Маълум бўлишича, қадимий қўлёзмаларда тиниш белгилари деган тушунчанинг ўзи бўлмаган экан. Сўзлар кетма-кет ёзилиб, қаерда тўхтатилиш ва қаерда қисқа тўхталиш қилишни китоб ўқиётган кишининг ўзи белгилаб борган. Бунда китоб сўзининг ўзи ҳам нисбий тушунча бўлиб, қадимий қўлёзмалар ўрама шаклидаги қоғоз варақларидан иборат бўлган.
Худойберди КОМИЛОВ
«ВЕРГУЛ»НИНГ САРГУЗАШТЛАРИ
1974 йил. Мактабни олтин медаль билан тугатиб, беҳад катта орзу-умидлар оғушида Тошкентга йўл олдим. Мен ўзимга шунчалик ишонар эдимки, гўё аллақачон олий мактабнинг талабаси бўлганману, одатдаги ўқишга отланганман. Ҳақиқатан ҳам, агар биринчи имтиҳонни «беш» баҳога топширсам, талабалар сафида бўлишим аниқ эди-да. Дастлабки имтиҳонда иншо ёзиб бериш керак экан. Бу менинг ишончимни янада мустаҳкамлади. Ахир, иншо ёзиш бизга чўт бўптими?!
Бироқ имтиҳон баҳолари чиқарилган эълонлар тахтасини кўриб, кўзларимга ишонмадим. Фамилиям, исмим қаршисида мунғайибгина «3» баҳо турар эди. Шубҳасиз, зудлик билан аппелация комиссиясига ариза ёзилди. Комиссия аъзолари бажарган ёзма ишимни шахсан ўзимга ва менга ишонган отамга кўрсатишди. Гарчанд, иншоимда имло хатолари учрамаса-да, кўплаб ишора хатоларига йўл қўйилгани маълум бўлди. Ҳар учта тиниш белгисида йўл қўйилган хато бир имло хатосига тенглаштирилиб ҳисобланса, баҳоим «уч»га тўғри келишини тушунтириб қўйишди. Ана шунда ўзим ҳам тиниш белгиларини қўллашда саводсиз эканлигимга иқрор бўлдим. Онгимда шаклланган «Менинг иншоимни текширган домла саводсиз, одам эмас экан», деган бачкана фикр, бирданига «Домла саводсиз одам эмас экан», деган адолатли эътирофга айланди. Фарқини сезяпсизми, бор-йўғи биттагина вергул, аммо мазмуни оламжаҳон.
Кейинчалик, мен пунктуация илми билан анча жиддий шуғулланиб, билмаганларимни билиб олишга ҳаракат қилдим. Ҳатто, тиниш белгиларининг қўлланиш тарихини ҳам атрофлича ўрганиб чиқдим.
Маълум бўлишича, қадимий қўлёзмаларда тиниш белгилари деган тушунчанинг ўзи бўлмаган экан. Сўзлар кетма-кет ёзилиб, қаерда тўхтатилиш ва қаерда қисқа тўхталиш қилишни китоб ўқиётган кишининг ўзи белгилаб борган. Бунда китоб сўзининг ўзи ҳам нисбий тушунча бўлиб, қадимий қўлёзмалар ўрама шаклидаги қоғоз варақларидан иборат бўлган. Эрамиздан уч аср аввал Кўҳна Мисрнинг Искандария шаҳридаги кутубхона мудири, файласуф Аристофан матнни ўқиш чоғидаги бундай мушкулликларни бартараф этиш мақсадида биринчи марта нуқта белгисидан фойдаланишни таклиф қилган. Унинг фикрича, матндаги катта тўхталишлар «юқори нуқта» билан, ўртача тўхталишлар «ўрта нуқта ва кичикларини «паст нуқта» билан кўрсатилса, матннинг осон ўқилиши маълум бўлган. Албатта, бунда Аристофан нуқтани тиниш белгиси сифатида эмас, балки шунчаки нутқдаги тўхталишларни ифода этувчи восита дея тушунтирган. Шу боис ҳам бу кашфиётга кейинчалик ҳеч ким жиддий эътибор бермаган ва у деярли унутилиб кетган.
Рим империяси таназзулга юз тутиб, Европада христианликнинг ёйилиши китобга бўлган эҳтиёжни кучайтирди. Чунки янги динни муқаддас китобларсиз тарғиб қилиш асло мумкин эмас эди-да. Ундаги ҳар бир калима ва оятларнинг аниқ мазмунини етказиш ва кўрсатмаларнинг турлича талқин этилишига йўл қўймаслик мақсадида тиниш белгиларидан фойдаланиш эҳтиёжи пайдо бўлди. Шу боис ҳам эрамизнинг XI асрига келиб насроний муаллифлар асарларида тиниш белгилари яна пайдо бўлди. XII асрда руҳоний Исидор Севильский Аристофан нуқтасининг қўлланиш қоидасини мукаммаллаштирди. Яъни, пастки нуқта шунчаки қисқа тўхталишни англатмай, балки вергул вазифасини бажарувчи, юқори нуқта эса гапнинг охирини кўрсатадиган бўлди. Бу орада ирланд ва шотланд монахлари ҳар бир гап ўртасида оралиқ қолдиришни ўйлаб топишди.
VIII асрга келиб машҳур герман қироли Буюк Карл монах Алкуинга ҳамма одамларга бир хил тушунарли бўладиган ёзув яратишни буюрди. Шундай қилиб биз фойдаланадиган ҳарфлар ва тиниш белгилари пайдо бўлди.
Яна тиниш белгиларига қайтадиган бўлсак, кейинги асрларда Аристофаннинг нуқталари ислоҳ этилиб, такомиллашиб борди. Муомалага нуқтали вергул ва икки нуқта кириб келди. Сўроқ ҳамда ундов белгилари XVI асрда пайдо бўлди. Дастлаб, қисқа тўхталишни ифодалашда қўлланган (/) белгиси кейинчлик мукаммаллашиб, ҳозирги (,) – вергулга айланди. (/) – дроб белгиси ҳам муомаладан чиқарилмади, балки бошқа вазифада қўлланила бошлади.
Шундай қилиб, биз ҳозир фойдаланаётганимиз – тиниш белгилари XVIII аср бошларига келиб тўлиқ шаклланди.
Ўзбек ёзувига тиниш белгилари XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб кириб келган. Шу давргача ёзувимизда ишора белгилари бўлмаган. Гарчанд, араб ёзувида нуқта элементи қўлланса-да, аммо у тиниш белгиси сифатида эмас, балки ҳарфларни фарқлайдиган элемент сифатида ишлатилган.
Маълумки, XIX асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиёда матбаачилик вужудга келди. Босмахоналар, нашриётлар пайдо бўлиб, китоб, газета ва журналлар нашр этила бошланди. Шу муносабат билан ёзувнинг ижтимоий функцияси кенгая борди. XIX асрнинг 70-йилларига келиб, ўзбек адабий тили матбуот тили даражасига кўтарилиб, турмушнинг муҳим эҳтиёжига айланди. Китоб, газета ва журналлардаги ҳар бир фикрни ўқувчига аниқ ва тўғри етказиш зарурати пайдо бўлди. Шу муносабат билан китоб ва матбуот нашрлари саҳифаларида тиниш белгилари кенг қўллана бошлади. Кейинчалик бу жараён аста-секин одат тусига кирди. Ўзбек ёзувида тиниш белгиларининг қўлланиши ривожига 1871 йилдан мунтазам равишда чоп этила бошлаган «Туркистон вилоятининг газети» муҳим аҳамиятга эга бўлди. ХХ аср бошларига келиб, ўзбек ёзувида тиниш белгилари тўлиқ шаклланди.
Бугунги кунда ёзувимизни бу белгиларсиз тасаввур қила олмаймиз. Чунки, улар ёзувимизнинг худди мусиқада нота белгиларига ўхшаш вазифани бажарувчи унсурларидир. Ёзув орқали ифодаланган ҳар бир гапнинг мазмуни, маъно бўёқлари ва синтактик қисмлари орасидаги турли муносабатларни аниқлашда тиниш белгиларининг роли жуда муҳимдир. Улар бир томондан матн яратаётган муаллифнинг ўз ёзма нутқини аниқ, тўғри ва ифодали баён эта олиш имкониятини берса, иккинчи томондан ўқувчига муайян матндаги фикрни ёзувчи баён этганидек тушуна олиш имконини яратади. Тиниш белгилари ёзма матннинг тушунилишини осонлаштириш, мазмунини ойдинлаштириш, унга аниқлик киритиш учун хизмат қилади.
Даврлар ўтиши, ёзув тараққийи ва ёзув маданиятининг ўсиши билан тиниш белгилари ҳам ўзгариб такомиллаша борганини юқорида қаламга олиб ўтдик. Айтиш мумкинки, ушбу жараён ҳозир ҳам давом этмоқда. Компьютер техникасининг ҳаётимизга кириб келиши билан интернет тармоқларида матн мазмунини янада аниқлаштириб, ойдинлаштириб берадиган янги белгилар – смайликлардан фойдаланиш урф бўлиб бораётир. Афсуски, шу ўринда яна бир ачинарли ҳолатни айтиб ўтмасак бўлмас. Кейинги вақтларда нашрлар ва нашриётларда тиниш белгиларига бўлган эътибор андак сусайгандек. Айниқса, хусусий газета-журналлар ҳамда нашриётларда чоп этилаётган матнларда имло хатолари билан бир қаторда тиниш белгиларини қўллашда ҳам пала-партишликка йўл қўйилмоқда.
Бу ҳолатга кўча ва майдонлардаги ижтимоий рекламалар матнидан ҳам кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Масалан, мамлакатимиз мустақиллигининг 24 йиллиги муносабати билан муҳташам бинолар пештоқида ёзилган «Yurtim – Istiqlol muborak», деган ёзув бир йўла иккита жиддий хато билан берилди. Жумладан, «Yurtim» сўзидан кейин тире эмас, вергул бўлиши ҳамда «Istiqlol muborak» эмас, «Istiqlol bayrami muborak» тарзида берилиши лозим эди. Бу каби кўпчилик ўқийдиган ёзувлардаги хатолар фақат хусусий бўлмасдан, ижтимоий мазмун касб этиши мумкинлигини ёддан чиқармайлик. Айтайлик, ўқувчи ушбу ҳолатни андаза сифатида қабул қилиши ва эртага бу хатоликни бир умр такрорлаши мумкин.
Аввало, тиниш белгиларини қўллаш билим, кўникма ва малакасини шакллантириш мактабларимизда дарс жараёнида такомил топиши лозим. Бунда фақат дарслик билан чегараланиб қолмасдан, даврий нашрлар, илмий-оммабоп китоблар ҳамда амалий машғулотлар воситасидан кенг фойдаланиш яхши самара беради. Қолаверса, олий ўқув юртига кириш учун топшириладиган тестларга пунктуацияга оид саволлар кўпроқ киритилса айни муддао бўларди.
Манба: “Зарафшон” газетасидан олинди.
Xudoyberdi KOMILOV
«VERGUL»NING SARGUZASHTLARI
1974 yil. Maktabni oltin medal` bilan tugatib, behad katta orzu-umidlar og’ushida Toshkentga yo’l oldim. Men o’zimga shunchalik ishonar edimki, go’yo allaqachon oliy maktabning talabasi bo’lganmanu, odatdagi o’qishga otlanganman. Haqiqatan ham, agar birinchi imtihonni «besh» bahoga topshirsam, talabalar safida bo’lishim aniq edi-da. Dastlabki imtihonda insho yozib berish kerak ekan. Bu mening ishonchimni yanada mustahkamladi. Axir, insho yozish bizga cho’t bo’ptimi?!
Biroq imtihon baholari chiqarilgan e’lonlar taxtasini ko’rib, ko’zlarimga ishonmadim. Familiyam, ismim qarshisida mung’ayibgina «3» baho turar edi. Shubhasiz, zudlik bilan appelatsiya komissiyasiga ariza yozildi. Komissiya a’zolari bajargan yozma ishimni shaxsan o’zimga va menga ishongan otamga ko’rsatishdi. Garchand, inshoimda imlo xatolari uchramasa-da, ko’plab ishora xatolariga yo’l qo’yilgani ma’lum bo’ldi. Har uchta tinish belgisida yo’l qo’yilgan xato bir imlo xatosiga tenglashtirilib hisoblansa, bahoim «uch»ga to’g’ri kelishini tushuntirib qo’yishdi. Ana shunda o’zim ham tinish belgilarini qo’llashda savodsiz ekanligimga iqror bo’ldim. Ongimda shakllangan «Mening inshoimni tekshirgan domla savodsiz, odam emas ekan», degan bachkana fikr, birdaniga «Domla savodsiz odam emas ekan», degan adolatli e’tirofga aylandi. Farqini sezyapsizmi, bor-yo’g’i bittagina vergul, ammo mazmuni olamjahon.
Keyinchalik, men punktuatsiya ilmi bilan ancha jiddiy shug’ullanib, bilmaganlarimni bilib olishga harakat qildim. Hatto, tinish belgilarining qo’llanish tarixini ham atroflicha o’rganib chiqdim.
Ma’lum bo’lishicha, qadimiy qo’lyozmalarda tinish belgilari degan tushunchaning o’zi bo’lmagan ekan. So’zlar ketma-ket yozilib, qaerda to’xtatilish va qaerda qisqa to’xtalish qilishni kitob o’qiyotgan kishining o’zi belgilab borgan. Bunda kitob so’zining o’zi ham nisbiy tushuncha bo’lib, qadimiy qo’lyozmalar o’rama shaklidagi qog’oz varaqlaridan iborat bo’lgan. Eramizdan uch asr avval Ko’hna Misrning Iskandariya shahridagi kutubxona mudiri, faylasuf Aristofan matnni o’qish chog’idagi bunday mushkulliklarni bartaraf etish maqsadida birinchi marta nuqta belgisidan foydalanishni taklif qilgan. Uning fikricha, matndagi katta to’xtalishlar «yuqori nuqta» bilan, o’rtacha to’xtalishlar «o’rta nuqta va kichiklarini «past nuqta» bilan ko’rsatilsa, matnning oson o’qilishi ma’lum bo’lgan. Albatta, bunda Aristofan nuqtani tinish belgisi sifatida emas, balki shunchaki nutqdagi to’xtalishlarni ifoda etuvchi vosita deya tushuntirgan. Shu bois ham bu kashfiyotga keyinchalik hech kim jiddiy e’tibor bermagan va u deyarli unutilib ketgan.
Rim imperiyasi tanazzulga yuz tutib, Yevropada xristianlikning yoyilishi kitobga bo’lgan ehtiyojni kuchaytirdi. Chunki yangi dinni muqaddas kitoblarsiz targ’ib qilish aslo mumkin emas edi-da. Undagi har bir kalima va oyatlarning aniq mazmunini yetkazish va ko’rsatmalarning turlicha talqin etilishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida tinish belgilaridan foydalanish ehtiyoji paydo bo’ldi. Shu bois ham eramizning XI asriga kelib nasroniy mualliflar asarlarida tinish belgilari yana paydo bo’ldi. XII asrda ruhoniy Isidor Sevil`skiy Aristofan nuqtasining qo’llanish qoidasini mukammallashtirdi. Ya’ni, pastki nuqta shunchaki qisqa to’xtalishni anglatmay, balki vergul vazifasini bajaruvchi, yuqori nuqta esa gapning oxirini ko’rsatadigan bo’ldi. Bu orada irland va shotland monaxlari har bir gap o’rtasida oraliq qoldirishni o’ylab topishdi.
VIII asrga kelib mashhur german qiroli Buyuk Karl monax Alkuinga hamma odamlarga bir xil tushunarli bo’ladigan yozuv yaratishni buyurdi. Shunday qilib biz foydalanadigan harflar va tinish belgilari paydo bo’ldi.
Yana tinish belgilariga qaytadigan bo’lsak, keyingi asrlarda Aristofanning nuqtalari isloh etilib, takomillashib bordi. Muomalaga nuqtali vergul va ikki nuqta kirib keldi. So’roq hamda undov belgilari XVI asrda paydo bo’ldi. Dastlab, qisqa to’xtalishni ifodalashda qo’llangan (/) belgisi keyinchlik mukammallashib, hozirgi (,) – vergulga aylandi. (/) – drob belgisi ham muomaladan chiqarilmadi, balki boshqa vazifada qo’llanila boshladi.
Shunday qilib, biz hozir foydalanayotganimiz – tinish belgilari XVIII asr boshlariga kelib to’liq shakllandi.
O’zbek yozuviga tinish belgilari XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab kirib kelgan. Shu davrgacha yozuvimizda ishora belgilari bo’lmagan. Garchand, arab yozuvida nuqta elementi qo’llansa-da, ammo u tinish belgisi sifatida emas, balki harflarni farqlaydigan element sifatida ishlatilgan.
Ma’lumki, XIX asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyoda matbaachilik vujudga keldi. Bosmaxonalar, nashriyotlar paydo bo’lib, kitob, gazeta va jurnallar nashr etila boshlandi. Shu munosabat bilan yozuvning ijtimoiy funktsiyasi kengaya bordi. XIX asrning 70-yillariga kelib, o’zbek adabiy tili matbuot tili darajasiga ko’tarilib, turmushning muhim ehtiyojiga aylandi. Kitob, gazeta va jurnallardagi har bir fikrni o’quvchiga aniq va to’g’ri yetkazish zarurati paydo bo’ldi. Shu munosabat bilan kitob va matbuot nashrlari sahifalarida tinish belgilari keng qo’llana boshladi. Keyinchalik bu jarayon asta-sekin odat tusiga kirdi. O’zbek yozuvida tinish belgilarining qo’llanishi rivojiga 1871 yildan muntazam ravishda chop etila boshlagan «Turkiston viloyatining gazeti» muhim ahamiyatga ega bo’ldi. XX asr boshlariga kelib, o’zbek yozuvida tinish belgilari to’liq shakllandi.
Bugungi kunda yozuvimizni bu belgilarsiz tasavvur qila olmaymiz. Chunki, ular yozuvimizning xuddi musiqada nota belgilariga o’xshash vazifani bajaruvchi unsurlaridir. Yozuv orqali ifodalangan har bir gapning mazmuni, ma’no bo’yoqlari va sintaktik qismlari orasidagi turli munosabatlarni aniqlashda tinish belgilarining roli juda muhimdir. Ular bir tomondan matn yaratayotgan muallifning o’z yozma nutqini aniq, to’g’ri va ifodali bayon eta olish imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan o’quvchiga muayyan matndagi fikrni yozuvchi bayon etganidek tushuna olish imkonini yaratadi. Tinish belgilari yozma matnning tushunilishini osonlashtirish, mazmunini oydinlashtirish, unga aniqlik kiritish uchun xizmat qiladi.
Davrlar o’tishi, yozuv taraqqiyi va yozuv madaniyatining o’sishi bilan tinish belgilari ham o’zgarib takomillasha borganini yuqorida qalamga olib o’tdik. Aytish mumkinki, ushbu jarayon hozir ham davom etmoqda. Komp`yuter texnikasining hayotimizga kirib kelishi bilan internet tarmoqlarida matn mazmunini yanada aniqlashtirib, oydinlashtirib beradigan yangi belgilar – smayliklardan foydalanish urf bo’lib borayotir. Afsuski, shu o’rinda yana bir achinarli holatni aytib o’tmasak bo’lmas. Keyingi vaqtlarda nashrlar va nashriyotlarda tinish belgilariga bo’lgan e’tibor andak susaygandek. Ayniqsa, xususiy gazeta-jurnallar hamda nashriyotlarda chop etilayotgan matnlarda imlo xatolari bilan bir qatorda tinish belgilarini qo’llashda ham pala-partishlikka yo’l qo’yilmoqda.
Bu holatga ko’cha va maydonlardagi ijtimoiy reklamalar matnidan ham ko’plab misollar keltirish mumkin. Masalan, mamlakatimiz mustaqilligining 24 yilligi munosabati bilan muhtasham binolar peshtoqida yozilgan «Yurtim – Istiqlol muborak», degan yozuv bir yo’la ikkita jiddiy xato bilan berildi. Jumladan, «Yurtim» so’zidan keyin tire emas, vergul bo’lishi hamda «Istiqlol muborak» emas, «Istiqlol bayrami muborak» tarzida berilishi lozim edi. Bu kabi ko’pchilik o’qiydigan yozuvlardagi xatolar faqat xususiy bo’lmasdan, ijtimoiy mazmun kasb etishi mumkinligini yoddan chiqarmaylik. Aytaylik, o’quvchi ushbu holatni andaza sifatida qabul qilishi va ertaga bu xatolikni bir umr takrorlashi mumkin.
Avvalo, tinish belgilarini qo’llash bilim, ko’nikma va malakasini shakllantirish maktablarimizda dars jarayonida takomil topishi lozim. Bunda faqat darslik bilan chegaralanib qolmasdan, davriy nashrlar, ilmiy-ommabop kitoblar hamda amaliy mashg’ulotlar vositasidan keng foydalanish yaxshi samara beradi. Qolaversa, oliy o’quv yurtiga kirish uchun topshiriladigan testlarga punktuatsiyaga oid savollar ko’proq kiritilsa ayni muddao bo’lardi.
Manba: “Zarafshon” gazetasidan olindi.
