Ўзбекнинг обрўли журнали “Тафаккур”да давлат тили тўғрисидаги қонуннинг бажарилишига доир муаммолар кўтарилгани жуда хайрли иш бўлди. Негаки, бугун ота тилимизнинг аҳволи ташвишланарли даражага тушиб қолган. Аммо кўнгилда умид сўнмайди. Давлат тилининг ҳолати тубдан яхшиланишига ишонамиз. Таҳририятнинг “…шояд ўзбек тили юксак қадр топса, мунтазам алифбомизга эга бўлсак, имлода ҳам якдилликка эришсак”, деган орзуси бизни қалам тутишга ундади. Лекин бизни безовта қилган масала баъзан журнал таҳририяти томонидан қўйилган саволлар доирасидан чиқиб кетиши мумкинки, бунинг учун ўқирманлардан кечирим сўраймиз.

Қозоқбой Йўлдош
ЎЗЛИК ҚЎРҒОНИ

Глобаллашув нур тезлиги билан бораётган ҳозирги шароитда фақат миллий тилгина муайян этноснинг ўзлигини сақлаб қолиши мумкин бўлган қўрғон саналади. Чунки емак, киймак, турмуш кечирмак сингари жабҳалардаги ўзига хослик тобора йўқолиб, оммавий универсаллашув қарор топаётган шароитда муайян миллат руҳиятига хос қирралар фақат тилдагина сақланиб қолади. Шунинг учун ҳам тилнинг тозалиги, бойлиги ва аниқлиги унинг яшовчанлигини таъминлайдиган воситагина бўлиб қолмай, миллатнинг ўзлигини кафолатлайдиган омил ҳам ҳисобланади. Ушбу ҳолат миллий тилнинг алифбоси мукаммал, грамматикаси пухта, ишлатишга қулай бўлишини тақозо этади.

Ўзбекнинг обрўли журнали “Тафаккур”да давлат тили тўғрисидаги қонуннинг бажарилишига доир муаммолар кўтарилгани жуда хайрли иш бўлди. Негаки, бугун ота тилимизнинг аҳволи ташвишланарли даражага тушиб қолган. Аммо кўнгилда умид сўнмайди. Давлат тилининг ҳолати тубдан яхшиланишига ишонамиз. Таҳририятнинг “…шояд ўзбек тили юксак қадр топса, мунтазам алифбомизга эга бўлсак, имлода ҳам якдилликка эришсак”, деган орзуси бизни қалам тутишга ундади. Лекин бизни безовта қилган масала баъзан журнал таҳририяти томонидан қўйилган саволлар доирасидан чиқиб кетиши мумкинки, бунинг учун ўқирманлардан кечирим сўраймиз.

Таҳририятнинг “Давлат тили ҳақида”ги қонун қандай бажариляпти?” деган саволига ижобий жавоб бериш мушкул. Бизнингча, қонуннинг яхши бажарилмаётганига бир қатор объектив ва субъектив сабаблар бор.

Биринчидан, давлат тили тўғрисидаги қонунимиз ўзи етарлича пухта ишланмаган бўлиб, унда тавсиявийлик устувор. Аксар моддалар тавсия характерида бўлиб, мажбурийлик кўзда тутилмаган. Қонун эса, биринчи навбатда, мажбурият юклаши керак.

Иккинчидан, мазкур қонунда ижро механизми кўзда тутилмаган. Зеро, у ўзбек тилининг иккинчи даражали бўлишига кўниккан муаллифлар томонидан тайёрланган ва уларнинг назарида, тилимизнинг давлат тили эканини юридик жиҳатдан қайд этишнинг ўзигина етарли бўлган.

Учинчидан, кейинги йилларда инглиз тилини ўрганишга эътибор кучайиб, кенг имкониятлар яратилди, давлат тили эса назардан четда қолди. Бу ҳол кўпчиликда яшаш учун ўзга тилни билиш муҳим деган фикр уйғотди.

Тўртинчидан, таассуфки, халқимизда ҳануз миллий ғурур етарлича шаклланмади. Миллатдошларимиз кўпчилиги ўзига, бинобарин, тилига ҳам иккинчи даражали деб қараш иллатидан қутула олгани йўқ. Ўтган йиллар орасида айримларда гастарбайтерлик кайфияти пайдо бўлди. Тирикчилик ўтказиш учун четга чиқиш, бунинг учун эса рус тилини билиш шарт деган тўхтам қарор топди. Шу боис ўрта мактабларда рус синфлари тобора кўпайиб бормоқда.

Бешинчидан, жамиятнинг бошқарув қатламида ва миллат ойдинлари орасида чет тилларга маҳлиёлик кузатилади. Мутахассисни ишга олиш, лавозимга тайинлашда чет тилини билиши асосий кўрсаткичга айланди. Ҳатто, она тили ва адабиётини ривож­лантириш мақсадида ташкил этилган Ўзбек тили ва адабиёти университетига олимларни ишга олишда ҳам уларнинг қандай мутахассис экани эмас, балки бирон бир чет тилини билиши етакчи кўрсаткич саналди. Шунингдек, кўпгина шахслар давлат тилини билмагани ҳолда юқори лавозимларда ишламоқда.

Олтинчидан, иш одамларимиз бозор иқ­ти­содиёти қоидаларини яхши билмагани учун рекламага оларманни чорлайдиган восита деб эмас, балки анчайин бир ялтироқ ва жимжимадор безак сифатида қараётир. Шу боис ўзбек ишбилармонлари рекламанинг мижозни чорлашга хизмат қилишига эмас, бошқаларникига ўхшамаган тарзда тушунарсиз ва оҳанжамалироқ бўлишига диққат қиладилар.

Бизнингча, давлат тили тўғрисидаги қонуннинг бажарилишига эришиш учун бу масала Олий Мажлис ялпи йиғинларининг кун тартибига қўйилиб, махсус расмий ҳужжат қабул қилиниши керак. Унда мазкур қонуннинг энг қуйидан то энг юқоригача бўлган барча идораларда сўзсиз бажарилиш механизми белгилаб қўйилиши зарур. Ушбу ҳужжатда қонунни бажармаган юридик ва жисмоний шахсларга нисбатан кўрилиши мумкин бўлган ҳуқуқий, маъмурий, иқтисодий жазо чоралари аниқ кўрсатилиши, бу ишга жавобгар шахслар сифатида туман, шаҳар ва вилоят миқёсидаги биринчи раҳбарлар белгиланиши лозим. Шунингдек, туманлар ва вилоятлар бўйича “Давлат тили ҳақида”ги қонун бажарилишини таъминлайдиган алоҳида ижтимоий-маъмурий тузилма шакллантирилиши зарур. Қонунни бажаришга оид ҳужжатда барча давлат ва хусусий ташкилотларда иш юритиш ўзбек тилида олиб борилиши мажбурийлиги белгилаб қўйилиши лозим. Давлат тили тўғрисидаги қонун ва унинг ижроси бўйича тайёрланган ҳужжатнинг бажарилиши парламент назоратига олиниши ва қилинаётган ишлар юзасидан матбуот орқали жамият аҳлига мунтазам ҳисобот бериб турилиши керак.

Ачинарлиси шундаки, давлат тили тўғрисидаги қонуннинг кўнгилдагидек бажарилмаётгани муаммоси устига кейинги вақтда алифбо масаласи ҳам қўшилди. Тилга доир бир қонуннинг бажарилмаётгани баъзиларда бошқасининг ҳам бажарилиши шарт эмасдир деганга ўхшаш кайфият уйғотди, чамаси. Шунга бўлса керак, янги алифбога ўтиш тўғрисидаги қонун қабул этилганидан салкам чорак аср ўтиб, айримлар ўзимиз ўрганиб қолган кирилл ёзувига қайтиб қўяқолсак бўлмайдими, деб очиқ гапира бошлади.

Лотин ёзувига асосланган алифбонинг ўзбек тилига мос келиш-келмаслиги борасида шуни айтиш мумкинки, очундаги бирорта ҳам ёзув бирон бир тилнинг табиатига тўлиқ мос келмайди. Негаки, тилчиларга ўхшаб чийратма қилиб айтсак, аудиал маҳсулни тўлиқ ҳолда визуал ифодалаб бўлмайди. Ўзбек тили учун махсус алифбо ихтиро қилинган тақдирда ҳам барча товуш товланиш­ларини ҳарфлар орқали ифодалашнинг иложи йўқ.

Алифбо – осмондан туширилган илоҳий ҳодиса эмас, башар ақли­нинг маҳсули. Ҳар қандай ёзув – одам ўйлаб топган сунъий тизим. Бинобарин, ҳеч бир алифбо мукаммал бўлмайди. Чунки товушни барча нозиклик­лари билан ёзувда ифодалаш имконсиз юмуш. Гап – ёзувни муайян тил табиатига мумкин қадар мослаштира билишда. “Тафаккур”даги суҳбатда айрим ойдинларнинг лотин ёзуви ўзбек тили табиатига мувофиқ эмас, бундан кўра кирилл ёзуви тилимиз табиатига яқинроқ деган фикрларига қўшилиб бўлмайди. Агар янги имло тилимиз табиатига мос келмаётган бўлса – мослаштирайлик. Ахир, уни мос келмайдиган кепатада яратганлар ўзимизга ўхшаган одамлар-ку!

Лотин ёзувига асосланган алифбога ўтиш ҳақида гапирганда, биринчи навбатда, ёзув­ни ўзгартиришнинг асл сабаби нима эканига теранроқ қараш керак. Кириллдан лотинга ўтиш барча туркий халқларни бирлаштириш, уларни бир-бирини таржимонсиз ўқийдиган ва тушунадиган кучли этнос сифатида уюштириш ниятида қилинган эди. Бу ниятга етишмоқ учун ҳали узоқ йиллар керак шекилли. Негаки, янги ёзувни қабул қилиш бир мамлакатдаки шунча муаммо туғдирар экан, кўп сонли туркий халқлар ёзувини уйғунлаштириш учун яна кўп жон койитиш зарур бўлади. Шу сабаб лотин ёзувига таянилган янги алифбога кимгадир қулай-ноқулайлигига қараб эмас, балки у ўзининг бирлаштирувчиликдек миссиясини бажара оладиган йўсинда ўтилиши керак.

Ҳозирги ҳолида эса янги алифбо ўзбек­ларни бошқа туркий халқлардан узоқ­лаш­тиришгагина хизмат қилади. Чунки унда ўзбек тилининг табиати жилла ҳисобга олинмаган. Яна таъкидлагим келади, янги ўзбек ёзуви қандайдир техник қулайлик­ларга интилиш туфайлигина эмас, турк дунёси бирлигига эришишдек орзу сабаб ҳам пайдо бўлди. Негаки, глобаллашув шароитида ўзлигимизни бир ёзув ва бир тилли туркий халқлар сифатидагина сақлаб қолишимиз мумкин. Акс ҳолда бора-бора буюк миллатлар томонидан “сўрилиб кетишимиз” ҳеч гап эмас.

Ниҳоят, биз шунга ҳам кўникишимиз керакки, бирон бир ноҳақ қараш биз ёқлаганимиз учунгина ҳақиқат бўлиб қолмайди. Шунга кўра, умуман, янги замондаги ўзбек алифболарини, хусусан, лотин ёзувига асосланган алифбони ишлаб чиқишда йўл қўйилган хатолар илдизига чуқурроқ назар ташлаш ва тегишли хулоса чиқариб олиш лозим. Негадир биз, ўзбеклар худди “Алпомиш” дос­тонидаги Бойсари сингари ўз яқинларимиздан нарироқ туриш, ўзгачароқ кўринишни ёқтирамиз. Ҳеч қачон қонимиз қўшилмайдиган қавмлардан эса умумийликми, ўртоқликми топишга интиламиз. Шу одатимиз сабаб, гарчи барча туркий халқлар тилига сингармонизм хослигини кўра-била туриб, қарийб бир аср ўзбек тилида товуш уйғунлашуви ҳодисаси йўқ деб келдик. Деярли ҳамма қардошлар алифбосида тўққиз унли товуш бўлгани ҳолда, ёлғиз ўзбек алифбосида унлилар олтита экани кўрсатилди. Шу тариқа тилимиз гўё рус тилига яқин экани таъкидланди. Қолаверса, барча туркий халқларда “олма” сўзидаги биринчи товушнинг белгиси сифатида қабул қилинган “а” ҳарфига фақат бизгина “анор” сўзининг биринчи товуши тарзида қараймиз. Бу борада ҳам туркий халқлардан кўра русларга яқинлигимизни кўрсатмоқчи бўлганмиз.

Барча туркийлар “ўтин” сўзининг илк товуши сифатида қабул қилган “о” ҳарфини ёлғизгина биз, ўзбеклар “она” сўзидаги биринчи товушни ифодалашга хизмат қилдирганмиз. Агар бошқа туркий халқлар сингари бизда ҳам “о” ҳарфи “ў” товушини ифодалаганда эди, адабиётшунос Зуҳриддин Исомиддинов айтган “электр токи”даги “ток” билан “ток занги”даги “ток” омоним бўлиб, ортиқча муаммо туғдирмасди. Шу қабилдаги “оригиналлигимиз” билан, ўз наз­димизда, лотин ёзувини қабул қилган турк, озар ва туркман қардошларга ўхшамасликка интилдик. Оқибатда, лотин ёзувига ўтишдан асосий муддао бўлмиш умумтуркий яқинлашув мақсади назардан қочирилиб, кириллга қайтганимиз тузук дейдиган аҳволга келиб қолинди.

Аслида, лотин ёзувига асосланган алифбога ўтиш борасидаги қийинчиликларнинг аксари сунъий. Ҳолбуки, бу кечимни ҳеч бир оғриқсиз ўтказиш мумкин. Бунинг учун лотин ёзувига салкам бир аср аввал ўтган турк алифбосини асос қилиб олиб, унда бўлмаган тилолди, қисқа “ə”, портловчи “q” ҳамда доим “нг” қўшҳарфи билан ифодалангани учун алоҳида товуш сифатида тобора йўқолиб бораётган сонорни “ŋ” шаклида ёзишнинг ўзи етарли бўларди. Унга мустақил товуш бириктирилмагани учун юртдошларимиз орасида “ўн мин сўм олдим”, “кўчанинг ўн томонига ўт” йўсинида сўзлайдиган қатлам шаклланди. Ҳозирда уч товушли “тонг”, “бонг”, “донг”, “мунг”, “сўнг” каби сўзлар тўрт ҳарф билан, беш товушли “сингил”, “кўнгил” сўзлари олти ҳарф билан ёзилади. Айниқса, бу сўзларни бўғинга ажратиш ўқувчиларга бир дунё ташвиш туғдиради.

Ўйлайманки, замонавий ўзбек тилига айи­риш белгиси ва унинг лотинга асосланган ёзувдаги меросхўри – тутуқ мутлақо керак эмас. Ўзбек ҳеч қачон “масъул”, “аълочи” демайди, “масул”, “алочи” деб қўяқолади. Бу белги тилимизга арабчадан кириб келган сўзлардагина учрайди. Ўтган асрнинг 20-йилларида боболаримиз араб тили таъсирида бўлганларидан шу белгилар ўзбек ёзувига ҳам киритилган эди. Чунки ўша вақтлар бу саводлилик белгиси саналарди. У даврда омманинг ёппасига саводхон бўлиши кўзда тутилмаган, ёзув фақат хосларга тегишли яратиқ эди. Ҳамма саводхонликка интилаётган ҳозирги шароитда эса, қоидага кераксиз модда киритиб, халқнинг саводлилигини пасайтиришнинг кимга кераги бор?! Ахир, бу белги на турк, на қозоқ, на қирғиз ва на озар алифбосида бўлмаса-да, улар ҳеч қийналаётгани йўқ-ку! Шунингдек, лотин ёзувимизда “x” ва “h” ҳарфлари билан ифодаланган товушлар борасида ҳам турк қардош­ларимиз тутган йўлдан борсак тўғри бўлади. Модомики, бу товушларни фарқлашнинг илмий асослари йўқ экан, уларни турклар каби бир ҳарф билан бериб қўяқолиш керак.

Журналнинг “Жамиятимизда тил қашшоқлашиб ва дағаллашиб боряпти, шунингдек, саводхонлик пасайиб, имловий анархизм авж оляпти, деган даъволарга қандай қарайсиз? Бу борада хавотирга чиндан-да асос бўлса, сизнингча, мазкур вазиятдан чиқишнинг қандай чоралари бор?” тарзидаги саволи ҳам юракни ўртайди. Чиндан ҳам, ўзбек сўзлашув тили ғоят қашшоқлашиб, дағаллашиб бораётир. Бу ҳол бизнинг маданий миллат деган номимизга ҳеч ярашадими?! Миллат аҳли орасида сўзни танламай ишлатиш одати кенг ё­йил­ди. Тилга эътиборсизлик ҳатто оддий ҳолга айланди, дейиш мумкин. Чунки жамиятда интеллектуал-эстетик савия пасайгани кузатилмоқда. Китобхонликка давлат миқёсида эътибор қаратилаётганига ҳам сабаб аслида шу! Миллатнинг каттадан кичиги қадар ўз асл сўзларимиз қолиб, ёт сўзларни пала-партиш қўллаш касалига йўлиққан. Негадир, “тушлик”, “бекат”, “чиқит”, “кўприк” сингари ўзбек сўзлари ўрнига “абед”, “астановка”, “мусор”, “мост” сўзларини ишлатиш ялпи тус олди. Ҳатто адабий асарларда ҳам “бутилка”, “топчан”, “водка” каби сўзлар бемалол қўлланаётир. Ёмони, бу кечим тўхтагани ҳам, пасайгани ҳам йўқ.

Имло қоидаларига амал қилишда ўзбошимчалик ҳукмронлиги ҳам ҳақиқат. Ва бунинг объектив сабаблари бор. Асли, имло қоидаларини тубдан ислоҳ қилиш ва уни имкон қадар сўзлашув тилига яқинлаштириш – муайян грамматик билимларни эгалламай туриб ҳам хатосиз ёзиш мумкин бўлган ҳолатга келтириш жоиз. Тилимизнинг имло қоидалари, ҳозирги ҳолида, бузмасликнинг иложи бўлмаган қонунлар кабидир. Чунки, улар ўзбек тилининг табиатига эмас, шу қоидаларни яратган олимларнинг истагига мослаштирилган.

Имло қоидалари ўзбек тилига эмас, ўзбек тили имло қоидаларига бўйсундирилаётгани миллий тил тараққиётига салбий таъсир кўрсатмоқда. Одатда, тилнинг имло қоидаларини тайин этишда кўпроқ фонетик тамойилларга амал қилинади. Негаки, тил нутқда, сўзлашувда воқеликка айланиб, моддийлашади. Тилнинг стихияси нутқда намоён бўлади. Ҳазрат Навоий бекорга “Кўнгул ҳолати сўз дегач билгурур”, демаганлар. Агар сўзларнинг айтилиши билан ёзилишидаги айричалик энг оз даражага келтирилса, миллатнинг саводхонлиги тез юксалади.

Бизда меъёрий талаблар нутққа хос белгиларни эмас, қоида муаллифларининг истакларини акс эттиргани учун ўзбек тили табиатига ётдир. Шулардан бирига кўра, “қ”, “ғ” товуши билан тугайдиган сўзларга жўналиш келишиги қўшимчаси “-га” қўшилганда, сўзнинг ўзак ё негизида ҳам, қўшимчада ҳам товуш ўзгариши юз бермай – ўртоқга, ўроқга, боғга, тоғга, қулоқга, теракга, мантиқга ва ҳоказо тарзда айтилиши ва ёзилиши керак эмиш. Шу товушлар билан тугайдиган сўзларга “-и” эгалик қўшимчаси қўшилганда товуш ўзгариши юз бермаслигига доир қоида ҳам тилимиз табиатига мутлақо ётдир. Бунга кўра, эндиликда ўзбекчани бузиб гапирадиган чет элликлар каби “акамнинг тароқи”, “устанинг қайроқи”, “қоиданинг мантиқи” тарзида сўзлашиш қоидага айланади.

Янги имло қоидаларида нуқсонлар кўп­лиги ҳақида айтдик. Аммо қоидалардаги шу нуқсонлар камлик қилгандай, амалиётдаги “ноу-хау”лар аҳволни янада оғирлаштиряпти. Чунончи, асрлар давомида боболар қўллаб келган “Бешоғоч” сўзи кейинги вақтда – оғзаки сўзлашувда-ку майли, ҳатто матбуотда ҳам “Бешёғоч” тарзида “тўғри”лаб ёзилаётир. “Оғоч” форсча “дарахт” сўзининг ўзбекчаси экани, у қирқилгандан кейингина “ёғоч”га айланиши билан ҳеч кимнинг иши йўқ. Минглаб йиллик маданиятга эга халқимиз бирор жойни қанчадир миқдордаги ёғоч билан мўлжал қилмайди. У жойни ёғочнинг номи билан аташи-ку асло мумкин эмас. Чунки бешта ёғоч ҳеч қачон кўчада турмайди. “Оғоч” эса бошқа гап. Гуркираб ўсаётган беш оғоч ўша жой учун аввал мўлжал бўлиши, кейин эса номга айланиши мумкин. “Сариоғоч”, “Қўшоғоч” топонимлари ҳам шундан далолат беради. Фитрат “Шарқ” шеърида “Оғочлари яшил кийимлар кийган / Терилишар топинғани Тангрига”, деб ёзади. Маълумки, “ёғоч” яшил кийим кия олмайди, буни у ҳали ёғоч бўлмай, “оғоч” эканида кияди.

Билгичлар тилда ассоциативлик хусусияти борлигини айтишади. Яъни сўз, гарчи лингвистик белги саналса-да, сунъий ҳосил қилинган белги бўлмай, унда алоқадорлик, давомийлик, ички боғлиқлик бўлади. Чунончи, “кўк” сўзи ассоциатив равишда кўпчиликда “кўклик”, “кўклам”, “кўкалам”, “кўкаламзор”, “кўкат”сўзларини ёдга солади. Ёки “е” сўзи айтилса, табиий равишда “ем”, “емак”, “емиш”, “емакжой”, “емтик” сўзлари эсга тушади. Бегона тилдан олинган сўз бундай имкониятга эга эмас. Чунончи, “кўклам” сўзига маънодош форсча “баҳор” тасаввурга шу ўзакдан келиб чиқадиган бошқа ҳеч бир сўзни келтирмайди. “Емак” сўзининг араб­ча муқобили “таом” сўзи ҳақида ҳам худди шу гапни айтиш мумкин.

Нимагадир биз оддийгина нарса-ҳодисаларни ҳам бошқа тилларга мансуб сўзлар билан ифодалашга ўчмиз. Шунинг учундирки, туркий халқлар орасида фақат биз ўзбеклардагина томонлар “Шарқ”, “Ғарб”, “Шимол”, “Жануб” тарзида арабча қўлланади. Қардош туркийларнинг кўпчилигида булар “Чиқиш”, “Ботиш”, “Кунюриш”, “Терскай” тарзида ишлатилади ва улар тарафларни адаштириб ҳам қўйишмайди. Албатта, бу ҳол бир замонлар боболаримизнинг бошқа туркийларга қараганда илмий тил бўлмиш арабчага, сарой тили саналмиш форсчага яқинроқ бўлгани, халқнинг жўн, жайдари сўзлашув тилидан баландроқ турганини билдирган. Лекин ҳозирга келиб бу ҳол фазилатдан камчиликка айланди. Биз эса ҳамон ўша баланд ҳаво билан юрибмиз. Натижада, юзлаб ўз сўзларимиз ўрнига арабий, форсий сўзларни қўллаймиз. Масалан, “соҳиб”, “молик”, “кафт”, “лунж”, “даво”, “ҳамшира”, “таваллуд айёми”, “ташриф буюрди” ва ҳоказо. Ҳолбуки, уларнинг “эга”, “олақон”, “урт”, “эт”, “эм”, “эмбека”, “туғилган куни”, “келди” сингари соф туркона муқобиллари борки, уларни ҳам ишлатиб туришимиз лозим.

Бизда бегона тилдан кирган сўзки бор, тўғри-нотўғрилигига қарамай, қўллайверишга ружу қўйилган. Чунончи, болалар дам оладиган жой “оромгоҳ” дейилади. Ҳолбуки, форсча бу сўз фақат “гўристон” маъносида ишлатилади. “Услуб”, “услубчи” сўзларининг қўлланишида ҳам шу ҳолни кўриш мумкин. Маълумки, “услуб” сўзи бирор шахс тутумининг ўзига хослигини таъминловчи унсурлар жамини англатади. Бизнинг расмий ва илмий адабиётларимизда эса бу сўз “метод”, “усул” сўзларининг муқобили сифатида қўлланади ва шундан келиб чиқиб “методист” сўзи “услубчи” деб “ўзбекча”лаштирилади.

Янги имло қоидаларида четдан кирган “…олинма сўзлар қандай айтилишидан қатъи назар аслидагидай ёзилиши керак”лиги белгилаб қўйилган. Қизиғи шундаки, дунёда ўзимиздан бошқа бирор миллат вакили “Тошкент” ёки “Ўзбекистон” сўзларини биз каби айтмайди ва ёзмайди. Шундай бағримиздаги қорақалпоқлар ҳам уларни “Ташкент”, “Ўзбекстан”, баъзан ҳатто, “Вўзбекстан” тарзида айтади ва ёзади. Ҳар бир халқ сўзларни ўзига мослаб айтади ва… тўғри ҳам қилади. Биз-чи? Неча ўн йиллар давомида “Ашхабод”, “Олмаота” шаклида ёзилиб келган шаҳар номларини энди негадир “Ашгабад”, “Алмати” тарзида ёза бош­ладик. Чунки имло қоидаси шуни талаб қилади. Нима учун ўзлашма сўз аслидагидай ёзилиши керак? Аслидагидай ёзилса, унинг ўзлашганлиги қаерда қолди? Унча-мунча мутахассиснинг ҳам тиши ўтавермайдиган хитой, ҳинд, япон, корейс, арман графикасида битилган сўзларнинг аслида қандай ёзилганини қандай биламизу қандай ёзамиз?!

Шунингдек, айрим ойдинларнинг “ц” товушини қандай ифодалаш ҳақида қайғураётгани ҳам унча тушунарли эмас. Бизда ҳеч қачон бу товуш бўлмаган, бўлмайди ҳам. Нега жўнгина “с” деявериш ўрнига, тилимизни бураб, “ц”ни айтишнинг ташвишини қилишимиз керак? Нутқ органларимиз пайдо қилолмайдиган товушни ифодаловчи ҳарфдан воз кечиб қўяқолсак бўлмайдими? Имло қоидалари имкон қадар тил табиатига яқин ва одамлар камроқ хато қиладиган йўсинда бўлиши керак эмасми?!

Бизда қўшма сўзларни тўғри ёзиш учун нақд илмий даражага эга тилшунос бўлиш керак. Шундаям қайси бир имло қоидасига таяниш зарурлигини билса! Нега бундай? Нега “Янгийўл”, “Янгиер”, “Қорасув”, “Қорақамиш” сўзлари қўшиб ёзилгани ҳолда “Қизил Юлдуз”, “Оқ тоғ”, “Қора тоғ”, “Улуғ тоғ”, “Ўрта Чирчиқ”, “Қуйи Чирчиқ”, “оқ қанд”, “темир йўл”, “тош йўл” сўзлари алоҳида ёзилиши керак? Ҳар қандай қўшма сўз битта сўз ҳисобланиб, бир урғу билан айтилар экан, унинг қайси сўз туркумидан ясалганига қарамай, бир сўз сифатида, яъни қўшиб ёзилса, осмон узилиб ерга тушадими?! Нега энди одам ёзаётган ҳар бир сўзи қайси туркумга мансублиги хусусида бош қотириши керак? Ёки имло хатолар кам бўлиб қолишидан қўрқамизми? Нима учун имло қоидалари одамларга эмас, одамлар имло қоидаларига мослаштирилиши керак?

Имло қоидалари ва адабий тил меъёрларини бир қадар эркинлаштириш, миллий тилни қолипга солиш эмас, уни табиий ривожлантириш йўлини излаш керак. Шунда адабий тилимиз сунъийликдан қутулади ва сўзлашув тилига яқинлашади. Яна бир мулоҳаза. Адабий тил меъёрларини бир қадар либераллаштириб, сўз бирикмалари ва қўшма сўзларни оғзаки нутққа мувофиқ ёзишни қоидалаштириш тўғрироқмикан?

Тилимизда илмий атамалар етарлича ишланмаганига ўзбек тили эмас, ўзбек олим­лари, улардаги журъатсизлик айбдор. Бизнинг тил борасидаги андишамиз қўрқоқлик даражасига етган. Турмушимизга кириб келган нарса-ҳодисаларни ўзимизча номлашга ботинмаймиз. Бу нарса-ҳодисаларни моҳиятдан келиб чиқиб, ўзбекча аташ ўрнига таржима қилишга уринамиз. Табиийки, бир тилдаги бирор тушунчани ўзга тилга айнан ўгириш кўп ҳолларда иложсиз. Демак, четдан келган нарса-ҳодисани ўзбекча номлаш мумкин ва керак. Таржима қилиш эмас, ўзбекча номлаш керак. Ахир, руслар “пахта”ни “хлопок”, “ғўза”ни “хлопчатник” тарзида номлаб олдилар-ку!

Бизда кўр-кўрона қилинган таржимага ҳам худди санамдек қараб, сиғинадиган амалдорлар кўп. Олий аттестация комиссияси бўлажак фан докторларидан диссертация ва авторефератларидаги муҳим бир бандни “Ҳимояга олиб чиқиладиган асосий ҳолатлар” тарзида ёзишни талаб қилади. ОАК ходимлари “ҳолатлар”ни ҳимояга олиб чиқиб бўлмаслиги, бу сўз шу ўринда русча “положение” сўзининг маъносини ифодалай олмаслигини, “ҳолатлар” ўрнига “ғоялар”, “тўхтамлар” ёки “қарашлар” дейиш мақсадга мувофиқ эканини ўйлаб кўргилари келмайди. “Ғоялар”, “тўхтамлар”, “қарашлар” тарзида ёзиб борилган ишлар устидан қалам тортилиб, “тўғриланади”. Ҳолбуки, русча сўзга ёпишиб олмай, унга сал ижодий ёндашилса, масалага ечим топилади. Ҳаётимизда ҳар куни пайдо бўлаётган янгиликларга ном беришда ҳам ён-атрофимиздаги қардошлар тажрибасини ўрганиш муҳим. Нима учундир лингвистикамизда ўзбек адабиётшунослиги, тилшунослиги, тиббиёти, математикаси, техникаси ва бошқа соҳалардаги бир хил нарса-ҳодисалар қандай аталиши қиёсий ўрганилмайди. Ҳолбуки, шуни ўрганиш ҳам нарса-ҳодисаларнинг тўғри номланишига, ҳам қардош халқларнинг яқинлашувига хизмат қилган бўлар эди. Бунинг ўрнига кўпчилик тилшуносларимиз “Гипотактик қурилмаларнинг когнитив-прагматик хусусиятлари” қабилидаги “оламшумул” изланишлар билан овора!

Атама ясашдаги ҳаддан ташқари эҳтиёткорлик ҳам тилимиз бойиши йўлидаги тўсиқдир. Чунончи, руслар тахтани “доска” дейди. Ўқиш кечимида фойдаланиладиган ўқув қуролини ҳам шундай атайверади. Биз қурилишда ишлатиладиган ашёни “тахта” деганимиз ҳолда ўқув қуроли бўлмиш тахтани негадир русчалаб “доска” деймиз. Бизда минг йиллар олдиноқ ўқув қуроли ҳисобланмиш “тахта” ва “тахтахонлик” деб аталмиш ўқув босқичи бўлганини ўйлаб ҳам кўрмаймиз. Бу ерда тилимизни камситишдан бўлак бирор мантиқ борми?!

Кейинги ярим асрда шиддат билан кечаётган глобаллашув сабаб жуғ­рофий чегаралар омонатлашиб, ахборот олиш умумий бўлгани сари башарият ҳам универсаллашиб, глобал дунё бир тилга интилиб бораётир. Ана шундай шароитда ўз қиёфасини сақлаб қолмоқчи бўлган этнос миллий тили тўғрисида жиддий қайғуриши керак. Ота тилимиз шу вақтгача бизнинг миллий қиёфамизни сақлаб келди. Энди уни замонлар синовидан эсон-омон олиб ўтиш бизнинг илмий, маданий ва инсоний савиямизга боғлиқ.

M: “Тафаккур” журнали, 2018 йил 1-сон

O‘zbekning obro‘li jurnali “Tafakkur”da davlat tili to‘g‘risidagi qonunning bajarilishiga doir muammolar ko‘tarilgani juda xayrli ish bo‘ldi. Negaki, bugun ota tilimizning ahvoli tashvishlanarli darajaga tushib qolgan. Ammo ko‘ngilda umid so‘nmaydi. Davlat tilining holati tubdan yaxshilanishiga ishonamiz. Tahririyatning “…shoyad o‘zbek tili yuksak qadr topsa, muntazam alifbomizga ega bo‘lsak, imloda ham yakdillikka erishsak”, degan orzusi bizni qalam tutishga undadi. Lekin bizni bezovta qilgan masala ba’zan jurnal tahririyati tomonidan qo‘yilgan savollar doirasidan chiqib ketishi mumkinki, buning uchun o‘qirmanlardan kechirim so‘raymiz.

Qozoqboy Yo‘ldosh
O‘ZLIK QO‘RG‘ONI

Globallashuv nur tezligi bilan borayotgan hozirgi sharoitda faqat milliy tilgina muayyan etnosning o‘zligini saqlab qolishi mumkin bo‘lgan qo‘rg‘on sanaladi. Chunki yemak, kiymak, turmush kechirmak singari jabhalardagi o‘ziga xoslik tobora yo‘qolib, ommaviy universallashuv qaror topayotgan sharoitda muayyan millat ruhiyatiga xos qirralar faqat tildagina saqlanib qoladi. Shuning uchun ham tilning tozaligi, boyligi va aniqligi uning yashovchanligini ta’minlaydigan vositagina bo‘lib qolmay, millatning o‘zligini kafolatlaydigan omil ham hisoblanadi. Ushbu holat milliy tilning alifbosi mukammal, grammatikasi puxta, ishlatishga qulay bo‘lishini taqozo etadi.

O‘zbekning obro‘li jurnali “Tafakkur”da davlat tili to‘g‘risidagi qonunning bajarilishiga doir muammolar ko‘tarilgani juda xayrli ish bo‘ldi. Negaki, bugun ota tilimizning ahvoli tashvishlanarli darajaga tushib qolgan. Ammo ko‘ngilda umid so‘nmaydi. Davlat tilining holati tubdan yaxshilanishiga ishonamiz. Tahririyatning “…shoyad o‘zbek tili yuksak qadr topsa, muntazam alifbomizga ega bo‘lsak, imloda ham yakdillikka erishsak”, degan orzusi bizni qalam tutishga undadi. Lekin bizni bezovta qilgan masala ba’zan jurnal tahririyati tomonidan qo‘yilgan savollar doirasidan chiqib ketishi mumkinki, buning uchun o‘qirmanlardan kechirim so‘raymiz.

Tahririyatning “Davlat tili haqida”gi qonun qanday bajarilyapti?” degan savoliga ijobiy javob berish mushkul. Bizningcha, qonunning yaxshi bajarilmayotganiga bir qator obyektiv va subyektiv sabablar bor.

Birinchidan, davlat tili to‘g‘risidagi qonunimiz o‘zi yetarlicha puxta ishlanmagan bo‘lib, unda tavsiyaviylik ustuvor. Aksar moddalar tavsiya xarakterida bo‘lib, majburiylik ko‘zda tutilmagan. Qonun esa, birinchi navbatda, majburiyat yuklashi kerak.

Ikkinchidan, mazkur qonunda ijro mexanizmi ko‘zda tutilmagan. Zero, u o‘zbek tilining ikkinchi darajali bo‘lishiga ko‘nikkan mualliflar tomonidan tayyorlangan va ularning nazarida, tilimizning davlat tili ekanini yuridik jihatdan qayd etishning o‘zigina yetarli bo‘lgan.

Uchinchidan, keyingi yillarda ingliz tilini o‘rganishga e’tibor kuchayib, keng imkoniyatlar yaratildi, davlat tili esa nazardan chetda qoldi. Bu hol ko‘pchilikda yashash uchun o‘zga tilni bilish muhim degan fikr uyg‘otdi.

To‘rtinchidan, taassufki, xalqimizda hanuz milliy g‘urur yetarlicha shakllanmadi. Millatdoshlarimiz ko‘pchiligi o‘ziga, binobarin, tiliga ham ikkinchi darajali deb qarash illatidan qutula olgani yo‘q. O‘tgan yillar orasida ayrimlarda gastarbayterlik kayfiyati paydo bo‘ldi. Tirikchilik o‘tkazish uchun chetga chiqish, buning uchun esa rus tilini bilish shart degan to‘xtam qaror topdi. Shu bois o‘rta maktablarda rus sinflari tobora ko‘payib bormoqda.

Beshinchidan, jamiyatning boshqaruv qatlamida va millat oydinlari orasida chet tillarga mahliyolik kuzatiladi. Mutaxassisni ishga olish, lavozimga tayinlashda chet tilini bilishi asosiy ko‘rsatkichga aylandi. Hatto, ona tili va adabiyotini rivoj­lantirish maqsadida tashkil etilgan O‘zbek tili va adabiyoti universitetiga olimlarni ishga olishda ham ularning qanday mutaxassis ekani emas, balki biron bir chet tilini bilishi yetakchi ko‘rsatkich sanaldi. Shuningdek, ko‘pgina shaxslar davlat tilini bilmagani holda yuqori lavozimlarda ishlamoqda.

Oltinchidan, ish odamlarimiz bozor iq­ti­sodiyoti qoidalarini yaxshi bilmagani uchun reklamaga olarmanni chorlaydigan vosita deb emas, balki anchayin bir yaltiroq va jimjimador bezak sifatida qarayotir. Shu bois o‘zbek ishbilarmonlari reklamaning mijozni chorlashga xizmat qilishiga emas, boshqalarnikiga o‘xshamagan tarzda tushunarsiz va ohanjamaliroq bo‘lishiga diqqat qiladilar.

Bizningcha, davlat tili to‘g‘risidagi qonunning bajarilishiga erishish uchun bu masala Oliy Majlis yalpi yig‘inlarining kun tartibiga qo‘yilib, maxsus rasmiy hujjat qabul qilinishi kerak. Unda mazkur qonunning eng quyidan to eng yuqorigacha bo‘lgan barcha idoralarda so‘zsiz bajarilish mexanizmi belgilab qo‘yilishi zarur. Ushbu hujjatda qonunni bajarmagan yuridik va jismoniy shaxslarga nisbatan ko‘rilishi mumkin bo‘lgan huquqiy, ma’muriy, iqtisodiy jazo choralari aniq ko‘rsatilishi, bu ishga javobgar shaxslar sifatida tuman, shahar va viloyat miqyosidagi birinchi rahbarlar belgilanishi lozim. Shuningdek, tumanlar va viloyatlar bo‘yicha “Davlat tili haqida”gi qonun bajarilishini ta’minlaydigan alohida ijtimoiy-ma’muriy tuzilma shakllantirilishi zarur. Qonunni bajarishga oid hujjatda barcha davlat va xususiy tashkilotlarda ish yuritish o‘zbek tilida olib borilishi majburiyligi belgilab qo‘yilishi lozim. Davlat tili to‘g‘risidagi qonun va uning ijrosi bo‘yicha tayyorlangan hujjatning bajarilishi parlament nazoratiga olinishi va qilinayotgan ishlar yuzasidan matbuot orqali jamiyat ahliga muntazam hisobot berib turilishi kerak.

Achinarlisi shundaki, davlat tili to‘g‘risidagi qonunning ko‘ngildagidek bajarilmayotgani muammosi ustiga keyingi vaqtda alifbo masalasi ham qo‘shildi. Tilga doir bir qonunning bajarilmayotgani ba’zilarda boshqasining ham bajarilishi shart emasdir deganga o‘xshash kayfiyat uyg‘otdi, chamasi. Shunga bo‘lsa kerak, yangi alifboga o‘tish to‘g‘risidagi qonun qabul etilganidan salkam chorak asr o‘tib, ayrimlar o‘zimiz o‘rganib qolgan kirill yozuviga qaytib qo‘yaqolsak bo‘lmaydimi, deb ochiq gapira boshladi.

Lotin yozuviga asoslangan alifboning o‘zbek tiliga mos kelish-kelmasligi borasida shuni aytish mumkinki, ochundagi birorta ham yozuv biron bir tilning tabiatiga to‘liq mos kelmaydi. Negaki, tilchilarga o‘xshab chiyratma qilib aytsak, audial mahsulni to‘liq holda vizual ifodalab bo‘lmaydi. O‘zbek tili uchun maxsus alifbo ixtiro qilingan taqdirda ham barcha tovush tovlanish­larini harflar orqali ifodalashning iloji yo‘q.

Alifbo – osmondan tushirilgan ilohiy hodisa emas, bashar aqli­ning mahsuli. Har qanday yozuv – odam o‘ylab topgan sun’iy tizim. Binobarin, hech bir alifbo mukammal bo‘lmaydi. Chunki tovushni barcha noziklik­lari bilan yozuvda ifodalash imkonsiz yumush. Gap – yozuvni muayyan til tabiatiga mumkin qadar moslashtira bilishda. “Tafakkur”dagi suhbatda ayrim oydinlarning lotin yozuvi o‘zbek tili tabiatiga muvofiq emas, bundan ko‘ra kirill yozuvi tilimiz tabiatiga yaqinroq degan fikrlariga qo‘shilib bo‘lmaydi. Agar yangi imlo tilimiz tabiatiga mos kelmayotgan bo‘lsa – moslashtiraylik. Axir, uni mos kelmaydigan kepatada yaratganlar o‘zimizga o‘xshagan odamlar-ku!

Lotin yozuviga asoslangan alifboga o‘tish haqida gapirganda, birinchi navbatda, yozuv­ni o‘zgartirishning asl sababi nima ekaniga teranroq qarash kerak. Kirilldan lotinga o‘tish barcha turkiy xalqlarni birlashtirish, ularni bir-birini tarjimonsiz o‘qiydigan va tushunadigan kuchli etnos sifatida uyushtirish niyatida qilingan edi. Bu niyatga yetishmoq uchun hali uzoq yillar kerak shekilli. Negaki, yangi yozuvni qabul qilish bir mamlakatdaki shuncha muammo tug‘dirar ekan, ko‘p sonli turkiy xalqlar yozuvini uyg‘unlashtirish uchun yana ko‘p jon koyitish zarur bo‘ladi. Shu sabab lotin yozuviga tayanilgan yangi alifboga kimgadir qulay-noqulayligiga qarab emas, balki u o‘zining birlashtiruvchilikdek missiyasini bajara oladigan yo‘sinda o‘tilishi kerak.

Hozirgi holida esa yangi alifbo o‘zbek­larni boshqa turkiy xalqlardan uzoq­lash­tirishgagina xizmat qiladi. Chunki unda o‘zbek tilining tabiati jilla hisobga olinmagan. Yana ta’kidlagim keladi, yangi o‘zbek yozuvi qandaydir texnik qulaylik­larga intilish tufayligina emas, turk dunyosi birligiga erishishdek orzu sabab ham paydo bo‘ldi. Negaki, globallashuv sharoitida o‘zligimizni bir yozuv va bir tilli turkiy xalqlar sifatidagina saqlab qolishimiz mumkin. Aks holda bora-bora buyuk millatlar tomonidan “so‘rilib ketishimiz” hech gap emas.

Nihoyat, biz shunga ham ko‘nikishimiz kerakki, biron bir nohaq qarash biz yoqlaganimiz uchungina haqiqat bo‘lib qolmaydi. Shunga ko‘ra, umuman, yangi zamondagi o‘zbek alifbolarini, xususan, lotin yozuviga asoslangan alifboni ishlab chiqishda yo‘l qo‘yilgan xatolar ildiziga chuqurroq nazar tashlash va tegishli xulosa chiqarib olish lozim. Negadir biz, o‘zbeklar xuddi “Alpomish” dos­tonidagi Boysari singari o‘z yaqinlarimizdan nariroq turish, o‘zgacharoq ko‘rinishni yoqtiramiz. Hech qachon qonimiz qo‘shilmaydigan qavmlardan esa umumiylikmi, o‘rtoqlikmi topishga intilamiz. Shu odatimiz sabab, garchi barcha turkiy xalqlar tiliga singarmonizm xosligini ko‘ra-bila turib, qariyb bir asr o‘zbek tilida tovush uyg‘unlashuvi hodisasi yo‘q deb keldik. Deyarli hamma qardoshlar alifbosida to‘qqiz unli tovush bo‘lgani holda, yolg‘iz o‘zbek alifbosida unlilar oltita ekani ko‘rsatildi. Shu tariqa tilimiz go‘yo rus tiliga yaqin ekani ta’kidlandi. Qolaversa, barcha turkiy xalqlarda “olma” so‘zidagi birinchi tovushning belgisi sifatida qabul qilingan “a” harfiga faqat bizgina “anor” so‘zining birinchi tovushi tarzida qaraymiz. Bu borada ham turkiy xalqlardan ko‘ra ruslarga yaqinligimizni ko‘rsatmoqchi bo‘lganmiz.

Barcha turkiylar “o‘tin” so‘zining ilk tovushi sifatida qabul qilgan “o” harfini yolg‘izgina biz, o‘zbeklar “ona” so‘zidagi birinchi tovushni ifodalashga xizmat qildirganmiz. Agar boshqa turkiy xalqlar singari bizda ham “o” harfi “o‘” tovushini ifodalaganda edi, adabiyotshunos Zuhriddin Isomiddinov aytgan “elektr toki”dagi “tok” bilan “tok zangi”dagi “tok” omonim bo‘lib, ortiqcha muammo tug‘dirmasdi. Shu qabildagi “originalligimiz” bilan, o‘z naz­dimizda, lotin yozuvini qabul qilgan turk, ozar va turkman qardoshlarga o‘xshamaslikka intildik. Oqibatda, lotin yozuviga o‘tishdan asosiy muddao bo‘lmish umumturkiy yaqinlashuv maqsadi nazardan qochirilib, kirillga qaytganimiz tuzuk deydigan ahvolga kelib qolindi.

Aslida, lotin yozuviga asoslangan alifboga o‘tish borasidagi qiyinchiliklarning aksari sun’iy. Holbuki, bu kechimni hech bir og‘riqsiz o‘tkazish mumkin. Buning uchun lotin yozuviga salkam bir asr avval o‘tgan turk alifbosini asos qilib olib, unda bo‘lmagan tiloldi, qisqa “ə”, portlovchi “q” hamda doim “ng” qo‘shharfi bilan ifodalangani uchun alohida tovush sifatida tobora yo‘qolib borayotgan sonorni “ŋ” shaklida yozishning o‘zi yetarli bo‘lardi. Unga mustaqil tovush biriktirilmagani uchun yurtdoshlarimiz orasida “o‘n min so‘m oldim”, “ko‘chaning o‘n tomoniga o‘t” yo‘sinida so‘zlaydigan qatlam shakllandi. Hozirda uch tovushli “tong”, “bong”, “dong”, “mung”, “so‘ng” kabi so‘zlar to‘rt harf bilan, besh tovushli “singil”, “ko‘ngil” so‘zlari olti harf bilan yoziladi. Ayniqsa, bu so‘zlarni bo‘g‘inga ajratish o‘quvchilarga bir dunyo tashvish tug‘diradi.

O‘ylaymanki, zamonaviy o‘zbek tiliga ayi­rish belgisi va uning lotinga asoslangan yozuvdagi merosxo‘ri – tutuq mutlaqo kerak emas. O‘zbek hech qachon “mas’ul”, “a’lochi” demaydi, “masul”, “alochi” deb qo‘yaqoladi. Bu belgi tilimizga arabchadan kirib kelgan so‘zlardagina uchraydi. O‘tgan asrning 20-yillarida bobolarimiz arab tili ta’sirida bo‘lganlaridan shu belgilar o‘zbek yozuviga ham kiritilgan edi. Chunki o‘sha vaqtlar bu savodlilik belgisi sanalardi. U davrda ommaning yoppasiga savodxon bo‘lishi ko‘zda tutilmagan, yozuv faqat xoslarga tegishli yaratiq edi. Hamma savodxonlikka intilayotgan hozirgi sharoitda esa, qoidaga keraksiz modda kiritib, xalqning savodliligini pasaytirishning kimga keragi bor?! Axir, bu belgi na turk, na qozoq, na qirg‘iz va na ozar alifbosida bo‘lmasa-da, ular hech qiynalayotgani yo‘q-ku! Shuningdek, lotin yozuvimizda “x” va “h” harflari bilan ifodalangan tovushlar borasida ham turk qardosh­larimiz tutgan yo‘ldan borsak to‘g‘ri bo‘ladi. Modomiki, bu tovushlarni farqlashning ilmiy asoslari yo‘q ekan, ularni turklar kabi bir harf bilan berib qo‘yaqolish kerak.

Jurnalning “Jamiyatimizda til qashshoqlashib va dag‘allashib boryapti, shuningdek, savodxonlik pasayib, imloviy anarxizm avj olyapti, degan da’volarga qanday qaraysiz? Bu borada xavotirga chindan-da asos bo‘lsa, sizningcha, mazkur vaziyatdan chiqishning qanday choralari bor?” tarzidagi savoli ham yurakni o‘rtaydi. Chindan ham, o‘zbek so‘zlashuv tili g‘oyat qashshoqlashib, dag‘allashib borayotir. Bu hol bizning madaniy millat degan nomimizga hech yarashadimi?! Millat ahli orasida so‘zni tanlamay ishlatish odati keng yo­yil­di. Tilga e’tiborsizlik hatto oddiy holga aylandi, deyish mumkin. Chunki jamiyatda intellektual-estetik saviya pasaygani kuzatilmoqda. Kitobxonlikka davlat miqyosida e’tibor qaratilayotganiga ham sabab aslida shu! Millatning kattadan kichigi qadar o‘z asl so‘zlarimiz qolib, yot so‘zlarni pala-partish qo‘llash kasaliga yo‘liqqan. Negadir, “tushlik”, “bekat”, “chiqit”, “ko‘prik” singari o‘zbek so‘zlari o‘rniga “abed”, “astanovka”, “musor”, “most” so‘zlarini ishlatish yalpi tus oldi. Hatto adabiy asarlarda ham “butilka”, “topchan”, “vodka” kabi so‘zlar bemalol qo‘llanayotir. Yomoni, bu kechim to‘xtagani ham, pasaygani ham yo‘q.

Imlo qoidalariga amal qilishda o‘zboshimchalik hukmronligi ham haqiqat. Va buning obyektiv sabablari bor. Asli, imlo qoidalarini tubdan isloh qilish va uni imkon qadar so‘zlashuv tiliga yaqinlashtirish – muayyan grammatik bilimlarni egallamay turib ham xatosiz yozish mumkin bo‘lgan holatga keltirish joiz. Tilimizning imlo qoidalari, hozirgi holida, buzmaslikning iloji bo‘lmagan qonunlar kabidir. Chunki, ular o‘zbek tilining tabiatiga emas, shu qoidalarni yaratgan olimlarning istagiga moslashtirilgan.

Imlo qoidalari o‘zbek tiliga emas, o‘zbek tili imlo qoidalariga bo‘ysundirilayotgani milliy til taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Odatda, tilning imlo qoidalarini tayin etishda ko‘proq fonetik tamoyillarga amal qilinadi. Negaki, til nutqda, so‘zlashuvda voqelikka aylanib, moddiylashadi. Tilning stixiyasi nutqda namoyon bo‘ladi. Hazrat Navoiy bekorga “Ko‘ngul holati so‘z degach bilgurur”, demaganlar. Agar so‘zlarning aytilishi bilan yozilishidagi ayrichalik eng oz darajaga keltirilsa, millatning savodxonligi tez yuksaladi.

Bizda me’yoriy talablar nutqqa xos belgilarni emas, qoida mualliflarining istaklarini aks ettirgani uchun o‘zbek tili tabiatiga yotdir. Shulardan biriga ko‘ra, “q”, “g‘” tovushi bilan tugaydigan so‘zlarga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi “-ga” qo‘shilganda, so‘zning o‘zak yo negizida ham, qo‘shimchada ham tovush o‘zgarishi yuz bermay – o‘rtoqga, o‘roqga, bog‘ga, tog‘ga, quloqga, terakga, mantiqga va hokazo tarzda aytilishi va yozilishi kerak emish. Shu tovushlar bilan tugaydigan so‘zlarga “-i” egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda tovush o‘zgarishi yuz bermasligiga doir qoida ham tilimiz tabiatiga mutlaqo yotdir. Bunga ko‘ra, endilikda o‘zbekchani buzib gapiradigan chet elliklar kabi “akamning taroqi”, “ustaning qayroqi”, “qoidaning mantiqi” tarzida so‘zlashish qoidaga aylanadi.

Yangi imlo qoidalarida nuqsonlar ko‘p­ligi haqida aytdik. Ammo qoidalardagi shu nuqsonlar kamlik qilganday, amaliyotdagi “nou-xau”lar ahvolni yanada og‘irlashtiryapti. Chunonchi, asrlar davomida bobolar qo‘llab kelgan “Beshog‘och” so‘zi keyingi vaqtda – og‘zaki so‘zlashuvda-ku mayli, hatto matbuotda ham “Beshyog‘och” tarzida “to‘g‘ri”lab yozilayotir. “Og‘och” forscha “daraxt” so‘zining o‘zbekchasi ekani, u qirqilgandan keyingina “yog‘och”ga aylanishi bilan hech kimning ishi yo‘q. Minglab yillik madaniyatga ega xalqimiz biror joyni qanchadir miqdordagi yog‘och bilan mo‘ljal qilmaydi. U joyni yog‘ochning nomi bilan atashi-ku aslo mumkin emas. Chunki beshta yog‘och hech qachon ko‘chada turmaydi. “Og‘och” esa boshqa gap. Gurkirab o‘sayotgan besh og‘och o‘sha joy uchun avval mo‘ljal bo‘lishi, keyin esa nomga aylanishi mumkin. “Sariog‘och”, “Qo‘shog‘och” toponimlari ham shundan dalolat beradi. Fitrat “Sharq” she’rida “Og‘ochlari yashil kiyimlar kiygan / Terilishar toping‘ani Tangriga”, deb yozadi. Ma’lumki, “yog‘och” yashil kiyim kiya olmaydi, buni u hali yog‘och bo‘lmay, “og‘och” ekanida kiyadi.

Bilgichlar tilda assotsiativlik xususiyati borligini aytishadi. Ya’ni so‘z, garchi lingvistik belgi sanalsa-da, sun’iy hosil qilingan belgi bo‘lmay, unda aloqadorlik, davomiylik, ichki bog‘liqlik bo‘ladi. Chunonchi, “ko‘k” so‘zi assotsiativ ravishda ko‘pchilikda “ko‘klik”, “ko‘klam”, “ko‘kalam”, “ko‘kalamzor”, “ko‘kat”so‘zlarini yodga soladi. Yoki “ye” so‘zi aytilsa, tabiiy ravishda “yem”, “yemak”, “yemish”, “yemakjoy”, “yemtik” so‘zlari esga tushadi. Begona tildan olingan so‘z bunday imkoniyatga ega emas. Chunonchi, “ko‘klam” so‘ziga ma’nodosh forscha “bahor” tasavvurga shu o‘zakdan kelib chiqadigan boshqa hech bir so‘zni keltirmaydi. “Yemak” so‘zining arab­cha muqobili “taom” so‘zi haqida ham xuddi shu gapni aytish mumkin.

Nimagadir biz oddiygina narsa-hodisalarni ham boshqa tillarga mansub so‘zlar bilan ifodalashga o‘chmiz. Shuning uchundirki, turkiy xalqlar orasida faqat biz o‘zbeklardagina tomonlar “Sharq”, “G‘arb”, “Shimol”, “Janub” tarzida arabcha qo‘llanadi. Qardosh turkiylarning ko‘pchiligida bular “Chiqish”, “Botish”, “Kunyurish”, “Terskay” tarzida ishlatiladi va ular taraflarni adashtirib ham qo‘yishmaydi. Albatta, bu hol bir zamonlar bobolarimizning boshqa turkiylarga qaraganda ilmiy til bo‘lmish arabchaga, saroy tili sanalmish forschaga yaqinroq bo‘lgani, xalqning jo‘n, jaydari so‘zlashuv tilidan balandroq turganini bildirgan. Lekin hozirga kelib bu hol fazilatdan kamchilikka aylandi. Biz esa hamon o‘sha baland havo bilan yuribmiz. Natijada, yuzlab o‘z so‘zlarimiz o‘rniga arabiy, forsiy so‘zlarni qo‘llaymiz. Masalan, “sohib”, “molik”, “kaft”, “lunj”, “davo”, “hamshira”, “tavallud ayyomi”, “tashrif buyurdi” va hokazo. Holbuki, ularning “ega”, “olaqon”, “urt”, “et”, “em”, “embeka”, “tug‘ilgan kuni”, “keldi” singari sof turkona muqobillari borki, ularni ham ishlatib turishimiz lozim.

Bizda begona tildan kirgan so‘zki bor, to‘g‘ri-noto‘g‘riligiga qaramay, qo‘llayverishga ruju qo‘yilgan. Chunonchi, bolalar dam oladigan joy “oromgoh” deyiladi. Holbuki, forscha bu so‘z faqat “go‘riston” ma’nosida ishlatiladi. “Uslub”, “uslubchi” so‘zlarining qo‘llanishida ham shu holni ko‘rish mumkin. Ma’lumki, “uslub” so‘zi biror shaxs tutumining o‘ziga xosligini ta’minlovchi unsurlar jamini anglatadi. Bizning rasmiy va ilmiy adabiyotlarimizda esa bu so‘z “metod”, “usul” so‘zlarining muqobili sifatida qo‘llanadi va shundan kelib chiqib “metodist” so‘zi “uslubchi” deb “o‘zbekcha”lashtiriladi.

Yangi imlo qoidalarida chetdan kirgan “…olinma so‘zlar qanday aytilishidan qat’i nazar aslidagiday yozilishi kerak”ligi belgilab qo‘yilgan. Qizig‘i shundaki, dunyoda o‘zimizdan boshqa biror millat vakili “Toshkent” yoki “O‘zbekiston” so‘zlarini biz kabi aytmaydi va yozmaydi. Shunday bag‘rimizdagi qoraqalpoqlar ham ularni “Tashkent”, “O‘zbekstan”, ba’zan hatto, “Vo‘zbekstan” tarzida aytadi va yozadi. Har bir xalq so‘zlarni o‘ziga moslab aytadi va… to‘g‘ri ham qiladi. Biz-chi? Necha o‘n yillar davomida “Ashxabod”, “Olmaota” shaklida yozilib kelgan shahar nomlarini endi negadir “Ashgabad”, “Almati” tarzida yoza bosh­ladik. Chunki imlo qoidasi shuni talab qiladi. Nima uchun o‘zlashma so‘z aslidagiday yozilishi kerak? Aslidagiday yozilsa, uning o‘zlashganligi qayerda qoldi? Uncha-muncha mutaxassisning ham tishi o‘tavermaydigan xitoy, hind, yapon, koreys, arman grafikasida bitilgan so‘zlarning aslida qanday yozilganini qanday bilamizu qanday yozamiz?!

Shuningdek, ayrim oydinlarning “s” tovushini qanday ifodalash haqida qayg‘urayotgani ham uncha tushunarli emas. Bizda hech qachon bu tovush bo‘lmagan, bo‘lmaydi ham. Nega jo‘ngina “s” deyaverish o‘rniga, tilimizni burab, “s”ni aytishning tashvishini qilishimiz kerak? Nutq organlarimiz paydo qilolmaydigan tovushni ifodalovchi harfdan voz kechib qo‘yaqolsak bo‘lmaydimi? Imlo qoidalari imkon qadar til tabiatiga yaqin va odamlar kamroq xato qiladigan yo‘sinda bo‘lishi kerak emasmi?!

Bizda qo‘shma so‘zlarni to‘g‘ri yozish uchun naqd ilmiy darajaga ega tilshunos bo‘lish kerak. Shundayam qaysi bir imlo qoidasiga tayanish zarurligini bilsa! Nega bunday? Nega “Yangiyo‘l”, “Yangiyer”, “Qorasuv”, “Qoraqamish” so‘zlari qo‘shib yozilgani holda “Qizil Yulduz”, “Oq tog‘”, “Qora tog‘”, “Ulug‘ tog‘”, “O‘rta Chirchiq”, “Quyi Chirchiq”, “oq qand”, “temir yo‘l”, “tosh yo‘l” so‘zlari alohida yozilishi kerak? Har qanday qo‘shma so‘z bitta so‘z hisoblanib, bir urg‘u bilan aytilar ekan, uning qaysi so‘z turkumidan yasalganiga qaramay, bir so‘z sifatida, ya’ni qo‘shib yozilsa, osmon uzilib yerga tushadimi?! Nega endi odam yozayotgan har bir so‘zi qaysi turkumga mansubligi xususida bosh qotirishi kerak? Yoki imlo xatolar kam bo‘lib qolishidan qo‘rqamizmi? Nima uchun imlo qoidalari odamlarga emas, odamlar imlo qoidalariga moslashtirilishi kerak?

Imlo qoidalari va adabiy til me’yorlarini bir qadar erkinlashtirish, milliy tilni qolipga solish emas, uni tabiiy rivojlantirish yo‘lini izlash kerak. Shunda adabiy tilimiz sun’iylikdan qutuladi va so‘zlashuv tiliga yaqinlashadi. Yana bir mulohaza. Adabiy til me’yorlarini bir qadar liberallashtirib, so‘z birikmalari va qo‘shma so‘zlarni og‘zaki nutqqa muvofiq yozishni qoidalashtirish to‘g‘riroqmikan?

Tilimizda ilmiy atamalar yetarlicha ishlanmaganiga o‘zbek tili emas, o‘zbek olim­lari, ulardagi jur’atsizlik aybdor. Bizning til borasidagi andishamiz qo‘rqoqlik darajasiga yetgan. Turmushimizga kirib kelgan narsa-hodisalarni o‘zimizcha nomlashga botinmaymiz. Bu narsa-hodisalarni mohiyatdan kelib chiqib, o‘zbekcha atash o‘rniga tarjima qilishga urinamiz. Tabiiyki, bir tildagi biror tushunchani o‘zga tilga aynan o‘girish ko‘p hollarda ilojsiz. Demak, chetdan kelgan narsa-hodisani o‘zbekcha nomlash mumkin va kerak. Tarjima qilish emas, o‘zbekcha nomlash kerak. Axir, ruslar “paxta”ni “xlopok”, “g‘o‘za”ni “xlopchatnik” tarzida nomlab oldilar-ku!

Bizda ko‘r-ko‘rona qilingan tarjimaga ham xuddi sanamdek qarab, sig‘inadigan amaldorlar ko‘p. Oliy attestatsiya komissiyasi bo‘lajak fan doktorlaridan dissertatsiya va avtoreferatlaridagi muhim bir bandni “Himoyaga olib chiqiladigan asosiy holatlar” tarzida yozishni talab qiladi. OAK xodimlari “holatlar”ni himoyaga olib chiqib bo‘lmasligi, bu so‘z shu o‘rinda ruscha “polojeniye” so‘zining ma’nosini ifodalay olmasligini, “holatlar” o‘rniga “g‘oyalar”, “to‘xtamlar” yoki “qarashlar” deyish maqsadga muvofiq ekanini o‘ylab ko‘rgilari kelmaydi. “G‘oyalar”, “to‘xtamlar”, “qarashlar” tarzida yozib borilgan ishlar ustidan qalam tortilib, “to‘g‘rilanadi”. Holbuki, ruscha so‘zga yopishib olmay, unga sal ijodiy yondashilsa, masalaga yechim topiladi. Hayotimizda har kuni paydo bo‘layotgan yangiliklarga nom berishda ham yon-atrofimizdagi qardoshlar tajribasini o‘rganish muhim. Nima uchundir lingvistikamizda o‘zbek adabiyotshunosligi, tilshunosligi, tibbiyoti, matematikasi, texnikasi va boshqa sohalardagi bir xil narsa-hodisalar qanday atalishi qiyosiy o‘rganilmaydi. Holbuki, shuni o‘rganish ham narsa-hodisalarning to‘g‘ri nomlanishiga, ham qardosh xalqlarning yaqinlashuviga xizmat qilgan bo‘lar edi. Buning o‘rniga ko‘pchilik tilshunoslarimiz “Gipotaktik qurilmalarning kognitiv-pragmatik xususiyatlari” qabilidagi “olamshumul” izlanishlar bilan ovora!

Atama yasashdagi haddan tashqari ehtiyotkorlik ham tilimiz boyishi yo‘lidagi to‘siqdir. Chunonchi, ruslar taxtani “doska” deydi. O‘qish kechimida foydalaniladigan o‘quv qurolini ham shunday atayveradi. Biz qurilishda ishlatiladigan ashyoni “taxta” deganimiz holda o‘quv quroli bo‘lmish taxtani negadir ruschalab “doska” deymiz. Bizda ming yillar oldinoq o‘quv quroli hisoblanmish “taxta” va “taxtaxonlik” deb atalmish o‘quv bosqichi bo‘lganini o‘ylab ham ko‘rmaymiz. Bu yerda tilimizni kamsitishdan bo‘lak biror mantiq bormi?!

Keyingi yarim asrda shiddat bilan kechayotgan globallashuv sabab jug‘­rofiy chegaralar omonatlashib, axborot olish umumiy bo‘lgani sari bashariyat ham universallashib, global dunyo bir tilga intilib borayotir. Ana shunday sharoitda o‘z qiyofasini saqlab qolmoqchi bo‘lgan etnos milliy tili to‘g‘risida jiddiy qayg‘urishi kerak. Ota tilimiz shu vaqtgacha bizning milliy qiyofamizni saqlab keldi. Endi uni zamonlar sinovidan eson-omon olib o‘tish bizning ilmiy, madaniy va insoniy saviyamizga bog‘liq.

M: “Tafakkur” jurnali, 2018 yil 1-son