Она тили предмети тўла-тўкис тилшунослик фанига айланиб бўлди. Ўқитувчи ҳам, ўқувчи ҳам, ота-оналар ҳам она тили таълими деганда тилшунослик қоидаларини ёдлаш ва уларга доир машқ ва топшириқларни бажаришдан бошқа нарсани тасаввур қила олмайдиган бўлиб қолди. Биринчи планда туриши керак бўлган оғзаки ва ёзма нутқ бўйича саводхонлик, нутқ ва мулоқот маданияти, бой сўз захираси, нотиқлик энг охирги ўринларга тушиб кетди.

БУНДАЙ ОНА ТИЛ ТАЪЛИМИ
ЎЗИМИЗНИ АЛДАШДАН БОШҚА НАРСА ЭМАС!
Тилшунос олим Бахтиёр Менглиев билан суҳбат

Ижтимоий ҳаётдаги муаммоларнинг ечими олдимизга янги-янги муаммоларни қўяди. Аслида тараққиётнинг моҳияти ҳам, мантиғи ҳам мана шунда. Бу – жамият тараққиётида муҳим роль ўйнайдиган таълим соҳасига ҳам бирдай тегишли. Айниқса, миллийликнинг ифодаси бўлган она тили таълимида кўзга яққол ташланади. Бу борадаги муаммолар ва уларнинг ечимига доир фикрларини билиш мақсадида соҳанинг йирик мутахассиси, профессор Бахтиёр Менглиевни суҳбатга тортдик. Албатта, устознинг фикрларида баҳсталаб ўринлар ҳам йўқ эмас. Шунинг учун таклифларни Kun.uz ўқувчилари эътиборига ҳавола этишни маъқул топдик.

– Ҳозирги кунда она тили таълимидаги муаммолар нималарда кўринади?

– Ҳаммамиз мактабда физика, кимё, математика, биология предметларини ўқиганмиз. Улардан қойиллатиб беш баҳо олганмиз. Аммо кўп ҳолларда оддийгина электр чироғи патронини ўрнатишни ҳам, дарахтни пайванд қилишни ҳам, юлдузларга қараб вақтни аниқлашни ҳам, жароҳатга қандай малҳам қўйишни ҳам, бирор нарсанинг ҳажмини ҳисоблашни ҳам эплай олмаймиз. Ҳатто оддийгина иситиш тизимидаги сувнинг айланма ҳаракатини ҳам тушунмаймиз. Нега? Чунки биз олган таълим ҳаётдан узилиб қолган. Ҳамма ҳам физик, математик, биолог бўлавермайди-ку! Шунинг учун ўқувчида ҳаётий компетенция биринчи ўринга чиқиши лозим эди.

Энди ўзимизнинг «Она тили»мизга келайлик. Она тили таълимининг аҳволи қандай? Боши ҳам, адоғи ҳам йўқ, бунинг устига дарсликдан дарсликка ўтиш, синфдан синфга кўчиш билан ўзгариб турадиган сон-саноқсиз илмий (лингвистик) қоидаларни ёдлатамиз. Матннинг, берилган гапларнинг авра-астарини чиқариб, ипидан игнасигача таҳлил қилдирамиз. Бироқ бу «билим»лар оғзаки ва ёзма нутқимизга қай даражада таъсир қилиши ҳақида ўйлаб ҳам кўрмаймиз.

Болаларимизнинг нутқи қандай? Тутилади, дудуқланади. «Анақа», «ҳалиги», «нима десамикин», «ўша-де» кабиларни ҳар икки сўз орасида гўё «боғлама» сифатида қўллайди ва бундан ҳижолат ҳам бўлмайди. Аризани қойиллатиб ёзиб, фикрини лўнда ва аниқ тушунтириб бера олмайди. Давраларда микрофон тутқазиб қолишса қочиб, таъзияларда марҳумнинг яқинларига «бандалик» ифодасидан бошқа бирор сўзни ёлчитиб айтолмайди.

Биз, ўқитувчилар эса унли товушнинг тил олди ва тил орқалиги, лабланган-лабланмаганлиги, қуйи кенг, ўрта кенг, юқори торлиги, тил ундошнинг лаб-лаб, лаб-тиш, тил олди, тил ёни, тил ўрта, тил орқа товушининг яқин тил орқа, чуқур тил орқалиги ҳақидаги билим шахснинг тилдан фойдаланиш малакасини қандай ва қанчалик таъминлаши ҳақида ўйлаб ҳам кўрмаймиз.

Она тили предмети тўла-тўкис тилшунослик фанига айланиб бўлди. Ўқитувчи ҳам, ўқувчи ҳам, ота-оналар ҳам она тили таълими деганда тилшунослик қоидаларини ёдлаш ва уларга доир машқ ва топшириқларни бажаришдан бошқа нарсани тасаввур қила олмайдиган бўлиб қолди. Биринчи планда туриши керак бўлган оғзаки ва ёзма нутқ бўйича саводхонлик, нутқ ва мулоқот маданияти, бой сўз захираси, нотиқлик энг охирги ўринларга тушиб кетди.

Ўқувчиларнинг қўлида ўқув луғатларининг йўқлиги, ҳатто тузук-қуруқ имло луғатининг мавжуд эмаслиги, она тили дарсларида луғат дафтарлари юритилмаслиги – бунинг инкор қилиб бўлмайдиган далили. Ҳатто иншо ёзишни ўргатадиган технология ҳам, манба ҳам йўқ. Ҳар қандай ўқитувчи иншо мавзусини бериш, шаблон режа тузиш ва эпиграф танлашдан бошқа тавсия бера олмайди. Ўқувчиларда матн яратиш кўникма ва малакаси мутлақо шаклланмасдан қолаяпти. Айрим иқтидорли болалар ўқиган матнларига тақлид қилиб, мустақил равишда ёзма нутқларини такомиллаштирадилар, холос.

Бундай она тили таълимини болаларни, ўзимизни, жамиятни алдашдан бошқа нарса эмас! Уни тубдан ислоҳ қилмас эканмиз, бу алдов яна кўп йиллар давом этади.

– Бу борада ютуқлар ҳам борми? Балки, соҳага ижобий нигоҳ ҳам ташлаш керакдир?

– Албатта. Мустақиллик йилларида она тили таълими тизимида айрим жиҳатлардан катта ютуқларга эришилди. Фидойи устозларимиз, таълим жонкуярлари профессорлар Ҳамид Неъматов, Абдуҳамид Нурмонов, Низомиддин Маҳмудов, Раъно Сайфуллаева, Аскар Ғуломов, Муҳаммаджон Қодиров, Муҳаббат Абдураимова ва бошқаларнинг ватанпарварлик, миллатпарварлик ҳисси билан йўғрилган машаққатли меҳнатлари, миллий тил ривожи ва она тили таълими учун фидойиликлари натижасида:

– таълим олувчиларда миллий тафаккур ва дунёқарашни, мустақил мантиқий, ижодий тафаккур соҳибини тарбиялашга қаратилган таълим мақсади ишлаб чиқилди;

– миллий тилимизнинг ўзига хос қурилиши талқинини ўз ичига олган таълим мазмуни йўлга қўйилди;

– тафаккур салоҳиятини ривожлантиришнинг энг самарадор таълим усули жорий этилди.

Таълим мақсади янгиланди. Собиқ тузум даврида она тили таълимида таълим мақсади масаласи кун тартибига қўйилмаган. «Мустақил ва ижодий тафаккур соҳибини етиштириш, уларда фикр маҳсулини нутқ шароитига мос равишда оғзаки ва ёзма шаклларда тўғри, равон ва лўнда ифодалаш малакаларини шакллантириш» тарзида умумлаштирилган таълим мақсади бизнинг она тилимиз таълимидан бошқа миллий тиллар таълимида учрамайди, десак муболаға бўлмайди. Бу таълим олувчиларда миллий онг ва қадриятларни ривожлантиришда мисли кўрилмаган даражада катта аҳамият касб этади. Таълим мақсади ўқув дастурлари ва у асосдаги замонавий она тили дарсликларида чорак аср давомида ўз ифодасини топиб келмоқда.

Таълим мазмуни тубдан ўзгарди. Умуман олганда, ўзбек тили ҳам, собиқ иттифоқ ҳудудидаги барча миллий тиллар талқинида бўлгани каби аксар ҳолларда, айниқса, унинг фонетик ва грамматик тизими рус тили қолиплари асосида ишлаб чиқилган бўлиб, агар талқинлар тегишли тиллардан келтирилган далиллардан халос қилинса, улар гўё рус тили талқинларининг ўзи бўлиб қолаверар эди. Мустақиллик шарофати билан ўзбек тилшунослари ўзбек тилининг соф туркона табиатини илмий тавсифлашда, тилимиз таълимида ҳам ушбу тамойилга таяниб иш кўрдилар. Натижада она тили таълими мазмуни қисқа муддат ичида ғайримиллий унсурлардан тўла-тўкис халос этилди. Истиқлолгача бу фақат орзу қилинадиган, ушалмас бир нарса эди.

Таълим усули ҳам янгиланди. «Лаббайгўй», «доим тайёр», ижрочи шахс репродуктив ва ретроскопик таълим усули билан етиштирилади. Бунинг зарарли оқибатларини илмий асослаб беришган мазкур таълим фидойилари мустақил мантиқий, ижодий ва образли тафаккур соҳибини тайёрлашнинг ягона усули бўлган когнитив-прагматик методни она тили таълими жараёнига татбиқ этишди.

Таъбир жоиз бўлса, таълим самарадорлигини тўла маънода таъминлаш омили бўлган бу уч ажралмас узвнинг яхлитликда она (ўзбек) тили таълимига жорий этилишини тўла маънода инқилобий ҳодиса, маънавий жасоратнинг ёрқин намунаси дейиш мумкин. Она тили ва таълим фидойиларининг бу хизматлари, шубҳасиз, юксак эҳтиромга лойиқ.

– Биз она тили таълимида сиз айтган аянчли аҳволга қандай келиб қолдик? Бунга нималар таъсир қилди?

– Маълумки, ХIХ асрнинг кейинги ярмида Европа ва Ғарбда саноатлашув даври бошланди. Саноқли кишилар ишлайдиган кичик цехлар, артеллар, устахоналар, дўкон-дастгоҳлар, кичик манифактуралар ўрнини катта-катта, замонавий завод ва фабрикалар эгаллай бошлади. Уларда мамлакатнинг турли бурчакларидан келган, ҳар хил шевада гапирадиган минг-минглаб ишчилар ишлашар, табиийки, уларнинг ўзаро мулоқотларида, замонавий техника билан «тиллаша» олишларида, албатта, муаммолар мавжуд эди. Меҳнат унумдорлигига эришиш учун ишчилар саводли бўлишлари, лойиҳаларни ўқий олишлари, дастгоҳларнинг техник йўриқномаларидан фойдалана билишлари, зарур ҳолларда техник таълим ола билишлари керак эди. Шу тариқа, саноат, ишлаб чиқаришнинг шиддатли юксалиши миллий тилларнинг адабий меъёрларини ишлаб чиқиш, ягона адабий тилни шакллантириш ва унинг таълимини ташкил этиш заруратини кун тартибига қўйди.

Бу ҳолат Ўзбекистонимиз учун ҳам бегона эмас эди. Ўтган асрнинг илк чорагида ҳали ҳозирги ўзбек адабий тили (аслида тили эмас, балки нутқи) шаклланмаган, меъёрлари ишлаб чиқилмаган, бусиз эса на таълимни, на иш юритишни йўлга қўйиб бўлар эди.

Адабий тил тараққиёт учун сув ва ҳаводек заруратга айланди. Маълумки, адабий тил умумхалқ тилининг меъёрлаштирилган кўриниши бўлиб, бу меъёрлар орфоэпик (талаффуз), орфографик (имло) ва грамматик (гап қурилиши) ҳамда услубий (сўз танлаш ва қўллаш) турларни ўз ичига олади. Адабий тил илмий асосланган меъёрлардан иборат бўлади. Шунинг учун илк бошланғич синфлар ташкил этилиб, ўқувчиларга адабий тилнинг зарур қоидалари сингдирила бошлаган. Яъни, ҳарф ва товушлар, ундош товушнинг турлари ва ўзгариши, имлоси, бўғин ва урғу, сўз маънолари, сўз туркумлари, шакл ясовчи қўшимчалар ва уларнинг имлоси, гап бўлаклари, содда ва қўшма гап, тиниш белгилари, талаффуз ва имло қоидалари, тил бирликларининг услубий хусусиятлари кабилар. Адабий нутққа ўргатиш учун шунинг ўзи, унинг таълими учун бошланғич синф етарли эди. Бу билимлар тўла маънодаги ЗАРУР ВА ИШЛАЙДИГАН БИЛИМ эди.

Кейинчалик етти йиллик таълимга ўтилди. Ана шу вақтдан адабий тил таълимидаги заруратнинг анъанага айланиши юз бера бошлади. Юқори тўрт (4–7) синф учун янги талаб ва мақсад қўйилмасдан, ўзига хос таълим мазмуни ишлаб чиқилмасдан, бошланғич синфлар учун белгиланган зарурий билимлар нозарурлари билан чуқурлаштирилаверди. Таълимдаги миқдор ўзгаришлари натижасида сифат ўзгаришлари юз бера бошлади – адабий тил таълимида тилшуносликнинг назарий асослари кўпроқ ўрин эгаллай бошлади. Адабий нутқ таълими лингвистик билимлар соясида қола бошлади. Ўн, кейинчалик ўн бир, бора-бора ўн икки йиллик ўрта таълимга ўтилгач, она тили таълими ўзининг асл мақсадидан чекиниб, асосан тилшуносликка айланиб қолди.

– Она тили таълимида нималарни бой бердик, дарсликларимиз қай аҳволда?

– Таълимда ўқитувчи оғир тилшунослик билимларини, яъни тушунча ва қоидаларни ўқувчига етказишга, унинг билимига айлантиришга уринар экан, фақат мактаб таълими учун хос бўлган асосий вазифа – ўқувчида тўғри талаффуз, имло, услуб, сўз санъати (янги сўзларни ўзлаштириш, сўзларни танлаш, сўзларни тўғри қўллаш)га доир кўникма ва малакаларни шакллантириш, кўникмани малакага, малакани одатга айлантириш муаммосига ўз-ўзидан кейинги даражали масала сифатида қарайдиган бўлиб қолди. Жорий дарсликларимиз тубдан янгиланиши керак. Чунки:

• биринчидан, энг аълочи ўқувчи ҳам шахснинг сўз бойлигини кўрсатувчи, ўзи ўқиётган, ҳатто мактаб дастурига киритилган бадиий асарлардаги жунбушга келмоқ, чапдаст, рутубат, жароҳат, яра, оҳанрабо, ҳабиб, ҳассос, қуралай, ғаввос, тунамоқ каби минглаб сўзларнинг маъноларини тушунмай ўтиб кетаверади. Чунки она тили таълими – сўз таълими бўлмай қолган;
• иккинчидан, ўқувчиларнинг янги сўзларни эгаллаши, сўз бойлигини ошириб бориши зарурати шу даражада камайиб кетганки, ҳатто она тилидан луғат дафтари юритилмайди;
• учинчидан, она тили машғулотларида луғатлар билан ишлашга йўналтирадиган машқ ва топшириқлар деярли йўқ;
• тўртинчидан, ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига мос, ўзбек тилининг ҳар бир даврдаги хусусиятларини ўзида акс эттирадиган ва тасдиқланган ўқув луғатлари чоп этилмаган;
• бешинчидан, мактаб дарсликларининг иловасида эгалланиши, ўзлаштирилиши лозим бўлган сўзларнинг эмас, балки лингвистик терминлар луғатларининг илова қилиб келинаётганлиги ҳам она тили машғулотларининг тилшунослик дарсларига айланиб қолганлигини кўрсатади.

Сўз, ибора, мақол, маталлар, уларнинг қўлланиши, имлоси каби масалалар мактаб она тили таълими мазмунининг асоси, ўзагини ташкил этиши лозим.

– Мавжуд муаммоларни ечиш учун қандай таклиф ва тавсияларингиз бор?

– Она тили таълими ўқувчини сўз салтанатига олиб кириши керак. Бунинг учун тил ва адабиёт фанлари интеграцияси масаласини мутлақо қайта кўриб чиқиш лозим.

Маълумки, 8-синф адабиёт дарсларида, асосан, мумтоз адибларимиз ижоди ўрганилади. Демак, шунга мувофиқ равишда, бу синфда она тили дарслари «Она тили. Мумтоз сўз» дея номланиб, ўқувчилар мумтоз матнлар мазмунини ўрганишлари, таҳлил қилишлари, сўзларнинг зоҳирий, ботиний, рамзий маъноларини ўрганишлари, луғатлар билан ишлашлари, маъно «мағиз»ларини чақишлари зарур. Бу қуйидаги жиҳатлари билан эътиборга молик бўлади:

• биринчидан, ўқувчилар мумтоз адабиётга онгли равишда ошно бўладилар;
• иккинчидан, уларнинг сўз захираси, демакки, нутқи муттасил бойиб боради;
• учинчидан, ўқувчиларнинг саводхонлиги автоматик равишда ошиб боради;
• тўртинчидан, мумтоз сўзлар маъносидаги маърифат, маънавият, қадриятларимиз авлодлар онгига сингиб боради;
• бешинчидан, ўқувчиларимизда мантиқий, образли, ассоциатив фикрлаш, тафаккур юксалиб боради.

Айтилганидек, 5-синфдан бошлаб ҳар бир синфда тўғри, равон ва бой нутқнинг асосий воситаси бўлган сўзнинг турли қирраларига алоҳида эътибор қаратилади. Масалан, «Она тили. Сўз мулкига саёҳат» (5-синф), «Она тили. Сўз сеҳри» (6-синф), «Она тили. Фасоҳат» (7-синф), «Она тили. Маданий нутқ» (9-синф) каби.

Ўқув луғатлари зарурлиги ҳақида кўп гапириб ва ёзиб келинмоқда. Ўқув луғатлари яратилмас, ўқувчиларнинг столида она тилидан унинг ёшига мос кўплаб ўқув луғатлари турмас, бунинг учун ўқув лексикографияси назарий ва амалий соҳа сифатида тизимли йўлга қўйилмас экан, она тили таълими ўзининг ҳақиқий моҳиятидан бегоналигича қолаверади.

Мамлакатимизда ўқув луғатчилиги соҳаси энг оқсоқ соҳалардан. Унинг етарли даражада шаклланмаганлиги – луғатларни тайёрлаш ва нашр қилиш билан боғлиқ илмий ва молиялаштириш тизими яратилмаганлиги билан боғлиқ.

Она тили таълимидаги фарзандларимизнинг билимли, юксак маънавиятли, мустақил фикр, тафаккур соҳиблари бўлиб вояга етишига тўсқинлик қилаётган муаммолар ҳақидаги бу фикр ва таклифларимизга уларнинг ечимига бевосита ёки билвосита дахлдор соҳа мутасаддилари, мутахассислари, умуман, таълим фидойилари бефарқ бўлишмайди ва ўзларининг холис муносабатларини билдиришади, деган умиддамиз.

Йигитали Маҳмудов суҳбатлашди

Манба: www.kun.uz

Ona tili predmeti to’la-to’kis tilshunoslik faniga aylanib bo’ldi. O’qituvchi ham, o’quvchi ham, ota-onalar ham ona tili ta’limi deganda tilshunoslik qoidalarini yodlash va ularga doir mashq va topshiriqlarni bajarishdan boshqa narsani tasavvur qila olmaydigan bo’lib qoldi. Birinchi planda turishi kerak bo’lgan og’zaki va yozma nutq bo’yicha savodxonlik, nutq va muloqot madaniyati, boy so’z zaxirasi, notiqlik eng oxirgi o’rinlarga tushib ketdi.

BUNDAY ONA TIL TA’LIMI
O’ZIMIZNI ALDASHDAN BOSHQA NARSA EMAS!
Tilshunos olim Baxtiyor Mengliev bilan suhbat

   Ijtimoiy hayotdagi muammolarning yechimi oldimizga yangi-yangi muammolarni qo’yadi. Aslida taraqqiyotning mohiyati ham, mantig’i ham mana shunda. Bu – jamiyat taraqqiyotida muhim rolь o’ynaydigan ta’lim sohasiga ham birday tegishli. Ayniqsa, milliylikning ifodasi bo’lgan ona tili ta’limida ko’zga yaqqol tashlanadi. Bu boradagi muammolar va ularning yechimiga doir fikrlarini bilish maqsadida sohaning yirik mutaxassisi, professor Baxtiyor Mengliyevni suhbatga tortdik. Albatta, ustozning fikrlarida bahstalab o’rinlar ham yo’q emas. Shuning uchun takliflarni Kun.uz o’quvchilari e’tiboriga havola etishni ma’qul topdik.

– Hozirgi kunda ona tili ta’limidagi muammolar nimalarda ko’rinadi?

– Hammamiz maktabda fizika, kimyo, matematika, biologiya predmetlarini o’qiganmiz. Ulardan qoyillatib besh baho olganmiz. Ammo ko’p hollarda oddiygina elektr chirog’i patronini o’rnatishni ham, daraxtni payvand qilishni ham, yulduzlarga qarab vaqtni aniqlashni ham, jarohatga qanday malham qo’yishni ham, biror narsaning hajmini hisoblashni ham eplay olmaymiz. Hatto oddiygina isitish tizimidagi suvning aylanma harakatini ham tushunmaymiz. Nega? Chunki biz olgan ta’lim hayotdan uzilib qolgan. Hamma ham fizik, matematik, biolog bo’lavermaydi-ku! Shuning uchun o’quvchida hayotiy kompetentsiya birinchi o’ringa chiqishi lozim edi.

Endi o’zimizning «Ona tili»mizga kelaylik. Ona tili ta’limining ahvoli qanday? Boshi ham, adog’i ham yo’q, buning ustiga darslikdan darslikka o’tish, sinfdan sinfga ko’chish bilan o’zgarib turadigan son-sanoqsiz ilmiy (lingvistik) qoidalarni yodlatamiz. Matnning, berilgan gaplarning avra-astarini chiqarib, ipidan ignasigacha tahlil qildiramiz. Biroq bu «bilim»lar og’zaki va yozma nutqimizga qay darajada ta’sir qilishi haqida o’ylab ham ko’rmaymiz.

Bolalarimizning nutqi qanday? Tutiladi, duduqlanadi. «Anaqa», «haligi», «nima desamikin», «o’sha-de» kabilarni har ikki so’z orasida go’yo «bog’lama» sifatida qo’llaydi va bundan hijolat ham bo’lmaydi. Arizani qoyillatib yozib, fikrini lo’nda va aniq tushuntirib bera olmaydi. Davralarda mikrofon tutqazib qolishsa qochib, ta’ziyalarda marhumning yaqinlariga «bandalik» ifodasidan boshqa biror so’zni yolchitib aytolmaydi.

Biz, o’qituvchilar esa unli tovushning til oldi va til orqaligi, lablangan-lablanmaganligi, quyi keng, o’rta keng, yuqori torligi, til undoshning lab-lab, lab-tish, til oldi, til yoni, til o’rta, til orqa tovushining yaqin til orqa, chuqur til orqaligi haqidagi bilim shaxsning tildan foydalanish malakasini qanday va qanchalik ta’minlashi haqida o’ylab ham ko’rmaymiz.

Ona tili predmeti to’la-to’kis tilshunoslik faniga aylanib bo’ldi. O’qituvchi ham, o’quvchi ham, ota-onalar ham ona tili ta’limi deganda tilshunoslik qoidalarini yodlash va ularga doir mashq va topshiriqlarni bajarishdan boshqa narsani tasavvur qila olmaydigan bo’lib qoldi. Birinchi planda turishi kerak bo’lgan og’zaki va yozma nutq bo’yicha savodxonlik, nutq va muloqot madaniyati, boy so’z zaxirasi, notiqlik eng oxirgi o’rinlarga tushib ketdi.

O’quvchilarning qo’lida o’quv lug’atlarining yo’qligi, hatto tuzuk-quruq imlo lug’atining mavjud emasligi, ona tili darslarida lug’at daftarlari yuritilmasligi – buning inkor qilib bo’lmaydigan dalili. Hatto insho yozishni o’rgatadigan texnologiya ham, manba ham yo’q. Har qanday o’qituvchi insho mavzusini berish, shablon reja tuzish va epigraf tanlashdan boshqa tavsiya bera olmaydi. O’quvchilarda matn yaratish ko’nikma va malakasi mutlaqo shakllanmasdan qolayapti. Ayrim iqtidorli bolalar o’qigan matnlariga taqlid qilib, mustaqil ravishda yozma nutqlarini takomillashtiradilar, xolos.

Bunday ona tili ta’limini bolalarni, o’zimizni, jamiyatni aldashdan boshqa narsa emas! Uni tubdan isloh qilmas ekanmiz, bu aldov yana ko’p yillar davom etadi.

– Bu borada yutuqlar ham bormi? Balki, sohaga ijobiy nigoh ham tashlash kerakdir?

– Albatta. Mustaqillik yillarida ona tili ta’limi tizimida ayrim jihatlardan katta yutuqlarga erishildi. Fidoyi ustozlarimiz, ta’lim jonkuyarlari professorlar Hamid Ne’matov, Abduhamid Nurmonov, Nizomiddin Mahmudov, Ra’no Sayfullayeva, Askar G’ulomov, Muhammadjon Qodirov, Muhabbat Abduraimova va boshqalarning vatanparvarlik, millatparvarlik hissi bilan yo’g’rilgan mashaqqatli mehnatlari, milliy til rivoji va ona tili ta’limi uchun fidoyiliklari natijasida:

– ta’lim oluvchilarda milliy tafakkur va dunyoqarashni, mustaqil mantiqiy, ijodiy tafakkur sohibini tarbiyalashga qaratilgan ta’lim maqsadi ishlab chiqildi;

– milliy tilimizning o’ziga xos qurilishi talqinini o’z ichiga olgan ta’lim mazmuni yo’lga qo’yildi;

– tafakkur salohiyatini rivojlantirishning eng samarador ta’lim usuli joriy etildi.

Ta’lim maqsadi yangilandi. Sobiq tuzum davrida ona tili ta’limida ta’lim maqsadi masalasi kun tartibiga qo’yilmagan. «Mustaqil va ijodiy tafakkur sohibini yetishtirish, ularda fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki va yozma shakllarda to’g’ri, ravon va lo’nda ifodalash malakalarini shakllantirish» tarzida umumlashtirilgan ta’lim maqsadi bizning ona tilimiz ta’limidan boshqa milliy tillar ta’limida uchramaydi, desak mubolag’a bo’lmaydi. Bu ta’lim oluvchilarda milliy ong va qadriyatlarni rivojlantirishda misli ko’rilmagan darajada katta ahamiyat kasb etadi. Ta’lim maqsadi o’quv dasturlari va u asosdagi zamonaviy ona tili darsliklarida chorak asr davomida o’z ifodasini topib kelmoqda.

Ta’lim mazmuni tubdan o’zgardi. Umuman olganda, o’zbek tili ham, sobiq ittifoq hududidagi barcha milliy tillar talqinida bo’lgani kabi aksar hollarda, ayniqsa, uning fonetik va grammatik tizimi rus tili qoliplari asosida ishlab chiqilgan bo’lib, agar talqinlar tegishli tillardan keltirilgan dalillardan xalos qilinsa, ular go’yo rus tili talqinlarining o’zi bo’lib qolaverar edi. Mustaqillik sharofati bilan o’zbek tilshunoslari o’zbek tilining sof turkona tabiatini ilmiy tavsiflashda, tilimiz ta’limida ham ushbu tamoyilga tayanib ish ko’rdilar. Natijada ona tili ta’limi mazmuni qisqa muddat ichida g’ayrimilliy unsurlardan to’la-to’kis xalos etildi. Istiqlolgacha bu faqat orzu qilinadigan, ushalmas bir narsa edi.

Ta’lim usuli ham yangilandi. «Labbaygo’y», «doim tayyor», ijrochi shaxs reproduktiv va retroskopik ta’lim usuli bilan yetishtiriladi. Buning zararli oqibatlarini ilmiy asoslab berishgan mazkur ta’lim fidoyilari mustaqil mantiqiy, ijodiy va obrazli tafakkur sohibini tayyorlashning yagona usuli bo’lgan kognitiv-pragmatik metodni ona tili ta’limi jarayoniga tatbiq etishdi.

Ta’bir joiz bo’lsa, ta’lim samaradorligini to’la ma’noda ta’minlash omili bo’lgan bu uch ajralmas uzvning yaxlitlikda ona (o’zbek) tili ta’limiga joriy etilishini to’la ma’noda inqilobiy hodisa, ma’naviy jasoratning yorqin namunasi deyish mumkin. Ona tili va ta’lim fidoyilarining bu xizmatlari, shubhasiz, yuksak ehtiromga loyiq.

– Biz ona tili ta’limida siz aytgan ayanchli ahvolga qanday kelib qoldik? Bunga nimalar ta’sir qildi?

– Ma’lumki, XIX asrning keyingi yarmida Yevropa va G’arbda sanoatlashuv davri boshlandi. Sanoqli kishilar ishlaydigan kichik sexlar, artellar, ustaxonalar, do’kon-dastgohlar, kichik manifakturalar o’rnini katta-katta, zamonaviy zavod va fabrikalar egallay boshladi. Ularda mamlakatning turli burchaklaridan kelgan, har xil shevada gapiradigan ming-minglab ishchilar ishlashar, tabiiyki, ularning o’zaro muloqotlarida, zamonaviy texnika bilan «tillasha» olishlarida, albatta, muammolar mavjud edi. Mehnat unumdorligiga erishish uchun ishchilar savodli bo’lishlari, loyihalarni o’qiy olishlari, dastgohlarning texnik yo’riqnomalaridan foydalana bilishlari, zarur hollarda texnik ta’lim ola bilishlari kerak edi. Shu tariqa, sanoat, ishlab chiqarishning shiddatli yuksalishi milliy tillarning adabiy me’yorlarini ishlab chiqish, yagona adabiy tilni shakllantirish va uning ta’limini tashkil etish zaruratini kun tartibiga qo’ydi.

Bu holat O’zbekistonimiz uchun ham begona emas edi. O’tgan asrning ilk choragida hali hozirgi o’zbek adabiy tili (aslida tili emas, balki nutqi) shakllanmagan, me’yorlari ishlab chiqilmagan, busiz esa na ta’limni, na ish yuritishni yo’lga qo’yib bo’lar edi.

Adabiy til taraqqiyot uchun suv va havodek zaruratga aylandi. Ma’lumki, adabiy til umumxalq tilining me’yorlashtirilgan ko’rinishi bo’lib, bu me’yorlar orfoepik (talaffuz), orfografik (imlo) va grammatik (gap qurilishi) hamda uslubiy (so’z tanlash va qo’llash) turlarni o’z ichiga oladi. Adabiy til ilmiy asoslangan me’yorlardan iborat bo’ladi. Shuning uchun ilk boshlang’ich sinflar tashkil etilib, o’quvchilarga adabiy tilning zarur qoidalari singdirila boshlagan. Ya’ni, harf va tovushlar, undosh tovushning turlari va o’zgarishi, imlosi, bo’g’in va urg’u, so’z ma’nolari, so’z turkumlari, shakl yasovchi qo’shimchalar va ularning imlosi, gap bo’laklari, sodda va qo’shma gap, tinish belgilari, talaffuz va imlo qoidalari, til birliklarining uslubiy xususiyatlari kabilar. Adabiy nutqqa o’rgatish uchun shuning o’zi, uning ta’limi uchun boshlang’ich sinf yetarli edi. Bu bilimlar to’la ma’nodagi ZARUR VA IShLAYDIGAN BILIM edi.

Keyinchalik yetti yillik ta’limga o’tildi. Ana shu vaqtdan adabiy til ta’limidagi zaruratning an’anaga aylanishi yuz bera boshladi. Yuqori to’rt (4–7) sinf uchun yangi talab va maqsad qo’yilmasdan, o’ziga xos ta’lim mazmuni ishlab chiqilmasdan, boshlang’ich sinflar uchun belgilangan zaruriy bilimlar nozarurlari bilan chuqurlashtirilaverdi. Ta’limdagi miqdor o’zgarishlari natijasida sifat o’zgarishlari yuz bera boshladi – adabiy til ta’limida tilshunoslikning nazariy asoslari ko’proq o’rin egallay boshladi. Adabiy nutq ta’limi lingvistik bilimlar soyasida qola boshladi. O’n, keyinchalik o’n bir, bora-bora o’n ikki yillik o’rta ta’limga o’tilgach, ona tili ta’limi o’zining asl maqsadidan chekinib, asosan tilshunoslikka aylanib qoldi.

– Ona tili ta’limida nimalarni boy berdik, darsliklarimiz qay ahvolda?

– Ta’limda o’qituvchi og’ir tilshunoslik bilimlarini, ya’ni tushuncha va qoidalarni o’quvchiga yetkazishga, uning bilimiga aylantirishga urinar ekan, faqat maktab ta’limi uchun xos bo’lgan asosiy vazifa – o’quvchida to’g’ri talaffuz, imlo, uslub, so’z san’ati (yangi so’zlarni o’zlashtirish, so’zlarni tanlash, so’zlarni to’g’ri qo’llash)ga doir ko’nikma va malakalarni shakllantirish, ko’nikmani malakaga, malakani odatga aylantirish muammosiga o’z-o’zidan keyingi darajali masala sifatida qaraydigan bo’lib qoldi. Joriy darsliklarimiz tubdan yangilanishi kerak. Chunki:

• birinchidan, eng a’lochi o’quvchi ham shaxsning so’z boyligini ko’rsatuvchi, o’zi o’qiyotgan, hatto maktab dasturiga kiritilgan badiiy asarlardagi junbushga kelmoq, chapdast, rutubat, jarohat, yara, ohanrabo, habib, hassos, quralay, g’avvos, tunamoq kabi minglab so’zlarning ma’nolarini tushunmay o’tib ketaveradi. Chunki ona tili ta’limi – so’z ta’limi bo’lmay qolgan;
• ikkinchidan, o’quvchilarning yangi so’zlarni egallashi, so’z boyligini oshirib borishi zarurati shu darajada kamayib ketganki, hatto ona tilidan lug’at daftari yuritilmaydi;
• uchinchidan, ona tili mashg’ulotlarida lug’atlar bilan ishlashga yo’naltiradigan mashq va topshiriqlar deyarli yo’q;
• to’rtinchidan, o’quvchilarning yosh xususiyatlariga mos, o’zbek tilining har bir davrdagi xususiyatlarini o’zida aks ettiradigan va tasdiqlangan o’quv lug’atlari chop etilmagan;
• beshinchidan, maktab darsliklarining ilovasida egallanishi, o’zlashtirilishi lozim bo’lgan so’zlarning emas, balki lingvistik terminlar lug’atlarining ilova qilib kelinayotganligi ham ona tili mashg’ulotlarining tilshunoslik darslariga aylanib qolganligini ko’rsatadi.

So’z, ibora, maqol, matallar, ularning qo’llanishi, imlosi kabi masalalar maktab ona tili ta’limi mazmunining asosi, o’zagini tashkil etishi lozim.

– Mavjud muammolarni yechish uchun qanday taklif va tavsiyalaringiz bor?

– Ona tili ta’limi o’quvchini so’z saltanatiga olib kirishi kerak. Buning uchun til va adabiyot fanlari integratsiyasi masalasini mutlaqo qayta ko’rib chiqish lozim.

Ma’lumki, 8-sinf adabiyot darslarida, asosan, mumtoz adiblarimiz ijodi o’rganiladi. Demak, shunga muvofiq ravishda, bu sinfda ona tili darslari «Ona tili. Mumtoz so’z» deya nomlanib, o’quvchilar mumtoz matnlar mazmunini o’rganishlari, tahlil qilishlari, so’zlarning zohiriy, botiniy, ramziy ma’nolarini o’rganishlari, lug’atlar bilan ishlashlari, ma’no «mag’iz»larini chaqishlari zarur. Bu quyidagi jihatlari bilan e’tiborga molik bo’ladi:

• birinchidan, o’quvchilar mumtoz adabiyotga ongli ravishda oshno bo’ladilar;
• ikkinchidan, ularning so’z zaxirasi, demakki, nutqi muttasil boyib boradi;
• uchinchidan, o’quvchilarning savodxonligi avtomatik ravishda oshib boradi;
• to’rtinchidan, mumtoz so’zlar ma’nosidagi ma’rifat, ma’naviyat, qadriyatlarimiz avlodlar ongiga singib boradi;
• beshinchidan, o’quvchilarimizda mantiqiy, obrazli, assotsiativ fikrlash, tafakkur yuksalib boradi.

Aytilganidek, 5-sinfdan boshlab har bir sinfda to’g’ri, ravon va boy nutqning asosiy vositasi bo’lgan so’zning turli qirralariga alohida e’tibor qaratiladi. Masalan, «Ona tili. So’z mulkiga sayohat» (5-sinf), «Ona tili. So’z sehri» (6-sinf), «Ona tili. Fasohat» (7-sinf), «Ona tili. Madaniy nutq» (9-sinf) kabi.

O’quv lug’atlari zarurligi haqida ko’p gapirib va yozib kelinmoqda. O’quv lug’atlari yaratilmas, o’quvchilarning stolida ona tilidan uning yoshiga mos ko’plab o’quv lug’atlari turmas, buning uchun o’quv leksikografiyasi nazariy va amaliy soha sifatida tizimli yo’lga qo’yilmas ekan, ona tili ta’limi o’zining haqiqiy mohiyatidan begonaligicha qolaveradi.

Mamlakatimizda o’quv lug’atchiligi sohasi eng oqsoq sohalardan. Uning yetarli darajada shakllanmaganligi – lug’atlarni tayyorlash va nashr qilish bilan bog’liq ilmiy va moliyalashtirish tizimi yaratilmaganligi bilan bog’liq.

Ona tili ta’limidagi farzandlarimizning bilimli, yuksak ma’naviyatli, mustaqil fikr, tafakkur sohiblari bo’lib voyaga yetishiga to’sqinlik qilayotgan muammolar haqidagi bu fikr va takliflarimizga ularning yechimiga bevosita yoki bilvosita daxldor soha mutasaddilari, mutaxassislari, umuman, ta’lim fidoyilari befarq bo’lishmaydi va o’zlarining xolis munosabatlarini bildirishadi, degan umiddamiz.

Yigitali Mahmudov suhbatlashdi

Manba: www.kun.uz