Шоира Хоний (асли исми Биби Марямхон) Қўқон яқинидаги Ойимчақақир қишлоғида китобдорлар оиласида туғилган. Қўқон адабий муҳити зийнати бўлмиш Нодира, Увайсий каби шоиралар шеъриятининг Хоний ижодига таъсири катта…
МИРЗО МАРЯМХОН ХОНИЙ
Салима ЭШОНОВА
филология фанлари номзоди
Шоира Хоний (асли исми биби Марямхон) 1884 йили Қўқон яқинидаги (ҳозирги Ўзбекистон тумани) Ойимчақақир қишлоғида китобдорлар оиласида туғилган. Отаси Мирзо Убайдуллохон ҳожи XVII аср охири – XIX аср бошларида Умархон ва Муҳаммад Алихон саройида нашъу намо топган шоирлар Мирзо Қаландар (Мушриф) ва Мирзо Айюб (Беҳжат) шажарасига мансуб экани ҳақида “Тазкираи Қайюмий”да маълумотлар бор. Онаси Мастурабону ҳам даврининг машҳур оқила, муҳтарама аёлларидан эди. Марямхон вояга етганида Исфаранинг Шўртанг қишлоғида истиқомат қилувчи амакиваччаси Мирзо Валихонга турмушга узатилиб, иккалаларидан Муҳаммад Рауфхон исмли ўғил дунёга келган. У 1957 йили ҳаж ниятида йўлга чиққан. Аммо ўша даврда мафкуравий тақиқ кучли, йўллар тўсиқ эди. Бироқ шоира ортга қайтмай, ҳаж ниятида қадами етган ҳудудда яшаб қолади. Ниҳоят, 1967 йил декабр ойида Қўрғонтепа вилояти Жиликўл тумани Узунавлиё ота қишлоғида вафот этади.
Қўқон адабий муҳити зийнати бўлмиш Нодира, Увайсий каби шоиралар шеъриятининг Хоний ижодига таъсири катта.
Хоний ўз даври аёллари ўртасида шеърий дафтар битиш билан машҳур бўлган. Шеърларини тўплаб, 1958 йили девон тартиб қилади.
Шоира девонини, “Мавлуднома”, “Меърожнома” каби асарлари ҳамда тариқат пирлари Абдулқодир Жилоний ва Баҳоуддин Нақшбандларга бағишлаб ёзган шеърий маноқибларини тадқиқ этиш муҳим аҳамият касб этади.
Бугунгача шоиранинг 8023 мисрадан иборат қўлёзма девони, “Воқеаи ҳоилаи Карбалойи пурбало”, “Нозимбек ва Козимбек” достонлари, ўнга яқин шеърий тўплами ва мактубларидан иборат адабий мероси аниқланди. Ҳозир бу асарлар шоира авлодлари ва мухлислари қўлида, шунингдек, ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейи жамғармасининг Музайяна Алавия архиви (инв.рақами 72)да ҳамда Қўқон шаҳар Ғафур Ғулом номидаги адабиёт музейи жамғармасининг Фироқий (инв.рақами 190), Мирзойи Ҳўқандий (инв.рақами 144), Чарҳий (КП рақами 5964/5) архиви материаллари қаторида сақланмоқда.
Мирзо Марямхон ХОНИЙ
НУРИ ИЙМОН АЙЛАГИЛ ЙЎЛДОШ
Ғазаллар
* * *
Аё Парвардигорим, нури имон айлагил йўлдош,
Ямон йўлдин чиқар ожизларинг, лутфунгни айлаб фош.
Ҳидоят бер, ямон бидъат, касофатдин йироқ айла,
Шариат жодасида мустаҳкам эт, маърифат йўлдош.
Йироқ этма, Каримо, аҳли суннат вал жамоатдин,
Муқим ўлсун ҳама яхши амаллар ўзиға йўлдош.
Ҳама аҳли халойиқдин чиқиб қочмиш паноҳингға,
Адувлар жабрига ҳам истиқомат, сабр бер, бардош.
Иноят этмасанг мушкул асири бенаволарга,
Нечунким, аҳли бидъатлар залолат айлагонлар фош.
Паноҳингга қочир ғамбодаларни, Қодиро, Субҳон,
Яноштур яхшиларга, этмасунлар ямон бир йўлдош.
Мени ғамбода Хоний, беадад кулфат чекибдурман,
Дариғ этма иноят хастадин, эт яхшига ўхшош.
* * *
Худойим бандаларга лутфу эҳсонин аён этмиш,
Кимиким бандаликда собит ўлса, олийшон этмиш.
Яронлар вақт ўтмай тоати Ҳақға бўлунг қоим,
Кими иҳмол этар, ўз жонига қаттиғ зиён этмиш.
Намозу рўзани вақтидин ўткармай адо айланг,
Худовандим ибодат айлагонни шодмон этмиш.
Ҳалимлик пеша айланг, такобир бўлмангиз зинҳор,
Такобир феъли шайтон бирла ҳамроҳ деб баён этмиш.
Ўзунгизни йироғ айланг ҳама фитна, адоватдин,
Адоватпеша муфсиддин имон нурин ниҳон этмиш.
Этинг парҳез ялғону хиёнат, сирни очмоғдин,
Бу янглиғ феъли бадларни жаҳаннамга равон этмиш.
Саховатлик қули доим каримлик пеша айлайдур,
Мулойим феълу хушатворларга лутф аён этмиш.
Бахилликдан қочинг доим, алар озорга мойил,
Дилозору бахил ўзига дўзах ошиён этмиш.
Бу янглиғ ҳоллардин Хоний мискинни йироғ этгил,
Умиди бегарон бирла жанобингга фиғон этмиш.
* * *
Лутф ила тортгил ўзунгга бемадоринг, ё Ҳафиз!
Сохлагил амну амонда беқароринг, ё Ҳафиз!
Меҳри жонони сиёҳпуш зору муштоқ айлади,
Тезлик бирла етур зору низоринг, ё Ҳафиз!
Умрлар ҳижрон ўтида ўртанар маҳзуну хор,
Жилвагар бўлғайму деб гулгун узоринг, ё Ҳафиз!
Тоқатим тоқ ўлди, етмайдур фиғону нолишим,
Қайдин инган бўйи деб кетти мадорим, ё Ҳафиз!
Истионатлар сўраб ҳар ерда бузруквордин,
Етсам эрди нақди жон этсам нисорим, ё Ҳафиз!
Дод-фарёди чиқар ҳар бурчидин толибларинг,
Чарла толиблар била, чиқсун ғуборим, ё Ҳафиз!
Ҳажр шоми, бас, узун, субҳ этдиролмай доғмиз,
Етса гар бўйи насим, хуш ашки жорим, ё Ҳафиз!
Бедаво дардим давосини бериб, йўлла ўзунг,
Йўқса армон бирла тўзулгай ғуборим, ё Ҳафиз!
Ҳоний, чиқмоқға қаронғудин мадорим қолмади,
Еткур эмди битмайин сабру қарорим, ё Ҳафиз!
* * *
Хўблик даркор эса кавну макондин уз тамаъ,
Ҳақни алтофидин ўзга жумла жаҳондин уз тамаъ.
Софлик бирла битургай қорингни Ҳаййи Қадим,
Етмоға ўзига барча “ин” у “он”дин уз тамаъ.
Зикру фикри ҳазрати маъбуди барҳақ айлагил,
Дил ғуборини ювуб суду диёндин уз тамаъ.
Тун-саҳарлар зикри “иллаллоҳ”ни одат айлагил,
Йўл топарни хоҳласанг, рўйи жаҳондин уз тамаъ.
Гар мусулмонга ёрдам этмасанг, қилма зиён,
Барҳам ур суду зиён, ғайр аз Субҳондин уз тамаъ.
Икки дунё обрўсин истасанг, мардона бўл,
Белни маҳкам боғлагил, яхши-ямондин уз тамаъ.
Рост юргил, рост тур, фикри дигаргун ўлмасун,
Бешариат урма дам, ҳар бадгумондин уз тамаъ.
Хонийи афгор, ҳушёр ўл, пушаймон суди йўқ,
Бандаликда собит ўл, чуну чаҳондин уз тамаъ.
* * *
Ўйласам, олам юзида ман каби гумроҳ йўқ,
Маърифатлардин адошгон ҳамдами дилхоҳ йўқ.
Орзуйи дилга етмай, нола айлаб най каби,
Рўзу шаб афғон чекиб, айтурга дил огоҳ йўқ.
Вожгун, золим фалакни гардишидин додлар,
Ҳақ соридин шафқате ҳолимга бир бегоҳ йўқ.
Дилни ғафлат пардаси буркаб олиб, этмиш қаро,
Чора топмай дардига йиғлар, карамлик шоҳ йўқ.
Бу жароҳатлик юракка сиғмагай бир шодлик,
Қайси бир ғамга эзилсун, ҳамдами дилхоҳ йўқ.
Ҳақдин ўзга меҳрибон йўқ, ҳоли зорим билгудек,
Бу тариқа коҳишимдин ҳеч ким огоҳ йўқ.
Ҳасрати бисёр, андуҳи фузун Хонийни сўр,
Ё Илоҳи, сандин ўзга меҳрибон бир шоҳ йўқ.
* * *
Қодиро, Парвардигоро, зорларга раҳм қил,
Дилфигору беқарор, беморларга раҳм қил.
Хору зору мубтало, хунборларга раҳм қил,
Кўҳи ғамда музтариб бедорларга раҳм қил,
Ғам ҳужумида эзилган хорларга раҳм қил.
Гарчи исён чўлида оворамиз ҳасрат била,
Банди ханноси лаъинда сарғариб фурқат била,
Хоби ғафлат бирла ўтти умримиз роҳат била,
Уйғониб бир йўл ҳаловат қилмаган тоат била,
Дил ғуборин ювмагон кўб хорларга раҳм қил.
Истироҳатда ётиб, асло ўзига келмагон,
Бу каби ғафлатда охир на бўлонин билмагон,
Зоди роҳи охиратга белни маҳкам бўғмагон,
Бехабарликда гуноҳи тоғу чўлга сиғмагон,
Пур надомат дийдаси хунборларга раҳм қил.
Сол ҳидоят йўлига афтодаи ҳайронларинг,
Пардаи исматга чулға нотавон гирёнларинг,
Минг пушаймону надоматда дили бирёнларинг,
Бевасила йўл тополмай йиғлагон сўзонларинг,
Ғамда ўртанган дили беморларга раҳм қил.
Нотавон гумроҳлар сори узат шафқатларинг,
Дил ғубори тоза бўлсун жўш уруб раҳматларинг,
Оч юзига боби жаннат, ёғдуруб неъматларинг,
Илтифот айла карамдин Хонийга қурбатларинг,
Ноумид этма, дили афгорларга раҳм қил.
Фардлар
* * *
Ташналаб дарёга бордум, топмадим сув сойда,
Сув агар жаннатда бўлса, ташнага на фойда.
* * *
Фил ўлса хасминг, десангки: зарар топмай,
Бир пашшага оламда еткурма зарар асло.
Манба: www.hidoyat.uz
MIRZO MARYAMXON XONIY
Salima ESHONOVA
filologiya fanlari nomzodi
Shoira Xoniy (asli ismi bibi Maryamxon) 1884 yili Qo‘qon yaqinidagi (hozirgi O‘zbekiston tumani) Oyimchaqaqir qishlog‘ida kitobdorlar oilasida tug‘ilgan. Otasi Mirzo Ubaydulloxon hoji XVII asr oxiri – XIX asr boshlarida Umarxon va Muhammad Alixon saroyida nash’u namo topgan shoirlar Mirzo Qalandar (Mushrif) va Mirzo Ayyub (Behjat) shajarasiga mansub ekani haqida “Tazkirai Qayyumiy”da ma’lumotlar bor. Onasi Masturabonu ham davrining mashhur oqila, muhtarama ayollaridan edi. Maryamxon voyaga yetganida Isfaraning Sho‘rtang qishlog‘ida istiqomat qiluvchi amakivachchasi Mirzo Valixonga turmushga uzatilib, ikkalalaridan Muhammad Raufxon ismli o‘g‘il dunyoga kelgan. U 1957 yili haj niyatida yo‘lga chiqqan. Ammo o‘sha davrda mafkuraviy taqiq kuchli, yo‘llar to‘siq edi. Biroq shoira ortga qaytmay, haj niyatida qadami yetgan hududda yashab qoladi. Nihoyat, 1967 yil dekabr oyida Qo‘rg‘ontepa viloyati Jiliko‘l tumani Uzunavliyo ota qishlog‘ida vafot etadi.
Qo‘qon adabiy muhiti ziynati bo‘lmish Nodira, Uvaysiy kabi shoiralar she’riyatining Xoniy ijodiga ta’siri katta.
Xoniy o‘z davri ayollari o‘rtasida she’riy daftar bitish bilan mashhur bo‘lgan. She’rlarini to‘plab, 1958 yili devon tartib qiladi.
Shoira devonini, “Mavludnoma”, “Me’rojnoma” kabi asarlari hamda tariqat pirlari Abdulqodir Jiloniy va Bahouddin Naqshbandlarga bag‘ishlab yozgan she’riy manoqiblarini tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi.
Bugungacha shoiraning 8023 misradan iborat qo‘lyozma devoni, “Voqeai hoilai Karbaloyi purbalo”, “Nozimbek va Kozimbek” dostonlari, o‘nga yaqin she’riy to‘plami va maktublaridan iborat adabiy merosi aniqlandi. Hozir bu asarlar shoira avlodlari va muxlislari qo‘lida, shuningdek, O‘zR FA Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyi jamg‘armasining Muzayyana Alaviya arxivi (inv.raqami 72)da hamda Qo‘qon shahar G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot muzeyi jamg‘armasining Firoqiy (inv.raqami 190), Mirzoyi Ho‘qandiy (inv.raqami 144), Charhiy (KP raqami 5964/5) arxivi materiallari qatorida saqlanmoqda.
Mirzo Maryamxon XONIY
NURI IYMON AYLAGIL YO‘LDOSH
G‘azallar
* * *
Ayo Parvardigorim, nuri imon aylagil yo‘ldosh,
Yamon yo‘ldin chiqar ojizlaring, lutfungni aylab fosh.
Hidoyat ber, yamon bid’at, kasofatdin yiroq ayla,
Shariat jodasida mustahkam et, ma’rifat yo‘ldosh.
Yiroq etma, Karimo, ahli sunnat val jamoatdin,
Muqim o‘lsun hama yaxshi amallar o‘zig‘a yo‘ldosh.
Hama ahli xaloyiqdin chiqib qochmish panohingg‘a,
Aduvlar jabriga ham istiqomat, sabr ber, bardosh.
Inoyat etmasang mushkul asiri benavolarga,
Nechunkim, ahli bid’atlar zalolat aylagonlar fosh.
Panohingga qochir g‘ambodalarni, Qodiro, Subhon,
Yanoshtur yaxshilarga, etmasunlar yamon bir yo‘ldosh.
Meni g‘amboda Xoniy, beadad kulfat chekibdurman,
Darig‘ etma inoyat xastadin, et yaxshiga o‘xshosh.
* * *
Xudoyim bandalarga lutfu ehsonin ayon etmish,
Kimikim bandalikda sobit o‘lsa, oliyshon etmish.
Yaronlar vaqt o‘tmay toati Haqg‘a bo‘lung qoim,
Kimi ihmol etar, o‘z joniga qattig‘ ziyon etmish.
Namozu ro‘zani vaqtidin o‘tkarmay ado aylang,
Xudovandim ibodat aylagonni shodmon etmish.
Halimlik pesha aylang, takobir bo‘lmangiz zinhor,
Takobir fe’li shayton birla hamroh deb bayon etmish.
O‘zungizni yirog‘ aylang hama fitna, adovatdin,
Adovatpesha mufsiddin imon nurin nihon etmish.
Eting parhez yalg‘onu xiyonat, sirni ochmog‘din,
Bu yanglig‘ fe’li badlarni jahannamga ravon etmish.
Saxovatlik quli doim karimlik pesha aylaydur,
Muloyim fe’lu xushatvorlarga lutf ayon etmish.
Baxillikdan qoching doim, alar ozorga moyil,
Dilozoru baxil o‘ziga do‘zax oshiyon etmish.
Bu yanglig‘ hollardin Xoniy miskinni yirog‘ etgil,
Umidi begaron birla janobingga fig‘on etmish.
* * *
Lutf ila tortgil o‘zungga bemadoring, yo Hafiz!
Soxlagil amnu amonda beqaroring, yo Hafiz!
Mehri jononi siyohpush zoru mushtoq ayladi,
Tezlik birla yetur zoru nizoring, yo Hafiz!
Umrlar hijron o‘tida o‘rtanar mahzunu xor,
Jilvagar bo‘lg‘aymu deb gulgun uzoring, yo Hafiz!
Toqatim toq o‘ldi, yetmaydur fig‘onu nolishim,
Qaydin ingan bo‘yi deb ketti madorim, yo Hafiz!
Istionatlar so‘rab har yerda buzrukvordin,
Yetsam erdi naqdi jon etsam nisorim, yo Hafiz!
Dod-faryodi chiqar har burchidin toliblaring,
Charla toliblar bila, chiqsun g‘uborim, yo Hafiz!
Hajr shomi, bas, uzun, subh etdirolmay dog‘miz,
Yetsa gar bo‘yi nasim, xush ashki jorim, yo Hafiz!
Bedavo dardim davosini berib, yo‘lla o‘zung,
Yo‘qsa armon birla to‘zulgay g‘uborim, yo Hafiz!
Honiy, chiqmoqg‘a qarong‘udin madorim qolmadi,
Yetkur emdi bitmayin sabru qarorim, yo Hafiz!
* * *
Xo‘blik darkor esa kavnu makondin uz tama’,
Haqni altofidin o‘zga jumla jahondin uz tama’.
Soflik birla biturgay qoringni Hayyi Qadim,
Yetmog‘a o‘ziga barcha “in” u “on”din uz tama’.
Zikru fikri hazrati ma’budi barhaq aylagil,
Dil g‘uborini yuvub sudu diyondin uz tama’.
Tun-saharlar zikri “illalloh”ni odat aylagil,
Yo‘l toparni xohlasang, ro‘yi jahondin uz tama’.
Gar musulmonga yordam etmasang, qilma ziyon,
Barham ur sudu ziyon, g‘ayr az Subhondin uz tama’.
Ikki dunyo obro‘sin istasang, mardona bo‘l,
Belni mahkam bog‘lagil, yaxshi-yamondin uz tama’.
Rost yurgil, rost tur, fikri digargun o‘lmasun,
Beshariat urma dam, har badgumondin uz tama’.
Xoniyi afgor, hushyor o‘l, pushaymon sudi yo‘q,
Bandalikda sobit o‘l, chunu chahondin uz tama’.
* * *
O‘ylasam, olam yuzida man kabi gumroh yo‘q,
Ma’rifatlardin adoshgon hamdami dilxoh yo‘q.
Orzuyi dilga yetmay, nola aylab nay kabi,
Ro‘zu shab afg‘on chekib, ayturga dil ogoh yo‘q.
Vojgun, zolim falakni gardishidin dodlar,
Haq soridin shafqate holimga bir begoh yo‘q.
Dilni g‘aflat pardasi burkab olib, etmish qaro,
Chora topmay dardiga yig‘lar, karamlik shoh yo‘q.
Bu jarohatlik yurakka sig‘magay bir shodlik,
Qaysi bir g‘amga ezilsun, hamdami dilxoh yo‘q.
Haqdin o‘zga mehribon yo‘q, holi zorim bilgudek,
Bu tariqa kohishimdin hech kim ogoh yo‘q.
Hasrati bisyor, anduhi fuzun Xoniyni so‘r,
Yo Ilohi, sandin o‘zga mehribon bir shoh yo‘q.
* * *
Qodiro, Parvardigoro, zorlarga rahm qil,
Dilfigoru beqaror, bemorlarga rahm qil.
Xoru zoru mubtalo, xunborlarga rahm qil,
Ko‘hi g‘amda muztarib bedorlarga rahm qil,
G‘am hujumida ezilgan xorlarga rahm qil.
Garchi isyon cho‘lida ovoramiz hasrat bila,
Bandi xannosi la’inda sarg‘arib furqat bila,
Xobi g‘aflat birla o‘tti umrimiz rohat bila,
Uyg‘onib bir yo‘l halovat qilmagan toat bila,
Dil g‘uborin yuvmagon ko‘b xorlarga rahm qil.
Istirohatda yotib, aslo o‘ziga kelmagon,
Bu kabi g‘aflatda oxir na bo‘lonin bilmagon,
Zodi rohi oxiratga belni mahkam bo‘g‘magon,
Bexabarlikda gunohi tog‘u cho‘lga sig‘magon,
Pur nadomat diydasi xunborlarga rahm qil.
Sol hidoyat yo‘liga aftodai hayronlaring,
Pardai ismatga chulg‘a notavon giryonlaring,
Ming pushaymonu nadomatda dili biryonlaring,
Bevasila yo‘l topolmay yig‘lagon so‘zonlaring,
G‘amda o‘rtangan dili bemorlarga rahm qil.
Notavon gumrohlar sori uzat shafqatlaring,
Dil g‘ubori toza bo‘lsun jo‘sh urub rahmatlaring,
Och yuziga bobi jannat, yog‘durub ne’matlaring,
Iltifot ayla karamdin Xoniyga qurbatlaring,
Noumid etma, dili afgorlarga rahm qil.
Fardlar
* * *
Tashnalab daryoga bordum, topmadim suv soyda,
Suv agar jannatda bo‘lsa, tashnaga na foyda.
* * *
Fil o‘lsa xasming, desangki: zarar topmay,
Bir pashshaga olamda yetkurma zarar aslo.
Manba: www.hidoyat.uz
