Тил, фалсафа ва бадиий ижоднинг ўзига хос ҳодисаси сифатида юзага келган халқ мақоллари фольклорнинг ихчам шакл, аммо теран мазмунга эга бўлган бир жанридир. Ҳар бири тилимиз кўркини, нутқимиз нафосатини, ақл-фаросат ва тафаккуримиз мантиқини ҳайратомуз бир қудрат билан намойиш этган ва эта оладиган бундай бадиият қатралари халқимизнинг кўп асрлик ҳаётий тажрибалари ва маиший турмуш тарзининг бамисоли бир ойнасидир.

СЎЗДАН СЎЗНИНГ ФАРҚИ БОР
Т. МИРЗАЕВ
филология фанлари доктори, профессор

Тил, фалсафа ва бадиий ижоднинг ўзига хос ҳодисаси сифатида юзага келган халқ мақоллари фольклорнинг ихчам шакл, аммо теран мазмунга эга бўлган бир жанридир. Ҳар бири тилимиз кўркини, нутқимиз нафосатини, ақл-фаросат ва тафаккуримиз мантиқини ҳайратомуз бир қудрат билан намойиш этган ва эта оладиган бундай бадиият қатралари халқимизнинг кўп асрлик ҳаётий тажрибалари ва маиший турмуш тарзининг бамисоли бир ойнасидир. Бу бадиий ойнада унинг ҳаётга, табиатга, инсон, оила ва жамиятга муносабати, ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий, ахлоқий-эстетик ва фалсафий қарашлари, қисқаси, Ўзи ва Ўзлиги тўла намоён бўлгандир. Шунинг учун ҳам мақоллар ғоятда кенг тарқалган бўлиб, асрлар давомида жонли сўзлашув ва ўзаро нутқий муносабатларда, бадиий, тарихий ва илмий асарларда, сиёсий ва публицистик адабиётда доимий равишда қўлланилиб келган ва қўлланмоқда. Йиллараро, даврлараро уларнинг янгилари яратилиб турган, эскиларининг — жонли муомалада, тилда мавжудларининг маъно доираси кенгайиб ёки торайиб борган. Ҳатто уларнинг муайян қисми унутилиб кетган. Чунки ўзбек халқининг бундай улкан фольклор мероси фольклористик нуқтайи назардан кейинги асрларгача деярли тўпланмай ва ўрганилмай келган. Бундан халқ мақоллари ўтмиш адиблари, шоирлари, тарихчилари эътиборидан мутлақо четда экан, деган хулоса чиқармаслигимиз керак.

Мақолга адабий нуқтайи назардан қизиқиш, асар бадиийлигини ошириш ва бадиий тил равонлигини таъминлаш учун ундан фойдаланиш ҳамма замон сўз санъаткорларининг диққат марказида бўлган. Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Яссавий, Рабғузий, Лутфий, Алишер Навоий, Бобур, Абулғози Баҳодирхон, Мунис, Огаҳий, Нодира, Муқимий, Фурқат, Аваз, Ҳамза, Садриддин Айний, Фитрат, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Ойбек, Ғафур Ғулом ва бошқа ўнлаб ижодкорларнинг асарлари синчиклаб ўрганилса, уларнинг таркибида қанчадан қанча мақоллар баъзан айнан, баъзан ўзгарган ҳолда мавжудлигига ишонч ҳосил қиламиз. Тарихимизда ҳатто мақолга махсус, агар таъбир жоиз бўлса, фольклористик нуқтайи назардан, гарчи эпизодик характерда бўлсада, муносабатда бўлинган ҳолларга ҳам дуч келамиз. ХИ асрнинг улкан тилшунос олими, фольклоршунос ва этнограф Маҳмуд Кошғарийнинг тўпловчилик фаолияти ва унинг «Девони луғотит турк» асари бунга ёрқин мисол бўла олади. «Девон»да турли муносабатлар билан туркий халқлар орасида кенг тарқалган 400 га яқин мақол ва маталлар ҳам келтириладики, уларнинг аксарияти бугун ҳам айрим ўзгаришлар билан тилимизда муваффақиятли равишда ишлатилмоқда.

Бу ўринда адабиётимиз тарихида мақоллар асосида яратилган асарлар ҳам мавжудлигини таъкидлаб ўтиш зарур. Масалан, Муҳаммад Шариф Гулханийнинг «Зарбулмасал» асари таркибида 300 дан ортиқ мақол бор. Ёки, Сулаймонқул Рожий ўзининг «Зарбулмасал» асарида 400 дан ортиқ мақолни шеърий вазнга солганлиги ҳам эътиборга лойиқ ҳодисадир.

Ўзбек халқ мақолларига муайян бир тартиб бериб, мажмуа ва хрестоматияларга киритиш, улардан махсус тўпламлар тузиш ишлари эса ХИХ асрнинг иккинчи ярмидан бошланди. Масалан, венгер олими Ҳ.Вамберининг 1867 йилда Лейпсигда нашр этилган «Чиғатой тили дарслиги» хрестоматия-луғатига ўзбек фольклори ва адабиётининг айрим намуналари қатори 112 та мақол киритилган бўлиб, уларнинг немис тилига таржимаси ҳам берилган. Шундан кейин бирин-кетин Н. Остроумов (1895), Б. Раҳмонов (1924), Ш. Жўраев (1926), Ҳ.Зарифов (1939, 1947), Б. Каримов (1939), Ш. Ризаев, Ў.Азимов, Ў. Холматов (1941), М. Афзалов, С. Иброҳимов, С.Худойберганов (1958, 1960, 1965, 1978), Р. Жуманиёзов (1964, 1967, 1970), Э. Сиддиқов (1976, 1986), Б. Саримсоқов, И. Ҳаққулов, А. Мусоқулов, Р. Зарифов (1978), Б. Саримсоқов, А. Мусоқулов, М. Мадраҳимова (1981, 1984), Ш. Шомақсудов, Ш. Шораҳмедов (1987, 1990, 2001), Т. Мирзаев, Б. Саримсоқов, А Мусоқулов (1989) каби фольклоршунослар, фан ва маданият ходимлари томонидан тузилган турли характердаги ва турли ҳажмдаги мақоллар тўпламлари нашр этилди. М. Абдураҳимов, Х. Абдураҳмонов, М. Содиқова, Ҳ. Кароматов, К. Кароматова, Ҳ. Бердиёров, Р. Расулов каби олимламинг тилшунослик ва таржтмашунослик йўналишидаги тўпламлари юзага келди. Шунингдек, Й. Чернявский, В. Рўзиматов (1959), Н. Гатсунаев (1983, 1988), А. Наумов (1985) каби таржимонларнинг меҳнати билан ўзбек халқ мақоллари рус тилида ҳам айрим-айрим тўпламлар сифатида босилиб чиқди.

Турли даврлар, турли йилларда бундай тўпламларнинг нашр этилиши халқ мақолларини тўплаш, уларга муайян бир тартиб бериш, улардаги умуминсоний ғояларни тарғиб қилишда катта аҳамиятга эга бўлди. Бу тўпламлардаги фактик материаллар, асосан, бир-бирини такрорлайди. Шунга қарамай, улар материалнинг ҳажми, танланиши, мавзуларга ажратилиши жиҳатидан бир-биридан фарқ қилади. Масалан, М. Афзалов бошчилигида тайёрланган тўпламнинг кейинги нашрига 2500 дан ортиқ мақол 34 мавзуга бўлиб берилган бўлса, Р. Жуманиёзов тўпламининг сўнгги нашрида 1047 мақол 22 мавзу остида жамланган. Ёки Б. Раҳмонов тўпламига 564, Ш. Жўраев тўпламига 711 мақол киритилган, холос.

Ўзбек халқ мақолларини тўплаш ва ўрганишдаги шубҳасиз катта ютуқ уларнинг илмий-академик нашрини тайёрлаш бўлди. 1987—1988 йилларда икки жилдда нашр этилган бу тўплам ўн уч мингга яқин халқ мақолини ўз ичига олади. Қўлингиздаги тўплам фольклоршуносликда тўпланган халқ мақолларини тўплаш ва ўрганишдаги бой тажриба асосида тузилди ҳамда ҳозиргача майжуд материалларни нисбатан тўлароқ қамраб олишга ҳаракат қилинди. Тўплам кенг китобхонлар оммасига мўлжалланганлиги учун ҳам бу ерда мақолларнинг илмий-бадиий таҳлилига кенг ўрин беришга зарурат йўқ. Аммо тўпламдан фойдаланишни осонлаштириш мақсадида мақолга хос бўлган айрим жиҳатларни алоҳида таъкидлаб ўтиш зарур.

Мақоллар кўп асрлик ҳаётий тажрибалар, доимий кундалик кузатишлар хулосасини тугал фикр тарзида қатъий қутбийликда ифодалар экан, уларда ҳар бир сўзнинг маъно хилма-хиилиги, ибораларнинг турғунлиги, шаклий барқарорлик устунлик қилади. Аммо қўлланиш ўрнига қараб уларнинг маъно доираси доимий равишда кенгайиб боради. Шунинг учун ҳам мақолдаги ҳар бир сўзга алоҳида эътибор бериш керак. Уларда шундай сўзлар борки, бу сўзлар тарихан бутунлай бошқа ма’нольарни англатган. Масалан, туз сўзи бугунги кунда минерал моддани билдиради. Тарихан бу сўз тўғри, одобли; дала, текислик ма’нольарини англатган ва фақат мақоллардагина сақланиб қолган:

Қиз сақласанг, туз сақла.

Туздаги билан эмас, уйдаги билан бўл.

Шунингдек, меҳнат сўзининг азоб-уқубат, бахтсизлик маъносини ҳам фақат мақолларда ёки айрим шевалардагина учратиш мумкин:

Меҳнат ҳам эгиз-эгиз,
Давлат ҳам эгиз-эгиз.

Сўз санъатининг маҳсули сифатида мақоллар ҳам бадиият ҳодисаларидир. Уларда бир сўзнинг ўнлаб маъно қирралари, бадиий тасвир воситалари, поэтик кўчимларининг барча намуналарини учратиш мумкин. Масалан, қўлингиздаги тўпламда қайси мақол таркибида келишига қараб биргина ёмон сўзи ёмонликдан ташқари худбинлик, текинхўриик, эгрилик, инсофсизлик, душманлик, қўрқоқлик, нодонлик, илмсизҳк, одобсизлик, бахиллик, манманлик, ношудлик, ёлғончилик, сабрсизлик, бевафолик, очкўзлик, номуссизлик, исрофгарчилик ва ҳоказо ма’нольарни ифодалайди. Бу — мақолларда сўзларнинг маъно имкониятлари нақадар кенглигини кўрсатади.

Мақоллар сўз санъати маҳсули сифатида ўз маъносида, кўчма маънода ва бар иккала маънода қўлланиши мумкин. Шунинг учун уларда бадиий-тасвирий воситаларнинг хилма-хил шаклларига дуч келамиз. Аммо мақолларда ўхшатишнинг кам ишлатилишини, унинг бу жанр учун характерли эмаслигини ҳам кўрамиз. Мақолларни ўхшатишлар билан ўзгартириб қўлласак, одатда, улар ўз мақоллик хусусиятини йўқотади. Масалан, «Булбул чаманни севар, Одам — Ватанни» мақолини булбул чаманни севгандай, одам ватанни севар ёки «Деҳқон бўИсанг, шудгор қил, Мулла бўлсанг, такрор қил» мақолини деҳқон шудгор қилгандай, мулла бўлсанг такрор қил деб кўрайликчи, бутунлай маъносизлик юзага келади.

Кейинги пайтларда матбуот саҳифаларида мақолнинг ана шу хусусиятини ҳисобга олмай, ўзгартириб қўллаш ҳолларига дуч келмоқдамиз. Масалан, «Устоз отангдан улуғ» мақоли «Устоз отангдай улуғ» тарзида бузиб қўлланмоқда. Бунда отани камситиш ҳолати йўқ, шундай бўлганда халқ «Ота рози — худо рози» деган мақолни яратмас эди. Бу ерда устоз ҳурматини бўрттириш бор. Қолаверса, халқда барча одамзоднинг биринчи якка-ягона устози Оллоҳдир, деган тушунчалар ҳам бор. Иккинчидан, устоз билан ота тенглаштириб қўйилса, мақол мазмуни бутунлай ўзгариб, халқ қарашларига зид бўлиб қолади. Тўғри, кўп вариантлилик мақоллар учун хос ҳодиса. Аммо бу мақолларни истаганча ўзгартириш мумкин дегани эмас. Вариантлиликнинг ҳам ўзига хос табиий қонуниятлари бор.

Мақоллар кетма-кет келганда, бири иккинчисини инкор этгандек, бир-бирига зиддек туюлиши мумкин. Аслида эса қўлланиш вазиятга қараб турли-туман маъно-мазмунни ифодалаганлигини унутмаслик керак. Қуйидаги мақолларга эътибор қилинг:

Кўпни ёмонлаган кўмувсиз қолар
Кўпни ёмонлаган кўмильар.

Ёки:
Ҳисоблашган дўст эмас
Ҳисобли дўст айрилмас.

Келтирилган мақоллар бир-бирига зид эмас. Ёки бири иккинчисининг бузилган варианти ҳам эмас. Улар ўз маъносига эга мустақил мақоллардир:

Кўпни ёмонлаган кўмувсиз қолар.

Маълумки, халқимиз марҳумларга алоҳида ҳурмат кўрсатади. Тириклигида қанчалик ёмон бўлишмасин, улар ҳақида ёмон сўз айтишдан, гарчи тўғри бўлса ҳам, тийилади. Мақолда эса бундай кишиламинг азасига ҳам кишилар истар-истамас келиши, тилида айтмаса ҳам, дилида уларнинг аслида ким бўлганини унутмаслиги ўз ифодасини топган. Бундай қатъий ҳукмда ўзига хос огоҳлантириш ҳолати тасвирланган.

Кўпни ёмонлаган кўмилар.

Бу ерда ҳалок бўлар, эл назаридан қолар деган маъно ифодаланган.

Ҳисоблашган до ъст эмас.

Баъзи кишилар арзимас хизматларини ҳам дўстга миннат қилишади. Бу ерда сўз ўша ҳақда кетмоқда.

Ҳисобли дўст айрилмас.

Бу мақолда эса дўст киши дўстнинг яхшиликларини унутмаслиги, доимо ёдда тутиши керак, деган маъно ифодаланмоқда.

Мақолларнинг жонли жараёнда, вазиятга қараб қўлланилишидан мазкур тўпламга хос яна бир хусусият келиб чиқади, яъни баъзи мақоллар мисралар ўрни алмашган ҳолда мавзуларда такрорланган. Бу тўплам ҳажмини сунъий кўпайтириш учун тузувчилар ўйлаб чиққан нарса эмас. Тўпламдаги барча мақоллар халқдан ёзиб олинган ва улар Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Тил ва адабиёт институтининг фольклор архивида сақланади. Ана шу қаторлар алмашуви, ҳатто сўзлар, ибораларнинг ўрин аҳнашувида ҳам маъно ўзгачалиги юзага келади. Масалан, сўз исрофгар хотин ҳақида кетаётган бўлса, мақолни «Лимча мулла — диннинг шўри, Ёмон хотин — уннинг шўри» шаклида, сўз чаласавод дин вакили ҳақида кетаётган бўлса, уни «Ёмон хотин — уннинг шўри, Лимча мулла — диннинг шўри» шаклида қўллайдилар. Бундай ҳолатларда маъно урғуси, одатда, иккинчи мисрага тушади.

Яна бир мулоҳаза: Юртимиз мустақилликка эришуви туфайли кўп нарсалар ижобий қутбга ўзгарди. Жумладан, диний қадриятлар тўлалигича тикланди. Мақолларнинг ҳам қўлланишида турфаликлар юзага келди. Аммо диний қадриятларнинг тикланиши дин ниқобида юрган текинхўрлар, ёвузлар бутунлай йўқолди дегани эмас. Мутаассиблик ҳозир ҳам мавжуд. Чаласавод мулла, имомлар ҳозир ҳам топилади.

Тўпламда дин билан боғлиқ мақоллар ана шулар ҳақида эканлигини китобхон яхши билади, деб ўйлаймиз. Шунингдек, бундай мақоллар тарихан турли-туман муносабатларни ифодалаганлигини, тилимизда асрлар давомида ишлатилиб келиниб, бугунги кунда эса, асосан, кўчма маънода қўлланишини ҳам унутмаслик керак.

Мақоллар тўплами бир забт билан ўқиб чиқиладиган асар эмас. Унга барча соҳа кишилари турли муносабат билан ҳар доим, ҳар куни мурожаат қилишлари мумкин. Ана шунда тўплам унга мурожаат қилувчиларнинг бирор-бир ҳожатини чиқара олса, тузувчилар ўз мақсадларига эришган бўладилар.

ЕВРОПАГА ТАРҚАЛГАН ЎЗБЕК МАҚОЛЛАРИ
Умид Бекмуҳаммад

1865 йил. Венгрия.Ушбу давлат Фанлар Академиясининг филология бўлими ўша санада “Тилшунослик ахбороти” нинг 4-томлик 2-сонини чоп этиб, 271-315 саҳифаларда Ўзбек халқ мақолларини нашр қилди.44 та мақол, эртак,топишмоқлар киритилган тўплам тез орада Европа илмий жамоатчилигида катта шов-шувга сабаб бўлди. Чунки, шунгача бўлган даврда Европада ўзбек халқ мақолларини ҳеч ким чоп этдирмаганди.Қолаверса, ушбу мақол, топишмоқ ва эртакларни нашр қилдирган шахс ҳам Ўрта Осиёлик муҳожир эди-да.Хўш у ким ва у қандай мақолларни Европа жамоатчилигига тақдим қилганди?
Тарихдан аёнки, 1863 йили Венгриялик Ҳерман Вамбери Ўрта Осиёга Туркиялик Ҳожи Рашид Афанди қиёфасида келиб, кетишида ўзи билан маҳаллий муллаввачани олиб кетганди. У асли Қўнғиротлик, ўша вақтда Хивадаги Муҳаммад Аминхон мадрасасида таҳсил олаётган 19 ёшлик Мулла Исҳоқ эди.Арабистонга бориб ҳаж зиёратини адо этишни истаб, Вамберига қўшилганича Маккага эмас, Венгрияга бориб қолган мулла Исҳоқ, Будапештдаги Фанлар Академиясида ишлаганди.
Унинг чоп этдирган мақоллари орасида қуйидагилар бўлган :”Одам оласи ичида, ҳайвон оласи сиртида”, “ Энасини кўриб, қизини ол, қорасини кўриб, бўзини ол”, Очлик нени едирмас, тўқлик нени дедирмас”, Асал тутган бармоғин ялар”, “Тилдан келган ҳам қўлдан келса, ҳамма одам гадо бўлмай, султон бўларди”, “Даъвогаринг подшо бўлса, арзингни оллоҳ эшитсин”, “Қорани ювсанг оқ бўлмас”, Шошилган ишга шайтон қўшилур”, “Узоқ бўлса ҳам йўл яхши, ёмон бўлса ҳам қиз яхши”, “Арпа буғдой ош бўлур, олтин-кумуш тош бўлур”, “ Қўлим очиқ, юзум очиқ”, “От ориқликда, йигит ғарибликда билинар”, “Имом уйиннан ош чиқмас, ўлик юзиннан ёш чиқмас”, “ Балиқ еган тўқ бўлур, куч-қуввати йўқ бўлур”, “Осилажақ одам сувга сакрамас” ва бошқалар.

Мулла Исҳоқ ( 1834 йил Қўнғирот—1892 йил Будапешт) ёт элларда ишлаб юриб, ўзбек мақолларини Европада Хоразм шевасида ( биз юқорида унинг Венгрияда нашр этдирган тўпламдаги мақолларини тушунарли бўлиши учун Хоразм шевасида эмас, бугунги ўзбек адабий тилида келтириб ўтдик—У.Б.) чоп этдирган биринчи миллатдошимиз ҳисобланади.

Маълумки, мақол—халқ оғзаки ижоди ҳақидаги жанр бўлиб, мақолларда аждодларнинг ҳаётий тажрибалари, орзу интилишлари, давлат ва жамиятга муносабати, тарихи, руҳий ҳолати, фалсафий, этик ва эстетик туйғулари, ижобий фазилатлари мужасссамлашган бўлади.Мақоллар асрлар мобайнида халқ орасида сайқалланиб, ихчам, лўнда ва содда поэтик шаклга келган.

Мақоллар мавзу жиҳатдан ниҳоятда бой ва турфа хилда бўлиб, Ватан, меҳнат, тил ва нутқ маданияти, севги ва муҳаббат каби мавзуларда, шунингдек салбий хислатлар хусусида ҳам бўлиб, инсонни олийжанобликка чорлаб туради. Содда қилиб халқ тилида айтганда мақоллар—фикрлар қаймоғи, илмий қилиб айтганда, мақоллар мазмун ва шаклнинг диалектик бирлиги, кўп ҳолларда қофиядошлик, баъзан кўп маънолилик, мажозий маъноларга бойлик каби хусусиятларга эга. Мақолларда антитеза ҳодисаси кўплаб учраб туради. Масалан: “ Каттага ҳурматда бўл, кичикка изззатда бўл”, “Яхшидан от қолади, ёмондан дод қолади.”

Туркий халқларнинг мақолларидан намуналар дастлаб Маҳмуд Қошғарийнинг “Девону луғатит турк” асарида келтирилган эди. Масалан, унинг асарида “ Киши оласи ичтин, йилқи оласи тоштин” сингари ҳозирдаям ишлатиладиган кўплаб мақоллар келтириб ўтилган.”

Мақоллар баъзан масал, матал, зарбулмасал, нақл, ҳикмат, ҳикматли сўз, танбеҳ, машойиқлар сўзи, донишмандлар сўзи, оталар сўзи каби номлар билан ҳам юритилади.Масалан, Навоий ҳазратларининг асарларидаги кўплаб иборалар( “Тилга эътиборсиз, элга эътиборсиз” каби ва бошқалар) ҳам мақол даражасида халқ орасида кенг тарқалиб кетган. Мақолларнинг ижтимоий-сиёсий ва тарбиявий аҳамияти ғоят катта. Мақолда асосан тўла тугалланган фикр-хулоса ифодаланади.

Ўзбек халқ мақолларини илмий ўрганиш ва улардан намуналар келтириш ишига Венгриялик Ҳерман Вамбери , Россиялик А.Самойлович каби олимлар Х1Х аср охири ва ХХ аср бошларида катта ҳисса қўшгандилар.1863 йилда Ўрта Осиёда бўлган Вамбери 1867 йилда Германиянинг Лейпциг шаҳрида нашр этилган “Чиғатой тили дарслиги” асарига асосан Хоразмда оммалашган бир қанча мақолларни киритганди.1902-1908 йилларда ватанимизга сафар қилган А.Н.Самойлович ҳам фольклор ишларини ўрганиш асносида бир қанча достон, эртаклар билан бирга мақолларни ҳам ёзиб олиб, 1909 -1910 йилларда Петербургдаги “ Рус археология жамиятининг шарқ бўлими” нашрида чоп этдирганди.Шундан сўнг бу борада Н.В.Остроумов, В.Диваевлар ҳам катта ишлар қилишди.

Фольклоршуносликнинг ривож топиши натижасида эса Ғози Олим Юнусов, Ҳоди Зариф, Мансур Афзалов, Музайяна Алавия, Буюк Каримий, Туроб Тўла, С.Иброҳимов, М, Саидов, М.Муродов, З.Ҳусаинова, Т.Мирзаев, Б.Саримсоқов, Ҳ. Раззоқов, В.Муродов, Р.Усмонов, Р.Исҳоқов, О.Холмирзаев, С.Худойберганов, Р.Комилов, А.Мусоқулов, Р.Жуманиёзов, Э.Сиддиқовлар самарали меҳнат қилишди.Уларнинг илмий изланишлари самараси ўлароқ бир нечта илмий тўпламларда,газета-журналларда мақоллар чоп этиб борилди.Шунингдек бир неча диссертациялар ёқланди.Кенг жамоатчиликка эса “Денгиздан қатралар”, “Қанотли сўзлар” номли тўпламлар, икки жилдлик “Ўзбек халқ мақоллари” ва 26 босма табоқдан иборат яна шу номдаги китоб турли нашриётларда чоп этилганди.

Ўзбек фольклоршунослигига катта ҳисса қўшган Тўра Мирзаев, Баҳодир Саримсоқов, Асқар Мусоқулов, Эркин Сиддиқовлар томонидан турли йилларда тўпланган ва сизнинг эътиборингизга ҳавола этилаётган ушбу китоб сизнинг зеҳнингиз ҳамда тафаккурингизга юксалишига ҳисса қўшади дея ўйлаймиз.

    Til, falsafa va badiiy ijodning o’ziga xos hodisasi sifatida yuzaga kelgan xalq maqollari folklorning ixcham shakl, ammo teran mazmunga ega bo’lgan bir janridir. Har biri tilimiz ko’rkini, nutqimiz nafosatini, aql-farosat va tafakkurimiz mantiqini hayratomuz bir qudrat bilan namoyish etgan va eta oladigan bunday badiiyat qatralari xalqimizning ko’p asrlik hayotiy tajribalari va maishiy turmush tarzining bamisoli bir oynasidir.

SO’ZDAN SO’ZNING FARQI BOR
T. MIRZAYEV
filologiya fanlari doktori, professor

Til, falsafa va badiiy ijodning o’ziga xos hodisasi sifatida yuzaga kelgan xalq maqollari folklorning ixcham shakl, ammo teran mazmunga ega bo’lgan bir janridir. Har biri tilimiz ko’rkini, nutqimiz nafosatini, aql-farosat va tafakkurimiz mantiqini hayratomuz bir qudrat bilan namoyish etgan va eta oladigan bunday badiiyat qatralari xalqimizning ko’p asrlik hayotiy tajribalari va maishiy turmush tarzining bamisoli bir oynasidir. Bu badiiy oynada uning hayotga, tabiatga, inson, oila va jamiyatga munosabati, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-estetik va falsafiy qarashlari, qisqasi, O’zi va O’zligi to’la namoyon bo’lgandir. Shuning uchun ham maqollar g’oyatda keng tarqalgan bo’lib, asrlar davomida jonli so’zlashuv va o’zaro nutqiy munosabatlarda, badiiy, tarixiy va ilmiy asarlarda, siyosiy va publitsistik adabiyotda doimiy ravishda qo’llanilib kelgan va qo’llanmoqda. Yillararo, davrlararo ularning yangilari yaratilib turgan, eskilarining — jonli muomalada, tilda mavjudlarining ma’no doirasi kengayib yoki torayib borgan. Hatto ularning muayyan qismi unutilib ketgan. Chunki o’zbek xalqining bunday ulkan folklor merosi folkloristik nuqtayi nazardan keyingi asrlargacha deyarli to’planmay va o’rganilmay kelgan. Bundan xalq maqollari o’tmish adiblari, shoirlari, tarixchilari e’tiboridan mutlaqo chetda ekan, degan xulosa chiqarmasligimiz kerak.

Maqolga adabiy nuqtayi nazardan qiziqish, asar badiiyligini oshirish va badiiy til ravonligini ta’minlash uchun undan foydalanish hamma zamon so’z san’atkorlarining diqqat markazida bo’lgan. Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Rabg’uziy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Bobur, Abulg’ozi Bahodirxon, Munis, Ogahiy, Nodira, Muqimiy, Furqat, Avaz, Hamza, Sadriddin Ayniy, Fitrat, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, Oybek, G’afur G’ulom va boshqa o’nlab ijodkorlarning asarlari sinchiklab o’rganilsa, ularning tarkibida qanchadan qancha maqollar ba’zan aynan, ba’zan o’zgargan holda mavjudligiga ishonch hosil qilamiz. Tariximizda hatto maqolga maxsus, agar ta’bir joiz bo’lsa, folkloristik nuqtayi nazardan, garchi epizodik xarakterda bo’lsa-da, munosabatda bo’lingan hollarga ham duch kelamiz. XI asrning ulkan tilshunos olimi, folklorshunos va etnograf Mahmud Koshg’ariyning to’plovchilik faoliyati va uning «Devoni lug’otit turk» asari bunga yorqin misol bo’la oladi. «Devon»da turli munosabatlar bilan turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan 400 ga yaqin maqol va matallar ham keltiriladiki, ularning aksariyati bugun ham ayrim o’zgarishlar bilan tilimizda muvaffaqiyatli ravishda ishlatilmoqda.

Bu o’rinda adabiyotimiz tarixida maqollar asosida yaratilgan asarlar ham mavjudligini ta’kidlab o’tish zarur. Masalan, Muhammad Sharif Gulxaniyning «Zarbulmasal» asari tarkibida 300 dan ortiq maqol bor. Yoki, Sulaymonqul Rojiy o’zining «Zarbulmasal» asarida 400 dan ortiq maqolni she’riy vaznga solganligi ham e’tiborga loyiq hodisadir.

O’zbek xalq maqollariga muayyan bir tartib berib, majmua va xrestomatiyalarga kiritish, ulardan maxsus to’plamlar tuzish ishlari esa XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi. Masalan, venger olimi H.Vamberining 1867-yilda Leypsigda nashr etilgan «Chig’atoy tili darsligi» xrestomatiya-lug’atiga o’zbek folklori va adabiyotining ayrim namunalari qatori 112 ta maqol kiritilgan bo’lib, ularning nemis tiliga tarjimasi ham berilgan. Shundan keyin birin-ketin N. Ostroumov (1895), B. Rahmonov (1924), Sh. Jo’rayev (1926), H.Zarifov (1939, 1947), B. Karimov (1939), Sh. Rizayev, O’.Azimov, O’. Xolmatov (1941), M. Afzalov, S. Ibrohimov, S.Xudoyberganov (1958, 1960, 1965, 1978), R. Jumaniyozov (1964, 1967, 1970), E. Siddiqov (1976, 1986), B. Sarimsoqov, I. Haqqulov, A. Musoqulov, R. Zarifov (1978), B. Sarimsoqov, A. Musoqulov, M. Madrahimova (1981, 1984), Sh. Shomaqsudov, Sh. Shorahmedov (1987, 1990, 2001), T. Mirzayev, B. Sarimsoqov, A Musoqulov (1989) kabi folklorshunoslar, fan va madaniyat xodimlari tomonidan tuzilgan turli xarakterdagi va turli hajmdagi maqollar to’plamlari nashr etildi. M. Abdurahimov, X. Abdurahmonov, M. Sodiqova, H. Karomatov, K. Karomatova, H. Berdiyorov, R. Rasulov kabi olimlaming tilshunoslik va tarjtmashunoslik yo’nalishidagi to’plamlari yuzaga keldi. Shuningdek, Y. Chernyavskiy, V. Ro’zimatov (1959), N. Gatsunayev (1983, 1988), A. Naumov (1985) kabi tarjimonlarning mehnati bilan o’zbek xalq maqollari rus tilida ham ayrim-ayrim to’plamlar sifatida bosilib chiqdi.
Turli davrlar, turli yillarda bunday to’plamlarning nashr etilishi xalq maqollarini to’plash, ularga muayyan bir tartib berish, ulardagi umuminsoniy g’oyalarni targ’ib qilishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu to’plamlardagi faktik materiallar, asosan, bir-birini takrorlaydi. Shunga qaramay, ular materialning hajmi, tanlanishi, mavzularga ajratilishi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Masalan, M. Afzalov boshchiligida tayyorlangan to’plamning keyingi nashriga 2500 dan ortiq maqol 34 mavzuga bo’lib berilgan bo’lsa, R. Jumaniyozov to’plamining so’nggi nashrida 1047 maqol 22 mavzu ostida jamlangan. Yoki B. Rahmonov to’plamiga 564, Sh. Jo’rayev to’plamiga 711 maqol kiritilgan, xolos.

O’zbek xalq maqollarini to’plash va o’rganishdagi shubhasiz katta yutuq ularning ilmiy-akademik nashrini tayyorlash bo’ldi. 1987—1988-yillarda ikki jildda nashr etilgan bu to’plam o’n uch mingga yaqin xalq maqolini o’z ichiga oladi. Qo’lingizdagi to’plam folklorshunoslikda to’plangan xalq maqollarini to’plash va o’rganishdagi boy tajriba asosida tuzildi hamda hozirgacha mayjud materiallarni nisbatan to’laroq qamrab olishga harakat qilindi. To’plam keng kitobxonlar ommasiga mo’ljallanganligi uchun ham bu yerda maqollarning ilmiy-badiiy tahliliga keng o’rin berishga zarurat yo’q. Ammo to’plamdan foydalanishni osonlashtirish maqsadida maqolga xos bo’lgan ayrim jihatlarni alohida ta’kidlab o’tish zarur.

Maqollar ko’p asrlik hayotiy tajribalar, doimiy kundalik kuzatishlar xulosasini tugal fikr tarzida qat’iy qutbiylikda ifodalar ekan, ularda har bir so’zning ma’no xilma-xiiligi, iboralarning turg’unligi, shakliy barqarorlik ustunlik qiladi. Ammo qo’llanish o’rniga qarab ularning ma’no doirasi doimiy ravishda kengayib boradi. Shuning uchun ham maqoldagi har bir so’zga alohida e’tibor berish kerak. Ularda shunday so’zlar borki, bu so’zlar tarixan butunlay boshqa ma’nolarni anglatgan. Masalan, tuz so’zi bugungi kunda mineral moddani bildiradi. Tarixan bu so’z to’g’ri, odobli; dala, tekislik ma’nolarini anglatgan va faqat maqollardagina saqlanib qolgan:

Qiz saqlasang, tuz saqla.

Tuzdagi bilan emas, uydagi bilan bo’l.

Shuningdek, mehnat so’zining azob-uqubat, baxtsizlik ma’nosini ham faqat maqollarda yoki ayrim shevalardagina uchratish mumkin:

Mehnat ham egiz-egiz,
Davlat ham egiz-egiz.

So’z san’atining mahsuli sifatida maqollar ham badiiyat hodisalaridir. Ularda bir so’zning o’nlab ma’no qirralari, badiiy tasvir vositalari, poetik ko’chimlarining barcha namunalarini uchratish mumkin. Masalan, qo’lingizdagi to’plamda qaysi maqol tarkibida kelishiga qarab birgina yomon so’zi yomonlikdan tashqari xudbinlik, tekinxo’riik, egrilik, insofsizlik, dushmanlik, qo’rqoqlik, nodonlik, ilmsizhk, odobsizlik, baxillik, manmanlik, noshudlik, yolg’onchilik, sabrsizlik, bevafolik, ochko’zlik, nomussizlik, isrofgarchilik va hokazo ma’nolarni ifodalaydi. Bu — maqollarda so’zlarning ma’no imkoniyatlari naqadar kengligini ko’rsatadi.
Maqollar so’z san’ati mahsuli sifatida o’z ma’nosida, ko’chma ma’noda va bar ikkala ma’noda qo’llanishi mumkin. Shuning uchun ularda badiiy-tasviriy vositalarning xilma-xil shakllariga duch kelamiz. Ammo maqollarda o’xshatishning kam ishlatilishini, uning bu janr uchun xarakterli emasligini ham ko’ramiz. Maqollarni o’xshatishlar bilan o’zgartirib qo’llasak, odatda, ular o’z maqollik xususiyatini yo’qotadi. Masalan, «Bulbul chamanni sevar, Odam — Vatanni» maqolini bulbul chamanni sevganday, odam vatanni sevar yoki «Dehqon bo’Isang, shudgor qil, Mulla bo’lsang, takror qil» maqolini dehqon shudgor qilganday, mulla bo’lsang takror qil deb ko’raylik-chi, butunlay ma’nosizlik yuzaga keladi.

Keyingi paytlarda matbuot sahifalarida maqolning ana shu xususiyatini hisobga olmay, o’zgartirib qo’llash hollariga duch kelmoqdamiz. Masalan, «Ustoz otangdan ulug’» maqoli «Ustoz otangday ulug’» tarzida buzib qo’llanmoqda. Bunda otani kamsitish holati yo’q, shunday bo’lganda xalq «Ota rozi — xudo rozi» degan maqolni yaratmas edi. Bu yerda ustoz hurmatini bo’rttirish bor. Qolaversa, xalqda barcha odamzodning birinchi yakka-yagona ustozi Ollohdir, degan tushunchalar ham bor. Ikkinchidan, ustoz bilan ota tenglashtirib qo’yilsa, maqol mazmuni butunlay o’zgarib, xalq qarashlariga zid bo’lib qoladi. To’g’ri, ko’p variantlilik maqollar uchun xos hodisa. Ammo bu maqollarni istagancha o’zgartirish mumkin degani emas. Variantlilikning ham o’ziga xos tabiiy qonuniyatlari bor.
Maqollar ketma-ket kelganda, biri ikkinchisini inkor etgandek, bir-biriga ziddek tuyulishi mumkin. Aslida esa qo’llanish vaziyatga qarab turli-tuman ma’no-mazmunni ifodalaganligini unutmaslik kerak. Quyidagi maqollarga e’tibor qiling:

Ko’pni yomonlagan ko’muvsiz qolar
Ko’pni yomonlagan ko’milar.

Yoki:
Hisoblashgan do’st emas
Hisobli do’st ayrilmas.

Keltirilgan maqollar bir-biriga zid emas. Yoki biri ikkinchisining buzilgan varianti ham emas. Ular o’z ma’nosiga ega mustaqil maqollardir:

Ko’pni yomonlagan ko’muvsiz qolar.

Ma’lumki, xalqimiz marhumlarga alohida hurmat ko’rsatadi. Tirikligida qanchalik yomon bo’lishmasin, ular haqida yomon so’z aytishdan, garchi to’g’ri bo’lsa ham, tiyiladi. Maqolda esa bunday kishilaming azasiga ham kishilar istar-istamas kelishi, tilida aytmasa ham, dilida ularning aslida kim bo’lganini unutmasligi o’z ifodasini topgan. Bunday qat’iy hukmda o’ziga xos ogohlantirish holati tasvirlangan.
Ko’pni yomonlagan ko’milar.

Bu yerda halok bo’lar, el nazaridan qolar degan ma’no ifodalangan.

Hisoblashgan do ‘st emas.

Ba’zi kishilar arzimas xizmatlarini ham do’stga minnat qilishadi. Bu yerda so’z o’sha haqda ketmoqda.

Hisobli do’st ayrilmas.

Bu maqolda esa do’st kishi do’stning yaxshiliklarini unutmasligi, doimo yodda tutishi kerak, degan ma’no ifodalanmoqda.

Maqollarning jonli jarayonda, vaziyatga qarab qo’llanilishidan mazkur to’plamga xos yana bir xususiyat kelib chiqadi, ya’ni ba’zi maqollar misralar o’rni almashgan holda mavzularda takrorlangan. Bu to’plam hajmini sun’iy ko’paytirish uchun tuzuvchilar o’ylab chiqqan narsa emas. To’plamdagi barcha maqollar xalqdan yozib olingan va ular O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutining folklor arxivida saqlanadi. Ana shu qatorlar almashuvi, hatto so’zlar, iboralarning o’rin ahnashuvida ham ma’no o’zgachaligi yuzaga keladi. Masalan, so’z isrofgar xotin haqida ketayotgan bo’lsa, maqolni «Limcha mulla — dinning sho’ri, Yomon xotin — unning sho’ri» shaklida, so’z chalasavod din vakili haqida ketayotgan bo’lsa, uni «Yomon xotin — unning sho’ri, Limcha mulla — dinning sho’ri» shaklida qo’llaydilar. Bunday holatlarda ma’no urg’usi, odatda, ikkinchi misraga tushadi.
Yana bir mulohaza: Yurtimiz mustaqillikka erishuvi tufayli ko’p narsalar ijobiy qutbga o’zgardi. Jumladan, diniy qadriyatlar to’laligicha tiklandi. Maqollarning ham qo’llanishida turfaliklar yuzaga keldi. Ammo diniy qadriyatlarning tiklanishi din niqobida yurgan tekinxo’rlar, yovuzlar butunlay yo’qoldi degani emas. Mutaassiblik hozir ham mavjud. Chalasavod mulla, imomlar hozir ham topiladi.

To’plamda din bilan bog’liq maqollar ana shular haqida ekanligini kitobxon yaxshi biladi, deb o’ylaymiz. Shuningdek, bunday maqollar tarixan turli-tuman munosabatlarni ifodalaganligini, tilimizda asrlar davomida ishlatilib kelinib, bugungi kunda esa, asosan, ko’chma ma’noda qo’llanishini ham unutmaslik kerak.

Maqollar to’plami bir zabt bilan o’qib chiqiladigan asar emas. Unga barcha soha kishilari turli munosabat bilan har doim, har kuni murojaat qilishlari mumkin. Ana shunda to’plam unga murojaat qiluvchilarning biror-bir hojatini chiqara olsa, tuzuvchilar o’z maqsadlariga erishgan bo’ladilar.

YEVROPAGA TARQALGAN O‘ZBЕK MAQOLLARI
Umid Bekmuhammad

1865 yil. Vengriya.Ushbu davlat Fanlar Akademiyasining filologiya bo‘limi o‘sha sanada “Tilshunoslik axboroti” ning 4-tomlik 2-sonini chop etib, 271-315 sahifalarda O‘zbek xalq maqollarini nashr qildi.44 ta maqol, ertak,topishmoqlar kiritilgan to‘plam tez orada Yevropa ilmiy jamoatchiligida katta shov-shuvga sabab bo‘ldi. Chunki, shungacha bo‘lgan davrda Yevropada o‘zbek xalq maqollarini hech kim chop etdirmagandi.Qolaversa, ushbu maqol, topishmoq va ertaklarni nashr qildirgan shaxs ham O‘rta Osiyolik muhojir edi-da.Xo‘sh u kim va u qanday maqollarni Yevropa jamoatchiligiga taqdim qilgandi?
Tarixdan ayonki, 1863 yili Vengriyalik Herman Vamberi O‘rta Osiyoga Turkiyalik Hoji Rashid Afandi qiyofasida kelib, ketishida o‘zi bilan mahalliy mullavvachani olib ketgandi. U asli Qo‘ng‘irotlik, o‘sha vaqtda Xivadagi Muhammad Aminxon madrasasida tahsil olayotgan 19 yoshlik Mulla Is’hoq edi.Arabistonga borib haj ziyoratini ado etishni istab, Vamberiga qo‘shilganicha Makkaga emas, Vengriyaga borib qolgan mulla Is’hoq, Budapeshtdagi Fanlar Akademiyasida ishlagandi.
Uning chop etdirgan maqollari orasida quyidagilar bo‘lgan :”Odam olasi ichida, hayvon olasi sirtida”, “ Enasini ko‘rib, qizini ol, qorasini ko‘rib, bo‘zini ol”, Ochlik neni yedirmas, to‘qlik neni dedirmas”, Asal tutgan barmog‘in yalar”, “Tildan kelgan ham qo‘ldan kelsa, hamma odam gado bo‘lmay, sulton bo‘lardi”, “Da’vogaring podsho bo‘lsa, arzingni olloh eshitsin”, “Qorani yuvsang oq bo‘lmas”, Shoshilgan ishga shayton qo‘shilur”, “Uzoq bo‘lsa ham yo‘l yaxshi, yomon bo‘lsa ham qiz yaxshi”, “Arpa bug‘doy osh bo‘lur, oltin-kumush tosh bo‘lur”, “ Qo‘lim ochiq, yuzum ochiq”, “Ot oriqlikda, yigit g‘ariblikda bilinar”, “Imom uyinnan osh chiqmas, o‘lik yuzinnan yosh chiqmas”, “ Baliq yegan to‘q bo‘lur, kuch-quvvati yo‘q bo‘lur”, “Osilajaq odam suvga sakramas” va boshqalar.

Mulla Is’hoq ( 1834 yil Qo‘ng‘irot—1892 yil Budapesht) yot ellarda ishlab yurib, o‘zbek maqollarini Yevropada Xorazm shevasida ( biz yuqorida uning Vengriyada nashr etdirgan to‘plamdagi maqollarini tushunarli bo‘lishi uchun Xorazm shevasida emas, bugungi o‘zbek adabiy tilida keltirib o‘tdik—U.B.) chop etdirgan birinchi millatdoshimiz hisoblanadi.

Ma’lumki, maqol—xalq og‘zaki ijodi haqidagi janr bo‘lib, maqollarda ajdodlarning hayotiy tajribalari, orzu intilishlari, davlat va jamiyatga munosabati, tarixi, ruhiy holati, falsafiy, etik va estetik tuyg‘ulari, ijobiy fazilatlari mujasssamlashgan bo‘ladi.Maqollar asrlar mobaynida xalq orasida sayqallanib, ixcham, lo‘nda va sodda poetik shaklga kelgan.

Maqollar mavzu jihatdan nihoyatda boy va turfa xilda bo‘lib, Vatan, mehnat, til va nutq madaniyati, sevgi va muhabbat kabi mavzularda, shuningdek salbiy xislatlar xususida ham bo‘lib, insonni oliyjanoblikka chorlab turadi. Sodda qilib xalq tilida aytganda maqollar—fikrlar qaymog‘i, ilmiy qilib aytganda, maqollar mazmun va shaklning dialektik birligi, ko‘p hollarda qofiyadoshlik, ba’zan ko‘p ma’nolilik, majoziy ma’nolarga boylik kabi xususiyatlarga ega. Maqollarda antiteza hodisasi ko‘plab uchrab turadi. Masalan: “ Kattaga hurmatda bo‘l, kichikka izzzatda bo‘l”, “Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod qoladi.”

Turkiy xalqlarning maqollaridan namunalar dastlab Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asarida keltirilgan edi. Masalan, uning asarida “ Kishi olasi ichtin, yilqi olasi toshtin” singari hozirdayam ishlatiladigan ko‘plab maqollar keltirib o‘tilgan.”

Maqollar ba’zan masal, matal, zarbulmasal, naql, hikmat, hikmatli so‘z, tanbeh, mashoyiqlar so‘zi, donishmandlar so‘zi, otalar so‘zi kabi nomlar bilan ham yuritiladi.Masalan, Navoiy hazratlarining asarlaridagi ko‘plab iboralar( “Tilga e’tiborsiz, elga e’tiborsiz” kabi va boshqalar) ham maqol darajasida xalq orasida keng tarqalib ketgan. Maqollarning ijtimoiy-siyosiy va tarbiyaviy ahamiyati g‘oyat katta. Maqolda asosan to‘la tugallangan fikr-xulosa ifodalanadi.

O‘zbek xalq maqollarini ilmiy o‘rganish va ulardan namunalar keltirish ishiga Vengriyalik Herman Vamberi , Rossiyalik A.Samoylovich kabi olimlar X1X asr oxiri va XX asr boshlarida katta hissa qo‘shgandilar.1863 yilda O‘rta Osiyoda bo‘lgan Vamberi 1867 yilda Germaniyaning Leypsig shahrida nashr etilgan “Chig‘atoy tili darsligi” asariga asosan Xorazmda ommalashgan bir qancha maqollarni kiritgandi.1902-1908 yillarda vatanimizga safar qilgan A.N.Samoylovich ham folklor ishlarini o‘rganish asnosida bir qancha doston, ertaklar bilan birga maqollarni ham yozib olib, 1909 -1910 yillarda Peterburgdagi “ Rus arxeologiya jamiyatining sharq bo‘limi” nashrida chop etdirgandi.Shundan so‘ng bu borada N.V.Ostroumov, V.Divayevlar ham katta ishlar qilishdi.

Folklorshunoslikning rivoj topishi natijasida esa G‘ozi Olim Yunusov, Hodi Zarif, Mansur Afzalov, Muzayyana Alaviya, Buyuk Karimiy, Turob To‘la, S.Ibrohimov, M, Saidov, M.Murodov, Z.Husainova, T.Mirzayev, B.Sarimsoqov, H. Razzoqov, V.Murodov, R.Usmonov, R.Is’hoqov, O.Xolmirzayev, S.Xudoyberganov, R.Komilov, A.Musoqulov, R.Jumaniyozov, E.Siddiqovlar samarali mehnat qilishdi.Ularning ilmiy izlanishlari samarasi o‘laroq bir nechta ilmiy to‘plamlarda,gazeta-jurnallarda maqollar chop etib borildi.Shuningdek bir necha dissertatsiyalar yoqlandi.Keng jamoatchilikka esa “Dengizdan qatralar”, “Qanotli so‘zlar” nomli to‘plamlar, ikki jildlik “O‘zbek xalq maqollari” va 26 bosma taboqdan iborat yana shu nomdagi kitob turli nashriyotlarda chop etilgandi.

O‘zbek folklorshunosligiga katta hissa qo‘shgan To‘ra Mirzayev, Bahodir Sarimsoqov, Asqar Musoqulov, Erkin Siddiqovlar tomonidan turli yillarda to‘plangan va sizning e’tiboringizga havola etilayotgan ushbu kitob sizning zehningiz hamda tafakkuringizga yuksalishiga hissa qo‘shadi deya o‘ylaymiz.

To’plambni yuklab olish yoki mutolaa qilish uchun kitob yuziga bosing