Эртасига маълум бўлди, ҳаммасини Гулнозанинг ўзи айтиб берди. Шавкатнинг ота-онаси билан Гулнозанинг ота-онаси анчагина илгари гапни бир жойга қўйишган экан. Қизнинг ўзи бехабар. Қиз мактабни битирганида кўз остига олувчилар кўп бўлади, деб белги қилиб қўйишлари керак эмиш. Шавкатнинг бирровга келиб кетишидан мақсад эса қизни бир кўриб қўйиш…

Фахриддин Содиқ
ҚАЙДАСАН, МУҲАББАТ?

Фахриддин Содиқ 1971 йили Самарқанд вилояти Пойариқ туманидаги Жўрабой қишлоғида туғилган. Ўзбекистон Миллий Уиниверситетининг фалсафа факултетини тамомлаган.»Қайтмаган баҳор» (1997 йил, “Истеъдод” цериясида), «Тараддуд» (2005 йил), «Қалтис қадам» (2010 йил), «Қарз» деб номланган китоблари нашрдан чиққан.»Фалакнинг гардиши» номли романи навбатдаги нашр режасида. Шунингдек, бу нашрдан «Тирикликдаги тириклар» ва «Фоиз» қиссалари ҳам ўрин олади.Фахриддин Содиқ Роберт Т. Киосаки, Шарон Лечтерларнинг «Бадавлат ота, камбағал ота» туркумидаги илк китобини ўзбек тилига таржима қилган.

Шавкат менинг болаликдаги дўстим. Дўстим, деб алоҳида таъкид билан айтишни тақозо қиладиган сабаблар бор.

Фарзанди, айниқса, ўғли бор оила боланинг ким билан дўстлашиши, кўчада ким билан ўйнаётганига алоҳида назар билан қарайди. Олманинг остига олма тушади. Менинг дадам билан Шавкатнинг дадаси ҳам биз каби дўст бўлиб ўсишган. Болаликдан бир-бирининг феълиям, фазилатию камчиликлариям иккисига маълум. Бир сўз билан айтганда, улар ўзларининг назарларида дўстликка муносиб эдилар. Дарвоқе, иккисиям мактабда ўқитувчи бўлиб ишлашар, менинг дадам математикадан, Шавкатнинг дадаси биологиядан дарс берарди. Мен билан Шавкат ҳам бир-биримизга мос эдик. Болалик хотираларимнинг барчасида Шавкатнинг алоҳида ўрни бор. Бир-биримизга шунчалик кўникиб қолгандикки, орзуларимиздаги тасаввурларимиз ҳам ўхшаш бўларди. Мактабни бирга битириб, биргаликда ўқишга кириб, кейин бир жойда ишлашимизниям ўзимизча режалаштирардик. Ҳа, айтмоқчи, бу тасаввурларнинг энг қизиғи, албатта, ҳарбий хизматга боришимиз ва у ерда биргаликда қаҳрамонлик кўрсатишимиз бўларди. Биримиз иккинчимиз учун хаёлларимизда қалқон бўлардик ҳамиша. Ўша беғубор тасаввурларни ҳозир ҳам эсласанг, хотиранг ёришиб кетади. Беғубор, мусаффо тонг ҳавосига ўхшайди бу хаёллар.

Кунлардан бир куни дадам, онам, укам ва мен биргаликда Шавкатларникига меҳмонга бордик. Ўша куни дўстлар — оталаримиз алоҳида хонада ўтиришди, негадир шундай бўлди. Менинг онам билан Шавкатнинг онаси ҳазиллашиб, “Эркаклар бошқа хонага”, деб биз болаларниям дадаларимиз билан бирга уйга киритиб юборишганларидан кейин гўё бирпасда каттариб қолгандек бўлдик. Бир жойда боланинг ичи қайнаб кетади, биз ҳам дастурхондан қўлга илинганини олиб, ўйнагани кўчага отилдик. Кечқурун уларнинг уйларига яқин жойда болалар футболга йиғилишарди, шунга шошилдик. Қош қорайганда ўйиндан қайтдик. Овқатланиб бўлишгач, яна ўйинга отланган эдик, Шавкатнинг дадаси бизни тўхтатди:
— Қани, келинглар. Икки минутдан кейин ўйнайверасизлар! – деди у киши ва дадамга юзланди, — Ғуломбой, менинг кўнглим тўлиши учун бояги айтганимни бажариб қўймасак бўлмас?
— Қўйинг, Саид, керак эмас, ўйнайверсин булар. Ҳали бола-да, сал каттариб бир нарсани тушунсин олдин.
Шавкатнинг дадаси дадамнинг гапига парво қилмади.
— Сиз қараб туринг, ҳали менга шу ишни тўғри қилгансиз, дейсиз.

Дадамнинг кўриниши ўзгарди, иложсизлиги сезилди. Биз болалар эса ҳеч нарсага тушунмай турибмиз.
— Иккаланг, — деди Шавкатнинг дадаси. — Ҳозир бир-биринг билан қиёматлик дўст бўлишга аҳд қиласизлар. Бизнинг сенлардан кўнглимиз хотиржам бўлсин. Болаликларинг қолмади. Бу йил тўртинчини тугатасизлар, ахир. Энди, Ғуломбой, айтай, мен сизларни сабабини айтмай чақирганим – зиёфатга сабаб шу! Буни жуда зарур деб билдим, ҳаётимиз шу болаларимизда давом этади, насиб бўлса. Шундай эмасми?
Кейин оналаримиз хонага кирди. Шавкатнинг онасининг қўлида янги чопонча. Менинг онамнинг қўлида эса товоқда буғи чиқиб турган бир таом. Ҳидидан билдим: қовурилган гўшт.
Хуллас, Шавкат иккимиз бир-биримиз билан бир умр садоқатли дўст бўлишга, дўстликка хиёнат қилмасликка, Шавкатнинг дадаси айтгандек, аҳдлашиб ваъдалашдик.
Қовурма гўшт илигини иккимизга тутқазиб қўйиб аҳдимизни баравар айттиришди: бир умр дадаларимиздай содиқ дўст бўламиз!..
Олтинчи синфга ўтиб ўқий бошлаганимизда Шавкатларнинг оиласи чўлга кўчиб кетадиган бўлиб қолди. Шавкатнинг дадаси, Саид бобом масъулиятли давлат ишига ўтиб ишлайдиган бўпти. Уларнинг оиласи кўчиб кетгач, мен ҳам болалик билан хайрлашиб, ўсмирлик билан юзлашгандек бўлдим. Илгари Шавкат билан баҳс бойлашиб, иккимиз ҳам фақат “беш”га ўқирдик. Бошқача бўлиши мумкин эмасди-да, ахир, биз ўқитувчиларнинг боласимиз.

Шундан сўнг гўёки бир нарсамни йўқотиб қўйгандек бўлиб юрдим. Бу ўқишимга ҳам таъсир қилди. Мен борган сари камгап, одамови кўрина бошладим чоғи, жўраларим ҳам илгаригидек муомалада бўлмай қолди. Балки ростданам ўзим шунчалик ўзгаргандирман. Айни шу пайтлардан бошлаб биринчи партада ўтиришнинг қизиғи қолмади. Шавкатнинг ўрнини босадиган ўртоғим йўқ эди. Шавкат ёзги таътилда қишлоққа келиб, бобосининг уйида туриб кетди. Кейинги йилларда умуман келмай қўйди. Буям негадир менга таъсир қиларди, негалигини билмайман. Бир куни дадам онамга айтаётган гапни эшитиб қолдим:
— Саид жўра ҳам бошқача бўлиб кетипти, одам ўзгариб кетаркан-да…

Онам ҳам негадир, ўз-ўзидан дадамнинг гапларини маъқуллади. Кўнглимга бир ҳадик оралади. Одамови бўлиб, синфдагиларнинг ўзи бир тараф, менинг ўзим бир тараф бўлиб юрганимда еттинчида ўқирдим. Шунда менга бир ёрдам, илоҳий мадад келди гўё. Мен, беихтиёр, кўчамиздан бирга мактабга бориб келадиган синфдошим Гулноза билан кимўзарга ўқий бошладим. У яхши қиз эди.
Шу кунлардан бошлаб ҳаётимга мазмун кира бошлаганди. Бу Гулнозанинг борлиги, унинг (гарчи, дарс юзасидан бўлса-да) айтадиган гаплари туфайли эди. Бир куни мактабга бораётганимизда Гулноза шундай деди:
— Негадир дарс қилгим келмаяпти, сенингчи, Санжар? — деди у.
— Менинг ҳам.
— Менга қара, — у қуёшга қўлини соя қилиб тўхтади, — папкамни кўтариб юрмайсанми?
— Нега мен сенинг папкангни кўтарарканман, ўзинг кўтар!
— Кўтармасанг кўтарма, мен ҳам ўлиб турганим йўқ, сенга папкамни бериб.

Унинг ўша ҳолати – кўзини қуёшдан тўсиб, қўлини пешонасига қўйиб турганини ҳалигача эслайман.
Мен охиридан иккинчи партада бир ўзим ўтирардим. Ёнимдаги жой эса бўш. Вазият шунга олиб келдики, ҳар кун бирга қатнайвергач, Гулнозга ўрганиб қолдим. У Шавкатнинг ўрнини тўлдиргандек эди. Ва мактабни битирадиган йилимиз биратўла менинг олдимга “кўчиб” қўя қолди.
— Мениям биринчи партада ўтиргим келмай қолди, — деди у папкасини менинг партамга қўйиб.
— Биринчи партанг яхшимасми? — дедим беихтиёр қувонганимни сездирмай.
— Доска бу ердан яхши кўринаркан-да, а?
— Шаҳноза-чи?
— Э, фақат, кийимдан, модадан гапиради.
— Нега орқада ўтиргинг кеп қолди, демайдими? – негадир, хавотир билан сўрадим.
— Ким нима деса деявермайдими, орқа партадан досканинг яхши кўриниши рост-ку, тўғрими? Ростданам ўқийман, десанг, уйингда ўқисанг ҳам яхши ўқийсан – керак бўлса!
Мени шу пайтгача ўзимга нотаниш бўлган ғаройиб ҳиссиёт қамраб олганди, ўзимдан, ўқишимдан, ҳамма-ҳаммасидан кўнглим тўқдай бўлди бирдан.
Бир куни иншо ёздик, эркин мавзуда.
Дарс сўнгида иншоларимизни муаллимимиз йиғиб олди. Мен “Орзуларим” деган мавзуни танлаб ёзгандим. Дарслар тугагач, иншоларни кўриб улгурган шекилли, ўқитувчимиз дафтарларимизни тарқатди.
— Баҳоларингни билиб олинглар, – деди устоз бизнинг партамизга яқин келиб, – Гулноза, сенинг иншоинг ҳар доимгидек яхши ёзилипти, лекин, қараб чиқиб, бошқатдан ёз!
Гулноза иншосини олиб, тезда китобининг орасига қўйди.
Мактабдан қайтаётганимизда сўрадим.
— Нима деб ёздинг иншони, ҳаммадан яхши ёзибсан-да, яна қайтадан ёзармишсан?
— Шуни жуда билгинг келаяптими?
— Ҳаммадан яхши ёзганингдан кейин, ҳеч бўлмаса мавзусини…
— Ма, сен ўқисанг бўлади, эсингда турсин, фақат сен ўқисанг бўлади. Уйингда ўқи!
Унинг иншосини олдим. У дафтарни папкамга солиб бўлгунимгача тўхтаб, қараб турди.

Уй томон бурилдиму унинг иншосини олиб ўқий бошладим, ўқияпману кўзимми, юрагимми – жимирлаб бораверди тобора. Сарлавҳа — “Қаердасан, муҳаббат…” Иккигина вараққа майда қилиб анчагина нарсаларни ёзипти. Буни шунчаки ўқиб бўлмасди. Бир неча марта тўхтаб… ўқийман, қайтадан ўқийман. Ўша иншонинг охирги сатрлари шундай эди: …қаердасан, муҳаббат? Ёнимда тургандайсан, шу ҳолатинг билан олис-олислардасан. Шубҳалар кўп, гумонлар кўп, уларнинг орасидан бир ишонч келади: Сен борсан, муҳаббат. Борлигингга шубҳа қилмайман. Шунинг учун сенга, дунёдаги ҳамма нарсадан ҳам кўпроқ сенга ишонаман. Фақат айт, ўзинг айт, …қаердасан сен эй сеҳргар куч?!

Шундан кейин мен Гулнозага бошқача кўз билан қарай бошлаганимни сезмай қолдим. У мен ўйлагандан кўра… хуллас, у бошқача эди, у ҳеч кимга ўхшамасди. Дарвоқе, эртасига иншосини қайтариб бермоқчи бўлувдим, сенда қолаверсин, деди. Мен эса, негадир ноқулай бўлдим ва шу ҳолат сабаб, папкасининг ичига иншони ташлаб юбордим. Аслида ўзимда қолаверса бўларкан.
У менга жилмайиб қўйди, унинг жилмайишини бошқа ҳеч кимда кўрмаганман.
— Сен мендан яхши ёзсанг керак, — деди.
Мен, бир нарсаларни тушуниб-тушунмай гапни бошқа тарафга бурдим. Шу кундан бошлаб, Гулнозанинг олдида тилим ўзимга бўйсунмай қоладиган бўлди.
Бир-биримизга фақат ўша – асосий гапни айтмаймиз, қолган ҳамма гапимиз бир эди.

Мактабдаги ўқишларимиз, асосан, тугаб, эрта-индин имтиҳонлар бошланади, деган кунларда эшитиб қолдим: Шавкат келибди. Ахийри келибсан-ку, дейман ичимда, унинг бобосининг уйига юриб эмас, учиб бордим. Шавкатни узоқдан кўрдим – ҳовли ўртасидаги супада, ёстиққа ёнбошлаб, оёғини пастга осилтириб ётипти. Овоз берган киши бўлиб, ҳовлига кирдим. Қаранг, кепти ахийри, тўрт йил бўлдими, беш йил бўлдими… кепти-да барибир. Шошаяпман, гўё шу супада ёнбошлаган Шавкат эмас, менинг болалигим…
— Ўҳ-ҳў, Санжар! – ўрнидан туриб менга қараб турган Шавкатни бир қарашда таниш қийин бўп қопти. Бўйлари ўсиб кетган…
Шошиб келаяпман, қучоғимни очиб боришга улгуришим керак эди, қарасам… Шавкат жилмайганича, ўнг қўлини мен томон чўзиб турипти (демак, қучоқлашиб кўришмаймиз-да).
Кўришдик. Мен биргина лаҳзада болалигимдан анча-мунча узоқлашиб кетганимни тушуниб етдим. Шавкат шаҳарликларга ўхшаб кийиниб олган, мендан узун, овози дўриллаб, гаплариниям салмоқлаб айтади. Кийимларини тўғрилаб, қоқиб-қоқиб қўяди. Мен секингина ўзимга ташқаридан қарагим келди: қишлоқиман-да.
Ҳовлидан чиқиб, йўл четидаги тўнканинг устида бирпас ўтирдик. Ҳа, ростданам, одам кичиклигида бошқа, каттарса бошқа одам бўлиши мумкин экан. Шавкат, мен ўйлаганимдек, жудаям бир нарсаларни эслагиси келгани ҳам йўқ. Ҳамма нарсага “табиий қарайдиган” бўлипти.
— Менга қара, Санжар, анув… Гулнозани кўриб қолдим йўлда, яхши нарса бўпти, а?
Ўзимгаям сезилди, қизардим, кейин талмовсираб қолдим.
— Ҳа, яхши қиз. Чиройли қиз, — дедим.
Шавкат ҳозир жуда шошиб келиб-кетаётган эмиш. Шунча қистасам ҳам биз тарафга ўтмади. Балки бугуннинг ўзида қайтарман, деб машинасига бир қараб қўйгач, мен ортимга қайтдим.
Эртасига маълум бўлди, ҳаммасини Гулнозанинг ўзи айтиб берди. Шавкатнинг ота-онаси билан Гулнозанинг ота-онаси анчагина илгари гапни бир жойга қўйишган экан. Қизнинг ўзи бехабар. Қиз мактабни битирганида кўз остига олувчилар кўп бўлади, деб белги қилиб қўйишлари керак эмиш. Шавкатнинг бирровга келиб кетишидан мақсад эса қизни бир кўриб қўйиш…
Қизнинг бу гапларидан сўнг Шавкатни шунақанги ёмон кўриб кетдимки…
Жим турганимни кўриб, Гулнозанинг овози дадиллашди.
— Нима қиласан энди, тураверасанми шундай, сўппайиб? – деди жаҳл билан.
— Бўлмаса, – дедим мен, – бугуноқ уйдагиларга айтаман.
Нимани айтаман, нега айтаман – бундан ортиқ аниқроқ бир гап айтолмадим. Гулноза эса мени шундоғам тушунди шекилли, индамай қолди. Индамагани яхшидир-да.
Гулноза, кейин, консултациядан қайтаётганимизда:
— Сен билиб қўй лекин, – деди қатъий, – агар мени мажбурлашсаям, барибир, кўрасан ҳали, мен у билан яшамайман. Найнов жўранг билан!
Ҳеч нарса демадим. Найнов мени танимади, лекин дўстим эди-да барибир.
Уйга бориб, онамга айтмоқчийдим, айтолмадим. Секин амакимнинг хотини, янгамга қизариб, бўзариб пичирладим. Шундай-шундай бўпти, дедим. Уялгандек бўлдим, уйланиш эмас, белги қилиб қўйиш деган гаплар ҳам бор экан-ку, дедим. У киши, билмасам, айтиб кўрайин-чи, деди. Шу кеча умримда биринчи марта ухламай чиқдим. Ағдариламан – шундай бўлиши мумкинми? Ағдариламан – бундай бўлиши мумкинмас!

Уйдагилар бир нарса дер, деб кутдим, эртасигаям, индинигаям ҳеч ким ҳеч нарса демади. Ўзим сўрай олмасам. Бу орада имтиҳонларимиз бошланиб кетди.
Қишлоқ ҳам, уйдагиларим ҳам жим. Бу жимликдан хурсанд бўлиб ҳам қолдим. Тинчиб кетди, балки уларнинг қарорлари ўзгариб, Гулнозани келин қилиш фикрлариям ўзгаргандир, дейман ўзимча. Имтиҳонларни топшириб бўлганимиздан кейин шаҳарга, кичик амакимнинг ижара уйига бориб тайёрланадиган бўлиб қолдим. Амакимнинг қўл телефонини менга айтишди. Эртага саҳарлаб шаҳарга кетишим керак бўлган куни кечқурун Гулнозани кўчанинг четида тутиб олдим. Амакимнинг телефон рақамини бердим. Гулноза:
— Иккикўнгил бўлма, сен ўқишга киришинг керак, – деди, – мени айтди дейсан, мажбурлашсаям у билан бирга яшамайман! Мен ҳам бир-икки кундан кейин ўзимизнинг шаҳарга кетаман. Ҳеч нарса бўлмайди, сен ўқишга киришни ўйла!
Шу бўлди гапимиз. Эртасига саҳарлаб йўлга отландим.

Мен ўқишга кирдим. Гулноза бир-икки марта телефон қилди, фақат имтиҳонлардан гапирди. Унинг Шавкатга унаштирилганини эшитганимда ўқишга қабул қилинганимни билиб хурсанд бўлиб юргандим. Ўқиш бошлангунича қишлоққа қайтдим. Гулнозаям кирган эмиш ўқишга, лекин шаҳардан қишлоққа келмабди. Кейин мен ҳам, чамаси, Гулнозаям ўқишга шўнғиб кетдик. Қишки таътилдаям кўролмадим уни. Келмабди.

Негадир уларнинг тўйлари ҳануз бўлмаётган эди. Ёзги таътилга яқин кунларнинг бирида қўл телефонимга мактуб келди, одатдагидек, телефон компанияларининг эслатмалари бўлса керак, деб беҳафсала бўлиб очиб… ўқиб кўрдим: “Шубҳалар кўп, гумонлар кўп, уларнинг орасидан бир ишонч келади: Сен борсан, ишонаман, қаердасан?” Шошиб қайси рақамдан келганини билмоқчи бўлдим. Қарасам “рақам номаълум”, деб ёзиб қўйилипти.
Ер юзига сиғмай қолдим: Қаердасан, Шавкатжон, жўра?
Кўз олдимга тўн кийишиб, бир иликни тутиб турган болалар ва иншо дафтарини қўлида тутган бир бўй қиз кўринди.

Faxriddin Sodiq
QAYDASAN, MUHABBAT?

Shavkat mening bolalikdagi do‘stim. Do‘stim, deb alohida ta’kid bilan aytishni taqozo qiladigan sabablar bor.

Farzandi, ayniqsa, o‘g‘li bor oila bolaning kim bilan do‘stlashishi, ko‘chada kim bilan o‘ynayotganiga alohida nazar bilan qaraydi. Olmaning ostiga olma tushadi. Mening dadam bilan Shavkatning dadasi ham biz kabi do‘st bo‘lib o‘sishgan. Bolalikdan bir-birining fe’liyam, fazilatiyu kamchiliklariyam ikkisiga ma’lum. Bir so‘z bilan aytganda, ular o‘zlarining nazarlarida do‘stlikka munosib edilar. Darvoqe, ikkisiyam maktabda o‘qituvchi bo‘lib ishlashar, mening dadam matematikadan, Shavkatning dadasi biologiyadan dars berardi. Men bilan Shavkat ham bir-birimizga mos edik. Bolalik xotiralarimning barchasida Shavkatning alohida o‘rni bor. Bir-birimizga shunchalik ko‘nikib qolgandikki, orzularimizdagi tasavvurlarimiz ham o‘xshash bo‘lardi. Maktabni birga bitirib, birgalikda o‘qishga kirib, keyin bir joyda ishlashimizniyam o‘zimizcha rejalashtirardik. Ha, aytmoqchi, bu tasavvurlarning eng qizig‘i, albatta, harbiy xizmatga borishimiz va u yerda birgalikda qahramonlik ko‘rsatishimiz bo‘lardi. Birimiz ikkinchimiz uchun xayollarimizda qalqon bo‘lardik hamisha. O‘sha beg‘ubor tasavvurlarni hozir ham eslasang, xotirang yorishib ketadi. Beg‘ubor, musaffo tong havosiga o‘xshaydi bu xayollar.
Kunlardan bir kuni dadam, onam, ukam va men birgalikda Shavkatlarnikiga mehmonga bordik. O‘sha kuni do‘stlar — otalarimiz alohida xonada o‘tirishdi, negadir shunday bo‘ldi. Mening onam bilan Shavkatning onasi hazillashib, “Erkaklar boshqa xonaga”, deb biz bolalarniyam dadalarimiz bilan birga uyga kiritib yuborishganlaridan keyin go‘yo birpasda kattarib qolgandek bo‘ldik. Bir joyda bolaning ichi qaynab ketadi, biz ham dasturxondan qo‘lga ilinganini olib, o‘ynagani ko‘chaga otildik. Kechqurun ularning uylariga yaqin joyda bolalar futbolga yig‘ilishardi, shunga shoshildik. Qosh qorayganda o‘yindan qaytdik. Ovqatlanib bo‘lishgach, yana o‘yinga otlangan edik, Shavkatning dadasi bizni to‘xtatdi:
— Qani, kelinglar. Ikki minutdan keyin o‘ynayverasizlar! – dedi u kishi va dadamga yuzlandi, — G‘ulomboy, mening ko‘nglim to‘lishi uchun boyagi aytganimni bajarib qo‘ymasak bo‘lmas?
— Qo‘ying, Said, kerak emas, o‘ynayversin bular. Hali bola-da, sal kattarib bir narsani tushunsin oldin.
Shavkatning dadasi dadamning gapiga parvo qilmadi.
— Siz qarab turing, hali menga shu ishni to‘g‘ri qilgansiz, deysiz.

Dadamning ko‘rinishi o‘zgardi, ilojsizligi sezildi. Biz bolalar esa hech narsaga tushunmay turibmiz.
— Ikkalang, — dedi Shavkatning dadasi. — Hozir bir-biring bilan qiyomatlik do‘st bo‘lishga ahd qilasizlar. Bizning senlardan ko‘nglimiz xotirjam bo‘lsin. Bolaliklaring qolmadi. Bu yil to‘rtinchini tugatasizlar, axir. Endi, G‘ulomboy, aytay, men sizlarni sababini aytmay chaqirganim – ziyofatga sabab shu! Buni juda zarur deb bildim, hayotimiz shu bolalarimizda davom etadi, nasib bo‘lsa. Shunday emasmi?
Keyin onalarimiz xonaga kirdi. Shavkatning onasining qo‘lida yangi choponcha. Mening onamning qo‘lida esa tovoqda bug‘i chiqib turgan bir taom. Hididan bildim: qovurilgan go‘sht.
Xullas, Shavkat ikkimiz bir-birimiz bilan bir umr sadoqatli do‘st bo‘lishga, do‘stlikka xiyonat qilmaslikka, Shavkatning dadasi aytgandek, ahdlashib va’dalashdik.
Qovurma go‘sht iligini ikkimizga tutqazib qo‘yib ahdimizni baravar ayttirishdi: bir umr dadalarimizday sodiq do‘st bo‘lamiz!..

Oltinchi sinfga o‘tib o‘qiy boshlaganimizda Shavkatlarning oilasi cho‘lga ko‘chib ketadigan bo‘lib qoldi. Shavkatning dadasi, Said bobom mas’uliyatli davlat ishiga o‘tib ishlaydigan bo‘pti. Ularning oilasi ko‘chib ketgach, men ham bolalik bilan xayrlashib, o‘smirlik bilan yuzlashgandek bo‘ldim. Ilgari Shavkat bilan bahs boylashib, ikkimiz ham faqat “besh”ga o‘qirdik. Boshqacha bo‘lishi mumkin emasdi-da, axir, biz o‘qituvchilarning bolasimiz.
Shundan so‘ng go‘yoki bir narsamni yo‘qotib qo‘ygandek bo‘lib yurdim. Bu o‘qishimga ham ta’sir qildi. Men borgan sari kamgap, odamovi ko‘rina boshladim chog‘i, jo‘ralarim ham ilgarigidek muomalada bo‘lmay qoldi. Balki rostdanam o‘zim shunchalik o‘zgargandirman. Ayni shu paytlardan boshlab birinchi partada o‘tirishning qizig‘i qolmadi. Shavkatning o‘rnini bosadigan o‘rtog‘im yo‘q edi. Shavkat yozgi ta’tilda qishloqqa kelib, bobosining uyida turib ketdi. Keyingi yillarda umuman kelmay qo‘ydi. Buyam negadir menga ta’sir qilardi, negaligini bilmayman. Bir kuni dadam onamga aytayotgan gapni eshitib qoldim:
— Said jo‘ra ham boshqacha bo‘lib ketipti, odam o‘zgarib ketarkan-da…

Onam ham negadir, o‘z-o‘zidan dadamning gaplarini ma’qulladi. Ko‘nglimga bir hadik oraladi. Odamovi bo‘lib, sinfdagilarning o‘zi bir taraf, mening o‘zim bir taraf bo‘lib yurganimda yettinchida o‘qirdim. Shunda menga bir yordam, ilohiy madad keldi go‘yo. Men, beixtiyor, ko‘chamizdan birga maktabga borib keladigan sinfdoshim Gulnoza bilan kimo‘zarga o‘qiy boshladim. U yaxshi qiz edi.
Shu kunlardan boshlab hayotimga mazmun kira boshlagandi. Bu Gulnozaning borligi, uning (garchi, dars yuzasidan bo‘lsa-da) aytadigan gaplari tufayli edi. Bir kuni maktabga borayotganimizda Gulnoza shunday dedi:
— Negadir dars qilgim kelmayapti, seningchi, Sanjar? — dedi u.
— Mening ham.
— Menga qara, — u quyoshga qo‘lini soya qilib to‘xtadi, — papkamni ko‘tarib yurmaysanmi?
— Nega men sening papkangni ko‘tararkanman, o‘zing ko‘tar!
— Ko‘tarmasang ko‘tarma, men ham o‘lib turganim yo‘q, senga papkamni berib.
Uning o‘sha holati – ko‘zini quyoshdan to‘sib, qo‘lini peshonasiga qo‘yib turganini haligacha eslayman.
Men oxiridan ikkinchi partada bir o‘zim o‘tirardim. Yonimdagi joy esa bo‘sh. Vaziyat shunga olib keldiki, har kun birga qatnayvergach, Gulnozga o‘rganib qoldim. U Shavkatning o‘rnini to‘ldirgandek edi. Va maktabni bitiradigan yilimiz birato‘la mening oldimga “ko‘chib” qo‘ya qoldi.
— Meniyam birinchi partada o‘tirgim kelmay qoldi, — dedi u papkasini mening partamga qo‘yib.
— Birinchi partang yaxshimasmi? — dedim beixtiyor quvonganimni sezdirmay.
— Doska bu yerdan yaxshi ko‘rinarkan-da, a?
— Shahnoza-chi?
— E, faqat, kiyimdan, modadan gapiradi.
— Nega orqada o‘tirging kep qoldi, demaydimi? – negadir, xavotir bilan so‘radim.
— Kim nima desa deyavermaydimi, orqa partadan doskaning yaxshi ko‘rinishi rost-ku, to‘g‘rimi? Rostdanam o‘qiyman, desang, uyingda o‘qisang ham yaxshi o‘qiysan – kerak bo‘lsa!
Meni shu paytgacha o‘zimga notanish bo‘lgan g‘aroyib hissiyot qamrab olgandi, o‘zimdan, o‘qishimdan, hamma-hammasidan ko‘nglim to‘qday bo‘ldi birdan.
Bir kuni insho yozdik, erkin mavzuda.

Dars so‘ngida insholarimizni muallimimiz yig‘ib oldi. Men “Orzularim” degan mavzuni tanlab yozgandim. Darslar tugagach, insholarni ko‘rib ulgurgan shekilli, o‘qituvchimiz daftarlarimizni tarqatdi.
— Baholaringni bilib olinglar, – dedi ustoz bizning partamizga yaqin kelib, – Gulnoza, sening inshoing har doimgidek yaxshi yozilipti, lekin, qarab chiqib, boshqatdan yoz!
Gulnoza inshosini olib, tezda kitobining orasiga qo‘ydi.
Maktabdan qaytayotganimizda so‘radim.
— Nima deb yozding inshoni, hammadan yaxshi yozibsan-da, yana qaytadan yozarmishsan?
— Shuni juda bilging kelayaptimi?
— Hammadan yaxshi yozganingdan keyin, hech bo‘lmasa mavzusini…
— Ma, sen o‘qisang bo‘ladi, esingda tursin, faqat sen o‘qisang bo‘ladi. Uyingda o‘qi!
Uning inshosini oldim. U daftarni papkamga solib bo‘lgunimgacha to‘xtab, qarab turdi.

Uy tomon burildimu uning inshosini olib o‘qiy boshladim, o‘qiyapmanu ko‘zimmi, yuragimmi – jimirlab boraverdi tobora. Sarlavha — “Qaerdasan, muhabbat…” Ikkigina varaqqa mayda qilib anchagina narsalarni yozipti. Buni shunchaki o‘qib bo‘lmasdi. Bir necha marta to‘xtab… o‘qiyman, qaytadan o‘qiyman. O‘sha inshoning oxirgi satrlari shunday edi: …qaerdasan, muhabbat? Yonimda turgandaysan, shu holating bilan olis-olislardasan. Shubhalar ko‘p, gumonlar ko‘p, ularning orasidan bir ishonch keladi: Sen borsan, muhabbat. Borligingga shubha qilmayman. Shuning uchun senga, dunyodagi hamma narsadan ham ko‘proq senga ishonaman. Faqat ayt, o‘zing ayt, …qaerdasan sen ey sehrgar kuch?!
Shundan keyin men Gulnozaga boshqacha ko‘z bilan qaray boshlaganimni sezmay qoldim. U men o‘ylagandan ko‘ra… xullas, u boshqacha edi, u hech kimga o‘xshamasdi. Darvoqe, ertasiga inshosini qaytarib bermoqchi bo‘luvdim, senda qolaversin, dedi. Men esa, negadir noqulay bo‘ldim va shu holat sabab, papkasining ichiga inshoni tashlab yubordim. Aslida o‘zimda qolaversa bo‘larkan.

U menga jilmayib qo‘ydi, uning jilmayishini boshqa hech kimda ko‘rmaganman.
— Sen mendan yaxshi yozsang kerak, — dedi.
Men, bir narsalarni tushunib-tushunmay gapni boshqa tarafga burdim. Shu kundan boshlab, Gulnozaning oldida tilim o‘zimga bo‘ysunmay qoladigan bo‘ldi.
Bir-birimizga faqat o‘sha – asosiy gapni aytmaymiz, qolgan hamma gapimiz bir edi.
Maktabdagi o‘qishlarimiz, asosan, tugab, erta-indin imtihonlar boshlanadi, degan kunlarda eshitib qoldim: Shavkat kelibdi. Axiyri kelibsan-ku, deyman ichimda, uning bobosining uyiga yurib emas, uchib bordim. Shavkatni uzoqdan ko‘rdim – hovli o‘rtasidagi supada, yostiqqa yonboshlab, oyog‘ini pastga osiltirib yotipti. Ovoz bergan kishi bo‘lib, hovliga kirdim. Qarang, kepti axiyri, to‘rt yil bo‘ldimi, besh yil bo‘ldimi… kepti-da baribir. Shoshayapman, go‘yo shu supada yonboshlagan Shavkat emas, mening bolaligim…
— O‘h-ho‘, Sanjar! – o‘rnidan turib menga qarab turgan Shavkatni bir qarashda tanish qiyin bo‘p qopti. Bo‘ylari o‘sib ketgan…

Shoshib kelayapman, quchog‘imni ochib borishga ulgurishim kerak edi, qarasam… Shavkat jilmayganicha, o‘ng qo‘lini men tomon cho‘zib turipti (demak, quchoqlashib ko‘rishmaymiz-da).
Ko‘rishdik. Men birgina lahzada bolaligimdan ancha-muncha uzoqlashib ketganimni tushunib yetdim. Shavkat shaharliklarga o‘xshab kiyinib olgan, mendan uzun, ovozi do‘rillab, gaplariniyam salmoqlab aytadi. Kiyimlarini to‘g‘rilab, qoqib-qoqib qo‘yadi. Men sekingina o‘zimga tashqaridan qaragim keldi: qishloqiman-da.
Hovlidan chiqib, yo‘l chetidagi to‘nkaning ustida birpas o‘tirdik. Ha, rostdanam, odam kichikligida boshqa, kattarsa boshqa odam bo‘lishi mumkin ekan. Shavkat, men o‘ylaganimdek, judayam bir narsalarni eslagisi kelgani ham yo‘q. Hamma narsaga “tabiiy qaraydigan” bo‘lipti.
— Menga qara, Sanjar, anuv… Gulnozani ko‘rib qoldim yo‘lda, yaxshi narsa bo‘pti, a?

O‘zimgayam sezildi, qizardim, keyin talmovsirab qoldim.
— Ha, yaxshi qiz. Chiroyli qiz, — dedim.
Shavkat hozir juda shoshib kelib-ketayotgan emish. Shuncha qistasam ham biz tarafga o‘tmadi. Balki bugunning o‘zida qaytarman, deb mashinasiga bir qarab qo‘ygach, men ortimga qaytdim.
Ertasiga ma’lum bo‘ldi, hammasini Gulnozaning o‘zi aytib berdi. Shavkatning ota-onasi bilan Gulnozaning ota-onasi anchagina ilgari gapni bir joyga qo‘yishgan ekan. Qizning o‘zi bexabar. Qiz maktabni bitirganida ko‘z ostiga oluvchilar ko‘p bo‘ladi, deb belgi qilib qo‘yishlari kerak emish. Shavkatning birrovga kelib ketishidan maqsad esa qizni bir ko‘rib qo‘yish…

Qizning bu gaplaridan so‘ng Shavkatni shunaqangi yomon ko‘rib ketdimki…
Jim turganimni ko‘rib, Gulnozaning ovozi dadillashdi.
— Nima qilasan endi, turaverasanmi shunday, so‘ppayib? – dedi jahl bilan.
— Bo‘lmasa, – dedim men, – bugunoq uydagilarga aytaman.
Nimani aytaman, nega aytaman – bundan ortiq aniqroq bir gap aytolmadim. Gulnoza esa meni shundog‘am tushundi shekilli, indamay qoldi. Indamagani yaxshidir-da.
Gulnoza, keyin, konsultatsiyadan qaytayotganimizda:
— Sen bilib qo‘y lekin, – dedi qat’iy, – agar meni majburlashsayam, baribir, ko‘rasan hali, men u bilan yashamayman. Naynov jo‘rang bilan!
Hech narsa demadim. Naynov meni tanimadi, lekin do‘stim edi-da baribir.

Uyga borib, onamga aytmoqchiydim, aytolmadim. Sekin amakimning xotini, yangamga qizarib, bo‘zarib pichirladim. Shunday-shunday bo‘pti, dedim. Uyalgandek bo‘ldim, uylanish emas, belgi qilib qo‘yish degan gaplar ham bor ekan-ku, dedim. U kishi, bilmasam, aytib ko‘rayin-chi, dedi. Shu kecha umrimda birinchi marta uxlamay chiqdim. Ag‘darilaman – shunday bo‘lishi mumkinmi? Ag‘darilaman – bunday bo‘lishi mumkinmas!
Uydagilar bir narsa der, deb kutdim, ertasigayam, indinigayam hech kim hech narsa demadi. O‘zim so‘ray olmasam. Bu orada imtihonlarimiz boshlanib ketdi.

Qishloq ham, uydagilarim ham jim. Bu jimlikdan xursand bo‘lib ham qoldim. Tinchib ketdi, balki ularning qarorlari o‘zgarib, Gulnozani kelin qilish fikrlariyam o‘zgargandir, deyman o‘zimcha. Imtihonlarni topshirib bo‘lganimizdan keyin shaharga, kichik amakimning ijara uyiga borib tayyorlanadigan bo‘lib qoldim. Amakimning qo‘l telefonini menga aytishdi. Ertaga saharlab shaharga ketishim kerak bo‘lgan kuni kechqurun Gulnozani ko‘chaning chetida tutib oldim. Amakimning telefon raqamini berdim. Gulnoza:
— Ikkiko‘ngil bo‘lma, sen o‘qishga kirishing kerak, – dedi, – meni aytdi deysan, majburlashsayam u bilan birga yashamayman! Men ham bir-ikki kundan keyin o‘zimizning shaharga ketaman. Hech narsa bo‘lmaydi, sen o‘qishga kirishni o‘yla!
Shu bo‘ldi gapimiz. Ertasiga saharlab yo‘lga otlandim.

Men o‘qishga kirdim. Gulnoza bir-ikki marta telefon qildi, faqat imtihonlardan gapirdi. Uning Shavkatga unashtirilganini eshitganimda o‘qishga qabul qilinganimni bilib xursand bo‘lib yurgandim. O‘qish boshlangunicha qishloqqa qaytdim. Gulnozayam kirgan emish o‘qishga, lekin shahardan qishloqqa kelmabdi. Keyin men ham, chamasi, Gulnozayam o‘qishga sho‘ng‘ib ketdik. Qishki ta’tildayam ko‘rolmadim uni. Kelmabdi.
Negadir ularning to‘ylari hanuz bo‘lmayotgan edi. Yozgi ta’tilga yaqin kunlarning birida qo‘l telefonimga maktub keldi, odatdagidek, telefon kompaniyalarining eslatmalari bo‘lsa kerak, deb behafsala bo‘lib ochib… o‘qib ko‘rdim: “Shubhalar ko‘p, gumonlar ko‘p, ularning orasidan bir ishonch keladi: Sen borsan, ishonaman, qaerdasan?” Shoshib qaysi raqamdan kelganini bilmoqchi bo‘ldim. Qarasam “raqam noma’lum”, deb yozib qo‘yilipti.
Yer yuziga sig‘may qoldim: Qaerdasan, Shavkatjon, jo‘ra?
Ko‘z oldimga to‘n kiyishib, bir ilikni tutib turgan bolalar va insho daftarini qo‘lida tutgan bir bo‘y qiz ko‘rindi.