-siyosiy faoliyat ham olib boradi. O’qishini muddatdan oldin tugatishga majbur bo’lib, o’zini adabiyot va jurnalistikaga bag’ishlashga qaror qiladi. 1950 yilda Barrankil`ya shahriga borarkan, “El Heraldo” gazetasining muxbiri sifatida to’qnashuvlar markaziga tushib qoladi. Bir vaqtning o’zida “Cronica” haftaligida siyosiy-ijtimoiy mavzularga bag’ishlangan ruknni (bo’limini) ham boshqaradi. Bir necha marta uning hayoti qil ustida bo’lgan edi. Shunga qaramasdan, u o’zi tanlagan yo’ldan toymadi, zahmat chekayotgan oddiy xalq bilan hamnafas yashadi. Aynan, shu paytlari adib “Uy” deb nomlangan katta asarga qo’l uradi. Ehtimol, ushbu xomaki chizgilar, betartib qaydlar va yozuvlar mashhur (u haqda quyida fikr yuritamiz) romanning poydevorini tashkil etgandir. Kurash olib borgan tomonlar vaqtinchalik sulh tuzib, davlatda omonat tinchlik o’rnatilgan paytida Garsiya Markes bilimini to’ldirish, ta’limini oxiriga yetkazish bilan ovora bo’lib, juda ko’p kitob o’qiydi. Ilmiy ishida belgilangan yo’nalishdan chetga chiqmasdan Ernest Xeminguey va Uil`yam Folkner, Jeyms Joys va Virjiniya Vulf, Frants Kafka va Marsel` Prust ijodini puxta o’rganadi. Aytish mumkinki, ushbu mashhur adiblarning ijodi uning dunyoqarashiga, dunyoni his etishiga, qolaversa, badiiy tafakkuriga, uslubining shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi.

1950 yillarda u maxsus muxbir sifatida Italiya va Frantsiyaga boradi, ma’lum vaqt u yerda yashaydi, ijod qiladi. Qaytish chog’i esa, Kolumbiyada vaziyat keskinlashgani bois Venesuella poytaxti Karakasda to’xtashga majbur bo’ladi va shu tariqa vataniga qaytishi uzoq yillarga cho’zilib ketadi. 1955 yili do’stlari ko’magida Garsiya Markesning “Xazon barglar” nomli qissasi nashrdan chiqadi. Bu asarida u o’zini jiddiy nasrnavisdek ko’rsata oldi. Qissaning mazmuni ham o’zgacha edi. Aslida, “xazon barglar” deb, yozuvchining qadrdon shahrida ishlab pul topish va qorinni to’ydirish, keng ma’noda, hayotda o’z joyini topish ilinjida shaharma-shahar kezib yurgan darbadar musofirlarni atashardi. Bu asarda ilk bora Makondo shaharchasi tilga olinadi.

Yozuvchi qo’lidan chiqqan roman va qissalarda tasvirlangan voqea-hodisalar, aynan, shu shaharda ro’y berishini uning ijodidan xabardor bo’lgan o’quvchi yaxshi biladi. Shuningdek, bu asarda Garsiya Markes ijodida markaziy o’rin tutuvchi – yolg’izlik mavzusi aniq-ravshan ko’rina boshlaydi.

Yuqorida aytilganidek, 1955 yildan boshlab, “El Espectador” gazetasi muxbiri sifatida ishlagan Garsiya Markes Yevropaning ko’plab davlatlariga boradi. 1957 yilda u Moskvada o’tkazilgan Yoshlar va talabalar xalqaro festivalida qatnashadi. Dunyoda tinchlik o’rnatish, qit’alarda yashayotgan turli elat va millatlarni birlashtirish, madaniy aloqalarni bog’lash yo’lida bosilgan katta qadamdek namoyon bo’lgan ushbu muhim voqeadan olgan taassurotlarini Markes bir qator ocherklarida tasvirlaydi.  Rimda yashagan paytlari esa “Eksperimental kinematografiya markazi”dagi rejissyorlik kurslarida o’qib, ma’lum ko’nikmaga ega bo’ladi va bir nechta hujjatli fil`mni suratga oladi. Ish yuzasidan Parijda yurganida, Kolumbiyada navbatdagi to’ntarish sodir bo’lib, “El Espectador” gazetasining yopilgani, o’zi bilan birga ishlagan do’st va hamkasblarining siyosiy ta’qibga olingani yoxud vatanini tark etganlari haqida xabar topadi. Shundan so’ng, u Parijda qolib bir qator gazetalarda faoliyat olib boradi. Bu yillar adib o’z ijodiy izlanish, o’z uslubiga sayqal berish borasida tinimsiz mehnat qiladi. Yozuvchi, mukammal darajadagi badiiy ifodalilikka erishish maqsadida, o’sha paytlari boshlangan “Polkovnikka hech kim yozmaydi” qissasini sal kam o’n bir marta qaytadan yozadi. Ushbu izlanishlar samarasi o’laroq, 1957 yilda qo’lyozma oqqa ko’chiriladi.

1957 yilda Garsiya Markes ozodlik havosidan yengil nafas olgan Karakasda yasharkan, “Momento” jurnali bilan hamkorlik qiladi. Uning hayotida tinch va sokin damlar hukm sura boshlaydi. U hali 1946 yilda, talabalik davrida tanishgan va umrbod birga bo’lishga ahdu paymon qilgan Mersedes Barcha Pardo bilan 1958 yilga kelib oila quradi. Adib qisqa vaqt Meksikada yashaydi. U yerda fil`mlar uchun stsenariylar, jurnallar uchun maqolalar yozib, bir amallab kun o’tkazadi. 1959 yilda N`yu- Yorkda ishlab yurgan kezlari uning birin-ketin ikki o’g’li dunyoga keladi. 1961 yil Meksikada chiqadigan “Mito” jurnalida adibning “Polkovnikka hech kim yozmaydi” qissasi, bir yil o’tib esa, “Grande Onaning dafn marosimlari” nomli hikoyalar to’plami bosilib chiqadi.

1959 yil Garsiya Markes Kuba hukumati tasarrufidagi “Prensa Latina” informatsion agentligi bilan hamkorlik qiladi, uning muxbiri sifatida ko’pgina mamlakatlarda xizmat safarlarida bo’ladi. Garsiya Markesning betinim hayoti, uzoq va yaqin mamlakatlarda bo’lishi, safarlardan olgan taassurotlari adib dunyoqarashini yanada kengaytirgan bo’lsa, ajab emas.

Tan olish kerak, Buenos-Ayresda ilk nashr etilgan “Yolg’izlikning yuz yili” (1966) romani o’z muallifiga olamshumul shuhrat bilan birga, tijorat yo’lida ham mo’maygina daromad keltirdi.  “Yolg’izlikning yuz yili” romani jahon adabiy jarayonida muallif kutganidan ham ortiq dovrug’ va nom taratdi.

Romanning yaratilishi o’ziga xos tarixga ega. Uning oxirgi rejasi 1965 yilda, uzoq fikr-mulohazalardan so’ng to’liq shakllangan edi. Shundan so’ng, yozuvchi avtomobilini sotadi-da, oila boqishni turmush o’rtog’ining zimmasiga yuklab, o’zi deyarli o’n sakkiz oy kabinetiga “qamalib oladi”. Ehtimol, u o’zini Val`ter Skott, Viktor Gyugo yoki Ernest Xemingueyga mengzagandir. Kim bilsin. Nomi ulug’ bu yozuvchilar mashhur asarlarini yaratganlarida, aynan, shunday yo’l tutgan edilar. “Esquire” (Eskvayr) jurnaliga bergan interv`yusida adib shunday deydi: “…Qara­mog’imda xotinim va jajji ikki o’g’lim bor edi. O’zim PR-menejer bo’lib ishlardim va onda-sonda kinostsenariylarni tahrir qilib turardim. Kitobni yozish uchun esa ishdan voz kechish lozim edi. Men mashinamni garovga qo’ydim va pullarni Mersedesga topshirdim. Har kuni u qanday bo’lmasin menga qog’oz, sigaret, umuman, ishlash uchun zarur bo’lgan narsalarni yetkazib turardi. Kitob yozib bo’linganda biz yor- birodarlarimizdan 5000 peso qarz bo’lib qolganligimiz ma’lum bo’ldi. Bu katta pul edi. Ayni paytda, mening juda muhim kitob yozayotganim haqida ovoza tarqalgan bo’lib, atrofdagi do’kondorlar bu ishda baholi qudrat ko’mak berib, o’z hissalarini qo’shmoqchi bo’lganliklarini ma’lum qilishdi. Chuchvarani xom sanashibdi! Qo’lyozmani noshirga jo’natish uchun 160 peso kerak bo’lib turganida ixtiyorimizda bor-yo’g’i 80 peso qoluvdi. O’shanda, men Mersedesning xamir qorishtirgichi va soch quritadigan fenini garovga qo’ydim. Bu haqda xabar topgan xotinim: “Roman yomon chiqmasa mayliga edi”, deb meni yupatgan edi. O’shanda, roman jahon adabiyoti sara asarlari qatoridan o’rin olishini kim ham bilibdi, deysiz”.

Aureliano Buendia oilasining olti avlodi hayotida sodir bo’lgan g’ayriodatiy, g’ay­ri­axloqiy, g’ayritabiiy, aql bovar qilmas, qonunga zid voqea va hodisalarni tas­virlarkan, Garsiya Markes yuksak badiiy mahorat bilan Buendiya oilasiga u yoki  bu darajada mansub kishilar hayotga umid-ishonch bilan qaraydigan shodmon va sabr-bardoshli kashshof (jannat bog’idek so’lim go’sha Makondoni Aureliano Buendia birinchi bo’lib topgan)lardan borgan sari nasli ayniyotgan razillar, yerda besaranjom- besarishta hayot kechirayotgan, arang kun ko’rayotgan devonalarga aylanayotganini ko’rsa­tadi. Romanda Aureliano Buendia sulolasi tarixida zamonaviy madaniyat zamirida yotgan individualizmning gurkirab yashnashi, taraqqiy etishi va zavol topishi jarayoni kuzatiladi. Bu asoslimi, yo’qmi degan savolga javobni axtarish ayni paytda vaqtni zoe ketkazishdir. Asarni o’qigan har bir o’quvchi o’zicha xulosa chiqaradi. Aytmoqchimizki, Garsiya Markesning aksar asarlarida ko’tarilayotgan yolg’izlik HAYOT deb nomlangan mashaqqatli yo’lda insonni muqarrar kutib turgan oxirgi, xazonrezga o’xshash hayot pallasi, uning xotimasidir. Aureliano Buendia sulolasining so’nggi vakili hayot bilan vidolashgach, birpasda ko’tarilgan to’polon shamol qurt-qumursqa va chumolilar kemirib, kukunga aylantirib tashlagan Makondoni yer yuzidan uchirib ketdi.

1967 yilda bosilib chiqqan romanning birinchi nashri haqida Chili shoiri Pablo Neruda: “Ehtimol, bu roman “Don Kixot” davridan keyingi ispan tilidagi ulkan g’alaba, kutilmagan yangilikdir”, deya o’zining ijobiy fikrini bildiradi. Muallif esa mutlaqo boshqa fikrda edi. Interv`yuda muxbirning: “Agar siz mehr-muruvvatli, saxovatpesha sehrgar bo’lganingizda nima qilgan bo’lar edingiz?”, degan savoliga, u to’g’ridan-to’g’ri, vijdonan: “Yozganlarimning ichidan “Yolg’izlikning yuz yili” romanini chiqarib, yoqib tashlagan bo’lardim. Men bu kitobni yozganimdan uyalaman, chunki menga ma’lum sabablarga ko’ra uni yaxshilab yozishga vaqt yetmadi”, deb javob beradi. Adib, o’z fikrini davom ettirarkan, jumladan, shunday deydi: “Aql-idrok nuqtai nazaridan qaraganda, “Buzrukning kuzi” romanimning badiiy saviyasi ancha yuqori. Har holda aminmanki, “Buzrukning kuzi” – meni toabad unutilishdan saqlaguvchi asardir. Pol­kovnik Aureliano Buendia kim bo’lgan – tarixiy shaxs yoxud ko’chaning nomimi, degan savolga bosh qotirilmaydigan, umuman, esga olinmaydigan payti “Buzrukning kuzi” meni qutqaradi. Ma’suma Go’zal Remedios oppoq, shahvat dog’i tegmagan choyshabda ko’kka ko’tarilishi yoki bir-biriga yaqin qarindosh ota-onada butun avlod boshiga tushgan la’natning alomati rizo – manhus kaltakesak tug’ilgani haqida hikoya qiluvchi roman “adabiy zilzila” deb atalishi mutlaq noto’g’ridir”.

Nima bo’lganda ham, yozuvchi oliftagarchilik bilanmi yoki dilidagini yashirmay, ochiqchasiga gapirayaptimi, yo’qmi, bilmaymiz. Bu muhim emas. Tanqidchilar mif yaratish san’ati, afsonalar ijodiyoti va “sehrli realizm” badiiyati xususida bahs-munozara yuritgan bir paytda, Garsiya Markes o’zi yozgan kitoblarda hamma narsa hayotdan “ko’chirib” olingan deb ta’kidlashdan charchamaydi.

Darhaqiqat, “Yolg’izlikning yuz yili” romanining dastlabki 8000 donasi bir hafta ichida tarqab ketdi. Unga nisbatan “adabiy zilzila” iborasini ishlatgan perulik adib Mario Vargas L`osa so’zlariga qaraganda, ushbu romanda badiiy to’qima mahsuli – dastlab qishloq, keyinchalik shaharga aylangan Makondo – Lotin Amerikasi, uning asoschisi Aureliano Buendia o’z avlodlari bilan esa – dunyo timsoliga aylandi. “Yolg’izlikning yuz yili” – bu haqiqiy adabiy changalzor, sehr-jodu, majoz va afsonadan iborat fantastik maxluqot”, deb yozgandi amerikalik tanqidchi Uil`yam Makferson. U Lotin Amerikasi adabiyotining durdona asari, “sehrli realizm badiiy yo’nalishining yorqin davomi”, deya e’tirof etildi.

Darhaqiqat, “sehrli realizm” deb atalmish badiiy yo’nalishning o’ziga xos xususiyatlari – bu g’ayrioddiy xarakter va g’ayritabiiy, ta’bir joiz bo’lsa, “mo»jizaviy” voqea-hodisalarni asliga monand, “realistik”, to mayda tafsilotigacha to’g’ri, hech bir xaspo’shlash yoki bo’rttirishga yo’l qo’ymagan tarzda tasvirlashdir. Garsia Markesning ikror bo’lishicha, “real va fantastik bo’lib ko’ringan narsalar o’rtasida o’tkazilgan aniq chegarani buzishga qaror qildim, chunki men gavdalantirib ko’rsatmoqchi bo’lgan dunyoda bunday g’ov-to’siq yo’q edi”. Uning qahramonlari uchun “nasroniy odob-axloq”, “jumhuriyat an’analari”, “chet el valyutasi yetishmovchiligi”, “ijtimoiy taraqqiyot” kabi tushunchalar zamonaviy aql, ong va “yaratuvchanlik qobiliyat”ining mahsulidir. Ularga esa insu jins, “yomon va yaxshi” arvohlarga ishonish, afsungar jodulari va yomon odamlarning “ko’z tegish”i kabi tushunchalar ancha yaqin, chunki ular shunday “sehr”lardan iborat dunyoda yashaydilar.

Romanda yuz yil yolg’izlikka mahkum etilgan Buendiya sulolasining tarixi mufassal hikoya qilinadi. Muallif har doim har xil – mashhur dengiz qaroqchisi Frensis Dreyk davridan boshlab, turli tarixiy davrlarga murojaat qiladi. Roman syujeti qiziqarli voqealar bilan shunchalik to’yintirilganki, amalda fabula (tasvirlangan voqealar silsilasi)ni qismlarga ajratish imkoni yo’q, romanning har bir sahifasida muhim voqealar yuz beradi.

“Yolg’izlikning yuz yili” romanini idrok qilish, “mag’zini chaqish” boshqa modernist yozuvchilarning intellektual romanlariga qaraganda, ancha oson va maroqli. Garsia Markes o’z vaqtida teleseriallar uchun stsenariylar yozgani shunchaki ko’ngilxushlik, vaqtichog’lik mashg’uloti bo’lmagan, balki uning ijodi uchun mahorat maktabi vazi­fasini o’tagan. U to’liq anglagan holda “sara jamiyat” vakillariga emas, balki oddiy o’quvchilarga maqbul qilib matn yaratadi. Shu sabab roman ommabop kitobga aylandi. Aslida, stsenariynavislik nuqtai nazaridan qaraganda, Garsia Markesni haqiqiy postmodernist yozuvchi, desak bo’ladi. 1969 yil amerikalik tanqidchi Lesli Fidler qalamiga mansub postmodernizm manifestidek yangragan “Chegaralarni bosib o’tinglar, jarliklarni ko’mib tashlanglar” maqolasidagi asosiy fikr sifatida “ommaviy” va “elitar” san’at o’rtasida chegaralarni yo’q qilish talabi ko’tarib chiqilgan edi.

Bu jihatdan qaraganda, Garsia Markesning “sehrli realizmi”, mifologiya va diniy xurofotlariga asoslangan onggi va tafakkuriga yo’g’rilgan badiiy metodi ommaviy kitobxonga qaratilganligi bilan alohida ajralib turadi. Ijodkorning fikricha, kitobxonga dunyoni, aynan, shu tarzda tasvirlash tushunarli bo’lgan. Masalan, Xose Arkadio tunlarni bedor o’tkazib, allaqachon o’lib ketgan lo’li Melxisedek (Maliksidq) bilan gaplashib chiqishi o’quvchini ajablantiradi. Biroq “sehrli realizm”ning oddiy realizmdan farqi shundaki, unda qandaydir bir g’alati, real hayotda mumkin bo’lmagan voqea-hodislar ro’y berganligida emas, qolaversa, ular odatiy, har kuni bo’lib turadigan voqea-hodisalarga aylanganligida, yana – temir buyumlarni o’ziga tortuvchi magnit kuchi, mayda narsalarni kattalashtirib ko’rsatuvchi lupa, “zamonamizning buyuk kashfiyoti”dek taqdim etilgan muz, suv va ovqat orqali yuquvchi uyqusizlik dardi, xullas, shu va shunga o’xshash boshqa narsalar qandaydir sehrli narsadek anglanganligidadir.

Bu asnoda, Garsia Markesning o’z xolasi haqidagi xotiralari diqqatimizni tortadi: “…U alomat ayol edi. Kunlardan bir kun u ochiq ayvonda kashta tikib o’tirganida, bitta ajina-jinniga o’xshash juvon kattakon tuxumni ko’tarib keldi. Tuxumda o’simtasi bor ekan. Bu narsa juvonni, dastlab, hayratga, so’ngra, qo’rquvga soldi: “Muqaddas Bibi Mar`yam o’z panohiga olsinu, bu o’simtada shaytonning qo’li bo’lsa-chi?!. Bu tuxum insu jinslarning ishi bo’lgani turgan gap”, dedi u. Nima sababdan bilmadimu, lekin xolamning uyi qishloqda sehr-jodu ishlari bo’yicha o’ziga xos maslahatxonaga aylangan edi. Har safar favqulodda narsaga duch kelib yoki g’alati voqeaga uchrab, javobini topolmasdan, odamlar biznikiga kelib so’rashar edi.

Xolamning bu chigal masalalarni osonlikcha, ortiqcha kuch ishlatmasdan hal etishidan hangu mang bo’lib qolar edim. Ko’z o’ngimda bo’layotgan sehr-jodudan azbaroyi qo’rqib, qaerga yashirinishni bilmasdim. Nimasi bilandir bu sirli va mo»jizakor marosimlar meni o’ziga tortardi. Tuxum ko’tarib kelgan juvonga qaytaylik. Juvon xolamdan so’radi: “Qarang, nima uchun tuxumda bunday katta o’simta bor? Xolam juvonga sirli boqib, ko’zlarini yumib, bo’g’iq ohangda: “Bu qonxo’r ajdahoning tuxumi.  Qo’rada olov yoqinglar”, deb buyruq berdilar. Xolam, allanimalarni pichirlab, tuxumni olovga tashlab yubordi va tuxum kuyib, palag’da sasib, bir pasda yo’q bo’lib ketdi”. Ushbu tabiiylik, sofdillik, soddalik “Yolg’izlikning yuz yili” romaniga  kalit bergan bo’lsa, ajab emas. Bu romanda ham dahshatli voqealar va mudhish manzaralar tasvirlanadi, bir vaqtning o’zida afsonaviy va hayratomuz, g’alati uydirmalar hikoya qilinadi.

1982 yilda Garsia Markes adabiyot sohasida Nobel` mukofotiga sazovor bo’ldi. Nobel` qo’mitasining rasmiy bayonotida: “…fantaziya va reallik qorishib butun boshli qit’aning hayoti va muammolarini o’zida aks ettirgan roman va hikoyalari uchun”, deguvchi so’zlar bor. Nufuzli mukofotni topshirish marosimida Shvetsiya Fanlar akademiyasi vakili Lars Yyullensten o’z nutqida: “Ko’p yillar mobaynida, Lotin Amerikasi ada­biyoti shunday kuch-qudratni ko’rsatdiki, uni boshqa adabiyotlarda uchratish amrimahol. Garsia Markes asarlarida… ispancha barokko, yevropacha syurrealizm va boshqa modernistik oqimlarning ta’siri aralashib ketgan… nafis uslubni yuzaga chiqargan, eng muhimi, optimistik ruhda yangraydi… Garsia Markes o’z siyosiy qarashlarini yashirmaydi, u ilojsiz, benasib qolganlar tarafida turib, ularga jabr-zulm o’tkazish va ulardan iqtisodiy foydalanishga qarshi chiqadi”, deyilgan.

Javoban so’zlangan nutqida esa, Markaziy va Janubiy Amerika hayoti, shart-sharoiti xususida to’xtalarkan, Garsia Markes tub va ko’chirib kelingan xalqlarni ekspluatatsiya qilish mavzusiga ham jiddiy e’tibor qaratdi. “O’ylaymanki, – deydi u, – nafaqat Lotin Amerikasi hayotining adabiy ifodasi, balki ob’ektiv voqeligi ham Shvetsiya Fanlar akademiyasining diqqat-e’tiboriga loyiqdir”. Fikrini davom ettirarkan, Garsia Markes: “Hech kim birov uchun o’lish yoki yashash qarorini qabul qilmaydigan, muhabbati haqiqiy, baxti esa – amalga oshadigan, yuz yil yolg’izlikka mahkum etilganlar esa, oxir-oqibat, baxtli yashash huquqini o’z qo’llariga olgan utopiya yaratgani uchun javobgarlikni yozuvchi o’z zimmasiga oladi”, deb, haqiqatga qanchalik yaqin ekanligini yana bir karra isbotlaydi.

Ko’pgina tadqiqotchilar Garsia Markes ijodiga Frants Kafka, Jon Dos Passos, Virjiniya Vulf, Al`ber Kamyu, Ernest Xeminguey va, ayniqsa, Uil`yam Folkner ta’sirini alohida ta’kidlaydilar. Haqiqatdan ham, Garsia Markes o’z ijodida ularning uslub va badiiy tajri­balaridan mohirona foydalanadi. Uning ijodida XX asr o’rtalarida maydonga kelgan va inson hayotining falsafiy tushuncha va kategoriyalar tilida ifodalab bo’lmas mutlaq noyobligini birinchi planga chiqargan falsafiy yo’nalish – ekzistentsializm ruhidagi ohanglar – “tashlab ketilgan”dek his etilayotgan yolg’izlik, shaxsiy qadr-qimmatni, insoniylik xislatlarni saqlab yoki kundalik turmushning ikir-chikirlariga butunlay sho’ng’ib, unga bardosh berishda yaqqol ko’rinadi.

Ayrim tadqiqotchilar Garsia Markesni buyuk yozuvchi, uning shoh asari – “Yolg’izlikning yuz yili” romanini esa – jahon adabiyoti zarvaraqlarida mangu qolajak asar degan fikrga asosli shubha bildirishadi. Masalan, 1983 yilda amerikalik munaqqid Jozef Epstayn “Izohlar” (“Commentary”) nomli adabiy-badiiy, ijtimoiy-publitsistik jurnalidagi “Shunday ham zo’rmisiz, Gabriel Garsia Markes?” nomli maqolasida romannavisning kompozitsiyani tuzish mahoratiga tan beradi, ammo “uning tiyiqsiz fantaziyasi, “san’atkorona” uslubi oxir-oqibat me’daga uradi”, deb muxtasar xulosa qiladi. “Ijtimoiy-siyosiy ahamiyatidan xoli olib qaraganda, – davom etadi Jozef Epstayn, – Garsia Markes hikoyalari va romanlari ma’naviy-ma’rifiy sohasida ahamiyatini yo’qotadi, odob-axloq me’yorlaridan chiqib ketadi. “Buyuk kolumbiyalik” o’z bolaligining jumbog’ini yechish maqsadida, butun hayoti davomida izlanadi”. Ha, ahyon-ahyonda shunday betakalluf fikrlar ham uchrab turadi.

To’g’risini aytganda, Garsia Markes yaratgan adabiy makonda hukm surayotgan odob-axloq xususida jiddiy fikr-mulohaza yuritishning hojati bormi, yo’qmi, degan savol tug’iladi. Ilk yirik asari “Xazon barglar” qissasidan tortib, to “Hayot haqida so’zlab berish uchun yashash” (2002) deb nomlangan oxirgi hujjatli romanigacha bo’lgan davr mobaynida, Garsia Markes hech qachon ma’naviyat, odob-axloq mezonlari xususida fikr-mulohaza yuritishga jazm qilmagan edi. Shunga qaramasdan, uning asarlarida ochiqdan-ochiq behayolik, axloqsizlik ham yo’q emas.

O’zining son-sanoqsiz interv`yularida ushbu adabiy hodisa xususida savoldan qochib qutulolmasligini yaxshi bilgan Garsia Markes yarim chin, yarim hazil tarzda javob beradi: “O’ylashimcha, Karpent`er “sehrli realizm” deb, aslida, reallik deguvchi mo»jizani, ayni, Lotin Amerikasi, xususan, Karib dengizi mamlakatlari realligini shunday nomlaydi… U – sehrli… Ha, ishoning menga… Bu yerda shunaqasi bo’lib turadi…”

Oddiy qilib aytganda, Garsia Markes badiiy to’qimaning unga keragi yo’qligiga ishontirmoqchi bo’ladi. 1979 yilda Gavanada yashagan paytlari, “Bohemia” jurnali muxbiri Manuel` Pereyra bilan suhbatda Garsia Markes shunday deydi: “Fantaziya – bu Uolt Disney. Meni esa bu narsa umuman qiziqtirmaydi. Agar mening asarlarimda bir gramm fantaziya topolsalar, men xijolat chekkan bo’lardim. Birorta kitobimda fantaziya yo’q. Masalan, “Yolg’izlikning yuz yili” romanidagi Maurisio Babilon`yaning sariq kapalaklari bilan bog’liq bo’lgan mashhur sahnani olaylik. U haqida: “O, naqadar go’zal fantaziya!” deyishadi. Jin ursin, u yerda hech qanday fantaziya yo’q! Bo’lmagan gap! Arakatakadagi uyimizga har zamonda bir usta kelib turganini juda yaxshi eslayman… Buvim qo’liga lattani ushlab, oq kapalakni haydaganini eslayman. Jahllari chiqqan buvim: “Jin ursin! Men bu kapalakni haydab ko’chaga chiqarolmayapman. Bu usta har safar kelganida kapalak uyga uchib kiradi…”

…Ta’kidlash lozimki, Garsia Markes ijodi Kolumbiya va Venesuella mintaqasida yetakchi mavqe tutgan adabiy an’analar bilan uzviy bog’liq, ayni paytda, muxoliflari ham bor. Bir tomondan, uning mashhur o’tmishdoshi, “yam-yashil jahannam” adabiyoti asoschilaridan biri Xose Eustasio Rivera hamda Lotin Amerikasi adabiyotida yetakchi mavqe tutgan “badaviylik – sivilizatsiya” qabilidagi an’anaviy mifologemani ko’tarib chiqqan Romulo Gal`egoslarning badiiy tajribasi Garsia Markesga foyda keltirgani aniq. Boshqa tomondan esa, uning uslubi ham, badiiy to’qimasi mahsuli bo’lmish Makondo obrazi ham Ernest Xeminguey va Uil`yam Folkner ta’siridan xoli deb bo’lmaydi. Yuqorida ta’kidlanganidek, Garsia Markes hech qachon “Shimoliy amerikalik mardi kalon”larning ijobiy ta’sirini inkor etishga jur’at etolmagan. Lekin Uil`yam Folknerning Yoknapatofasi bilan u tanish bo’lmaganida ham, Makondo shaharchasi, baribir, uning tasavvurida tug’ilar edi. Axir, baxtli tasodif tufayli, Xuan Karlos Onettining tasavvurida, bir vaqtning o’zida ham xayoliy, ham jo’shqin hayotga monand Santa-Mariya shaharchasi paydo bo’ldi-ku. Boshqacha aytganda, Makondo – tor ma’noda, ekvator iqlimida yashayotgan, tropik changalzorlar qoplagan, birvarakayiga ikki – Atlantika va Tinch okeanlari po’rtana to’lqinlariga, yengil shabadada mavjlanib quyilayotgan sadolariga cho’milgan Kolumbiya, keng ma’noda esa, viqorli tog’, sersuv daryo, jazirama sahro, yam-yashil dashtu biyobonlarning sehrli diyori – Lotin Amerikasining timsoliga aylangan shaharchadir. Makondo ko’p jihatdan Garsia Markes tug’ilib o’sgan Arakataka, qolaversa, u taqdir taqozosi bilan bir necha vaqt yashashga majbur bo’lgan, ishlagan va o’z ko’zi bilan ko’rgan ko’plab katta va kichik shaharlarga o’xshaydi. O’sha joylarning iqlimi, muhiti, tabiati, yashash tarzi uning 1950 yillarda yaratilgan hikoya va qissalarda o’z aksini topgan va Garsia Markesning eng mashhur romaniga o’ziga xos debocha bo’lgan desak mubolag’a bo’lmaydi.

Qalin changalzorlarning odam qadami yetmas ichkarisiga borib Makondo shahriga asos solarkanlar, “Yolg’izlikning yuz yili” romani personajlari, qaysidir bir ma’noda X.E.Riveraning “Girdob” nomli roman qahramonlari bosib o’tgan yo’lni takrorlaydilar. Biroq o’z qahramonlarini “yam-yashil jahannam” chakalakzorlariga g’arq etarkan, Garsia Markes vaqti-soati kelguncha tabiatning qarshi harakatini his etib ko’rishga imkon bermaydi. Aureliano Buendia sulolasining birinchi vakili va uning sodiq hamrohlari “badaviylik”ning “tsivilizatsiya” bilan to’qnashuvidan vujudga kelishi ehtimoli – xavf-xatarni sezmaydilar. Qalblarida individualizm deb atalmish illatning urug’ini olib yurganlarini xayollariga ham keltirmaydilar.

Makondoda, dastlab, hamma o’zaro teng, to’kin-sochin dasturxon atrofida farovon hayot kechirishadi… Biroq bunday xotirjam va sokin, rohat-farog’at hayot uzoqqa bormaydi. Makondoni, nafaqat, nafs balosiga yo’liqish, balki shahvatparastlik, tiyib bo’lmas hirs, badaxloqlik, riyo, zolimona hokimiyatchilik, amri farmonlik kabi illatlar zulmatga aylantiradi. “Erdagi Bog’i Eram”dan hech kimni yoqasidan olib quvmaydilar – u yerdan o’z ixtiyori bilan ketishadi. “Jannatdan tashqarida”gi behad katta dunyoda yashab ko’rish ishtiyoqi shu qadar kuchliki, uni to’xtatib, yo’lini to’sib bo’lmaydi. Roman davomida “narigi dunyo choparlari”, “tsivilizatsiya nishonalari” Makondoni to’lqinga o’xshab bosib olaveradi. Sivilizatsiyaga yaqinlashib, tutash nuqtalarni, o’xshash jihatlar borligini aniqlash, uning zaharli havosidan nafas olish, halokatga yetaklovchi mevalaridan tatib ko’rib Makondo hamma narsani: qonli urushlarni, siyosiy fitnalarni, qirg’in keltiruvchi epidemiyalarni, “banan shirkati” o’rnatgan adolatsiz, shafqatsiz tuzumning oqibatlarini ham boshidan kechiradi.

Demak, dastlab, Makondo – Bog’i Eram, jannatmakon yurt. Lekin bu so’lim go’sha, to’kin-sochin o’lka, hayotbaxsh zaminda yashovchilardan ayrimlari katta dunyoga qochishni, ozodlikka chiqishni orzu qilishadi. Bunday “gunoh”ning, aniqrog’i Odam Ato va Momo Havo in’om etgan nozu ne’matlardan yuz o’girishdan bosh tortish, itoatsizlikni namoyish etishning oqibati – muqarrar yolg’izlikdir.

Bu hayot prozasi. Uni tiyib bo’lmaydi. U “san’atkorona”, yuksak mahorat bilan ishlov berilgan, sayqallashtirilgan. Ehtimol, u, amerikalik tanqidchi Jozef Epstayn ta’biri bilan aytganda, axloqsizligi bilan me’daga tegar, lekin qo’shiqdan  so’zlarni olib tashlab bo’lmaydi. Qaysidir bir ma’noda, Kolumbiya realligi allaqachon Garsia Markesni “yozib” bo’ldi. U Kolumbiyaning sehrli, fusunkor kunlarining shirinsuxan, xushovoz quychisi bo’lib qolaveradi.

«Sharq yulduzi» jurnalining 2012 yil 6-sonidan olindi.

002

(Tashriflar: umumiy 2 506, bugungi 1)

Izoh qoldiring