1966 йилнинг 26 апрелга ўтар кечаси. Қоронғи осмонда юлдузлар ҳам, ой ҳам аранг кўзга ташланади. Атрофдан эса онда-сонда дайди итларнинг овози эшитилиб қолади. Бунга яқин ўртада жойлашган кўлмакдаги қурбақаларнинг қуриллашию чиргирткаларнинг тинимсиз чириллашлари жўр бўлади…

Акбар МИРЗО
ИККИ ҲИКОЯ

ЗИЛЗИЛА

  1966 йилнинг 26 апрелга ўтар кечаси. Қоронғи осмонда юлдузлар ҳам, ой ҳам аранг кўзга ташланади. Атрофдан эса онда-сонда дайди итларнинг овози эшитилиб қолади. Бунга яқин ўртада жойлашган кўлмакдаги қурбақаларнинг қуриллашию чиргирткаларнинг тинимсиз чириллашлари жўр бўлади.

Пастак деворнинг ҳовли томонидан кимнингдир боши кўринди. Кўчада бегона шарпа ёки товуш йўқлигига амин бўлди чоғи, қўлидаги тугунни девордан оширди, сўнг ўзи ҳам апил-тапил ҳаракат қилиб ўтиб олди. Ортидан қуриган кесакларнинг тупроқлари тўкилди. Кўзлари жавдираб у ёқ-бу ёққа қаради. Қўлга тушиб қолса, уркалтак-суркалтак бўлишдан қўрқиб, зудлик билан сал наридаги тор кўчага ўзини турди.

* * *

Ҳовлига дарвозадан эмас, жўхорипоя билан беркитилган девор тешигидан кирди. Оёқ учида юриб келиб, четдаги хонага қулоқ тутди. Отасининг калта-калта йўтали қулоққа чалингач, уйғоқ эмаслигига ишонч ҳосил қилиб, ётоғига ошиқди. Даҳлизга кирди, шамни қаерга қўйгани эсида, топиб ёқишга қийналмади. Хона ичи ёришгач, аввал эшикнинг занжирига ёғоч қозиқни тиқди, сўнг ҳар эҳтимолга қарши деб деразанинг эски сарғиш пардасини ҳам тортиб қўйди. Бурчакка борди-да, шам ёруғида тугунни очди. Уч-тўрт бўлак оддий мато қўлга илинди, пешонаси тиришиб тагини кўтарганди, шамнинг липиллаган шуъласида кўзлари ялтириб кетди: тугуннинг тагида йигирманчи ипда эринмай бўлак-бўлак қилиб боғлаган пуллар бор эди. Шошиб бирини қўлга олди. Қараса, пулга бир парча қоғоз ҳам қистириб қўйилган экан. Қизиқиб шамнинг ёруғига тутди. “Гўрковга беш сўм”. Иккинчи боғламга кўз югуртирди: “Ювғич хотинга уч сўм”, яна бирида “Совунга”, кейингисида “Дуррага” деган ёзувлар бор эди. Ҳарфларнинг қинғир-қийшиқ, аммо диққат билан ёзилганига қараганда кампирнинг ўзи эринмай, битталаб тайёрлаганга ўхшайди. Ўғри йигит пулларни жамласа, анча кунга етадиган маблағ бўлишини хаёлидан ўтказаркан: “Овим бароридан келибди”, – деди кафтини бир-бирига ишқаб. Аммо шу пайт тугундаги яна бир бўлак қоғозга кўзи тушиб, ҳайрон бўлиб қолди. Негаки, катак дафтардан йиртиб олинган қоғозчага пул қистирилмаган эди. Бироқ унга: “Ўттизта рўмолчага пул йиғишим керак!” – деб ёзиб қўйилган эди. Ўйланиб қолди. Каттагина ундови бор ёзувга қайта нигоҳ ташларкан, кампир эчкисини астойдил қўриқлаб ётишининг боисини энди тушунгандай бўлди. Токчадаги сопол косаларда турган сутни эрталаб сотса керак. Тушган пулнинг бир қисмини еб-ичса, бир бўлагини… Ўйини давом эттиролмади. Саксонга кирган кампирки, ғимирлаб, ҳам бир кунини кўрса, ҳам ўлимликка пул йиғаётган бўлсаю у қайси виждон билан бировнинг пешона тери эвазига тўпланаётган маблағини “ғиқ” этмай ҳазм қилади. Биринчи марта ғалати ҳолатга тушди. Нариги хонада ётган касал ота­сини ўйлади. Унинг ҳам кунда сўрайдиган нарсаси битта: “Ўлимлигимга деб йиғиб қўйган пулимни ишлатиб қўювдинг, жойига қўйдингми?”

“Ҳа-а!” – дейди энсаси қотганини билдирмай. “Унда менга кўрсатиб, кўнглимни тинчлантирмайсанми!” “Ҳа, хўп”. “Менга қара, ҳов бола, бунақа нарсалар билан ҳазиллашма. Бошингга бир балони орттириб олмагин тағин. Ёлғиз ўғилсан-а. Ажалимдан бурун сен ўлиб кетсанг, мени ким кўмади? Орқамда қолишингни истайман, ахир”.

Бирор ишнинг бошини тутмай, кўча-кўйда, бозор-ўчарда киссавурлик қилиб юрган йигит шундан кейин отасининг пулини жойига қўйиш ҳаракатига тушиб қолганди. Ўйлаб-ўйлаб нариги маҳалладаги кампирнинг уйини танлади. Каттагина эчкиси бор. Оғзини боғлаб, бир амаллаб кўчага олиб чиқса бўлди. Тўғри бозорга олиб борадию кўтарганига пуллайди. Бироқ кампир шундоқ оғилхонанинг олдида ётаркан. Ундан ўтиб, оғилхона эшигини очиш мушкул. Ноилож, уй ичини титкилаб, эски кўрпа-тўшакларнинг орасидан тугун топиб олди. Бекорга бу ерга яширмагандир деб, қўйнига тиқди. Мана энди шу тугун олдида боши қотиб ўтирибди. Нима қилса экан? Эрталаб пулларни отасига кўрсатиб, кўнглини хотиржам қилсамикан? Ёки… қайтариб қўйиб келсамикин-а? Йўғ-е? Шунча пулни-я?

Бироқ отасининг таъкид билан айтган гапларини эслаб, яна тағин бирор балога гирифтор бўлишдан қўрқди. Пули йўқ қоғозчага қараб-қараб қўяркан, бирдан мардлиги тутиб кетди. Темир каравотининг бош томонидаги ялтироқ қисмини тагидан бир урганди, ажралиб чиқди. Ичи бўш трубага – каравотнинг ўнг оёғига худди бирор нарса кўринадигандай кўзини қисиб қаради. Кейин шуруп билан қотириладиган тешикчага диққат билан разм солди. Қирқталик ғалтак ип жойи­да турарди. Қора ипни аста тортганди, бир нечта обдон ўралган ва боғланган пуллар бирин-кетин чиқиб кела бошлади. Боғламларни битталаб санади: ўн иккита чиқди, демак, олтмиш сўм пули жойида турибди. Энг охиридаги боғламни ушлаб, ипни тиши билан узди, ўралган бир сўмлик пулларни санади, беш сўм, тўғри. Кейин ўттизта дастрўмолчанинг пули қанча бўлишини ҳисоблаб кўрди. Ўн олти тийиндан бўлса, тўрт сўму саксон тийин бўларкан, энди бу ёғига ўйланиб ўтирмади, шошмаса бўлмайди, тонг отиб қолиши мумкин. Беш сўмлик ўрамни кафти билан текислаган бўлди, унга қоғозчани қистирди-да, тугунга солди. Кетиш олдидан каравотини тўғрилаб қўйди.

* * *

Кампир ҳали уйғонмаган экан. Мушукдай писиб кириб, тугунни жойига қўйди. Яна девор ошиб кўчага чиқди. Воажаб, бирор ишидан бунчалар кўнгли тўлмаган эди. Тўғри, ўғирлик қилиб, уч-тўрт сўм топса, хурсанд бўларди, аммо кимнидир қақшатгани учун барибир юрагидан севинмасди. Бу сафар бутунлай бошқача ҳиссиётда эди. Яхши иш қилдимикан-а? Ўзи сезмаган ҳолда ёқимли ўйларга берилиб бораётган лаҳзада бирдан қаттиқ тебраниб кетди. Йиқилиб тушишига бир баҳя қолди. Нима бўлди ўзи? Яна тебранди ва у шундагина ер қимирлаётганини пайқаб қолди. Кўча ўртасига ётиб олмоқчи эди, аммо атрофдан қасир-қусур овозлар эшитилиб, эсини чиқариб юборди. Сал ўтмай одамларнинг ярим яланғоч ҳолатда бақир-чақир билан кўчага отилиб чиқаётганини кўрди. Ҳамма саросимада эди. Кимдир томи ўпирилиб тушган уйига қараб дод солади, кимдир бешикдаги боласини қучоқлаганича қаерга қочишни билмай атрофга аланглайди. Шу пайт оқ яктак-иштондаги чолнинг бир қаватли ёғоч дарвозаси остида қоқилиб тушганига, энди ўзини ўнглаб турмоқчи бўлганида устига эски девор ағдарилганига кўзи тушиб қолди. Ий-е! Ахир униям касал отаси бор эди-ку, унга нима бўлдийкин? Деворлари нураб ётган уйи босиб қолмадимикин? Йигит кўз ўнгида рўй бераётган ҳодисалардан даҳшатга тушиб, гандираклаб, йиғи-сиғи қилаётган, бир-бирини ахтараётган одамлар оралаб чопиб кетди. У қарсиллаб ағдарилаётган уйларнинг чанг-тўзонига чап беришга ҳаракат қилар, бироқ сал ўтмай кимгадир туртилиб кетар ёки оёқ остида ётган нимагадир қоқилиб забти билан ерга ағдариларди. Лекин дарҳол ўрнидан турар ва яна илдам қадам ташларди. Қанча югурмасин, йўли кўпаймаётганга ўхшарди. Қараса, оқсоқланиб қолибди. Демак, оёғи қаттиқ лат еган. Аммо бунга эътибор қилиб ўтирмади. Ота­си тирикмикин, уйлари ағдарилиб тушмадимикан? Ва ниҳоят… қўшнининг уйи кўринди. Кўча девор қулаб тушгани учун устунлари қийшайиб ён томонга оғиб қолган айвони бир аҳволда кўзга ташланди. Юраги типирчилаб ўз уйига қаради. А-а! Уйи қани? Нега ер билан яксон бўлиб ётибди? Ий-е, ахир отаси бор эди-ку! Унга нима бўлдийкин? Қўрқинчдан юраги ёрилиб бандаликни бажо келтирдимикан ёки қулаб тушган уйлари босиб…

– Ота!

Отасидан айрилиб қолганига аниқ ишонган ўғри йигит айқаш-уйқаш бўлиб ётган тахталар, синчлар ва кесак гувалаларни босиб ўтиб олдинга интилди. Ота­си ётган хонани тахмин қилиб, яқинроқ борди-да, овозини борича яна бақирди:
– Ота!

Ҳеч қандай жавоб эшитилмади. Қандай эшитилсин! У вайрона остини қарашга қарор қилди. Ёғочларни кўтариб нарига отмоқчи бўлди, аммо бир-бирини босиб қолган синчларнинг бирортасини ҳам жойидан қимирлата олмади. Ана энди тақдирга тан бериб ростмана йиғлаб юборди.

– Мени деб шу кўйга тушдингиз! Менинг касримга сиз қолдингиз! Бу балога мен гирифтор бўлишим керак эди, ота. Айтинг, қаердасиз? Қандай қутқарай, сизни?! – дея тиззаларига аёвсиз муштлай бошлади. Зирқираб оғриётган оёғини ҳам унутиб, устма-уст зарба туширди. – Ота, мени кечиринг, мен нодон ўғлингиздан рози бўлинг!

– Файзулла!

У донг қотиб қолди. Кимдир чақиргандай бўлдими? Овози танишми?
– Файзулламисан?

Йигитнинг юраги қўйиб юборди. Турган жойида шарт орқасига ўгирилди ва ҳожатхона томонда қўлига тунука човгум ушлаб олган отасига кўзи тушди.

– Тирикмисан, ўғлим?
– Тирикман, ота. Тирикман.
– Э, хайрият-ей… Мен сени… Буни қара-я, Худога айтган жойимиз бор экан-а?

Файзулла бунга жавобан ҳеч нима дея олмади. Фақат вайроналар орасидан бир амаллаб ўтиб борди-да, отасининг дир-дир титраётган гавдасини маҳкам қучиб, бағрига босди.

ҚОЯДАГИ ЧАҚАЛОҚ

Қуёш тоғ ортига ўтди. Қурбон ака отнинг белига ташланган хуржундан қалин латтага ўралган қўнғироқ олиб, боши баробар кўтарганича қаттиқ чалди. Адирни бирдан қўй-қўзиларнинг баъраган овози тутди. Қўзичоқлар диконглаб чопишдан тўхтаб, оналарини қидириб қолишди.

– Қани, ўтовга, қайту қайт!

Қурбон аканинг ҳайқириғидан сўнг адирни яна жимлик қоплади. Серка буйруқни тушунгандай йўл бошлади, пода аста адир ёқалаб пастга йўрғалади.

Тоғнинг сояси чор-атрофни қоплай бошлади. Узоқдаги қорамтир булутларга кўзи тушган Қурбон ота тоғ ҳавосига ишониб бўлмаслигини яхши билади, кўнглига келган хавотир ичида: “Олапар!” – деди қўнғироқни жигарранг хуржунга жойларкан. Олапар эгасига бир қараб қўйди-да, лапанглаб подани бироз тезлатди. Сурув қоронғи тушмасдан ўтовга етиб келди. Қурбон ака қўра олдида пешвоз чиққан ўғлини кўриб ҳайрон бўлди. Йўлда Олапар бежиз ҳуримаганини, ўтовга етар-етмас чопиб кетганининг боисини энди анг­лади.

– Тинчликми, Эргашали, эрта қайтибсан? – Хавотирини яширолмай сўради Қурбон ака Олапарни силаб эркалаётган ўғлига тикиларкан.
– Тинчлик, дада, тинчлик, – деди Эргашали қаддини тутиб, дадасига салом бергач.

– Биратўла имтиҳонларни топшириб келаман, дегандинг-ку? – отдан тушишга шошилмаган ота ҳамон ўғлига синчков назар ташлаб турарди.

– Ўтган йили ижара турган уйимизда одам бор экан. Яна ўн кунларда бўшармиш. Шаҳарда тентираб юраманми, деб келавердим. Унгача сизга қарашиб турарман, дада, – деди Эргашали энди отнинг жиловини қўлга олиб, унинг кенг пешонасини силаркан.

– Шунақа дегин? – Қурбон ака бу ғамхўрликнинг боисини тушунолмай яна ажабланди. Эргашали эртароқ бормасам бўлмайди, деб туриб олганди-да. Ахир имтиҳонга яқин кетарсан, унгача яхшилаб тайёргарлигингни кўр, яна ўтган йилга ўхшаб киролмай қайтиб келмагин, демаганмиди? Хўш, ким ҳақ бўлиб чиқди? Наҳот бу қайсар бола хато иш қилганини энди тушунган бўлса? Балки шунинг учун отанинг кўзларига тик қарай олмаяптимикан? Ҳа, пушаймон бўлганга ўхшайди. Бўлмаса бунчалар меҳрибончилик қаёқда эди. Қурбон ака ҳамон виқор билан ўтираркан, бошини тебратиб қўйди. Эргашали дадасига қаради: “Тушасизми?” Буни ўзича тушунган ота, ниҳоят, узангига оёғини тиради, пастга тушгач, отининг кетига аста-аста уриб, бугунги хизматига миннатдорчилик билдирди. Толмас бунга жавобан бўйнидаги узун ёлларини силкитди.

Ота-бола қучоқлашиб кўришишди. Эргашали дадасининг соғинганини сезди. “Ота барибир ота-да”, – деди ичида, сўнг чаққонлик билан ишга киришди: отни боғлаб, қўранинг оғзини беркитди. Қурбон ака ўтов четидаги ўчоқ бошида куймаланиб юрган келинига, тарвақайлаб кетган қари тутнинг тагидаги супачада қўлларини йўргакдан чиқариб олганча оғзидаги сўрғични тинимсиз сўраётган неварасига бир-бир қараб чиқди. Тийрак нигоҳлари яна кимнидир қидирди. Ўтов ичидан қўлида дастурхон билан чиқиб келган хотинига кўзи тушгач, вужудини хотиржамлик эгаллади.

Ишини тамомлаган Эргашали супа томон юрди. Тут шохига илинган чироқни бураб ёқди. Кейин бугун роса уч ойлик бўлган фарзандининг устига энгашди. Гўдак дадасини танигандай митти қўлчаларини ўйнатиб талпинди, оғзидан сўрғични чиқариб юборди.

– Сени соғинибди, – деди хонтахта устига дастурхон ёзаётган Тошхон ая жилмайиб. Аммо кейин бирдан ўзгарди: йиғлаб юборишдан ўзини зўрға тийди, дилини ўртаган гапни эса пичирлабгина айтди: – Буларни опкетиб қолсанг… қандай чидарканман?

– Ҳали кетаётганим йўқ-ку. Аввал ўқишга кирай-чи.

– Барибирам-да, – деди Тошхон ая неварасини қўлга олиб, жажжи бармоқчаларидан кетма-кет ўпаркан.
– Бўлди, она, – Эргашали дадаси томон кўз қири ташлади. – Илтимос, бошламай туринг. Дадам эшитса…

Итининг феъли эгасига маълум, дейдилар. Тошхон ая дарров ўзини қўлга олди: ҳеч нарсадан хабари йўқдай, эрига: “Келдингизми, чарчамай”, – дедию келини томон юриб намиққан кўзларини яширган

бўлди.

Оила дастурхон атрофида тўпланганда адир тагидаги ўтовга яна файз кирди. Қурбон аканинг наздида ўғли бироз сермулозамат эди, ўзини анча эркин тутиши, ўқишга киришига ишонч билан гапириши ҳам эътиборини тортган, ҳатто таажжубланишига сабаб бўлаётганди. “Қизиқ, – хаёлидан кечиради ота ошни иштаҳа билан паққос тушираётган фарзандига зимдан назар ташлаб. – Нега бунчалар ичи қизияптийкин?”
Дастурхонга дуо қилингач, Қурбон ака неварасини бағрига олди. “Данагидан мағзи ширин-да”, – деди негадир мўлтираб турган хотинига кўз қирини ташлаб. Кейин болакайни эркалай бошлади. Эргашали бу ҳолни узоқ кузатиб ўтиролмади, ниманидир баҳона қилиб ўрнидан турди. Мазали палов учун раҳмат эшитган келин аввал идиш-товоқларни, кейин дастурхонни йиғиштирди. Каттагина суяк билан сийланган Олапар қўра томон кетди.

* * *

Эргашали барвақт туриб, сурувни олдига солди. Отаси ҳамроҳ бўлай деганди, унамади.
– Чарчагансиз, дам олинг.

Бу ғамхўрликни ўзича тушунган Қурбон ака ноилож ўтовда қолди. “Мендан кейин боқаверасиз, подайизни, дегани-да бу”, – дея хаёлидан ўтказди қўлига кетмон оларкан.

Ўғли шаҳарга кетгандан буён экин-тикинга қарай олгани йўқ эди. Ишлашга фурсат топилгани учун бошқа гапларга қўл силтади. Тепадан сизиб келаётган сув йўлини тўсиб, помидор экилган эгатларга тўғрилади. Кейин сал пастроқдаги теракзор томон юрди. Анча кўзга кўриниб қолган дарахтлар унинг кўзини қувонтирди. Энди уларнинг ёнидан чиққан майда шохларни кесиб, шакл бериш кераклигини ўйлаб ўтовда анча ишлар йиғилиб қолганини пайқади. Эргашалига рухсат берганига ачинди. Шу ишларни у бажарганда яхши эди-да. Олтмишга кирганда дарахтма-дарахт чиқиб юрмайди-ку ахир. Яхшиси, эртага ўғлини ўтовда қолдиради. Ростдан ҳам кетиб қоладиган бўлса, барча қийин ишларни тугатиб кетсин. Қишдан бир амаллаб чиқиб олишса, у ёғи бир гап бўлар.

Гўдак йиғиси эшитилди. Қурбон ака невараси уйғонганини англаб, чайлага қайтди. Қуёшнинг тафти танга ёқа бошлади. Тут соясига келиб ўтиргач, келинига: “Қани, полвонни опчиқинг-чи!” – деди меҳри товланиб.

Зурриёд! Қурбон ака гўдакни қўлга олиб пешонасидан ўпганда юрагида қандайдир ўзи дарров англаб етмаган ҳислар жўш урганини сезди. Насл давомчиси туғилганида бир қувонган бўлса, ҳозир у қучоғини тўлдириб турганидан, бобосига қараб жилмайиб қўяётганидан минг қувонди. Қани эди, Йўлдошали юриб қолган бўлсаю, қадами етган бутун ерларни кўрсатиб чиқса! От миндириб, атрофдаги борлиқ жониворларни бир-бир таништирса, уларга ошно қилиб, меҳр уйғотса… балки шаҳарга кетишни истамаган бўлармиди?

Хотинининг кечаси алламаҳалда айтган гапи эсига тушиб, кўнгли ғашланди. Нима эмиш, агар ўқишга кирса, бола-чақасини олиб кетармиш. Ёпирай, бу нарса унинг хаёлига қаердан келди? Ёки келин шунақа шарт қўйдимикин? Тавба, бу бола шаҳарга ўқиш учун кетяптими ёки оиласини боқишгами?

Уйқуси қочган Қурбон ака кечки овқат устидаги гап-сўзларнинг моҳиятини эндигина англагандай бўлди. Ҳм, ўзини сал баланд тутиши бекорга эмас экан-да. Ҳали институтга кира оладими, йўқми? Яна ўтган йилга ўхшаб… лекин имтиҳонлардан ўтса-чи? Унда нима бўлади?

Қурбон ака беихтиёр қўлидаги гўдакка термилди. Яна бир неча кундан кейин невараси кетиб қоладигандай уни маҳкамроқ қучди. Дадасига йўлдош бўлсин деб, исмини Йўлдошали қўйгани-чи? Энди афсус чекишга ҳожат йўқ: чақалоққа исм қўйилган, қулоғига азон айтилган. Балки ақлини танигач, бобосининг олдига қайтар? Қариган чоғида белига қувват, кўзига нур бўлар. Яна ким билади? Ахир ўғлига ҳам не умидлар билан Эргашали деб исм қўйганди менга эргашсин, ўрнимни боссин деб. Аммо оқибати нима бўлди? Беш-олти кун шаҳарда юриб: “Бирор ҳафтада кетаман”, – деб ўтирибдию, бу гўдак у ернинг нонини еб, ҳавосидан нафас олса, қайтиб келармиди?

Қурбон ака биринчи марта ўзини ожиз сезди. Бироқ тезда фикрини жамлади: ҳозирданоқ умидсизликка тушишни эп кўрмади. Чақалоқни кўтариб ўтов атрофини айлантирди. Келинининг иссиққа олиб чиқманг, деб куйинганига эътибор қилиб ўтирмади. Тоғнинг тоза ҳавосидан тўйиб-тўйиб нафас олсин, дея соя-салқин жойларда анча юрди. Ҳатто қорни очқаб йиғига тушганда ҳам онасининг қўлига тутқазишга шошилмади.

“Даданг менданам қайсар чиқибди. Эсини таниганда “Сени ўқитаман”, деган битта гапимни маҳкам ушлаб олганини қара. Ростдан ҳам чин кўнгилдан айтганманми ёки отдан қулаб касал ётганимда жаҳл устида гапириб юборганманми, билмадиму аммо оғзимдан чиққани ҳақиқат. Шунинг учун лафзимдан қайтолмай, ўқишига қаршилик қилмадим. Негаки, киролмаслигига кўзим етади-да. Чўпоннинг ўғли институтга кира олардими? Эртаю кеч қўйнинг ортидан таёқ кўтариб юрган бўлса, қанақа билим бўлсин унда? Ойда бир-икки марта мактабга бориб қўйса, ҳисобга ўтарканми? Ёки мактабни тамомлагани ҳақидаги гувоҳнома нима учун ёзиб берилганини билмайманми? Эҳ, Эргашали-я, Эргашали, гапимга қулоқ тутмади. Ана, ўтган йили нима бўлди? Йиқилган курашга тўймаслигини биламан. Нега сал кунда қайтиб кетаман, деб гапирдийкин? Бу эси паст даданг нимага бунақа дедийкин? Ё мени синаш учун атай айтдимикин? Гапир, гапирсанг-чи, миттивой! Ғала-ғовур шаҳарга кетасанми ёки мана шу тинч, осуда адирда мен билан қоласанми? Мана бу боғни кўряпсанми? Ҳов, анави баланд тоғларни-чи? Ҳа, баракалла. Энди буларнинг ҳаммаси ўзимизники, болам. Уларга кўз-қулоқ бўлмасак, асраб-авайламасак, нима бўлади? Ие, Бургутвой ҳавога кўтарилибдими? Қара, кўряпсанми? Ана, ҳув, ана. Лекин… сал безовтами, дейман. И-и, шеригиям чиқиб олибди-ку. Нега боласини ёлғиз қолдирди экан? Ё сенга ўхшаб уларнинг ҳам қорни очдимикин? Онангни чидолмай олдимизга келаётганига қараганда уям сенинг очиққанингни сезганга ўхшайди. Бўпти, қани, юр-чи, бўлмаса”.

Райҳон ўғлини олиб ўзларига ажратилган чайлага кириб кетди. Қурбон ака дастурхон ёзилган супага келиб ўтирди. Иштаҳаси йўқлигидан, биқинига ёстиқ тиради. Кейин неча йиллардан буён Боботоғни макон қилган Бургутойга термилди. Унинг гоҳ пастлаб, гоҳ баландлаб учишини, баъзида таниш овоз чиқариб қўйишини сал хавотирланиб кузата бошлади. Бояқиш ўтган йили боласидан айрилиб, аламзада бўлиб анча учиб юрди. Бир жойда қўним тополмай ўзини тоғдан тоққа ургани-чи? Тинчлангунча атрофдаги жонзотларни анча ҳалак қилди. Ҳартугул бу йил полапон очиб, яна хотиржам парвоз қила бошлади. Нечта очдийкин? Боласи қанот чиқариб қолгандир?

Дастурхонга нигоҳи тушиб, бир пиёла чой қуйди. Бироқ хаёли ўғлига кўчиб, иштаҳаси йўқолди. “Бу ерда кўп қолмасмиш. Шаҳарда яшаса, худди ўқишга кириб кетадигандай гапирди-я. Нимасига ишоняпти бу бола? Ишлаб қорнига, ижарасига пул топадими ёки ўқишга тайёргарлик кўрадими? Ростданам тушунолмай қолдим. Ҳали келса, жиддийроқ гаплашаман шекилли”.

* * *

Кечқурун суҳбат учун умуман имкон бўлмади. Кийимларини апил-тапил алмаштирган Эргашали қишлоққа тушиб кетди. Синфдоши уйланаётган экан, бормаса бўлмасмиш. Ўғлининг ортидан қараб қолган Қурбон ака балки тўй учун қайтиб келгандир деган ўйга борди. Ижара бандлигини баҳона фаҳмлаб, бошини сарак-сарак қилганича телевизор кўриш учун ёнбошлади.

Эрталаб ўғлини эгарланган от устида кўриб гапиришга яна ботинолмади. Эркаклик туси ураётган Эргашалига от жуда ярашиб турарди. Уларга қараган одам “От – йигитнинг қаноти” деган мақол нақадар тўғри айтилганига яна бир бор амин бўлиши аниқ. Шундоқ ўктам йигитнинг раъйига қарши боргинг ҳам келмайди. Бунинг устига адирма-адир қўй боқиш узоқ сафарга чиқиш билан баробар. Йўлга отланган одамнинг дилини билиб-билмай оғритиб қўйсанг, иши юришмаслиги мумкин. Худо кўрсатмасину мабодо бирор хатарга йўлиқса, бир умр афсус-надоматдан қутулолмайсан. “Кейинги пушаймон – ўзингга душман”, деб бекорга айтилмаган ахир. Марҳум дадасидан эшитган панд-насиҳатлар хаёлидан ўтиб, ортиқча гап қилиб ўтирмади: “Бўпти, яхши бориб ке. Омадингни берсин”.

Тушдан кейин осмонда яна таниш қушлар пайдо бўлди. Диққати бўлинган Қурбон аканинг қўли ишга бормай қолди. Бургутларнинг шиддатли парвози кўнглини хижил қилди. Нима бўлдийкин уларга? Кечаям бунчалик бе­зовта эмасди-ку? Ёки инига бирортаси таҳдид солдимикин-а? Бироқ қояга чиқиш ҳар кимнинг ҳам қўлидан келадиган иш эмас. Балки илондир дейишга одамнинг тили бормайди. Чунки бургут тоғу тошдаги ҳар қандай тажовузкор илондан қўрқмайди. Унда бургутларнинг тинчини бузишга ким журъат қилдийкин? Бу қадрдон қўшнисининг ҳаловати йўқолиб, нега чир айланиб учяпти?
Қурбон ака отга миниб Боботоғ томон борсаммикин, деб тараддудга тушиб қолди. Эгар-жабдуқни энди қўлига олганди, бирдан хотини юз очдига кетгани миясига урилди: аттанг! Чор-атрофга нажот билан термилди. Анчагача ҳам ҳеч кимдан дарак бўлмади. Шундай пайтда Олапари ёнида бўлмаганига афсусланди. Уни бемалол қоровул қилиб ташлаб кетиши мумкин эди. Тарвузи қўлтиғидан тушган одамдай ҳафсаласи пир бўлди. Қўлидаги нарсаларни жойига ташлади. Кечадан бери бир жойда туриб қолган Толмас бу ҳолатдан жаҳли чиққандай ер депсинди. Қурбон ака: “Нима қилай, чорасизман” – дегандай қўлларини ёнига шапиллатиб урди.

Боботоғ тепасида бир жуфт бургут ҳамон чарх уриб учарди. Келиннинг ўзини қолдиришга кўнгли бўлмаган Қурбон ака жойида ўтиролмай қолди. Хотини ҳали-бери келмаслигини билиб, баттар аччиқланди. “Шу хотинларга ҳам ҳайронман, – деди ўз-ўзи билан гаплашиб. – Бир гапга тушиб кетишса уйи борлигини ҳам унутиб қўйишади”. Тер босган пешонасини артаркан, бирдан бекорга жаҳл қилаётганини англаб қолди. Бу тоғу тошда, ўтовда ҳаёт кечиришнинг ўзими? Хотини бечора шунақа пайтларда бир яйраб олмаса, қачон яйрайди? Худога шукрки, келин олиб, айниқса, невара кўриб бағри-дили очилган, баъзида шу кенгликларга ҳам сиғмай кетади. Майли, тўйга бормаганга яраша, юз очдида бемалол ўтириб келсин. Анов гаплар чин бўлиб, келин ҳам шаҳарга кетиб қолса… юраги яна яримта бўлиб қолади. Худди анави безовта бургутлар мисоли ўзини қаерга қўйишни билмай қолса керак. Бояқишга қийин бўлади-да.

Қушлар ўтовга анча яқин келиб учиши Қурбон аканинг хаёлини бўлди. Одатда улар ўтов тепасига камдан-кам келишарди. Ҳа, охирги марта қачон келганини эслади. Чақалоқ овози қир-адирларда акс-садо берганда уларни шу яқин-атрофда кўрганди. Гўё қутлагани келишгандай анча парвоз қилиб қайтиб кетишганди. Қурбон ака янглишмаса, ўша кунлари уларнинг полапонлари ҳам кўз очганди. Бургутларнинг ҳозирги хатти-ҳаракати ўша пайтдаги сокин парвозга сира ўхшамас эди. Овоз чиқаришлари ҳам бўлакча. Гўё бошларига хатар тушгандай, ундан огоҳ этмоқда. Ёки тоғда қандайдир ёв ўрмалаб юрибди…
Қурбон ака қўл-оёғи ипсиз боғланган одам деган нақлнинг моҳиятини ана энди тўлиқ тушунганди. Ўзидай ночор аҳволга тушиб кўзлаган манзилга кета олмаган одам айтган экан-да, деб фикр юритди қўрғон атрофини айланар экан. У шу зайлда бот-бот тулпорининг ёнига келиб қолар ва эгарга кўз ташлаб қўярди.

Бургутлар бу ерда ҳеч қандай нажот йўқдай бирдан ғойиб бўлишди. Аммо кечга яқин негадир поданинг устида айланиб учиб ўтовга яқинлашишди. Улардаги бу журъатни кўриб Қурбон ака яна таажжубга тушди. Улар энди безовталаниб қанот қоқишмас, бир-бирини таъқиб ҳам қилмас эди. Тинч ва сокин парвоз Қурбон аканинг кўнглидаги ғашликни бироз аритса-да, неча йиллардан буён қадрдон бўлиб қолган бу қушларнинг жимгина ўтовни кузатишлари алланечук ғалати туюлаётганди.

Ўғлига разм солди. Эргашали одатдагидай сипо эди, аммо қаттиқ толиққани билиниб турарди. Қурбон ака отга нигоҳ ташлади. Жонивор яхшигина дам олган чоғи, чарчоқ аломатлари сезилмасди.
– Бургутлар бугун жуда безовта бўлишди-да, ини атрофида бегона одамга кўзинг тушмадими?

Эргашали бу саволни кутган шекилли: “Йўқ, кўрмадим”, – дея хотиржамлик билан жавоб қилди. Бироқ қўй-қўзиларни қўрага қамаркан, кўз қирини отасидан узмади.

– Қоронғи тушиб қолди, қайтишса бўларди.
– Ҳайдаб юборайми?

– Улар одамзоднинг гапига қулоқ солмайди, ўғлим.
– Милтиғингиз бор-ку.

– Нима, уларга ўқ узмоқчимисан?
– Қўрқитсак, қайтиб кетишармиди, дейман-да.
– Ана, кетишяпти.

Дарҳақиқат, бу пайтда бир жуфт бургут ўтовдан узоқлаша бошлаган эди.

* * *

– Хўп десангиз, бугун экин-тикинга қарасам, – деди Эргашали юз-қўлини шошилмасдан ювиб келгач.

– Ҳм, чарчадингми?
– Онамга ҳам қарашай-да. Тошкентга кетиб қолсам…

– Шунақами? – дея хотинининг юз-кўзида пайдо бўлаётган маъноли ифодалардан бир нималарни уққан Қурбон ака белини маҳкамроқ боғлади. – Майли, онангга қараш, экин-тикинларни эпақага келтир. Ишқилиб, бугун-эрта кетиб қолмайсанми?

– Ўтовдаги ишларни тугатай-чи.
– Бўпти, мен кетдим. Ийи, полвоним билан хайрлашмадим-ку. Бор, олиб чиқ!

Қурбон ака набирасини қўлга олиб эркалатди. Шоп мўйловини жажжи қўлларига ишқаб кулдирди. Бу орада ўғлига юзланиб, шу қувончни биздан олиб кетмоқчимисан, дегандай бошини сарак-сарак қилди. Кейин нари кетаркан, ичидагини барибир гапирди.

– Бу полвон шаҳарнинг боласи эмас. Анави эркин бургутлардек шу кенг қир-адирларнинг, осмонўпар тоғларинг шунқори бўлади. Сенинг йўлингни тўсмайману аммо бу паҳлавонни олиб кетиб қолма. Ўқишни битирсанг, у ёғи бир гап бўлар.

Эргашали гап орасида бургутлар деган сўздан кейин хаёли чалғиб, паҳлавонни полапон деб эшитгандай бўлди, тезда бошини эгаркан, ер остидан тоққа қараб қўйди. Дадаси сал узоқлашгандан кейингина енгил нафас олди.

Тушга яқин Сарвихон ая: “Дадангга овқат ташлаб келай”, – деган баҳонада ёшларни холи қолдирди. Она фарзандининг дилини сезади, келиннинг ҳаракатларидан ниятини билади. Ахир у она-да.

Эмин-эркин қолган ёшлар бир-бирининг дийдорига тўйишди. Кейин озроқ тамадди қилган бўлишди-да, яна ўтовга ошиқишди. Ичкари иссиқ ва дим бўлгани боис, чақалоқ инжиқлик қила бошлади. Райҳон болани тутнинг соясидаги беланчакка солиш учун ташқарига олиб чиқди. Нимадир ёдига тушиб, ўғилчасини супачага ётқизди-да, яна ичкарига ошиқди. Гўдагининг оёқ-қўлларини яхшилаб йўргаклаб қўймаса, қимирлаб уйғониб кетиши мумкин. Маҳкам йўргакда бола тинч ва узоқ ухлайди.

Эргашали дарров қайтган хотинини бағрига тортди.
– Болани ҳали ётқизмадим.
– Бўлақол, жоним.

Райҳон кўзлари юмилиб кетаётган чақалоғини юзларидан ўпиб-ўпиб йўргаклади, энди беланчакка ётқизмоқчийди, белидан боғлайдиган боғични олмагани ёдига тушди. Беланчакни ўртасидан боғламаса бўладими?

– Келдингми, асалим.
– Бирпас сабр қилсайиз-чи. Хаёлимни ўғирлайсиз-а.

– Ҳм, яна нима?
– Боғични олмабман-ку. Беланчакни боғлашим керак.

– Бўпти, бўпти. Борақол. Ҳа, тўхта, биласан-а, яқин кунларда сени шаҳарга олиб кетишимни. Яхши бир жойни ижарага олиб маза қилиб яшаймиз, – деди Эргашали хотинининг елкасидан қучиб. – Бу тоғу тошларда тентираб юрмаймиз. Биз бошқача яшаймиз!

– Аввал ўқишга кириб олинг-чи.
– Мана кўрасан, бу йил албатта, кираман.

– Бўпти, ҳозир келаман.
– Шошма, бир ўпиб олай.

– Бола ташқарида қолди.
– Ке, келсанг-чи!

Эргашалининг бақувват қўлларидан чиқиб кетиш осон бўлмади. Эрининг иссиқ бағрида Райҳоннинг кўз ўнгидан ҳамма шароитлари бор шинам хонадон ўтди. Қандай яхши! Кирни машина ювса, гиламни чанг ютгич тозаласа, сув иситмаса, ёзилгани ташқарига чиқмаса. Биргина юмуш – овқат тайёрлашгина қоларкан-да унга. Эриб кетди. Эргашалининг оташ бўсалари унга порлоқ келажак ҳадя қиларди…
Бир пайт Райҳоннинг чинқириғи бутун борлиқни тутди. Тоғнинг баланд қояларига урилиб акс-садо берди. Нафаси ичига тушиб кетган Эргашали ташқарига отилиб чиққанида хотини дод солганича қандайдир баҳайбат қушнинг ортидан чопиб борарди. Бир пайт бошидан рўмоли учди, сочлари тўзиди, қадамлари тезлашди. Бақириқ борган сари ҳам кучаяр, ҳам пасаяр эди.

“Бу урғочи бургут-ку! Нима, у ўғлимни олиб қочдими?”

Эргашали Райҳоннинг: “Боламни қайтар! Қайтар деяпман сенга!” – деган нидосини энди англади. Мудҳиш ҳодиса рўй бергани миясига урганда тамом бўлди. “Қасос!” У кечирилмас хатога йўл қўйганини тушуниб етганида бўғзидан ана шу биргина сўз отилиб чиқди.

– Ўлдираман! Ўлдираман, боламни жойига қўй! – дея бақирди Эргашали. Унинг ҳам ғазаб, ҳам ўкинчга тўла овози узоқ-узоқларга етиб борди.

Райҳон бирдан тўхтаб, орқасига ўгирилди. Эрининг таҳликали бақириғи уни шунга мажбур қилганди. Эргашали гандираклаб ўтовга кириб кетди. Бағрини тиғлаётган ёш онанинг кўнгли яна бир даҳшатли ҳодиса рўй бериши мумкинлигини сезди чоғи, энди ортига қараб чопди. Йиқилиб тушди, аммо бунга эъти­бор қилмади. Оёқлари қийшайиб кетса-да, чопди, унинг бирдан-бир мақсади тезроқ ўтовга етиб келиш эди. Бу пайтда кўзлари қонга тўлган Эргашали қўлида қўшотар билан ўтовдан чиқди. Вақтни бой беришни хоҳламади, отмаса, бургут унинг ўғлини қоядаги инига олиб кетади. Типирчилаган бола у ердан тушиб кетиши мумкин. Шунча баланддан қулаган чақалоқнинг тирик қолиши… йўқ, у тошларга урилиб, нобуд бўлади. Ундан кўра қушни яралагани маъқул. Ўлжадан айрилишни истамаган бургут гўдакни ташлаб юбормайди. Аста бирор ерга қўнади. Хаёлидан яшин тезлигида ўтаётган бу фикр унинг назарида тўғри эди. Мўлжалга олди. Отди, аммо шу он кимдир қўлларига тирмашди: ўқ хато кетди.

– Отманг! Асло ота кўрманг! Ўқ боламга тегса нима бўлади? Уни ўз қўлларингиз билан ўлдирмоқчимисиз?

– Нари тур!
– Отмайсиз!
– Ўлдираман бу газандаларни! Тухумини қуритаман!

Эр-хотин тортишар, бургут эса шиддат билан қоядаги ини томон учиб борарди.

– Милтиқни менга беринг! Боринг орқасидан, боламни олиб келинг!
– Болани қоядан олиб тушиб бўлмайди.

– Мен билмайман, боринг, боринг дедим сизга!
– Э-э.
– Бўлмаса, ўзим бораман! Қаердалигини айтсангиз, бас.

Эргашали нима қиларини билмай қолди. Бургут ундан қасос олганди. У икки кун тоққа қандай чираниб чиқиб, унинг боласини ўғирлаган бўлса, қушчанинг онаси ҳам шундай йўл тутганди. Жонга жон бўлди: ўч олинди. Бундан бехабар Райҳон йиртқич қушларни қарғашга тушди. Бу ерга келин бўлиб тушганига афсус-надомат чека бошлади. Боласига бир нарса бўлса, ҳаммаёқни остин-устун қилиб ташлашини айтганда Эргашали чидаб туролмади, милтиқни ўтов томонга улоқтирди-да, қоя сари йўлга тушди.

– Ҳой, отга минмайсизми?

Эргашали хаёлини йиғди, дарвоқе, тулпори бор-ку. У отга эгар уриб ўтирмади. Бир сакраб устига минди-да, энди оёқлари билан биқинига ниқтаган эди, дадасига кўзи тушди. Райҳон қайнотасини кўриб, ўкириб йиғлаб юборди.

Нима ҳодиса юз берганини кўрган Қурбон ака ўғлининг йўлига ғов бўлди. Эргашали отни аранг тўхтатиб қолди. Дадасининг ғазаб тўла нигоҳларига чидай олмай бошини хам қилди.
– Боласига тегиндингми?

Эргашалининг тили айланмади.
– Сендан сўраяпман, ярамас!

Эргашали зўрға бошини қимирлатди. Шу ишорани кутиб турган Қурбон ака ўғлига яқин келди-да, қарсиллатиб шапалоқ тортиб юборди. От ҳуркиб кетди, Эргашали ўмбалоқ ошиб ерга қулади.

– Кўрнамак! Кимга сотмоқчи бўлдинг? Нега катта гапириб қолди десам, гап бу ёқда экан-да.
– Ота, кечиринг мени, пулга қизиқиб… – Эргашали ўрнидан туриб дадасининг оёқларига ёпишди.

– Пул деса виждонингни ҳам сотасанми?
– Жон ота, билмай қолдим, сиздан ёлвориб сўрайман, боламни қайтаринг!
– Сен менга эмас, анави бургутларга ёлвор, аҳмоқ!

Эргашали бундай қараса, хотини тепасида турибди. Қўлида қўшотар. Кўзлари қинидан чиқиб кетган эр бир отасига, бир нафрат билан тикилиб турган Райҳонга қаради.

– Нима қиляпсан? Э-э-эсинг жойидами?
– Агар боламни тириклайин олиб келмасангиз… сизни ҳам, ўзимни ҳам отиб ташлайман!

Қурбон ака хотинини сурув олдида қолдириб келиб тўғри қилганини тушунди. Бу кўргиликларга гувоҳ бўлганида чидармиди, бояқиш. Келинида пайдо бўлган журъат Қурбон акани сергаклантирди.

– Полапонни қаерга яширдинг?
– Тепалик ортидаги дарахт ковагига.
– Бор, опке!

Эргашали отга қамчи босди. Қурбон ака мулойим гапириб, келиннинг қўлидаги қуролни олди. Қаердадир чақалоқ овози эшитилгандай бўлди. Райҳон бошини чангаллаб яна дод солди. Кейин йўлга тушган қайнотасига эргашди.

– Йўқ, сиз шу ерда кутинг.
– Бормасам бўлмайди. Бургутлар боламни тилка-пора қилиб ташлаган бўлса-чи? – тиззаларига муштлади келин.

– Улар ваҳший эмас, қизим. Полапонини кўришса… қайтиб келади. Мана кўрасиз, набирамга зиён етказишмайди.
– Хўп, ота. Боринг, борақолинг, бўлмаса.

* * *

Эргашали полапонни қояга олиб чиқмоқчи бўлди. Қурбон ака унамади. Баланд тепаликка кўтарилиб, ерга оқ чойшаб ёйди ва унинг ўртасига бориб қанот чиқариб қолган қушчани икки қўллаб учириб юбормоқчидай боши узра бир неча марта ҳаволатди, лекин эркига қўймади. Очиққан қушча ота-онасини қидиргандай нолий бошлади. Унинг ғазабкор овози аста кучайди. Қурбон ака қоялардан кўз узмас, бир зум жим қолган полапонни юқорига кўтариб, жаҳлини чиқаришда давом этарди.

Ана, ҳавода бир эмас, икки бургут кўринди. Қурбон ака вақт бўлганини анг­лади ва полапонни чойшаб устида қолдириб, пастга туша бошлади. Қушлар овозни таниган эди, шундай бўлса-да, тепаликка қўнишга шошилмади. Обдон айланишди, ҳеч қандай хавф йўқлигига ишонч ҳосил қилгандан кейингина эркак бургут биринчи бўлиб боласининг олдига тушди. Лекин чойшаб устига чиқмади. Полапон қанот силкиб жойида тураверди. Шунда қандайдир овоз чиқарди, афтидан боласини ёнига чорлади. Бу ҳолдан она бургут хавотирланди чоғи, пастлаб учиб келди-да, қанотлари билан полапонни нари сурди. Чойшабдан тушган қушча икки-уч қадам ташлади. Худди шу пайтни пойлаб эркак бургут панжаларини ишга солди: боласини чангаллаб осмонга кўтарилди.
Қурбон ака енгил нафас олди.

Эргашали қояга тикилганича донг қотиб тураверди.

– Кетдик!
– Қаерга?

– Ўтовга.
– Ўғлим-чи?

– Ўғлинг ишончли жойда.
– Дада! Ҳазилнинг вақтими, ҳозир?

– Бола ўғирлатиш қалай бўларкан?
– Дада! Мазах қилманг, илтимос. Мен ҳозир…

– Қаёққа?
– Қояга чиқиб…

– Бургутларнинг учта ини бор, қайси бирига чиқасан?
– Ҳозир қорни очиб йиғлай бошлайди. Шунга қараб, қаердалигини билиб оламан.

– Шу ердан қимир этма. Кут! Мен сурувнинг олдига кетдим. Онанг таъзирини егандир.
– Нимани кутаман? Қачонгача кутаман? – сўради Эргашали отга минаётган дадасидан жаҳли чиқиб.

– Бургутлар болангни олиб тушгунгача.
– Олиб тушмаса-чи?

– Улар сенчалик бағритош эмас.
– Дада!

– Нима, дада? Шаҳарга кетганидан кўра… қояда униб-ўсганиям маъқул менга.

– Йўқ, уни олиб тушмасам бўлмайди. Мана кўрасиз, ҳали замон келинингиз ҳам етиб келади. Мен чиқмасам… у ўзини қояга отади. Бу ерда қўл қовуштириб ўтираверсам, икковидан ҳам айрилиб қоламан.

Эргашали шундай деб йиғлаб юборди.
– Майли, йиғла-сиқта. Аммо ярим соат жойингдан қимирлама. Мен тезда қайтиб келаман.

Қурбон ака сурув томон от чоптириб кетди. Ўғлининг ўкириб йиғлашига юраги эзилса-да, ортига қарамади.

* * *

Анчадан кейин осмонда таниш бургут кўринди. Бироқ унинг чангалида йўргакланган бола кўринмади. Эргашалининг кўзлари тиниб, боши гир айлана бошлади. Томоғи қуриб, оғир-оғир ютинди. Тиззалаб олганича қояга тикилди, тикилаверди. Энди унда биргина илинж қолганди: ҳадемай инида қолган урғочи бургут парвоз қилади ва унинг ўткир панжаларида йўргак бўлади…

Akbar MIRZO
IKKI HIKOYA

ZILZILA

1966 yilning 26 aprelga o‘tar kechasi. Qorong‘i osmonda yulduzlar ham, oy ham arang ko‘zga tashlanadi. Atrofdan esa onda-sonda daydi itlarning ovozi eshitilib qoladi. Bunga yaqin o‘rtada joylashgan ko‘lmakdagi qurbaqalarning qurillashiyu chirgirtkalarning tinimsiz chirillashlari jo‘r bo‘ladi.

Pastak devorning hovli tomonidan kimningdir boshi ko‘rindi. Ko‘chada begona sharpa yoki tovush yo‘qligiga amin bo‘ldi chog‘i, qo‘lidagi tugunni devordan oshirdi, so‘ng o‘zi ham apil-tapil harakat qilib o‘tib oldi. Ortidan qurigan kesaklarning tuproqlari to‘kildi. Ko‘zlari javdirab u yoq-bu yoqqa qaradi. Qo‘lga tushib qolsa, urkaltak-surkaltak bo‘lishdan qo‘rqib, zudlik bilan sal naridagi tor ko‘chaga o‘zini turdi.

* * *

Hovliga darvozadan emas, jo‘xoripoya bilan berkitilgan devor teshigidan kirdi. Oyoq uchida yurib kelib, chetdagi xonaga quloq tutdi. Otasining kalta-kalta yo‘tali quloqqa chalingach, uyg‘oq emasligiga ishonch hosil qilib, yotog‘iga oshiqdi. Dahlizga kirdi, shamni qayerga qo‘ygani esida, topib yoqishga qiynalmadi. Xona ichi yorishgach, avval eshikning zanjiriga yog‘och qoziqni tiqdi, so‘ng har ehtimolga qarshi deb derazaning eski sarg‘ish pardasini ham tortib qo‘ydi. Burchakka bordi-da, sham yorug‘ida tugunni ochdi. Uch-to‘rt bo‘lak oddiy mato qo‘lga ilindi, peshonasi tirishib tagini ko‘targandi, shamning lipillagan shu’lasida ko‘zlari yaltirib ketdi: tugunning tagida yigirmanchi ipda erinmay bo‘lak-bo‘lak qilib bog‘lagan pullar bor edi. Shoshib birini qo‘lga oldi. Qarasa, pulga bir parcha qog‘oz ham qistirib qo‘yilgan ekan. Qiziqib shamning yorug‘iga tutdi. “Go‘rkovga besh so‘m”. Ikkinchi bog‘lamga ko‘z yugurtirdi: “Yuvg‘ich xotinga uch so‘m”, yana birida “Sovunga”, keyingisida “Durraga” degan yozuvlar bor edi. Harflarning qing‘ir-qiyshiq, ammo diqqat bilan yozilganiga qaraganda kampirning o‘zi erinmay, bittalab tayyorlaganga o‘xshaydi. O‘g‘ri yigit pullarni jamlasa, ancha kunga yetadigan mablag‘ bo‘lishini xayolidan o‘tkazarkan: “Ovim baroridan kelibdi”, – dedi kaftini bir-biriga ishqab. Ammo shu payt tugundagi yana bir bo‘lak qog‘ozga ko‘zi tushib, hayron bo‘lib qoldi. Negaki, katak daftardan yirtib olingan qog‘ozchaga pul qistirilmagan edi. Biroq unga: “O‘ttizta ro‘molchaga pul yig‘ishim kerak!” – deb yozib qo‘yilgan edi. O‘ylanib qoldi. Kattagina undovi bor yozuvga qayta nigoh tashlarkan, kampir echkisini astoydil qo‘riqlab yotishining boisini endi tushunganday bo‘ldi. Tokchadagi sopol kosalarda turgan sutni ertalab sotsa kerak. Tushgan pulning bir qismini yeb-ichsa, bir bo‘lagini… O‘yini davom ettirolmadi. Saksonga kirgan kampirki, g‘imirlab, ham bir kunini ko‘rsa, ham o‘limlikka pul yig‘ayotgan bo‘lsayu u qaysi vijdon bilan birovning peshona teri evaziga to‘planayotgan mablag‘ini “g‘iq” etmay hazm qiladi. Birinchi marta g‘alati holatga tushdi. Narigi xonada yotgan kasal ota­sini o‘yladi. Uning ham kunda so‘raydigan narsasi bitta: “O‘limligimga deb yig‘ib qo‘ygan pulimni ishlatib qo‘yuvding, joyiga qo‘ydingmi?”

“Ha-a!” – deydi ensasi qotganini bildirmay. “Unda menga ko‘rsatib, ko‘nglimni tinchlantirmaysanmi!” “Ha, xo‘p”. “Menga qara, hov bola, bunaqa narsalar bilan hazillashma. Boshingga bir baloni orttirib olmagin tag‘in. Yolg‘iz o‘g‘ilsan-a. Ajalimdan burun sen o‘lib ketsang, meni kim ko‘madi? Orqamda qolishingni istayman, axir”.

Biror ishning boshini tutmay, ko‘cha-ko‘yda, bozor-o‘charda kissavurlik qilib yurgan yigit shundan keyin otasining pulini joyiga qo‘yish harakatiga tushib qolgandi. O‘ylab-o‘ylab narigi mahalladagi kampirning uyini tanladi. Kattagina echkisi bor. Og‘zini bog‘lab, bir amallab ko‘chaga olib chiqsa bo‘ldi. To‘g‘ri bozorga olib boradiyu ko‘targaniga pullaydi. Biroq kampir shundoq og‘ilxonaning oldida yotarkan. Undan o‘tib, og‘ilxona eshigini ochish mushkul. Noiloj, uy ichini titkilab, eski ko‘rpa-to‘shaklarning orasidan tugun topib oldi. Bekorga bu yerga yashirmagandir deb, qo‘yniga tiqdi. Mana endi shu tugun oldida boshi qotib o‘tiribdi. Nima qilsa ekan? Ertalab pullarni otasiga ko‘rsatib, ko‘nglini xotirjam qilsamikan? Yoki… qaytarib qo‘yib kelsamikin-a? Yo‘g‘-ye? Shuncha pulni-ya?

Biroq otasining ta’kid bilan aytgan gaplarini eslab, yana tag‘in biror baloga giriftor bo‘lishdan qo‘rqdi. Puli yo‘q qog‘ozchaga qarab-qarab qo‘yarkan, birdan mardligi tutib ketdi. Temir karavotining bosh tomonidagi yaltiroq qismini tagidan bir urgandi, ajralib chiqdi. Ichi bo‘sh trubaga – karavotning o‘ng oyog‘iga xuddi biror narsa ko‘rinadiganday ko‘zini qisib qaradi. Keyin shurup bilan qotiriladigan teshikchaga diqqat bilan razm soldi. Qirqtalik g‘altak ip joyi­da turardi. Qora ipni asta tortgandi, bir nechta obdon o‘ralgan va bog‘langan pullar birin-ketin chiqib kela boshladi. Bog‘lamlarni bittalab sanadi: o‘n ikkita chiqdi, demak, oltmish so‘m puli joyida turibdi. Eng oxiridagi bog‘lamni ushlab, ipni tishi bilan uzdi, o‘ralgan bir so‘mlik pullarni sanadi, besh so‘m, to‘g‘ri. Keyin o‘ttizta dastro‘molchaning puli qancha bo‘lishini hisoblab ko‘rdi. O‘n olti tiyindan bo‘lsa, to‘rt so‘mu sakson tiyin bo‘larkan, endi bu yog‘iga o‘ylanib o‘tirmadi, shoshmasa bo‘lmaydi, tong otib qolishi mumkin. Besh so‘mlik o‘ramni kafti bilan tekislagan bo‘ldi, unga qog‘ozchani qistirdi-da, tugunga soldi. Ketish oldidan karavotini to‘g‘rilab qo‘ydi.

* * *

Kampir hali uyg‘onmagan ekan. Mushukday pisib kirib, tugunni joyiga qo‘ydi. Yana devor oshib ko‘chaga chiqdi. Voajab, biror ishidan bunchalar ko‘ngli to‘lmagan edi. To‘g‘ri, o‘g‘irlik qilib, uch-to‘rt so‘m topsa, xursand bo‘lardi, ammo kimnidir qaqshatgani uchun baribir yuragidan sevinmasdi. Bu safar butunlay boshqacha hissiyotda edi. Yaxshi ish qildimikan-a? O‘zi sezmagan holda yoqimli o‘ylarga berilib borayotgan lahzada birdan qattiq tebranib ketdi. Yiqilib tushishiga bir bahya qoldi. Nima bo‘ldi o‘zi? Yana tebrandi va u shundagina yer qimirlayotganini payqab qoldi. Ko‘cha o‘rtasiga yotib olmoqchi edi, ammo atrofdan qasir-qusur ovozlar eshitilib, esini chiqarib yubordi. Sal o‘tmay odamlarning yarim yalang‘och holatda baqir-chaqir bilan ko‘chaga otilib chiqayotganini ko‘rdi. Hamma sarosimada edi. Kimdir tomi o‘pirilib tushgan uyiga qarab dod soladi, kimdir beshikdagi bolasini quchoqlaganicha qayerga qochishni bilmay atrofga alanglaydi. Shu payt oq yaktak-ishtondagi cholning bir qavatli yog‘och darvozasi ostida qoqilib tushganiga, endi o‘zini o‘nglab turmoqchi bo‘lganida ustiga eski devor ag‘darilganiga ko‘zi tushib qoldi. Iy-ye! Axir uniyam kasal otasi bor edi-ku, unga nima bo‘ldiykin? Devorlari nurab yotgan uyi bosib qolmadimikin? Yigit ko‘z o‘ngida ro‘y berayotgan hodisalardan dahshatga tushib, gandiraklab, yig‘i-sig‘i qilayotgan, bir-birini axtarayotgan odamlar oralab chopib ketdi. U qarsillab ag‘darilayotgan uylarning chang-to‘zoniga chap berishga harakat qilar, biroq sal o‘tmay kimgadir turtilib ketar yoki oyoq ostida yotgan nimagadir qoqilib zabti bilan yerga ag‘darilardi. Lekin darhol o‘rnidan turar va yana ildam qadam tashlardi. Qancha yugurmasin, yo‘li ko‘paymayotganga o‘xshardi. Qarasa, oqsoqlanib qolibdi. Demak, oyog‘i qattiq lat yegan. Ammo bunga e’tibor qilib o‘tirmadi. Ota­si tirikmikin, uylari ag‘darilib tushmadimikan? Va nihoyat… qo‘shnining uyi ko‘rindi. Ko‘cha devor qulab tushgani uchun ustunlari qiyshayib yon tomonga og‘ib qolgan ayvoni bir ahvolda ko‘zga tashlandi. Yuragi tipirchilab o‘z uyiga qaradi. A-a! Uyi qani? Nega yer bilan yakson bo‘lib yotibdi? Iy-ye, axir otasi bor edi-ku! Unga nima bo‘ldiykin? Qo‘rqinchdan yuragi yorilib bandalikni bajo keltirdimikan yoki qulab tushgan uylari bosib…

– Ota!

Otasidan ayrilib qolganiga aniq ishongan o‘g‘ri yigit ayqash-uyqash bo‘lib yotgan taxtalar, sinchlar va kesak guvalalarni bosib o‘tib oldinga intildi. Ota­si yotgan xonani taxmin qilib, yaqinroq bordi-da, ovozini boricha yana baqirdi:
– Ota!

Hech qanday javob eshitilmadi. Qanday eshitilsin! U vayrona ostini qarashga qaror qildi. Yog‘ochlarni ko‘tarib nariga otmoqchi bo‘ldi, ammo bir-birini bosib qolgan sinchlarning birortasini ham joyidan qimirlata olmadi. Ana endi taqdirga tan berib rostmana yig‘lab yubordi.

– Meni deb shu ko‘yga tushdingiz! Mening kasrimga siz qoldingiz! Bu baloga men giriftor bo‘lishim kerak edi, ota. Ayting, qayerdasiz? Qanday qutqaray, sizni?! – deya tizzalariga ayovsiz mushtlay boshladi. Zirqirab og‘riyotgan oyog‘ini ham unutib, ustma-ust zarba tushirdi. – Ota, meni kechiring, men nodon o‘g‘lingizdan rozi bo‘ling!

– Fayzulla!

U dong qotib qoldi. Kimdir chaqirganday bo‘ldimi? Ovozi tanishmi?
– Fayzullamisan?

Yigitning yuragi qo‘yib yubordi. Turgan joyida shart orqasiga o‘girildi va hojatxona tomonda qo‘liga tunuka chovgum ushlab olgan otasiga ko‘zi tushdi.

– Tirikmisan, o‘g‘lim?
– Tirikman, ota. Tirikman.
– E, xayriyat-yey… Men seni… Buni qara-ya, Xudoga aytgan joyimiz bor ekan-a?

Fayzulla bunga javoban hech nima deya olmadi. Faqat vayronalar orasidan bir amallab o‘tib bordi-da, otasining dir-dir titrayotgan gavdasini mahkam quchib, bag‘riga bosdi.

QOYADAGI CHAQALOQ

Quyosh tog‘ ortiga o‘tdi. Qurbon aka otning beliga tashlangan xurjundan qalin lattaga o‘ralgan qo‘ng‘iroq olib, boshi barobar ko‘targanicha qattiq chaldi. Adirni birdan qo‘y-qo‘zilarning ba’ragan ovozi tutdi. Qo‘zichoqlar dikonglab chopishdan to‘xtab, onalarini qidirib qolishdi.

– Qani, o‘tovga, qaytu qayt!

Qurbon akaning hayqirig‘idan so‘ng adirni yana jimlik qopladi. Serka buyruqni tushunganday yo‘l boshladi, poda asta adir yoqalab pastga yo‘rg‘aladi.

Tog‘ning soyasi chor-atrofni qoplay boshladi. Uzoqdagi qoramtir bulutlarga ko‘zi tushgan Qurbon ota tog‘ havosiga ishonib bo‘lmasligini yaxshi biladi, ko‘ngliga kelgan xavotir ichida: “Olapar!” – dedi qo‘ng‘iroqni jigarrang xurjunga joylarkan. Olapar egasiga bir qarab qo‘ydi-da, lapanglab podani biroz tezlatdi. Suruv qorong‘i tushmasdan o‘tovga yetib keldi. Qurbon aka qo‘ra oldida peshvoz chiqqan o‘g‘lini ko‘rib hayron bo‘ldi. Yo‘lda Olapar bejiz hurimaganini, o‘tovga yetar-yetmas chopib ketganining boisini endi ang­ladi.

– Tinchlikmi, Ergashali, erta qaytibsan? – Xavotirini yashirolmay so‘radi Qurbon aka Olaparni silab erkalayotgan o‘g‘liga tikilarkan.
– Tinchlik, dada, tinchlik, – dedi Ergashali qaddini tutib, dadasiga salom bergach.

– Birato‘la imtihonlarni topshirib kelaman, deganding-ku? – otdan tushishga shoshilmagan ota hamon o‘g‘liga sinchkov nazar tashlab turardi.

– O‘tgan yili ijara turgan uyimizda odam bor ekan. Yana o‘n kunlarda bo‘sharmish. Shaharda tentirab yuramanmi, deb kelaverdim. Ungacha sizga qarashib turarman, dada, – dedi Ergashali endi otning jilovini qo‘lga olib, uning keng peshonasini silarkan.

– Shunaqa degin? – Qurbon aka bu g‘amxo‘rlikning boisini tushunolmay yana ajablandi. Ergashali ertaroq bormasam bo‘lmaydi, deb turib olgandi-da. Axir imtihonga yaqin ketarsan, ungacha yaxshilab tayyorgarligingni ko‘r, yana o‘tgan yilga o‘xshab kirolmay qaytib kelmagin, demaganmidi? Xo‘sh, kim haq bo‘lib chiqdi? Nahot bu qaysar bola xato ish qilganini endi tushungan bo‘lsa? Balki shuning uchun otaning ko‘zlariga tik qaray olmayaptimikan? Ha, pushaymon bo‘lganga o‘xshaydi. Bo‘lmasa bunchalar mehribonchilik qayoqda edi. Qurbon aka hamon viqor bilan o‘tirarkan, boshini tebratib qo‘ydi. Ergashali dadasiga qaradi: “Tushasizmi?” Buni o‘zicha tushungan ota, nihoyat, uzangiga oyog‘ini tiradi, pastga tushgach, otining ketiga asta-asta urib, bugungi xizmatiga minnatdorchilik bildirdi. Tolmas bunga javoban bo‘ynidagi uzun yollarini silkitdi.

Ota-bola quchoqlashib ko‘rishishdi. Ergashali dadasining sog‘inganini sezdi. “Ota baribir ota-da”, – dedi ichida, so‘ng chaqqonlik bilan ishga kirishdi: otni bog‘lab, qo‘raning og‘zini berkitdi. Qurbon aka o‘tov chetidagi o‘choq boshida kuymalanib yurgan keliniga, tarvaqaylab ketgan qari tutning tagidagi supachada qo‘llarini yo‘rgakdan chiqarib olgancha og‘zidagi so‘rg‘ichni tinimsiz so‘rayotgan nevarasiga bir-bir qarab chiqdi. Tiyrak nigohlari yana kimnidir qidirdi. O‘tov ichidan qo‘lida dasturxon bilan chiqib kelgan xotiniga ko‘zi tushgach, vujudini xotirjamlik egalladi.

Ishini tamomlagan Ergashali supa tomon yurdi. Tut shoxiga ilingan chiroqni burab yoqdi. Keyin bugun rosa uch oylik bo‘lgan farzandining ustiga engashdi. Go‘dak dadasini taniganday mitti qo‘lchalarini o‘ynatib talpindi, og‘zidan so‘rg‘ichni chiqarib yubordi.

– Seni sog‘inibdi, – dedi xontaxta ustiga dasturxon yozayotgan Toshxon aya jilmayib. Ammo keyin birdan o‘zgardi: yig‘lab yuborishdan o‘zini zo‘rg‘a tiydi, dilini o‘rtagan gapni esa pichirlabgina aytdi: – Bularni opketib qolsang… qanday chidarkanman?

– Hali ketayotganim yo‘q-ku. Avval o‘qishga kiray-chi.

– Baribiram-da, – dedi Toshxon aya nevarasini qo‘lga olib, jajji barmoqchalaridan ketma-ket o‘parkan.
– Bo‘ldi, ona, – Ergashali dadasi tomon ko‘z qiri tashladi. – Iltimos, boshlamay turing. Dadam eshitsa…

Itining fe’li egasiga ma’lum, deydilar. Toshxon aya darrov o‘zini qo‘lga oldi: hech narsadan xabari yo‘qday, eriga: “Keldingizmi, charchamay”, – dediyu kelini tomon yurib namiqqan ko‘zlarini yashirgan

bo‘ldi.

Oila dasturxon atrofida to‘planganda adir tagidagi o‘tovga yana fayz kirdi. Qurbon akaning nazdida o‘g‘li biroz sermulozamat edi, o‘zini ancha erkin tutishi, o‘qishga kirishiga ishonch bilan gapirishi ham e’tiborini tortgan, hatto taajjublanishiga sabab bo‘layotgandi. “Qiziq, – xayolidan kechiradi ota oshni ishtaha bilan paqqos tushirayotgan farzandiga zimdan nazar tashlab. – Nega bunchalar ichi qiziyaptiykin?”
Dasturxonga duo qilingach, Qurbon aka nevarasini bag‘riga oldi. “Danagidan mag‘zi shirin-da”, – dedi negadir mo‘ltirab turgan xotiniga ko‘z qirini tashlab. Keyin bolakayni erkalay boshladi. Ergashali bu holni uzoq kuzatib o‘tirolmadi, nimanidir bahona qilib o‘rnidan turdi. Mazali palov uchun rahmat eshitgan kelin avval idish-tovoqlarni, keyin dasturxonni yig‘ishtirdi. Kattagina suyak bilan siylangan Olapar qo‘ra tomon ketdi.

* * *

Ergashali barvaqt turib, suruvni oldiga soldi. Otasi hamroh bo‘lay degandi, unamadi.
– Charchagansiz, dam oling.

Bu g‘amxo‘rlikni o‘zicha tushungan Qurbon aka noiloj o‘tovda qoldi. “Mendan keyin boqaverasiz, podayizni, degani-da bu”, – deya xayolidan o‘tkazdi qo‘liga ketmon olarkan.

O‘g‘li shaharga ketgandan buyon ekin-tikinga qaray olgani yo‘q edi. Ishlashga fursat topilgani uchun boshqa gaplarga qo‘l siltadi. Tepadan sizib kelayotgan suv yo‘lini to‘sib, pomidor ekilgan egatlarga to‘g‘riladi. Keyin sal pastroqdagi terakzor tomon yurdi. Ancha ko‘zga ko‘rinib qolgan daraxtlar uning ko‘zini quvontirdi. Endi ularning yonidan chiqqan mayda shoxlarni kesib, shakl berish kerakligini o‘ylab o‘tovda ancha ishlar yig‘ilib qolganini payqadi. Ergashaliga ruxsat berganiga achindi. Shu ishlarni u bajarganda yaxshi edi-da. Oltmishga kirganda daraxtma-daraxt chiqib yurmaydi-ku axir. Yaxshisi, ertaga o‘g‘lini o‘tovda qoldiradi. Rostdan ham ketib qoladigan bo‘lsa, barcha qiyin ishlarni tugatib ketsin. Qishdan bir amallab chiqib olishsa, u yog‘i bir gap bo‘lar.

Go‘dak yig‘isi eshitildi. Qurbon aka nevarasi uyg‘onganini anglab, chaylaga qaytdi. Quyoshning tafti tanga yoqa boshladi. Tut soyasiga kelib o‘tirgach, keliniga: “Qani, polvonni opchiqing-chi!” – dedi mehri tovlanib.

Zurriyod! Qurbon aka go‘dakni qo‘lga olib peshonasidan o‘pganda yuragida qandaydir o‘zi darrov anglab yetmagan hislar jo‘sh urganini sezdi. Nasl davomchisi tug‘ilganida bir quvongan bo‘lsa, hozir u quchog‘ini to‘ldirib turganidan, bobosiga qarab jilmayib qo‘yayotganidan ming quvondi. Qani edi, Yo‘ldoshali yurib qolgan bo‘lsayu, qadami yetgan butun yerlarni ko‘rsatib chiqsa! Ot mindirib, atrofdagi borliq jonivorlarni bir-bir tanishtirsa, ularga oshno qilib, mehr uyg‘otsa… balki shaharga ketishni istamagan bo‘larmidi?

Xotinining kechasi allamahalda aytgan gapi esiga tushib, ko‘ngli g‘ashlandi. Nima emish, agar o‘qishga kirsa, bola-chaqasini olib ketarmish. Yopiray, bu narsa uning xayoliga qayerdan keldi? Yoki kelin shunaqa shart qo‘ydimikin? Tavba, bu bola shaharga o‘qish uchun ketyaptimi yoki oilasini boqishgami?

Uyqusi qochgan Qurbon aka kechki ovqat ustidagi gap-so‘zlarning mohiyatini endigina anglaganday bo‘ldi. Hm, o‘zini sal baland tutishi bekorga emas ekan-da. Hali institutga kira oladimi, yo‘qmi? Yana o‘tgan yilga o‘xshab… lekin imtihonlardan o‘tsa-chi? Unda nima bo‘ladi?

Qurbon aka beixtiyor qo‘lidagi go‘dakka termildi. Yana bir necha kundan keyin nevarasi ketib qoladiganday uni mahkamroq quchdi. Dadasiga yo‘ldosh bo‘lsin deb, ismini Yo‘ldoshali qo‘ygani-chi? Endi afsus chekishga hojat yo‘q: chaqaloqqa ism qo‘yilgan, qulog‘iga azon aytilgan. Balki aqlini tanigach, bobosining oldiga qaytar? Qarigan chog‘ida beliga quvvat, ko‘ziga nur bo‘lar. Yana kim biladi? Axir o‘g‘liga ham ne umidlar bilan Ergashali deb ism qo‘ygandi menga ergashsin, o‘rnimni bossin deb. Ammo oqibati nima bo‘ldi? Besh-olti kun shaharda yurib: “Biror haftada ketaman”, – deb o‘tiribdiyu, bu go‘dak u yerning nonini yeb, havosidan nafas olsa, qaytib kelarmidi?

Qurbon aka birinchi marta o‘zini ojiz sezdi. Biroq tezda fikrini jamladi: hozirdanoq umidsizlikka tushishni ep ko‘rmadi. Chaqaloqni ko‘tarib o‘tov atrofini aylantirdi. Kelinining issiqqa olib chiqmang, deb kuyinganiga e’tibor qilib o‘tirmadi. Tog‘ning toza havosidan to‘yib-to‘yib nafas olsin, deya soya-salqin joylarda ancha yurdi. Hatto qorni ochqab yig‘iga tushganda ham onasining qo‘liga tutqazishga shoshilmadi.

“Dadang mendanam qaysar chiqibdi. Esini taniganda “Seni o‘qitaman”, degan bitta gapimni mahkam ushlab olganini qara. Rostdan ham chin ko‘ngildan aytganmanmi yoki otdan qulab kasal yotganimda jahl ustida gapirib yuborganmanmi, bilmadimu ammo og‘zimdan chiqqani haqiqat. Shuning uchun lafzimdan qaytolmay, o‘qishiga qarshilik qilmadim. Negaki, kirolmasligiga ko‘zim yetadi-da. Cho‘ponning o‘g‘li institutga kira olardimi? Ertayu kech qo‘yning ortidan tayoq ko‘tarib yurgan bo‘lsa, qanaqa bilim bo‘lsin unda? Oyda bir-ikki marta maktabga borib qo‘ysa, hisobga o‘tarkanmi? Yoki maktabni tamomlagani haqidagi guvohnoma nima uchun yozib berilganini bilmaymanmi? Eh, Ergashali-ya, Ergashali, gapimga quloq tutmadi. Ana, o‘tgan yili nima bo‘ldi? Yiqilgan kurashga to‘ymasligini bilaman. Nega sal kunda qaytib ketaman, deb gapirdiykin? Bu esi past dadang nimaga bunaqa dediykin? Yo meni sinash uchun atay aytdimikin? Gapir, gapirsang-chi, mittivoy! G‘ala-g‘ovur shaharga ketasanmi yoki mana shu tinch, osuda adirda men bilan qolasanmi? Mana bu bog‘ni ko‘ryapsanmi? Hov, anavi baland tog‘larni-chi? Ha, barakalla. Endi bularning hammasi o‘zimizniki, bolam. Ularga ko‘z-quloq bo‘lmasak, asrab-avaylamasak, nima bo‘ladi? Ie, Burgutvoy havoga ko‘tarilibdimi? Qara, ko‘ryapsanmi? Ana, huv, ana. Lekin… sal bezovtami, deyman. I-i, sherigiyam chiqib olibdi-ku. Nega bolasini yolg‘iz qoldirdi ekan? Yo senga o‘xshab ularning ham qorni ochdimikin? Onangni chidolmay oldimizga kelayotganiga qaraganda uyam sening ochiqqaningni sezganga o‘xshaydi. Bo‘pti, qani, yur-chi, bo‘lmasa”.

Rayhon o‘g‘lini olib o‘zlariga ajratilgan chaylaga kirib ketdi. Qurbon aka dasturxon yozilgan supaga kelib o‘tirdi. Ishtahasi yo‘qligidan, biqiniga yostiq tiradi. Keyin necha yillardan buyon Bobotog‘ni makon qilgan Burgutoyga termildi. Uning goh pastlab, goh balandlab uchishini, ba’zida tanish ovoz chiqarib qo‘yishini sal xavotirlanib kuzata boshladi. Boyaqish o‘tgan yili bolasidan ayrilib, alamzada bo‘lib ancha uchib yurdi. Bir joyda qo‘nim topolmay o‘zini tog‘dan toqqa urgani-chi? Tinchlanguncha atrofdagi jonzotlarni ancha halak qildi. Hartugul bu yil polapon ochib, yana xotirjam parvoz qila boshladi. Nechta ochdiykin? Bolasi qanot chiqarib qolgandir?

Dasturxonga nigohi tushib, bir piyola choy quydi. Biroq xayoli o‘g‘liga ko‘chib, ishtahasi yo‘qoldi. “Bu yerda ko‘p qolmasmish. Shaharda yashasa, xuddi o‘qishga kirib ketadiganday gapirdi-ya. Nimasiga ishonyapti bu bola? Ishlab qorniga, ijarasiga pul topadimi yoki o‘qishga tayyorgarlik ko‘radimi? Rostdanam tushunolmay qoldim. Hali kelsa, jiddiyroq gaplashaman shekilli”.

* * *

Kechqurun suhbat uchun umuman imkon bo‘lmadi. Kiyimlarini apil-tapil almashtirgan Ergashali qishloqqa tushib ketdi. Sinfdoshi uylanayotgan ekan, bormasa bo‘lmasmish. O‘g‘lining ortidan qarab qolgan Qurbon aka balki to‘y uchun qaytib kelgandir degan o‘yga bordi. Ijara bandligini bahona fahmlab, boshini sarak-sarak qilganicha televizor ko‘rish uchun yonboshladi.

Ertalab o‘g‘lini egarlangan ot ustida ko‘rib gapirishga yana botinolmadi. Erkaklik tusi urayotgan Ergashaliga ot juda yarashib turardi. Ularga qaragan odam “Ot – yigitning qanoti” degan maqol naqadar to‘g‘ri aytilganiga yana bir bor amin bo‘lishi aniq. Shundoq o‘ktam yigitning ra’yiga qarshi borging ham kelmaydi. Buning ustiga adirma-adir qo‘y boqish uzoq safarga chiqish bilan barobar. Yo‘lga otlangan odamning dilini bilib-bilmay og‘ritib qo‘ysang, ishi yurishmasligi mumkin. Xudo ko‘rsatmasinu mabodo biror xatarga yo‘liqsa, bir umr afsus-nadomatdan qutulolmaysan. “Keyingi pushaymon – o‘zingga dushman”, deb bekorga aytilmagan axir. Marhum dadasidan eshitgan pand-nasihatlar xayolidan o‘tib, ortiqcha gap qilib o‘tirmadi: “Bo‘pti, yaxshi borib ke. Omadingni bersin”.

Tushdan keyin osmonda yana tanish qushlar paydo bo‘ldi. Diqqati bo‘lingan Qurbon akaning qo‘li ishga bormay qoldi. Burgutlarning shiddatli parvozi ko‘nglini xijil qildi. Nima bo‘ldiykin ularga? Kechayam bunchalik be­zovta emasdi-ku? Yoki iniga birortasi tahdid soldimikin-a? Biroq qoyaga chiqish har kimning ham qo‘lidan keladigan ish emas. Balki ilondir deyishga odamning tili bormaydi. Chunki burgut tog‘u toshdagi har qanday tajovuzkor ilondan qo‘rqmaydi. Unda burgutlarning tinchini buzishga kim jur’at qildiykin? Bu qadrdon qo‘shnisining halovati yo‘qolib, nega chir aylanib uchyapti?
Qurbon aka otga minib Bobotog‘ tomon borsammikin, deb taraddudga tushib qoldi. Egar-jabduqni endi qo‘liga olgandi, birdan xotini yuz ochdiga ketgani miyasiga urildi: attang! Chor-atrofga najot bilan termildi. Anchagacha ham hech kimdan darak bo‘lmadi. Shunday paytda Olapari yonida bo‘lmaganiga afsuslandi. Uni bemalol qorovul qilib tashlab ketishi mumkin edi. Tarvuzi qo‘ltig‘idan tushgan odamday hafsalasi pir bo‘ldi. Qo‘lidagi narsalarni joyiga tashladi. Kechadan beri bir joyda turib qolgan Tolmas bu holatdan jahli chiqqanday yer depsindi. Qurbon aka: “Nima qilay, chorasizman” – deganday qo‘llarini yoniga shapillatib urdi.

Bobotog‘ tepasida bir juft burgut hamon charx urib uchardi. Kelinning o‘zini qoldirishga ko‘ngli bo‘lmagan Qurbon aka joyida o‘tirolmay qoldi. Xotini hali-beri kelmasligini bilib, battar achchiqlandi. “Shu xotinlarga ham hayronman, – dedi o‘z-o‘zi bilan gaplashib. – Bir gapga tushib ketishsa uyi borligini ham unutib qo‘yishadi”. Ter bosgan peshonasini artarkan, birdan bekorga jahl qilayotganini anglab qoldi. Bu tog‘u toshda, o‘tovda hayot kechirishning o‘zimi? Xotini bechora shunaqa paytlarda bir yayrab olmasa, qachon yayraydi? Xudoga shukrki, kelin olib, ayniqsa, nevara ko‘rib bag‘ri-dili ochilgan, ba’zida shu kengliklarga ham sig‘may ketadi. Mayli, to‘yga bormaganga yarasha, yuz ochdida bemalol o‘tirib kelsin. Anov gaplar chin bo‘lib, kelin ham shaharga ketib qolsa… yuragi yana yarimta bo‘lib qoladi. Xuddi anavi bezovta burgutlar misoli o‘zini qayerga qo‘yishni bilmay qolsa kerak. Boyaqishga qiyin bo‘ladi-da.

Qushlar o‘tovga ancha yaqin kelib uchishi Qurbon akaning xayolini bo‘ldi. Odatda ular o‘tov tepasiga kamdan-kam kelishardi. Ha, oxirgi marta qachon kelganini esladi. Chaqaloq ovozi qir-adirlarda aks-sado berganda ularni shu yaqin-atrofda ko‘rgandi. Go‘yo qutlagani kelishganday ancha parvoz qilib qaytib ketishgandi. Qurbon aka yanglishmasa, o‘sha kunlari ularning polaponlari ham ko‘z ochgandi. Burgutlarning hozirgi xatti-harakati o‘sha paytdagi sokin parvozga sira o‘xshamas edi. Ovoz chiqarishlari ham bo‘lakcha. Go‘yo boshlariga xatar tushganday, undan ogoh etmoqda. Yoki tog‘da qandaydir yov o‘rmalab yuribdi…
Qurbon aka qo‘l-oyog‘i ipsiz bog‘langan odam degan naqlning mohiyatini ana endi to‘liq tushungandi. O‘ziday nochor ahvolga tushib ko‘zlagan manzilga keta olmagan odam aytgan ekan-da, deb fikr yuritdi qo‘rg‘on atrofini aylanar ekan. U shu zaylda bot-bot tulporining yoniga kelib qolar va egarga ko‘z tashlab qo‘yardi.

Burgutlar bu yerda hech qanday najot yo‘qday birdan g‘oyib bo‘lishdi. Ammo kechga yaqin negadir podaning ustida aylanib uchib o‘tovga yaqinlashishdi. Ulardagi bu jur’atni ko‘rib Qurbon aka yana taajjubga tushdi. Ular endi bezovtalanib qanot qoqishmas, bir-birini ta’qib ham qilmas edi. Tinch va sokin parvoz Qurbon akaning ko‘nglidagi g‘ashlikni biroz aritsa-da, necha yillardan buyon qadrdon bo‘lib qolgan bu qushlarning jimgina o‘tovni kuzatishlari allanechuk g‘alati tuyulayotgandi.

O‘g‘liga razm soldi. Ergashali odatdagiday sipo edi, ammo qattiq toliqqani bilinib turardi. Qurbon aka otga nigoh tashladi. Jonivor yaxshigina dam olgan chog‘i, charchoq alomatlari sezilmasdi.
– Burgutlar bugun juda bezovta bo‘lishdi-da, ini atrofida begona odamga ko‘zing tushmadimi?

Ergashali bu savolni kutgan shekilli: “Yo‘q, ko‘rmadim”, – deya xotirjamlik bilan javob qildi. Biroq qo‘y-qo‘zilarni qo‘raga qamarkan, ko‘z qirini otasidan uzmadi.

– Qorong‘i tushib qoldi, qaytishsa bo‘lardi.
– Haydab yuboraymi?

– Ular odamzodning gapiga quloq solmaydi, o‘g‘lim.
– Miltig‘ingiz bor-ku.

– Nima, ularga o‘q uzmoqchimisan?
– Qo‘rqitsak, qaytib ketisharmidi, deyman-da.
– Ana, ketishyapti.

Darhaqiqat, bu paytda bir juft burgut o‘tovdan uzoqlasha boshlagan edi.

* * *

– Xo‘p desangiz, bugun ekin-tikinga qarasam, – dedi Ergashali yuz-qo‘lini shoshilmasdan yuvib kelgach.

– Hm, charchadingmi?
– Onamga ham qarashay-da. Toshkentga ketib qolsam…

– Shunaqami? – deya xotinining yuz-ko‘zida paydo bo‘layotgan ma’noli ifodalardan bir nimalarni uqqan Qurbon aka belini mahkamroq bog‘ladi. – Mayli, onangga qarash, ekin-tikinlarni epaqaga keltir. Ishqilib, bugun-erta ketib qolmaysanmi?

– O‘tovdagi ishlarni tugatay-chi.
– Bo‘pti, men ketdim. Iyi, polvonim bilan xayrlashmadim-ku. Bor, olib chiq!

Qurbon aka nabirasini qo‘lga olib erkalatdi. Shop mo‘ylovini jajji qo‘llariga ishqab kuldirdi. Bu orada o‘g‘liga yuzlanib, shu quvonchni bizdan olib ketmoqchimisan, deganday boshini sarak-sarak qildi. Keyin nari ketarkan, ichidagini baribir gapirdi.

– Bu polvon shaharning bolasi emas. Anavi erkin burgutlardek shu keng qir-adirlarning, osmono‘par tog‘laring shunqori bo‘ladi. Sening yo‘lingni to‘smaymanu ammo bu pahlavonni olib ketib qolma. O‘qishni bitirsang, u yog‘i bir gap bo‘lar.

Ergashali gap orasida burgutlar degan so‘zdan keyin xayoli chalg‘ib, pahlavonni polapon deb eshitganday bo‘ldi, tezda boshini egarkan, yer ostidan toqqa qarab qo‘ydi. Dadasi sal uzoqlashgandan keyingina yengil nafas oldi.

Tushga yaqin Sarvixon aya: “Dadangga ovqat tashlab kelay”, – degan bahonada yoshlarni xoli qoldirdi. Ona farzandining dilini sezadi, kelinning harakatlaridan niyatini biladi. Axir u ona-da.

Emin-erkin qolgan yoshlar bir-birining diydoriga to‘yishdi. Keyin ozroq tamaddi qilgan bo‘lishdi-da, yana o‘tovga oshiqishdi. Ichkari issiq va dim bo‘lgani bois, chaqaloq injiqlik qila boshladi. Rayhon bolani tutning soyasidagi belanchakka solish uchun tashqariga olib chiqdi. Nimadir yodiga tushib, o‘g‘ilchasini supachaga yotqizdi-da, yana ichkariga oshiqdi. Go‘dagining oyoq-qo‘llarini yaxshilab yo‘rgaklab qo‘ymasa, qimirlab uyg‘onib ketishi mumkin. Mahkam yo‘rgakda bola tinch va uzoq uxlaydi.

Ergashali darrov qaytgan xotinini bag‘riga tortdi.
– Bolani hali yotqizmadim.
– Bo‘laqol, jonim.

Rayhon ko‘zlari yumilib ketayotgan chaqalog‘ini yuzlaridan o‘pib-o‘pib yo‘rgakladi, endi belanchakka yotqizmoqchiydi, belidan bog‘laydigan bog‘ichni olmagani yodiga tushdi. Belanchakni o‘rtasidan bog‘lamasa bo‘ladimi?

– Keldingmi, asalim.
– Birpas sabr qilsayiz-chi. Xayolimni o‘g‘irlaysiz-a.

– Hm, yana nima?
– Bog‘ichni olmabman-ku. Belanchakni bog‘lashim kerak.

– Bo‘pti, bo‘pti. Boraqol. Ha, to‘xta, bilasan-a, yaqin kunlarda seni shaharga olib ketishimni. Yaxshi bir joyni ijaraga olib maza qilib yashaymiz, – dedi Ergashali xotinining yelkasidan quchib. – Bu tog‘u toshlarda tentirab yurmaymiz. Biz boshqacha yashaymiz!

– Avval o‘qishga kirib oling-chi.
– Mana ko‘rasan, bu yil albatta, kiraman.

– Bo‘pti, hozir kelaman.
– Shoshma, bir o‘pib olay.

– Bola tashqarida qoldi.
– Ke, kelsang-chi!

Ergashalining baquvvat qo‘llaridan chiqib ketish oson bo‘lmadi. Erining issiq bag‘rida Rayhonning ko‘z o‘ngidan hamma sharoitlari bor shinam xonadon o‘tdi. Qanday yaxshi! Kirni mashina yuvsa, gilamni chang yutgich tozalasa, suv isitmasa, yozilgani tashqariga chiqmasa. Birgina yumush – ovqat tayyorlashgina qolarkan-da unga. Erib ketdi. Ergashalining otash bo‘salari unga porloq kelajak hadya qilardi…
Bir payt Rayhonning chinqirig‘i butun borliqni tutdi. Tog‘ning baland qoyalariga urilib aks-sado berdi. Nafasi ichiga tushib ketgan Ergashali tashqariga otilib chiqqanida xotini dod solganicha qandaydir bahaybat qushning ortidan chopib borardi. Bir payt boshidan ro‘moli uchdi, sochlari to‘zidi, qadamlari tezlashdi. Baqiriq borgan sari ham kuchayar, ham pasayar edi.

“Bu urg‘ochi burgut-ku! Nima, u o‘g‘limni olib qochdimi?”

Ergashali Rayhonning: “Bolamni qaytar! Qaytar deyapman senga!” – degan nidosini endi angladi. Mudhish hodisa ro‘y bergani miyasiga urganda tamom bo‘ldi. “Qasos!” U kechirilmas xatoga yo‘l qo‘yganini tushunib yetganida bo‘g‘zidan ana shu birgina so‘z otilib chiqdi.

– O‘ldiraman! O‘ldiraman, bolamni joyiga qo‘y! – deya baqirdi Ergashali. Uning ham g‘azab, ham o‘kinchga to‘la ovozi uzoq-uzoqlarga yetib bordi.

Rayhon birdan to‘xtab, orqasiga o‘girildi. Erining tahlikali baqirig‘i uni shunga majbur qilgandi. Ergashali gandiraklab o‘tovga kirib ketdi. Bag‘rini tig‘layotgan yosh onaning ko‘ngli yana bir dahshatli hodisa ro‘y berishi mumkinligini sezdi chog‘i, endi ortiga qarab chopdi. Yiqilib tushdi, ammo bunga e’ti­bor qilmadi. Oyoqlari qiyshayib ketsa-da, chopdi, uning birdan-bir maqsadi tezroq o‘tovga yetib kelish edi. Bu paytda ko‘zlari qonga to‘lgan Ergashali qo‘lida qo‘shotar bilan o‘tovdan chiqdi. Vaqtni boy berishni xohlamadi, otmasa, burgut uning o‘g‘lini qoyadagi iniga olib ketadi. Tipirchilagan bola u yerdan tushib ketishi mumkin. Shuncha balanddan qulagan chaqaloqning tirik qolishi… yo‘q, u toshlarga urilib, nobud bo‘ladi. Undan ko‘ra qushni yaralagani ma’qul. O‘ljadan ayrilishni istamagan burgut go‘dakni tashlab yubormaydi. Asta biror yerga qo‘nadi. Xayolidan yashin tezligida o‘tayotgan bu fikr uning nazarida to‘g‘ri edi. Mo‘ljalga oldi. Otdi, ammo shu on kimdir qo‘llariga tirmashdi: o‘q xato ketdi.

– Otmang! Aslo ota ko‘rmang! O‘q bolamga tegsa nima bo‘ladi? Uni o‘z qo‘llaringiz bilan o‘ldirmoqchimisiz?

– Nari tur!
– Otmaysiz!
– O‘ldiraman bu gazandalarni! Tuxumini quritaman!

Er-xotin tortishar, burgut esa shiddat bilan qoyadagi ini tomon uchib borardi.

– Miltiqni menga bering! Boring orqasidan, bolamni olib keling!
– Bolani qoyadan olib tushib bo‘lmaydi.

– Men bilmayman, boring, boring dedim sizga!
– E-e.
– Bo‘lmasa, o‘zim boraman! Qayerdaligini aytsangiz, bas.

Ergashali nima qilarini bilmay qoldi. Burgut undan qasos olgandi. U ikki kun toqqa qanday chiranib chiqib, uning bolasini o‘g‘irlagan bo‘lsa, qushchaning onasi ham shunday yo‘l tutgandi. Jonga jon bo‘ldi: o‘ch olindi. Bundan bexabar Rayhon yirtqich qushlarni qarg‘ashga tushdi. Bu yerga kelin bo‘lib tushganiga afsus-nadomat cheka boshladi. Bolasiga bir narsa bo‘lsa, hammayoqni ostin-ustun qilib tashlashini aytganda Ergashali chidab turolmadi, miltiqni o‘tov tomonga uloqtirdi-da, qoya sari yo‘lga tushdi.

– Hoy, otga minmaysizmi?

Ergashali xayolini yig‘di, darvoqe, tulpori bor-ku. U otga egar urib o‘tirmadi. Bir sakrab ustiga mindi-da, endi oyoqlari bilan biqiniga niqtagan edi, dadasiga ko‘zi tushdi. Rayhon qaynotasini ko‘rib, o‘kirib yig‘lab yubordi.

Nima hodisa yuz berganini ko‘rgan Qurbon aka o‘g‘lining yo‘liga g‘ov bo‘ldi. Ergashali otni arang to‘xtatib qoldi. Dadasining g‘azab to‘la nigohlariga chiday olmay boshini xam qildi.
– Bolasiga tegindingmi?

Ergashalining tili aylanmadi.
– Sendan so‘rayapman, yaramas!

Ergashali zo‘rg‘a boshini qimirlatdi. Shu ishorani kutib turgan Qurbon aka o‘g‘liga yaqin keldi-da, qarsillatib shapaloq tortib yubordi. Ot hurkib ketdi, Ergashali o‘mbaloq oshib yerga quladi.

– Ko‘rnamak! Kimga sotmoqchi bo‘lding? Nega katta gapirib qoldi desam, gap bu yoqda ekan-da.
– Ota, kechiring meni, pulga qiziqib… – Ergashali o‘rnidan turib dadasining oyoqlariga yopishdi.

– Pul desa vijdoningni ham sotasanmi?
– Jon ota, bilmay qoldim, sizdan yolvorib so‘rayman, bolamni qaytaring!
– Sen menga emas, anavi burgutlarga yolvor, ahmoq!

Ergashali bunday qarasa, xotini tepasida turibdi. Qo‘lida qo‘shotar. Ko‘zlari qinidan chiqib ketgan er bir otasiga, bir nafrat bilan tikilib turgan Rayhonga qaradi.

– Nima qilyapsan? E-e-esing joyidami?
– Agar bolamni tiriklayin olib kelmasangiz… sizni ham, o‘zimni ham otib tashlayman!

Qurbon aka xotinini suruv oldida qoldirib kelib to‘g‘ri qilganini tushundi. Bu ko‘rgiliklarga guvoh bo‘lganida chidarmidi, boyaqish. Kelinida paydo bo‘lgan jur’at Qurbon akani sergaklantirdi.

– Polaponni qayerga yashirding?
– Tepalik ortidagi daraxt kovagiga.
– Bor, opke!

Ergashali otga qamchi bosdi. Qurbon aka muloyim gapirib, kelinning qo‘lidagi qurolni oldi. Qayerdadir chaqaloq ovozi eshitilganday bo‘ldi. Rayhon boshini changallab yana dod soldi. Keyin yo‘lga tushgan qaynotasiga ergashdi.

– Yo‘q, siz shu yerda kuting.
– Bormasam bo‘lmaydi. Burgutlar bolamni tilka-pora qilib tashlagan bo‘lsa-chi? – tizzalariga mushtladi kelin.

– Ular vahshiy emas, qizim. Polaponini ko‘rishsa… qaytib keladi. Mana ko‘rasiz, nabiramga ziyon yetkazishmaydi.
– Xo‘p, ota. Boring, boraqoling, bo‘lmasa.

* * *

Ergashali polaponni qoyaga olib chiqmoqchi bo‘ldi. Qurbon aka unamadi. Baland tepalikka ko‘tarilib, yerga oq choyshab yoydi va uning o‘rtasiga borib qanot chiqarib qolgan qushchani ikki qo‘llab uchirib yubormoqchiday boshi uzra bir necha marta havolatdi, lekin erkiga qo‘ymadi. Ochiqqan qushcha ota-onasini qidirganday noliy boshladi. Uning g‘azabkor ovozi asta kuchaydi. Qurbon aka qoyalardan ko‘z uzmas, bir zum jim qolgan polaponni yuqoriga ko‘tarib, jahlini chiqarishda davom etardi.

Ana, havoda bir emas, ikki burgut ko‘rindi. Qurbon aka vaqt bo‘lganini ang­ladi va polaponni choyshab ustida qoldirib, pastga tusha boshladi. Qushlar ovozni tanigan edi, shunday bo‘lsa-da, tepalikka qo‘nishga shoshilmadi. Obdon aylanishdi, hech qanday xavf yo‘qligiga ishonch hosil qilgandan keyingina erkak burgut birinchi bo‘lib bolasining oldiga tushdi. Lekin choyshab ustiga chiqmadi. Polapon qanot silkib joyida turaverdi. Shunda qandaydir ovoz chiqardi, aftidan bolasini yoniga chorladi. Bu holdan ona burgut xavotirlandi chog‘i, pastlab uchib keldi-da, qanotlari bilan polaponni nari surdi. Choyshabdan tushgan qushcha ikki-uch qadam tashladi. Xuddi shu paytni poylab erkak burgut panjalarini ishga soldi: bolasini changallab osmonga ko‘tarildi.
Qurbon aka yengil nafas oldi.

Ergashali qoyaga tikilganicha dong qotib turaverdi.

– Ketdik!
– Qayerga?

– O‘tovga.
– O‘g‘lim-chi?

– O‘g‘ling ishonchli joyda.
– Dada! Hazilning vaqtimi, hozir?

– Bola o‘g‘irlatish qalay bo‘larkan?
– Dada! Mazax qilmang, iltimos. Men hozir…

– Qayoqqa?
– Qoyaga chiqib…

– Burgutlarning uchta ini bor, qaysi biriga chiqasan?
– Hozir qorni ochib yig‘lay boshlaydi. Shunga qarab, qayerdaligini bilib olaman.

– Shu yerdan qimir etma. Kut! Men suruvning oldiga ketdim. Onang ta’zirini yegandir.
– Nimani kutaman? Qachongacha kutaman? – so‘radi Ergashali otga minayotgan dadasidan jahli chiqib.

– Burgutlar bolangni olib tushgungacha.
– Olib tushmasa-chi?

– Ular senchalik bag‘ritosh emas.
– Dada!

– Nima, dada? Shaharga ketganidan ko‘ra… qoyada unib-o‘sganiyam ma’qul menga.

– Yo‘q, uni olib tushmasam bo‘lmaydi. Mana ko‘rasiz, hali zamon keliningiz ham yetib keladi. Men chiqmasam… u o‘zini qoyaga otadi. Bu yerda qo‘l qovushtirib o‘tiraversam, ikkovidan ham ayrilib qolaman.

Ergashali shunday deb yig‘lab yubordi.
– Mayli, yig‘la-siqta. Ammo yarim soat joyingdan qimirlama. Men tezda qaytib kelaman.

Qurbon aka suruv tomon ot choptirib ketdi. O‘g‘lining o‘kirib yig‘lashiga yuragi ezilsa-da, ortiga qaramadi.

* * *

Anchadan keyin osmonda tanish burgut ko‘rindi. Biroq uning changalida yo‘rgaklangan bola ko‘rinmadi. Ergashalining ko‘zlari tinib, boshi gir aylana boshladi. Tomog‘i qurib, og‘ir-og‘ir yutindi. Tizzalab olganicha qoyaga tikildi, tikilaverdi. Endi unda birgina ilinj qolgandi: hademay inida qolgan urg‘ochi burgut parvoz qiladi va uning o‘tkir panjalarida yo‘rgak bo‘ladi…