Шу чоққача Эроншаҳрнинг буюм бозорини кўрмаган эдим. Аммо отам кўрган эди. Бир сафар бўйра, хуржун ҳамда онам билан бирга каҳур дарахти ёғочидан ясаган муштак ва чилимларини, яна бир сафар эса бурама шоҳ эчкимизни сотгани ушбу бозорга келган эди.

Фаридун Амузода Халилий
ИККИ ДОНА ПИШМАГАН ХУРМО
Форсчадан Шокиржон Олимов таржимаси

Ҳозирги замон Эрон адабиётининг таниқли вакилларидан бири Фаридун Амузода Халилий 1959 йили Семнон вилоятида туғилди. 1979 йили Теҳрон университетининг Математика ва компьютер технологиялари йўналишида ўқишга киради. 1980 йилдан бошлаб бадиий адабиёт билан шуғуллана бошлайди.
Фаридун Амузода Халилийнинг ҳикоялардан иборат «Тоғ фарёди» номли биринчи китоби 1981 йили дунё юзини кўради. Шундан сўнг унинг болаларга атаб ёзилган «Ўтин», «Имтиҳон кунлари», «Уч ой каникул», «Бувим бизникида меҳмон бўлган кеча», «Дадамнинг велосипеди», «Булоқчанинг сафари», «Сулаймон шаҳрига сафар», «Икки дона пишмаган хурмо», «Қарағайзорлардан нарида» ва катта ёшдагилар учун ёзилган «Эски қилич» тўпламлари ёш ҳикоянависга шуҳрат келтиради. Фаридун Амузода Халилий турли мукофотлар соҳиби. Жумладан, унинг «Булоқчанинг сафари» номли ҳикоялар тўплами «Суруши жавонон» ҳамда «Кайҳони бачагон» журналлари томонидан «Йил китоби» ҳамда «Инқилобдан кейинги биринчи ўн йилликнинг энг яхши ўн китоби» дан бири сифатида тан олинган. Бундан ташқари, Фаридун Амузода Халилий «Ўтин» ҳикоялар тўплами учун ЮНИСЕФ ташкилотининг махсус совринига, турли ташкилотларнинг «Олтин ой», «Инқилобдан кейинги йигирма йилнинг энг яхши йигирмата ёзувчиси», «Олтин лавҳа» мукофотларига сазовор бўлди.
Фаридун Амузода Халилий 2008 йили адабий ва маданий соҳалардаги фаолияти учун Эрон Ислом Республикаси Маданият вазирлиги томонидан «Биринчи даражали санъат ордени» билан мукофотланди.

– Нима қилай қўлимдан бошқа нарса келмаса?! – дерди отам. – Ҳали бу нарсаларни тушунишга ёшлик қиласан. Аммо каттароқ бўлганингда албатта буни тушуниб етасан. Ўшанда менга бундай қарамайсан ва ҳозиргидай мени саволларга кўмиб ташламайсан.
Лекин мен эндигина ўн уч ёшга кирсам-да, буларнинг барчасини яхшигина тушунардим. Шу сабабли бундан хафа ҳам эмасдим, отам айтганидай унга “бундай” қараётганим ҳамйўқ эди.
– Бир куни келиб сен ҳам ўз болангга нисбатан мен қилган ишни қилиб қолишинг мумкин, – деб гапида давом этарди отам.
Шундан сўнг баланд овозда қичқирди:
– Сувни олиб кел! Исиб кетгандир, ахир.
Онам ичидан буғ чиқиб турган катта қозонни олиб келиб капамизнинг олдига қўйди ва ўзи ҳам унинг ёнида ерга ўтириб олди.
– Дарров киймларингни еч!
Кўйлагимни ечишим билан ойимга кўзим тушди. У ҳалиям иссиқ сув тўла қозон олдида ўтирганича менга тикилиб турар, эндигина уйқудан турган укаларим ва сингилларим бирин-кетин келиб унинг атрофини ўраб олишганди.
– Нега индамай ўтириб олдинг? Ўрнингдан тур-да, анави седарни* олиб кел!
Шундан сўнг отам худди жуни олинадиган эчки боласи каби мени қозоннинг ёнига тортиб, бошимдан бир коса иссиқ сув қуйиб юборди. Мен эса бошимдан олов қуйилгандек шундай қичқирдимки, отамнинг қўллари беихтиёр бўшашиб кетди ва мен қочиб қолишга улгурдим.
Қўлида бир ҳовуч седар олиб келган онам эса капанинг олдида қараб турарди.
– Куйдим, – дедим ғингшиб. – Жудаям иссиқ экан.
– Иссиқ бўлиши керакда ўзи, – деди отам парво қилмай. – Нима, мана шу аҳволда ювинмасдан Эроншаҳрга бормоқчимисан?
Онам ишора билан: “Совуқ сув, совуқ сув”, деди.
Онам нима демоқчи бўлганини тушундим. “Озгина совуқ сув қўш, бўлмаса”, демоқчи бўлаётганди.
– Совуқ сув нимага керак? – деди отам. – Ҳозир бу боланинг баданида мингта касаллик бор. Иссиқ сув уларнинг барчасини ювиб кетади. Бунинг устига тери остидаги қон озгина юришади. Ҳеч бўлмаса юзига бир оз ранг-рўй энади.
Отамнинг бу гапига онам ҳеч нарса демади. Ўзи бориб бир челак сув олиб келди-да, қозоннинг ичига қуйди. Отам ғазаб билан менга қаради-да:
– Энди кел, бўлмаса! – деди.
Шундан сўнг иккалалари биргалашиб баданимни уч марта седар билан ювишди ва отамнинг тоза лангутаси* билан артишди. Сўнгра онам капамиз ичкарисидан фақатгина байрам кунлари ёки шаҳарга борганимизда кийиладиган оқ кўйлагим ва кенг иштонимни олиб чиқди. Отам эса ўзининг ашқоллари орасидан ўртоқларидан бири унга Чобаҳордан* олиб келган ҳинд атри шишачасини топиб, уни баданимга суркади. Онам сочларимни тараб тартибга солди ва қўллари билан ишора қилиб: “Энди худди куёвларга ўхшаб қолдинг!” деди ва лабларини пешонамга босиб мени ўпди. Юзларим иссиқ сувда куйганига, бунинг устига уялиб турганимга қарамасдан ўзимни дунёдаги энг бахтиёр боладай ҳис қилдим. Шу ҳолда ич-ичимдан суюнардим ва менинг бахтиёрлигимга ҳасад қилаётган укаларим ва сингилларимнинг устидан кулардим.
– Жуда яхши, – деди отам бу ҳолатимдан мамнун бўлиб. – Энди анави шиппакларни олиб кел.
Онам бориб ўзи хурмо дарахти пўстлоғидан тўқиган боғичли шиппакни олиб келди-да, оёқларим остига қўйди.
– Шиппакни нима қиламан?
– Кийвол! Оч-яланғоч гадой экан дейишмасин, тағин.
– Шиппак киймайман. Мана шундай кетавераман.
– Кий, дедим сенга! Кўп гапирма! Катта йўлгача уч фарсах* келади. Оёқларинг уриниб қолади. Ўтир-да кийвол.
– Шиппак кийиб юришга ўрганмаганман. Ўйдим-чуқурларда қоқилиб йиқиламан.
– Мана бу аёл бир ҳафта ўтириб сен учун бу шиппакларни тўқиди. Ўтиргин-да, кий!
Онам рўпарамга ўтириб бир оёғимни тиззасининг устига қўйди. Аммо оғир бўлиб, оёқни уришини билганим учун тезда оёғимни тортиб олдим. Лекин онам бошини кўтариб юзимга шундай тикилдики, унга ичим ачиб кетди ва оёқларимни шиппакларга тиқишга мажбур бўлдим. Онам шиппакнинг боғичларини тўпиғимга айлантириб қаттиқ боғлади.
Шиппакдан кўнгли тинчиган отам енгил нафас олди-да:
– Унга бир пиёла сув ҳам бер, ичволсин, – деди. – Ҳаво иссиқ, Эроншаҳрга етгунимизча йўлда чанқаб қолади.
Онам югуриб бориб сув тўла мешни олиб келди. Кеча оқшомдан бери чанқаб турган эканман, нафасим қайтиб қолгунича сув ичдим. Онам эса худди шу чоққача сув ичишимни кўрмагандек афтимга тикилганича мени кузатарди.
Капамизнинг олдидан қўзғалиб, йўлга тушганимизда кун ёришиб қолган эди. Укаларим ва сингилларим ҳалиям капамиз олдида менга қараб туришарди. Ҳатто эрта тонгданоқ ўз капасидан чиқиб келган Жонбиби ҳам онамнинг ёнида капага суянганича мени кузатиб қолаётганди. Ҳаммадан ҳам кўпроқ онамнинг ёнида турволиб менга қараб қўлларини тез-тез силкитаётган кичкина синглим Моҳипешонани яхши кўрардим.
Абдусатторнинг капаси олдида овулнинг бекорхўжалари – Набибахш ва Меҳроб қум устида ялпайиб ўтирганларича бизни томоша қилишарди.
– Йўл бўлсин энди, худо хоҳласа? – деб сўради Набибахш.
Гапиришга ҳафсаласи бўлмаган отам:
– Шаҳарга… – деди-да, гапининг қолганини ичига ютди.
Мен яна бир мартагина ўз капамизни кўриб қолиш учун орқамга қайтдим. Онам қора сарикини* кийганича қумлар устида ўтирар, Моҳипешона эса ҳалиям менга қараб қўлини силкитарди. Яна бир синглим ва укаларим эса қотиб туришарди. Мен уларга қараб қўлимни кўтаришим билан укаларим ҳам тез-тез қўлларини силкий бошлашди. Улар мени бугун ҳам шунчаки биз билан ўйнаяпти деб ўйлашарди чоғи.
Отам чўлнинг ўртасига етгунимизга қадар бошқа гапирмади. Офтоб аста-секин тепамизга келган, Чоҳбаҳор томондан эсган эпкин ҳавони бир оз салқин қилганди.
– Намби шамоли* келяпти, – деди отам. – Қани эди худо бир ёмғир ёғдирсайди…
У шундай дея на бир парча булут, на ёмғирдан дарак бўлган осмонга тикилди. Чўл олдингидай сокин ва қуруқ бўлиб, унда эсаётган кучсиз шамол капаларимиз томондан бир аёлнинг ғамгин қўшиғини олиб келарди:
“… Укагинам, бу йил қаҳатчилик бўлди. Бизнинг азиз ватанимиз қашшоқ ва ночор… Ҳали пишиб етилмаган хурмо уруғининг тупроққа тушиши жудаям увол…”
Мен чўлнинг нариги томонида ўтин тераётган овулимиз болаларини кузатардим. Доимо жигарранг кўйлак ва иштон кийиб юрадиган Мурод ҳам дам энгашиб, дам турганича ўтин терарди. Мен уни узоқдан таниб қичқирдим:
– Ҳей… Мурод!
Мурод қаддини кўтарди-да, мени кўриб қўлини силкитди.
Отамга эса бу ёқмади чоғи:
– Нима ишинг бор у билан? – деди.
Шундан сўнг отам менга насиҳат қилишга тушди. То чўлни кесиб ўтгунимизга қадар қайта-қайта қулоғимга қуйди:
– Болам! Эҳтиёт бўл, иштонингни тикан-пикан йиртмасин. Секинроқ юр, тағин баданинг терлаб сасиб кетмасин. Кел, менинг соямдан юр, офтоб ҳинд атрининг ҳидини учириб кетмасин тағин…
Менинг хаёлим эса чўл ўртасида яшнаб турган бир неча туп юл-ғун ва кунор дарахтида эди. Агар овулимизнинг болалари буни кўришганида эди, улардан қанча седар йиғиб кетишган бўларди.
– Бу сафар кунор барги термоқчи бўлсам, чўлнинг мана шу томонига келаман, — дедим отамга. Ҳу анави томонга қаранг! Кунор дарахтлари…
Отам кунор дарахтларига бир қараб қўйди-да, қадамини тезлаштирди:
– Тезроқ юр! Офтоб тиккага келиб қолди.

* * *

Каҳурий йўлига етиб боргунимизга қадар қуёш ҳамма жойни қиздириб юборган, боғичли шиппак оёғимни ура бошлаганди. Оёқларим ачишар, шиппакнинг боғичи тўпиғимни қийиб юборганди. Отам бўлмаганида эди аллақачон бу шиппакларни чўлнинг ўртасига улоқтириб юборган бўлардим.
Йўл чеккасида қанча турмайлик машина кўринмасди. Кўринишидан балуж бўлган бир кекса ва икки ёш киши ҳам биз каби машина кутиб туришарди. Кекса киши йўл четида оёқ учида ўтирар, ўзининг айтишича бир соатдан бери “бирор машина келиб қолармикин”, дея кўзи йўлда эди.
– Пиёда кетаверайлик, – дедим отамга. – Бунақада кечгача ҳам тураверамиз. Барибир машина келмайди.
– Қаёққа борамиз? – деди отам. – Эроншаҳр сенга Жонбибининг капасидек жойда эмаски, югуриб бориб келсанг! Шаҳаргача ўн-ўн икки фарсах йўл ахир.
– Унда овулга қайтайлик… – дейишим билан отам менга шундай ўқра-йиб қарадики, гапимнинг қолган ярмини ичимга ютиб қўя қолдим.
Шу чоқ кекса киши бирданига ўрнидан турди-да:
– Келди! – деди. – Келаётганга ўхшайди…
Йўлнинг нариги учидан бир қизил машина офтоб нурида ярақлаганича биз томон яқинлашиб келарди. Бизнинг олдимизга келиб тўхтади. Бу юк машинаси бўлиб, унинг юкхонаси одам билан тўла эди. Эркагу аёл аралаш миниб олишган, улар орасида ёш болалар ҳам бор эди. Дадам қўлимдан ушлади-да, аввал мени машинанинг юкхонасига чиқарди, сўнгра ўзи ҳам чиқиб олди.
Машинада ҳам отам ўзининг насиҳатларини давом эттирарди:
“У ерга борганимиздан сўнг ундай қилма, бундай қил. Беҳудага кулаверма, ҳадеб у ёқдан бу ёққа сакрайверма. Кўзларингни лўқ қилиб турма. Хожанинг кўзларига чўл бўрисига ўхшаб қарама. Ўзингни мўмин-қобил кишидек тут. Худди беозор бир қўзичоқдек. Аммо эҳтиёт бўл, тағин бўйнингни эгиб тураверсанг сени қўлидан ҳеч иш келмас экан деб ўйлашмасин. Харидорларга ўзингни эчки боласидек эмас, балки қўчқордек қилиб кўрсатгин. Тушундингми?”

* * *

Шу чоққача Эроншаҳрнинг буюм бозорини кўрмаган эдим. Аммо отам кўрган эди. Бир сафар бўйра, хуржун ҳамда онам билан бирга каҳур дарахти ёғочидан ясаган муштак ва чилимларини, яна бир сафар эса бурама шоҳ эчкимизни сотгани ушбу бозорга келган эди.
Буюм бозорига етиб келганимизда кун тушга яқинлашиб қолганди. Мен шунчалик терга ботган эдимки, баданимга сепилган ҳинд атрининг ҳиди ҳам камайиб қолган, иштонимнинг почалари эса тупроққа беланганди. Шулар тўғрисида айтмоқчи бўлиб оғиз жуфтлаган эдим ҳамки, отам:
– Мени маҳкам ушлаб олгин! – деди. – Йўқолиб қолма тағин.
Олдинига бозор деганлари мана шу ер эканлигини англаб етмадим. Фақатгина айримлари кенг ва айримлари тор бўлган эгри-бугри кўчаларни оралаб юрганимизни билдим. Бу кўчаларнинг барчаси одам билан лиқ тўла бўлиб, ҳар бир киши сотгани бирор нарса олиб келган, ҳар бир сотувчи бақириб-чақирганича ўз молини мақтарди. Бу кўчаларда одам шунчалик кўп ва тиқилинч эдики, игна ташласанг ерга тушмасди. Бирор жойда муқим туриб бўлмас, одамлар оқими уни суриб бошқа жойга олиб кетарди. Отамнинг қўлидан чиқиб кетсам, бу издиҳомда йўқолиб қоламан деб қўрқдим. Чунки йўқолиб қолсам, бошқа бирор киши мени ўзининг боласи ўрнида сотиб юбориши, отам эса асабийлашганича қуруқ қўл билан уйга қайтиши мумкин эди.
Барча сотувчилар эрта тонгданоқ бозордан жой эгаллаб эди. Биз эса қаердан жой олишимизни билмай ҳайрон қолгандик.
– Бу ғала-ғовурда қандай қилиб харидор топамиз? – дедим.
–Тезроқ юр, ҳозир етиб борамиз, – деди отам.
Кўпроқ хорижда ишлаб чиқарилган буюмлар сотиладиган ердан ўтиб хилватроқ бўлган бир кенг кўчага етдик. Икки четдаги деворлари сомон сувоқ қилинган бу кўча унчалик ҳам тоза бўлмай, ундан гўнг иси келиб турарди. Кўчанинг у ер-бу ерида мол ва от тезаклари, қўй ва эчки қумалоқлари кўзга ташланар, улар одамлар босиб ўтаверганидан текисланиб кўча билан бир бўлиб кетган, кўчадан сассиқ ҳид уфурарди.
Отам икки семиз қўчқорни симёғочга боғлаб қўйган бир балуж киши билан салом-алик қилди.
– Ахийри олиб келдингми?–деди балуж киши.
Отам бошини қимирлатиб қўйди. Балуж киши эса менга бир назар ташлаб:
– Мошоллоҳ! – деди. – Кўз тегмасин, паҳлавондай йигит экан.
– Менимча. Ҳозир ўн уч ёшга чиқиб қолди, – деди отам.
– Карвонсаройга бор, – деди балуж киши. – Харидор келса сенинг олдингга жўнатаман.
Бир оз юрганимиздан сўнг отам:
– Нима деганларим эсингда турибдими? – деди. – Харидорга қараб кўзларингни лўқ қилиб турма. Булбулдек сайрашинг ҳам керак эмас. Агар мен ишора қилсам гапир, соқовга ўхшаб оғзингни юмиб ўтирма.
Шу пайт арқони кекса бир кишининг қўлида ўровли турган ориқ ва ўлакса эчкига кўзим тушди. Эчкининг кўзларига яхшилаб қарадим: кўзлари кўпам отам айтганидай эмасди…
– Эчкимизни мана шу одамга сотгандим, – деди отам. – Энди эса мана бу бадбахтнинг отини ҳам сотиб олмоқчи.
Отам шундай деб ерга тупурди. Мен эса пешонаси оқ жигарранг бир отнинг тишларини кўраётган, кўйлагини форсларга ўхшаб иштонининг ичига тиқиб олган кишига қарадим.
– Отини сотиб олмоқчими?
Отам бу саволимга жавоб бермасдан:
– Сенга тишингни туз билан тозалаб ювишингни айтиш эсимдан чиқиб кетибди, – деди. – Қани, бир кўрай-чи.
“Тишларим нимага керак экан?” деб ўйладим-да, оғзимни очдим.
Отам юқори ва пастки тишларимни яхшилаб кўриб чиқди ва бир неча марта афсуслангансимон калласини қимирлатиб қўйди-да:
– Жудаям сарғайиб кетибди, – деди. – Бир нечтасини қурт ҳам еган экан. Нега Жамила сенга тишингни туз билан ювишинг кераклигини айтмади?
– Тишларим нимага керак? – дедим ажабланиб.

* * *

Биринчи келган харидор тезда жағимни ушлаб бошимни юқорига кўтарди-да, юзимга қаради. Унинг юзи семиз ва лунжлари шишган бўлиб, кўзлари қўрқинчли эди. Мен дарҳол кўзларимни ерга қаратдим.
– Оғзингни оч!
“Оғзим нимага керак экан?”, деб ўйлаётган эдим ҳамки у панжалари билан жағимни қаттиқ сиқиб оғзимни очиб юборди.
– Эҳ ҳе! Тишларининг ҳаммасини қурт еб кетган-ку?!
У шундай деб жағимни қўйиб юборди. Бошим яна отам томонга бурилиб қолди.
– Қани қурт егани? – деди отам. – Фақатгина биттаси қорайган, хожа ҳазратлари! Қолганлари соғлом. Ўттиз икки тишидан ўттиз биттаси соппа-соғ.
– Йўқ, элатдош! Бунинг менга ярамайди. Хандон писта қиладиган ишчи керак менга. Мен кўрган бу тишларнинг бунга кучи етмайди, икки кунда оғзидан тўкилиб тушади.
У одам олдимиздан кета бошлаши билан журъат қилиб бошимни кўтардим ва ортидан унга қарадим.
– Харидор эмасман деб айтмайсанми! Бўлмаса мана шундай соғ-лом тишлари билан…
У одам отамнинг гапларини эшитмади. Карвонсаройнинг нариги томонига бориб бошқа бир боланинг жағини ушлаб олганича унинг тишларини кўрарди.
– У ўзи истаган тишларни ҳеч қаердан топа олмайди, – дедим.
Мен шундай дея ўша харидор тишларини кўраётган боланинг юзини кўриш учун бўйнимни чўздим. Аммо харидор жудаям семиз бўлиб унинг орқа томонидан бояги болани кўришнинг иложи йўқ эди. Яқинроқ бориб кўриш учун энди йўлга тушган эдим ҳамки, отам уришиб берди:
– Ҳадеб у ёқ-бу ёққа сакрайвермай жойингда тур!
Жойимда тўхтадим. Ўша харидор эса яна қорайган ва қурт еган тишларга учради чоғи, индамасдан карвонсаройдан чиқиб кетди. Мен ўша харидор тишларини кўрган ўсмир қиз бола эканини эндигина кўзим тушган эди. Қизча ҳалигина харидор ушлаб сиққан жағларини силар, юзидан қўрққани кўриниб турарди. Ёш қиз уни бу ерга олиб келган, билмадим, отаси ёки бобоси бўлган бир кекса киши билан бирга тош устида ўтиришарди.
– Сен ҳадеб у ёқ-бу ёққа сакрайверма! – деди отам. – Кўрдингми, мана булардай жимгина бошингни қуйи солиб ўтирсанг, кўпроқ харидор келади.
Шу чоқ ўша қиз бола биз томонга қаради, аммо тезда уялиб кўзларини олиб қочди ва бошини қуйи солиб олди. Кўзлари отам айтганидай, қўчқорнинг кўзларига ҳам ўхшамасди. Кўзлари хижолатга тўла бўлиб одамдан қочарди.
– Кўзлари қўчқорнинг кўзларига ўхшамас экан, – дедим. – Оҳунинг кўзларига ўхшайди. Шунинг учун ҳам харидорлар унинг олдига кўпроқ келишса керак.
Отам менга кўзларини олайтириб қаради-да:
– Овозингни ўчир! – деди. – Анави келаётган одам харидор бўлади!
Аста-секин биз томон келаётган ва башараси қожорларга* ўхшаб кетадиган кишига қарадим. Аммо отамнинг гаплари эсимга тушиб кетиб, яна бошимни қуйи солиб олдим. Худди шу ҳолда кўз остидан бояги қизга назар ташладим. У ҳалиям бошини қуйи солганича хомуш турар, енглари узун кенг кўйлаги бинафша рангида бўлиб, устидаги чодирида катта-катта яшил гуллари бор эди.
Қожор кишининг овози йўғон эди. Бундай хожа мени олиб кетишини истамасдим. У оёғига арабий сандалдан қилинган ковуш, устига сариқ иштон ва енги калта кўйлак кийиб олган, билаклари йўғон ва жунли эди.
– Ўрнингдан тур, бир кўрай-чи!
Отам шошиб-пишиб деди:
– Тур ўрнингдан, Суҳроб!
– Исми Суҳробми?
– Ҳа, Суҳроб. Аммо сиз қандай исм қўйсангиз, тезда ўшанга кўникиб кетади. Кейинчалик қандай исмни хоҳласангиз қўйишингиз мумкин.
– Ўзингнинг ўғлингми?
Отам бошини қуйи солганича жим қолди.
– Ўша айтганим: ўн саккиз мингта…
– Қанақасига ўн саккиз минг? Бундан икки ой олдин амакисининг ўғлини йигирма мингтага сотишди. Ҳали ўн ёшга ҳам кирмаган эди. Нимжон ва кучсиз эди. Бунинг нима камчилиги бор экан?
Қожор қўлларимни қўлларининг орасига олди, уларга яна бир бор синчиклаб қаради-да:
– Йўқ, – деди. – Ўша айтганим: ўн саккиз мингта… Пулни санайверайми?
Отам шарт ўтириб олди. Бошини ундан ўгирди-да:
– Бермайман, хожа ҳазратлари, – деди. – Сиз харидорга ўхшамайсиз!
Қожор киши бояги чол ва у билан бирга турган қиз бола томон йўл олди. Қиз бола ўзини тартибга солди, қожор эса чол билан гаплаша бошлади. Қиз боланинг нархи тўғрисида савдолашаётгани аниқ эди. Аммо қожор киши у ердан ҳам кетди.
– Бекордан-бекорга ҳамма билан савдолашиш, сўнгра эса ҳеч кимни сотиб олмасдан кетвориш учун келган экан-да, – дедим.
Қиз бола бошини кўтарди ва мен яна бир бор унинг кўзларини кўришга муваффақ бўлдим. Унинг кўзлари худди мен ўйлагандек эди.
Қиз кўзларини ерга қаратиб, яна бир бор юқорига қараганида унга ошиқ бўлгим келиб кетди. Агар унга ошиқ бўлганимда эди онамнинг ақиқ узугини секингина олардим-да, унга тақдим этган бўлардим. Уларнинг капаси Жонбибиларнинг капаси ўрнида бўлганда эди, ҳар кечаси унга нон элтиб берган бўлардим. Шунда биргалашиб арпа нони ердик, ошиқ бўлардик ва яна арпа нони ердик…
– Бу иссиқда уйқунг келяпти чоғи? Тур ўрнингдан, ҳу анави ердаги сояга бориб тур.
Ўрнимдан турдим. Отам ўша томонга қараб юрганда дунё топган гадойдек суюниб кетдим. Худога минг марталаб шукр қилдимки, чол ва унинг ёнидаги қизнинг рўпарасидаги соя бошқа барча жойдаги соялардан каттароқ экан.
– Анави ерга борайлик, сояси кўпроқ экан, – дедим отамга.
Энди ўша қизнинг рўпарасида ўтирардик. Иккалалари чолнинг лангутасини олдиларида ёйиб олганларича арпа нони билан хурмо ейишарди. Мен яна хаёлга берилдим: “Агар уларнинг капаси бизнинг капамиз ёнида бўлганида эди…”
Шу чоқ бирданига аввал чол менга қараб ишора қилганини, ундан сўнг ўша ёш қиз менга қараганини, сўнгра ўрнидан туриб биз томон чопиб келаётганини кўрдим. У олдимизга келиб қўлидаги иккита хурмони менга узатди. Мен эса нима қилишни билмай қотиб қолгандим, қўлларим увушиб қолгандек ҳаракатга келмасди.
– Қўлидан олмайсанми?…
Отам шундай дея қизнинг қўлидан хурмоларни олди. Қиз эса яна отаси ёки бобоси бўлган чолнинг олдига қараб чопиб кетди. Отам ҳар иккала хурмони менга берди. Мен эса кеча кечаси ойим менга яширинча берган бир дунё арпа нони еб олганимга қарамасдан шунчалик оч-қаган эканманки, иккала хурмони ҳам паққос туширдим. Аммо унинг данакларини отиб юборгим келмади ва навбатдаги харидор келгунига қадар уларни шимиб ўтирдим. Шу аснода рўпарамга қараб-қараб қўярдим. Чол тиззаларини қорнига ёпиштириб олганича оёқ учида ўтирар, лангутасини белига ва оёқларига ўраб олган, кўзларини юмганича мизғирди. Қиз бола эса баъзида менга қараб қўяр, сўнгра яна кўзларини олиб қочарди. Отам эса менга асло эътибор бермас, ўз ўй-хаёллари билан банд эди. У пулдорроқ харидор келиб қолишини кутарди.
Шу чоқ кўнглим унинг исми онамникидай Жамила бўлишини истаб кетди. Лекин унинг онамдай гунг бўлишини эмас, балки гапларини имо-ишорасиз гапира олишини истардим. Менда агар Муридхоннинг* юрагидақа юрак бўлганида эди албатта уни севиб қолган, қандай қилиб бўлса-да, пул топиб, ўзим ана шу чолдан сотиб олган бўлардим. Шундагина бирор бир қулдор хожа уни сотиб олмаган ва ўзи билан бирга олиб кетмаган бўларди.
– Суҳроб! Ўрнингдан тур, Суҳроб!
Яна харидор хожалар келган эдилар. Уларнинг иккитаси ёш, биттаси эса кекса киши эди. Кўринишларидан жудаям бадавлат кишиларга ўхшашарди. Кекса хожа кўзига кўзойнак тақиб олган, қўлида дастаси кумушдан ҳасса тутган, тилла занжирли соати эса камзулининг чўнтагидан чиқиб турарди. Кўзлари одамга жудаям меҳрибон боқарди. Кўнглим шулар мени сотиб олишларини истаб кетди. Кўз қарашларидан бир неча уйлари ва бир неча машиналари ҳам бор эканлиги кўриниб турарди. Улар сотиб олган бола ҳеч бўлмаганда машинада текин юриши мумкин эди.
Кўзларим “Жамила”га тушганда унинг ҳаяжондан титраётганини кўрдим. Худди “Жамила” улар мени олиб кетишларини, мени олиб кетишса, бир ўзи ёлғиз бу ерда қолиб кетишни истамаётгандай эди.
Кекса хожа гап бошлади:
– Ёши нечада?
– Ўн уч ёшда… Ҳеч бўлмаганда ўн иккида…
– Саводи ҳам борми?
– Йўқ, хожа ҳазратлари.
Шундан сўнг хожалардан бири деди:
– Ота-онаси маълум ҳалолзода бола бўлса керак, ахир…
Отам шоша-пиша деди:
– Ҳа-ҳа, ўзимнинг ўғлим, хожа ҳазратлари!
Кекса хожа сўради:
– Бўладиган нархи қанча? Неча пул сўрайсиз?
Отам деди:
– Амакисининг ўғли ўн яшар эди, кичик ва нимжон, йигирма мингтага сотиб олишди… Мана шу икки ой олдин.
Улардан бири деди:
– Амакисинингу холасининг ўғли билан ишимиз йўқ. Сиз айтинг: бунга ўзингиз неча пул сўрайсиз?
Отам яна тушунтириш беришга тушди:
– Ўзимнинг ўғлим. Онаси қашшоқлик ва етишмовчилик билан катта қилди. Егулигига нима топиб беришни билмадим. Тўрт мучаси соғ. Инсоф ўзингиздан, хожа ҳазратлари…
Хожалардан бири деди:
– Гапимга қулоқ солинг: биз буни ўғрилик қилгани олиб кетмаймиз. Чегаранинг у томонига – араб амирликларига жўнатмаймиз ҳам. Кондами, чўл-биёбондами ишлатиш ниятимиз ҳам йўқ. Биз уни уй хизматкори қилиш учун олиб кетмоқчимиз. У ерда ўз уйида яшагандек яшайди, у ердагилар нима еса ўшани ейди, қандай ётиб турса шундай ётиб туради. Келажаги ҳам яхши бўлади… Энди айтинг, қанча берайлик?
Отам нима дейишини билмай қолганди.
Хожалардан бошқа бири деди:
– Бўладиган нархи ўн бешта. Маъқулми?
Отам жағини ушлаб уни тез-тез қашлади.
Кекса хожа деди:
– Кўнглинг хотиржам бўлсин. Ҳеч бўлмаганда боланг ўғри ёки жиноятчи бўлиб кетмаслигини ўйлаб бехавотир яшайсан.
Отам деди:
– Йигирма мингта…
Олдин ёш хожалардан бири, сўнгра иккинчиси олдимиздан кета бошлади. Кекса хожа деди:
– Отажон, яхшилаб ўйлаб кўринг. Болангизнинг тақдирини ҳар кимнинг қўлига ишониб топширманг. Биз сизга ёмонлик истамаймиз.
У шундай деди-да, кетди. Энди уларнинг ҳар учаласи “Жамила”нинг олдида туришар ва унинг отаси ёки бобоси бўлган чол билан гаплашишарди. “Жамила” гоҳида бошини қуйи солар, гоҳида хожалар орасидан менга яширинча қараб қўярди.
– Эй худо! – деди отам сиқилиб. – Ўзим ҳам нима қилишни билмай қолдим. Сенга бундан ортиқ нарх қўйишмайдими деб қўрқаман.
Мен эса ич-ичимдан худодан ёлвориб сўрардимки, отам билан анови чол мен билан ўша қизни биргаликда мана шу хожаларга сотишса.
Бироқ кўрдимки, “Жамила”нинг отаси ёки бобоси бўлган ўша чол қизни қанчадир нархга сотишга рози бўлган, хожалардан бири эса тез-тез пул санарди.
– Сотиб олишди шекилли, – дедим.
– Ўзим ҳам нима қилишни билмай қолдим… билмай қолдим, – деди отам.
– Унда сиз ҳам мени мана шу хожаларга сотинг, – дедим. – Яхши одамлар экан, ота.
Хожалар пулни чолнинг қўлига бердилар. Қиз бечора ҳаяжондан титрар, менга қараб-қараб қўярди. Яна шу чоқ уни севиб қолгим, худди гўзал қиз Ҳонийни севиб қолган Муридхон каби пешонаси оқ қаҳваранг отни чоптириб келиб, “Жамила”ни ана у хожалар қўлидан юлиб олиб отимга миндириб, тоғу тошларга олиб қочиб кетгим келиб кетди.
– Энди кеч бўлди, ўғлим.
Ўша учта хожа “Жамила”ни етаклаб карвонсаройдан чиқишди-да, кўчалардан бирига кириб ғойиб бўлишди. Чол эса олган пулларини лангутасининг бир бурчига тугиб олганича аста-секин бизнинг олдимиздан ўтиб кета бошлаганди.
Биз кун ботгунга қадар харидор кутиб қолиб кетдик. Энди “Жамила” ва унинг отаси ёки бобоси бўлган чол ўтирган ўша тошнинг устида ўтирардик.
Бизнинг олдимизга келган сўнгги муштарийлар иккита хорижлик киши эди. Уларнинг ҳар иккаласи хорижда ишлаб чиқарилган қимматбаҳо шимлардан кийиб олишган, бўйлари ҳам отамнинг бўйидан анча баланд эди. Ҳар иккала хорижлик хожанинг сочлари малла бўлиб, кўзларига ҳам хорижда чиққан кўзойнаклардан тақиб олишган, сақич чайнашар эди. Улар олдин сочларимнинг орасини текшириб кўришди, сўнгра кўзларимга яхшилаб тикилишди. Сўнгра кўкрак қафасим устига қўлларини қўйиб:
– Нафас ол! Нафас ол… – дейишди.
Мен тез-тез нафас олдим. Шундан сўнг бўйнимнинг орқасини кўришди. Ҳатто отамдан ҳам уялмасдан сурбетларча баданимнинг ҳамма жойини кўриб чиқишди. Улар бир-бирлари билан ўзларининг тилларида бир нарсалар деб гаплашар ва бошларини қимирлатиб қўйишарди.
– Мистер, кўрдингизми? – деди отам. – Кўрдингизми, ёлғон айт-мадим. Соппа-соғ. Танасида бирорта ҳам касаллиги йўқ.
Аммо, билмадим, негадир мен мистерларга ҳам ёқиб тушмадим. Улар ҳеч нарса демасдан олдимиздан кета бошлашганида отам уч марта ерга қараб тупурди-да:
– Ўша хорижий бўй-бастларингга тупурдим! – деди.
Кун ботар чоғида чўлда ёмғирдан ҳеч қандай дарак йўқ эди. Энди шимоли-шарқ томондаги чўлдан “ҳушок” деб номланган, дарахтлар ва экинларни қуритиб юборадиган иссиқ шамол эса бошлаганди. У ўз йўлида чўлдаги қумларни олиб келиб чўл бутарлари ва ўсимликларининг поялари ва шохларига урарди.
Мен анчагина толиққан эдим, шиппагимнинг боғичлари тўпиғимни қийиб яра қилиб юборган эди. Шунчалик терлаб, сасиб кетган эдимки, эрталаб баданимга сепган ҳинд атрининг ҳидидан асар ҳам қолмаганди. Оқ кўйлак-иштоним тупроққа беланган эди.
– Кун ботар чоғида бир оз “ҳушок” эсади, – деди отам. – Худонинг ўзи асрасин бизни.
– Оқшомгача капамизга етиб оламизми? – деб сўрадим қўрқиб.
Отам эса менинг саволимни эшитмагандай сўзлай бошлади:
– Қадимгиларнинг айтишларига қараганда, “ҳушок” шамоли жаннатдан чиқиб келаркан. Аммо у ўз йўлида дўзахдан ҳам ўтганлиги учун шунчалик иссиқ бўларкан. “Ҳушок” шамоли эсадиган бўлса хурмо дарахтлари устидаги меваларни қолдирмайди, ҳаммасини куйдириб нобуд қилади. Худонинг ўзи раҳм қилсин.
Шундан сўнг лангутасини бошидан ечиб олди-да, у билан менинг бошим ва бўйнимни ўради. Сўнгра қадамларини тезлаштирди. Шу кетишича ўзига ўзи деди:
– Пастроқ тушишим керак. Билмадим, бунинг бўй-бастидан қандай камчилик топишдийкин?… Эртага нархини пастроқ айтишим керак…

______________
* С е д а р – Эроннинг Сейистон ва Балужистон вилоятида ўсадиган кунор дарахтининг баргини майдалаб туйиш орқали қўлда ясаладиган совун. (Тарж.).
* Л а н г у т а – 1.5 кв.м. ўлчамга эга матодан иборат бўлган лангута Эроннинг Сейистон ва Балужистон вилоятида яшовчи балуж халқининг милий либос турларидан бири бўлиб, одатда елкага ёки бошга ташлаб юрилади, шунинг билан биргаликда сочиқ ўрнида ҳам ишлатилади. (Тарж.).
* Ч о б а ҳ о р – Эроннинг жанубида, денгиз соҳилида жойлашган бандаргоҳ шаҳар. (Тарж.).
* Ф а р с а х – олти километрга тенг бўлган узунлик ўлчови. (Тарж.).
* С а р и к – Эроннинг Сейистон ва Балужистон вилоятида яшовчи балужларда аёллар киядиган чодра. (Тарж.).
* Намби шамоли – Эроннинг денгизга туташган жануб томонидан эсиб, намлик ва ёмғир олиб келадиган шамол. (Тарж.).
* Қ о ж о р л а р – XVIII аср охирлари – XX аср бошларида Эронда ҳукмронлик қилган сулола. Балужлар ҳожорлар сулоласи вакилларидан кўрган жабр-зулмлари туфайли ерли бўлмаган ҳар бир бегона ва ёхуд қуролланган кишини “қожор” деб аташади. (Тарж.).
* М у р и д х о н – Балужистон аҳолисининг халқ оғзаки ижоди ва ишқий қиссаларидан бири бўлган “Муридхон ва Ҳоний” қиссасидаги асосий қаҳрамон. (Тарж.).

Faridun Amuzoda Xaliliy
IKKI DONA PISHMAGAN XURMO
Forschadan Shokirjon Olimov tarjimasi

Hozirgi zamon Eron bolalar adabiyotining taniqli vakillaridan biri Faridun Amuzoda Xaliliy 1959 yili Semnon viloyatida tug’ildi. 1979 yili Tehron universitetining Matematika va komp`yuter texnologiyalari yo’nalishida o’qishga kiradi. 1980 yildan boshlab badiiy adabiyot bilan shug’ullana boshlaydi.Faridun Amuzoda Xaliliyning hikoyalardan iborat «Tog’ faryodi» nomli birinchi kitobi 1981 yili dunyo yuzini ko’radi. Shundan so’ng uning bolalarga atab yozilgan «O’tin», «Imtihon kunlari», «Uch oy kanikul», «Buvim biznikida mehmon bo’lgan kecha», «Dadamning velosipedi», «Buloqchaning safari», «Sulaymon shahriga safar», «Ikki dona pishmagan xurmo», «Qarag’ayzorlardan narida» va katta yoshdagilar uchun yozilgan «Eski qilich» to’plamlari yosh hikoyanavisga shuhrat keltiradi. Faridun Amuzoda Xaliliy turli mukofotlar sohibi. Jumladan, uning «Buloqchaning safari» nomli hikoyalar to’plami «Surushi javonon» hamda «Kayhoni bachagon» jurnallari tomonidan «Yil kitobi» hamda «Inqilobdan keyingi birinchi o’n yillikning eng yaxshi o’n kitobi» dan biri sifatida tan olingan. Bundan tashqari, Faridun Amuzoda Xaliliy «O’tin» hikoyalar to’plami uchun YUNISEF tashkilotining maxsus sovriniga, turli tashkilotlarning «Oltin oy», «Inqilobdan keyingi yigirma yilning eng yaxshi yigirmata yozuvchisi», «Oltin lavha» mukofotlariga sazovor bo’ldi.Faridun Amuzoda Xaliliy 2008 yili adabiy va madaniy sohalardagi faoliyati uchun Eron Islom Respublikasi Madaniyat vazirligi tomonidan «Birinchi darajali san’at ordeni» bilan mukofotlandi.

– Nima qilay qo‘limdan boshqa narsa kelmasa?! – derdi otam. – Hali bu narsalarni tushunishga yoshlik qilasan. Ammo kattaroq bo‘lganingda albatta buni tushunib yetasan. O‘shanda menga bunday qaramaysan va hozirgiday meni savollarga ko‘mib tashlamaysan.
Lekin men endigina o‘n uch yoshga kirsam-da, bularning barchasini yaxshigina tushunardim. Shu sababli bundan xafa ham emasdim, otam aytganiday unga “bunday” qarayotganim hamyo‘q edi.
– Bir kuni kelib sen ham o‘z bolangga nisbatan men qilgan ishni qilib qolishing mumkin, – deb gapida davom etardi otam.
Shundan so‘ng baland ovozda qichqirdi:
– Suvni olib kel! Isib ketgandir, axir.
Onam ichidan bug‘ chiqib turgan katta qozonni olib kelib kapamizning oldiga qo‘ydi va o‘zi ham uning yonida yerga o‘tirib oldi.
– Darrov kiymlaringni yech!
Ko‘ylagimni yechishim bilan oyimga ko‘zim tushdi. U haliyam issiq suv to‘la qozon oldida o‘tirganicha menga tikilib turar, endigina uyqudan turgan ukalarim va singillarim birin-ketin kelib uning atrofini o‘rab olishgandi.
– Nega indamay o‘tirib olding? O‘rningdan tur-da, anavi sedarni* olib kel!
Shundan so‘ng otam xuddi juni olinadigan echki bolasi kabi meni qozonning yoniga tortib, boshimdan bir kosa issiq suv quyib yubordi. Men esa boshimdan olov quyilgandek shunday qichqirdimki, otamning qo‘llari beixtiyor bo‘shashib ketdi va men qochib qolishga ulgurdim.
Qo‘lida bir hovuch sedar olib kelgan onam esa kapaning oldida qarab turardi.
– Kuydim, – dedim g‘ingshib. – Judayam issiq ekan.
– Issiq bo‘lishi kerakda o‘zi, – dedi otam parvo qilmay. – Nima, mana shu ahvolda yuvinmasdan Eronshahrga bormoqchimisan?
Onam ishora bilan: “Sovuq suv, sovuq suv”, dedi.
Onam nima demoqchi bo‘lganini tushundim. “Ozgina sovuq suv qo‘sh, bo‘lmasa”, demoqchi bo‘layotgandi.
– Sovuq suv nimaga kerak? – dedi otam. – Hozir bu bolaning badanida mingta kasallik bor. Issiq suv ularning barchasini yuvib ketadi. Buning ustiga teri ostidagi qon ozgina yurishadi. Hech bo‘lmasa yuziga bir oz rang-ro‘y enadi.
Otamning bu gapiga onam hech narsa demadi. O‘zi borib bir chelak suv olib keldi-da, qozonning ichiga quydi. Otam g‘azab bilan menga qaradi-da:
– Endi kel, bo‘lmasa! – dedi.
Shundan so‘ng ikkalalari birgalashib badanimni uch marta sedar bilan yuvishdi va otamning toza langutasi* bilan artishdi. So‘ngra onam kapamiz ichkarisidan faqatgina bayram kunlari yoki shaharga borganimizda kiyiladigan oq ko‘ylagim va keng ishtonimni olib chiqdi. Otam esa o‘zining ashqollari orasidan o‘rtoqlaridan biri unga Chobahordan* olib kelgan hind atri shishachasini topib, uni badanimga surkadi. Onam sochlarimni tarab tartibga soldi va qo‘llari bilan ishora qilib: “Endi xuddi kuyovlarga o‘xshab qolding!” dedi va lablarini peshonamga bosib meni o‘pdi. Yuzlarim issiq suvda kuyganiga, buning ustiga uyalib turganimga qaramasdan o‘zimni dunyodagi eng baxtiyor boladay his qildim. Shu holda ich-ichimdan suyunardim va mening baxtiyorligimga hasad qilayotgan ukalarim va singillarimning ustidan kulardim.
– Juda yaxshi, – dedi otam bu holatimdan mamnun bo‘lib. – Endi anavi shippaklarni olib kel.
Onam borib o‘zi xurmo daraxti po‘stlog‘idan to‘qigan bog‘ichli shippakni olib keldi-da, oyoqlarim ostiga qo‘ydi.
– Shippakni nima qilaman?
– Kiyvol! Och-yalang‘och gadoy ekan deyishmasin, tag‘in.
– Shippak kiymayman. Mana shunday ketaveraman.
– Kiy, dedim senga! Ko‘p gapirma! Katta yo‘lgacha uch farsax* keladi. Oyoqlaring urinib qoladi. O‘tir-da kiyvol.
– Shippak kiyib yurishga o‘rganmaganman. O‘ydim-chuqurlarda qoqilib yiqilaman.
– Mana bu ayol bir hafta o‘tirib sen uchun bu shippaklarni to‘qidi. O‘tirgin-da, kiy!
Onam ro‘paramga o‘tirib bir oyog‘imni tizzasining ustiga qo‘ydi. Ammo og‘ir bo‘lib, oyoqni urishini bilganim uchun tezda oyog‘imni tortib oldim. Lekin onam boshini ko‘tarib yuzimga shunday tikildiki, unga ichim achib ketdi va oyoqlarimni shippaklarga tiqishga majbur bo‘ldim. Onam shippakning bog‘ichlarini to‘pig‘imga aylantirib qattiq bog‘ladi.
Shippakdan ko‘ngli tinchigan otam yengil nafas oldi-da:
– Unga bir piyola suv ham ber, ichvolsin, – dedi. – Havo issiq, Eronshahrga yetgunimizcha yo‘lda chanqab qoladi.
Onam yugurib borib suv to‘la meshni olib keldi. Kecha oqshomdan beri chanqab turgan ekanman, nafasim qaytib qolgunicha suv ichdim. Onam esa xuddi shu choqqacha suv ichishimni ko‘rmagandek aftimga tikilganicha meni kuzatardi.
Kapamizning oldidan qo‘zg‘alib, yo‘lga tushganimizda kun yorishib qolgan edi. Ukalarim va singillarim haliyam kapamiz oldida menga qarab turishardi. Hatto erta tongdanoq o‘z kapasidan chiqib kelgan Jonbibi ham onamning yonida kapaga suyanganicha meni kuzatib qolayotgandi. Hammadan ham ko‘proq onamning yonida turvolib menga qarab qo‘llarini tez-tez silkitayotgan kichkina singlim Mohipeshonani yaxshi ko‘rardim.
Abdusattorning kapasi oldida ovulning bekorxo‘jalari – Nabibaxsh va Mehrob qum ustida yalpayib o‘tirganlaricha bizni tomosha qilishardi.
– Yo‘l bo‘lsin endi, xudo xohlasa? – deb so‘radi Nabibaxsh.
Gapirishga hafsalasi bo‘lmagan otam:
– Shaharga… – dedi-da, gapining qolganini ichiga yutdi.
Men yana bir martagina o‘z kapamizni ko‘rib qolish uchun orqamga qaytdim. Onam qora sarikini* kiyganicha qumlar ustida o‘tirar, Mohipeshona esa haliyam menga qarab qo‘lini silkitardi. Yana bir singlim va ukalarim esa qotib turishardi. Men ularga qarab qo‘limni ko‘tarishim bilan ukalarim ham tez-tez qo‘llarini silkiy boshlashdi. Ular meni bugun ham shunchaki biz bilan o‘ynayapti deb o‘ylashardi chog‘i.
Otam cho‘lning o‘rtasiga yetgunimizga qadar boshqa gapirmadi. Oftob asta-sekin tepamizga kelgan, Chohbahor tomondan esgan epkin havoni bir oz salqin qilgandi.
– Nambi shamoli* kelyapti, – dedi otam. – Qani edi xudo bir yomg‘ir yog‘dirsaydi…
U shunday deya na bir parcha bulut, na yomg‘irdan darak bo‘lgan osmonga tikildi. Cho‘l oldingiday sokin va quruq bo‘lib, unda esayotgan kuchsiz shamol kapalarimiz tomondan bir ayolning g‘amgin qo‘shig‘ini olib kelardi:
“… Ukaginam, bu yil qahatchilik bo‘ldi. Bizning aziz vatanimiz qashshoq va nochor… Hali pishib yetilmagan xurmo urug‘ining tuproqqa tushishi judayam uvol…”
Men cho‘lning narigi tomonida o‘tin terayotgan ovulimiz bolalarini kuzatardim. Doimo jigarrang ko‘ylak va ishton kiyib yuradigan Murod ham dam engashib, dam turganicha o‘tin terardi. Men uni uzoqdan tanib qichqirdim:
– Hey… Murod!
Murod qaddini ko‘tardi-da, meni ko‘rib qo‘lini silkitdi.
Otamga esa bu yoqmadi chog‘i:
– Nima ishing bor u bilan? – dedi.
Shundan so‘ng otam menga nasihat qilishga tushdi. To cho‘lni kesib o‘tgunimizga qadar qayta-qayta qulog‘imga quydi:
– Bolam! Ehtiyot bo‘l, ishtoningni tikan-pikan yirtmasin. Sekinroq yur, tag‘in badaning terlab sasib ketmasin. Kel, mening soyamdan yur, oftob hind atrining hidini uchirib ketmasin tag‘in…
Mening xayolim esa cho‘l o‘rtasida yashnab turgan bir necha tup yul-g‘un va kunor daraxtida edi. Agar ovulimizning bolalari buni ko‘rishganida edi, ulardan qancha sedar yig‘ib ketishgan bo‘lardi.
– Bu safar kunor bargi termoqchi bo‘lsam, cho‘lning mana shu tomoniga kelaman, — dedim otamga. Hu anavi tomonga qarang! Kunor daraxtlari…
Otam kunor daraxtlariga bir qarab qo‘ydi-da, qadamini tezlashtirdi:
– Tezroq yur! Oftob tikkaga kelib qoldi.

* * *

Kahuriy yo‘liga yetib borgunimizga qadar quyosh hamma joyni qizdirib yuborgan, bog‘ichli shippak oyog‘imni ura boshlagandi. Oyoqlarim achishar, shippakning bog‘ichi to‘pig‘imni qiyib yuborgandi. Otam bo‘lmaganida edi allaqachon bu shippaklarni cho‘lning o‘rtasiga uloqtirib yuborgan bo‘lardim.
Yo‘l chekkasida qancha turmaylik mashina ko‘rinmasdi. Ko‘rinishidan baluj bo‘lgan bir keksa va ikki yosh kishi ham biz kabi mashina kutib turishardi. Keksa kishi yo‘l chetida oyoq uchida o‘tirar, o‘zining aytishicha bir soatdan beri “biror mashina kelib qolarmikin”, deya ko‘zi yo‘lda edi.
– Piyoda ketaveraylik, – dedim otamga. – Bunaqada kechgacha ham turaveramiz. Baribir mashina kelmaydi.
– Qayoqqa boramiz? – dedi otam. – Eronshahr senga Jonbibining kapasidek joyda emaski, yugurib borib kelsang! Shahargacha o‘n-o‘n ikki farsax yo‘l axir.
– Unda ovulga qaytaylik… – deyishim bilan otam menga shunday o‘qra-yib qaradiki, gapimning qolgan yarmini ichimga yutib qo‘ya qoldim.
Shu choq keksa kishi birdaniga o‘rnidan turdi-da:
– Keldi! – dedi. – Kelayotganga o‘xshaydi…
Yo‘lning narigi uchidan bir qizil mashina oftob nurida yaraqlaganicha biz tomon yaqinlashib kelardi. Bizning oldimizga kelib to‘xtadi. Bu yuk mashinasi bo‘lib, uning yukxonasi odam bilan to‘la edi. Erkagu ayol aralash minib olishgan, ular orasida yosh bolalar ham bor edi. Dadam qo‘limdan ushladi-da, avval meni mashinaning yukxonasiga chiqardi, so‘ngra o‘zi ham chiqib oldi.
Mashinada ham otam o‘zining nasihatlarini davom ettirardi:
“U yerga borganimizdan so‘ng unday qilma, bunday qil. Behudaga kulaverma, hadeb u yoqdan bu yoqqa sakrayverma. Ko‘zlaringni lo‘q qilib turma. Xojaning ko‘zlariga cho‘l bo‘risiga o‘xshab qarama. O‘zingni mo‘min-qobil kishidek tut. Xuddi beozor bir qo‘zichoqdek. Ammo ehtiyot bo‘l, tag‘in bo‘yningni egib turaversang seni qo‘lidan hech ish kelmas ekan deb o‘ylashmasin. Xaridorlarga o‘zingni echki bolasidek emas, balki qo‘chqordek qilib ko‘rsatgin. Tushundingmi?”

* * *

Shu choqqacha Eronshahrning buyum bozorini ko‘rmagan edim. Ammo otam ko‘rgan edi. Bir safar bo‘yra, xurjun hamda onam bilan birga kahur daraxti yog‘ochidan yasagan mushtak va chilimlarini, yana bir safar esa burama shoh echkimizni sotgani ushbu bozorga kelgan edi.
Buyum bozoriga yetib kelganimizda kun tushga yaqinlashib qolgandi. Men shunchalik terga botgan edimki, badanimga sepilgan hind atrining hidi ham kamayib qolgan, ishtonimning pochalari esa tuproqqa belangandi. Shular to‘g‘risida aytmoqchi bo‘lib og‘iz juftlagan edim hamki, otam:
– Meni mahkam ushlab olgin! – dedi. – Yo‘qolib qolma tag‘in.
Oldiniga bozor deganlari mana shu yer ekanligini anglab yetmadim. Faqatgina ayrimlari keng va ayrimlari tor bo‘lgan egri-bugri ko‘chalarni oralab yurganimizni bildim. Bu ko‘chalarning barchasi odam bilan liq to‘la bo‘lib, har bir kishi sotgani biror narsa olib kelgan, har bir sotuvchi baqirib-chaqirganicha o‘z molini maqtardi. Bu ko‘chalarda odam shunchalik ko‘p va tiqilinch ediki, igna tashlasang yerga tushmasdi. Biror joyda muqim turib bo‘lmas, odamlar oqimi uni surib boshqa joyga olib ketardi. Otamning qo‘lidan chiqib ketsam, bu izdihomda yo‘qolib qolaman deb qo‘rqdim. Chunki yo‘qolib qolsam, boshqa biror kishi meni o‘zining bolasi o‘rnida sotib yuborishi, otam esa asabiylashganicha quruq qo‘l bilan uyga qaytishi mumkin edi.
Barcha sotuvchilar erta tongdanoq bozordan joy egallab edi. Biz esa qayerdan joy olishimizni bilmay hayron qolgandik.
– Bu g‘ala-g‘ovurda qanday qilib xaridor topamiz? – dedim.
–Tezroq yur, hozir yetib boramiz, – dedi otam.
Ko‘proq xorijda ishlab chiqarilgan buyumlar sotiladigan yerdan o‘tib xilvatroq bo‘lgan bir keng ko‘chaga yetdik. Ikki chetdagi devorlari somon suvoq qilingan bu ko‘cha unchalik ham toza bo‘lmay, undan go‘ng isi kelib turardi. Ko‘chaning u yer-bu yerida mol va ot tezaklari, qo‘y va echki qumaloqlari ko‘zga tashlanar, ular odamlar bosib o‘taverganidan tekislanib ko‘cha bilan bir bo‘lib ketgan, ko‘chadan sassiq hid ufurardi.
Otam ikki semiz qo‘chqorni simyog‘ochga bog‘lab qo‘ygan bir baluj kishi bilan salom-alik qildi.
– Axiyri olib keldingmi?–dedi baluj kishi.
Otam boshini qimirlatib qo‘ydi. Baluj kishi esa menga bir nazar tashlab:
– Mosholloh! – dedi. – Ko‘z tegmasin, pahlavonday yigit ekan.
– Menimcha. Hozir o‘n uch yoshga chiqib qoldi, – dedi otam.
– Karvonsaroyga bor, – dedi baluj kishi. – Xaridor kelsa sening oldingga jo‘nataman.
Bir oz yurganimizdan so‘ng otam:
– Nima deganlarim esingda turibdimi? – dedi. – Xaridorga qarab ko‘zlaringni lo‘q qilib turma. Bulbuldek sayrashing ham kerak emas. Agar men ishora qilsam gapir, soqovga o‘xshab og‘zingni yumib o‘tirma.
Shu payt arqoni keksa bir kishining qo‘lida o‘rovli turgan oriq va o‘laksa echkiga ko‘zim tushdi. Echkining ko‘zlariga yaxshilab qaradim: ko‘zlari ko‘pam otam aytganiday emasdi…
– Echkimizni mana shu odamga sotgandim, – dedi otam. – Endi esa mana bu badbaxtning otini ham sotib olmoqchi.
Otam shunday deb yerga tupurdi. Men esa peshonasi oq jigarrang bir otning tishlarini ko‘rayotgan, ko‘ylagini forslarga o‘xshab ishtonining ichiga tiqib olgan kishiga qaradim.
– Otini sotib olmoqchimi?
Otam bu savolimga javob bermasdan:
– Senga tishingni tuz bilan tozalab yuvishingni aytish esimdan chiqib ketibdi, – dedi. – Qani, bir ko‘ray-chi.
“Tishlarim nimaga kerak ekan?” deb o‘yladim-da, og‘zimni ochdim.
Otam yuqori va pastki tishlarimni yaxshilab ko‘rib chiqdi va bir necha marta afsuslangansimon kallasini qimirlatib qo‘ydi-da:
– Judayam sarg‘ayib ketibdi, – dedi. – Bir nechtasini qurt ham yegan ekan. Nega Jamila senga tishingni tuz bilan yuvishing kerakligini aytmadi?
– Tishlarim nimaga kerak? – dedim ajablanib.

* * *

Birinchi kelgan xaridor tezda jag‘imni ushlab boshimni yuqoriga ko‘tardi-da, yuzimga qaradi. Uning yuzi semiz va lunjlari shishgan bo‘lib, ko‘zlari qo‘rqinchli edi. Men darhol ko‘zlarimni yerga qaratdim.
– Og‘zingni och!
“Og‘zim nimaga kerak ekan?”, deb o‘ylayotgan edim hamki u panjalari bilan jag‘imni qattiq siqib og‘zimni ochib yubordi.
– Eh he! Tishlarining hammasini qurt yeb ketgan-ku?!
U shunday deb jag‘imni qo‘yib yubordi. Boshim yana otam tomonga burilib qoldi.
– Qani qurt yegani? – dedi otam. – Faqatgina bittasi qoraygan, xoja hazratlari! Qolganlari sog‘lom. O‘ttiz ikki tishidan o‘ttiz bittasi soppa-sog‘.
– Yo‘q, elatdosh! Buning menga yaramaydi. Xandon pista qiladigan ishchi kerak menga. Men ko‘rgan bu tishlarning bunga kuchi yetmaydi, ikki kunda og‘zidan to‘kilib tushadi.
U odam oldimizdan keta boshlashi bilan jur’at qilib boshimni ko‘tardim va ortidan unga qaradim.
– Xaridor emasman deb aytmaysanmi! Bo‘lmasa mana shunday sog‘-lom tishlari bilan…
U odam otamning gaplarini eshitmadi. Karvonsaroyning narigi tomoniga borib boshqa bir bolaning jag‘ini ushlab olganicha uning tishlarini ko‘rardi.
– U o‘zi istagan tishlarni hech qayerdan topa olmaydi, – dedim.
Men shunday deya o‘sha xaridor tishlarini ko‘rayotgan bolaning yuzini ko‘rish uchun bo‘ynimni cho‘zdim. Ammo xaridor judayam semiz bo‘lib uning orqa tomonidan boyagi bolani ko‘rishning iloji yo‘q edi. Yaqinroq borib ko‘rish uchun endi yo‘lga tushgan edim hamki, otam urishib berdi:
– Hadeb u yoq-bu yoqqa sakrayvermay joyingda tur!
Joyimda to‘xtadim. O‘sha xaridor esa yana qoraygan va qurt yegan tishlarga uchradi chog‘i, indamasdan karvonsaroydan chiqib ketdi. Men o‘sha xaridor tishlarini ko‘rgan o‘smir qiz bola ekanini endigina ko‘zim tushgan edi. Qizcha haligina xaridor ushlab siqqan jag‘larini silar, yuzidan qo‘rqqani ko‘rinib turardi. Yosh qiz uni bu yerga olib kelgan, bilmadim, otasi yoki bobosi bo‘lgan bir keksa kishi bilan birga tosh ustida o‘tirishardi.
– Sen hadeb u yoq-bu yoqqa sakrayverma! – dedi otam. – Ko‘rdingmi, mana bularday jimgina boshingni quyi solib o‘tirsang, ko‘proq xaridor keladi.
Shu choq o‘sha qiz bola biz tomonga qaradi, ammo tezda uyalib ko‘zlarini olib qochdi va boshini quyi solib oldi. Ko‘zlari otam aytganiday, qo‘chqorning ko‘zlariga ham o‘xshamasdi. Ko‘zlari xijolatga to‘la bo‘lib odamdan qochardi.
– Ko‘zlari qo‘chqorning ko‘zlariga o‘xshamas ekan, – dedim. – Ohuning ko‘zlariga o‘xshaydi. Shuning uchun ham xaridorlar uning oldiga ko‘proq kelishsa kerak.
Otam menga ko‘zlarini olaytirib qaradi-da:
– Ovozingni o‘chir! – dedi. – Anavi kelayotgan odam xaridor bo‘ladi!
Asta-sekin biz tomon kelayotgan va basharasi qojorlarga* o‘xshab ketadigan kishiga qaradim. Ammo otamning gaplari esimga tushib ketib, yana boshimni quyi solib oldim. Xuddi shu holda ko‘z ostidan boyagi qizga nazar tashladim. U haliyam boshini quyi solganicha xomush turar, yenglari uzun keng ko‘ylagi binafsha rangida bo‘lib, ustidagi chodirida katta-katta yashil gullari bor edi.
Qojor kishining ovozi yo‘g‘on edi. Bunday xoja meni olib ketishini istamasdim. U oyog‘iga arabiy sandaldan qilingan kovush, ustiga sariq ishton va yengi kalta ko‘ylak kiyib olgan, bilaklari yo‘g‘on va junli edi.
– O‘rningdan tur, bir ko‘ray-chi!
Otam shoshib-pishib dedi:
– Tur o‘rningdan, Suhrob!
– Ismi Suhrobmi?
– Ha, Suhrob. Ammo siz qanday ism qo‘ysangiz, tezda o‘shanga ko‘nikib ketadi. Keyinchalik qanday ismni xohlasangiz qo‘yishingiz mumkin.
– O‘zingning o‘g‘lingmi?
Otam boshini quyi solganicha jim qoldi.
– O‘sha aytganim: o‘n sakkiz mingta…
– Qanaqasiga o‘n sakkiz ming? Bundan ikki oy oldin amakisining o‘g‘lini yigirma mingtaga sotishdi. Hali o‘n yoshga ham kirmagan edi. Nimjon va kuchsiz edi. Buning nima kamchiligi bor ekan?
Qojor qo‘llarimni qo‘llarining orasiga oldi, ularga yana bir bor sinchiklab qaradi-da:
– Yo‘q, – dedi. – O‘sha aytganim: o‘n sakkiz mingta… Pulni sanayveraymi?
Otam shart o‘tirib oldi. Boshini undan o‘girdi-da:
– Bermayman, xoja hazratlari, – dedi. – Siz xaridorga o‘xshamaysiz!
Qojor kishi boyagi chol va u bilan birga turgan qiz bola tomon yo‘l oldi. Qiz bola o‘zini tartibga soldi, qojor esa chol bilan gaplasha boshladi. Qiz bolaning narxi to‘g‘risida savdolashayotgani aniq edi. Ammo qojor kishi u yerdan ham ketdi.
– Bekordan-bekorga hamma bilan savdolashish, so‘ngra esa hech kimni sotib olmasdan ketvorish uchun kelgan ekan-da, – dedim.
Qiz bola boshini ko‘tardi va men yana bir bor uning ko‘zlarini ko‘rishga muvaffaq bo‘ldim. Uning ko‘zlari xuddi men o‘ylagandek edi.
Qiz ko‘zlarini yerga qaratib, yana bir bor yuqoriga qaraganida unga oshiq bo‘lgim kelib ketdi. Agar unga oshiq bo‘lganimda edi onamning aqiq uzugini sekingina olardim-da, unga taqdim etgan bo‘lardim. Ularning kapasi Jonbibilarning kapasi o‘rnida bo‘lganda edi, har kechasi unga non eltib bergan bo‘lardim. Shunda birgalashib arpa noni yerdik, oshiq bo‘lardik va yana arpa noni yerdik…
– Bu issiqda uyqung kelyapti chog‘i? Tur o‘rningdan, hu anavi yerdagi soyaga borib tur.
O‘rnimdan turdim. Otam o‘sha tomonga qarab yurganda dunyo topgan gadoydek suyunib ketdim. Xudoga ming martalab shukr qildimki, chol va uning yonidagi qizning ro‘parasidagi soya boshqa barcha joydagi soyalardan kattaroq ekan.
– Anavi yerga boraylik, soyasi ko‘proq ekan, – dedim otamga.
Endi o‘sha qizning ro‘parasida o‘tirardik. Ikkalalari cholning langutasini oldilarida yoyib olganlaricha arpa noni bilan xurmo yeyishardi. Men yana xayolga berildim: “Agar ularning kapasi bizning kapamiz yonida bo‘lganida edi…”
Shu choq birdaniga avval chol menga qarab ishora qilganini, undan so‘ng o‘sha yosh qiz menga qaraganini, so‘ngra o‘rnidan turib biz tomon chopib kelayotganini ko‘rdim. U oldimizga kelib qo‘lidagi ikkita xurmoni menga uzatdi. Men esa nima qilishni bilmay qotib qolgandim, qo‘llarim uvushib qolgandek harakatga kelmasdi.
– Qo‘lidan olmaysanmi?…
Otam shunday deya qizning qo‘lidan xurmolarni oldi. Qiz esa yana otasi yoki bobosi bo‘lgan cholning oldiga qarab chopib ketdi. Otam har ikkala xurmoni menga berdi. Men esa kecha kechasi oyim menga yashirincha bergan bir dunyo arpa noni yeb olganimga qaramasdan shunchalik och-qagan ekanmanki, ikkala xurmoni ham paqqos tushirdim. Ammo uning danaklarini otib yuborgim kelmadi va navbatdagi xaridor kelguniga qadar ularni shimib o‘tirdim. Shu asnoda ro‘paramga qarab-qarab qo‘yardim. Chol tizzalarini qorniga yopishtirib olganicha oyoq uchida o‘tirar, langutasini beliga va oyoqlariga o‘rab olgan, ko‘zlarini yumganicha mizg‘irdi. Qiz bola esa ba’zida menga qarab qo‘yar, so‘ngra yana ko‘zlarini olib qochardi. Otam esa menga aslo e’tibor bermas, o‘z o‘y-xayollari bilan band edi. U puldorroq xaridor kelib qolishini kutardi.
Shu choq ko‘nglim uning ismi onamnikiday Jamila bo‘lishini istab ketdi. Lekin uning onamday gung bo‘lishini emas, balki gaplarini imo-ishorasiz gapira olishini istardim. Menda agar Muridxonning* yuragidaqa yurak bo‘lganida edi albatta uni sevib qolgan, qanday qilib bo‘lsa-da, pul topib, o‘zim ana shu choldan sotib olgan bo‘lardim. Shundagina biror bir quldor xoja uni sotib olmagan va o‘zi bilan birga olib ketmagan bo‘lardi.
– Suhrob! O‘rningdan tur, Suhrob!
Yana xaridor xojalar kelgan edilar. Ularning ikkitasi yosh, bittasi esa keksa kishi edi. Ko‘rinishlaridan judayam badavlat kishilarga o‘xshashardi. Keksa xoja ko‘ziga ko‘zoynak taqib olgan, qo‘lida dastasi kumushdan hassa tutgan, tilla zanjirli soati esa kamzulining cho‘ntagidan chiqib turardi. Ko‘zlari odamga judayam mehribon boqardi. Ko‘nglim shular meni sotib olishlarini istab ketdi. Ko‘z qarashlaridan bir necha uylari va bir necha mashinalari ham bor ekanligi ko‘rinib turardi. Ular sotib olgan bola hech bo‘lmaganda mashinada tekin yurishi mumkin edi.
Ko‘zlarim “Jamila”ga tushganda uning hayajondan titrayotganini ko‘rdim. Xuddi “Jamila” ular meni olib ketishlarini, meni olib ketishsa, bir o‘zi yolg‘iz bu yerda qolib ketishni istamayotganday edi.
Keksa xoja gap boshladi:
– Yoshi nechada?
– O‘n uch yoshda… Hech bo‘lmaganda o‘n ikkida…
– Savodi ham bormi?
– Yo‘q, xoja hazratlari.
Shundan so‘ng xojalardan biri dedi:
– Ota-onasi ma’lum halolzoda bola bo‘lsa kerak, axir…
Otam shosha-pisha dedi:
– Ha-ha, o‘zimning o‘g‘lim, xoja hazratlari!
Keksa xoja so‘radi:
– Bo‘ladigan narxi qancha? Necha pul so‘raysiz?
Otam dedi:
– Amakisining o‘g‘li o‘n yashar edi, kichik va nimjon, yigirma mingtaga sotib olishdi… Mana shu ikki oy oldin.
Ulardan biri dedi:
– Amakisiningu xolasining o‘g‘li bilan ishimiz yo‘q. Siz ayting: bunga o‘zingiz necha pul so‘raysiz?
Otam yana tushuntirish berishga tushdi:
– O‘zimning o‘g‘lim. Onasi qashshoqlik va yetishmovchilik bilan katta qildi. Yeguligiga nima topib berishni bilmadim. To‘rt muchasi sog‘. Insof o‘zingizdan, xoja hazratlari…
Xojalardan biri dedi:
– Gapimga quloq soling: biz buni o‘g‘rilik qilgani olib ketmaymiz. Chegaraning u tomoniga – arab amirliklariga jo‘natmaymiz ham. Kondami, cho‘l-biyobondami ishlatish niyatimiz ham yo‘q. Biz uni uy xizmatkori qilish uchun olib ketmoqchimiz. U yerda o‘z uyida yashagandek yashaydi, u yerdagilar nima yesa o‘shani yeydi, qanday yotib tursa shunday yotib turadi. Kelajagi ham yaxshi bo‘ladi… Endi ayting, qancha beraylik?
Otam nima deyishini bilmay qolgandi.
Xojalardan boshqa biri dedi:
– Bo‘ladigan narxi o‘n beshta. Ma’qulmi?
Otam jag‘ini ushlab uni tez-tez qashladi.
Keksa xoja dedi:
– Ko‘ngling xotirjam bo‘lsin. Hech bo‘lmaganda bolang o‘g‘ri yoki jinoyatchi bo‘lib ketmasligini o‘ylab bexavotir yashaysan.
Otam dedi:
– Yigirma mingta…
Oldin yosh xojalardan biri, so‘ngra ikkinchisi oldimizdan keta boshladi. Keksa xoja dedi:
– Otajon, yaxshilab o‘ylab ko‘ring. Bolangizning taqdirini har kimning qo‘liga ishonib topshirmang. Biz sizga yomonlik istamaymiz.
U shunday dedi-da, ketdi. Endi ularning har uchalasi “Jamila”ning oldida turishar va uning otasi yoki bobosi bo‘lgan chol bilan gaplashishardi. “Jamila” gohida boshini quyi solar, gohida xojalar orasidan menga yashirincha qarab qo‘yardi.
– Ey xudo! – dedi otam siqilib. – O‘zim ham nima qilishni bilmay qoldim. Senga bundan ortiq narx qo‘yishmaydimi deb qo‘rqaman.
Men esa ich-ichimdan xudodan yolvorib so‘rardimki, otam bilan anovi chol men bilan o‘sha qizni birgalikda mana shu xojalarga sotishsa.
Biroq ko‘rdimki, “Jamila”ning otasi yoki bobosi bo‘lgan o‘sha chol qizni qanchadir narxga sotishga rozi bo‘lgan, xojalardan biri esa tez-tez pul sanardi.
– Sotib olishdi shekilli, – dedim.
– O‘zim ham nima qilishni bilmay qoldim… bilmay qoldim, – dedi otam.
– Unda siz ham meni mana shu xojalarga soting, – dedim. – Yaxshi odamlar ekan, ota.
Xojalar pulni cholning qo‘liga berdilar. Qiz bechora hayajondan titrar, menga qarab-qarab qo‘yardi. Yana shu choq uni sevib qolgim, xuddi go‘zal qiz Honiyni sevib qolgan Muridxon kabi peshonasi oq qahvarang otni choptirib kelib, “Jamila”ni ana u xojalar qo‘lidan yulib olib otimga mindirib, tog‘u toshlarga olib qochib ketgim kelib ketdi.
– Endi kech bo‘ldi, o‘g‘lim.
O‘sha uchta xoja “Jamila”ni yetaklab karvonsaroydan chiqishdi-da, ko‘chalardan biriga kirib g‘oyib bo‘lishdi. Chol esa olgan pullarini langutasining bir burchiga tugib olganicha asta-sekin bizning oldimizdan o‘tib keta boshlagandi.
Biz kun botgunga qadar xaridor kutib qolib ketdik. Endi “Jamila” va uning otasi yoki bobosi bo‘lgan chol o‘tirgan o‘sha toshning ustida o‘tirardik.
Bizning oldimizga kelgan so‘nggi mushtariylar ikkita xorijlik kishi edi. Ularning har ikkalasi xorijda ishlab chiqarilgan qimmatbaho shimlardan kiyib olishgan, bo‘ylari ham otamning bo‘yidan ancha baland edi. Har ikkala xorijlik xojaning sochlari malla bo‘lib, ko‘zlariga ham xorijda chiqqan ko‘zoynaklardan taqib olishgan, saqich chaynashar edi. Ular oldin sochlarimning orasini tekshirib ko‘rishdi, so‘ngra ko‘zlarimga yaxshilab tikilishdi. So‘ngra ko‘krak qafasim ustiga qo‘llarini qo‘yib:
– Nafas ol! Nafas ol… – deyishdi.
Men tez-tez nafas oldim. Shundan so‘ng bo‘ynimning orqasini ko‘rishdi. Hatto otamdan ham uyalmasdan surbetlarcha badanimning hamma joyini ko‘rib chiqishdi. Ular bir-birlari bilan o‘zlarining tillarida bir narsalar deb gaplashar va boshlarini qimirlatib qo‘yishardi.
– Mister, ko‘rdingizmi? – dedi otam. – Ko‘rdingizmi, yolg‘on ayt-madim. Soppa-sog‘. Tanasida birorta ham kasalligi yo‘q.
Ammo, bilmadim, negadir men misterlarga ham yoqib tushmadim. Ular hech narsa demasdan oldimizdan keta boshlashganida otam uch marta yerga qarab tupurdi-da:
– O‘sha xorijiy bo‘y-bastlaringga tupurdim! – dedi.
Kun botar chog‘ida cho‘lda yomg‘irdan hech qanday darak yo‘q edi. Endi shimoli-sharq tomondagi cho‘ldan “hushok” deb nomlangan, daraxtlar va ekinlarni quritib yuboradigan issiq shamol esa boshlagandi. U o‘z yo‘lida cho‘ldagi qumlarni olib kelib cho‘l butarlari va o‘simliklarining poyalari va shoxlariga urardi.
Men anchagina toliqqan edim, shippagimning bog‘ichlari to‘pig‘imni qiyib yara qilib yuborgan edi. Shunchalik terlab, sasib ketgan edimki, ertalab badanimga sepgan hind atrining hididan asar ham qolmagandi. Oq ko‘ylak-ishtonim tuproqqa belangan edi.
– Kun botar chog‘ida bir oz “hushok” esadi, – dedi otam. – Xudoning o‘zi asrasin bizni.
– Oqshomgacha kapamizga yetib olamizmi? – deb so‘radim qo‘rqib.
Otam esa mening savolimni eshitmaganday so‘zlay boshladi:
– Qadimgilarning aytishlariga qaraganda, “hushok” shamoli jannatdan chiqib kelarkan. Ammo u o‘z yo‘lida do‘zaxdan ham o‘tganligi uchun shunchalik issiq bo‘larkan. “Hushok” shamoli esadigan bo‘lsa xurmo daraxtlari ustidagi mevalarni qoldirmaydi, hammasini kuydirib nobud qiladi. Xudoning o‘zi rahm qilsin.
Shundan so‘ng langutasini boshidan yechib oldi-da, u bilan mening boshim va bo‘ynimni o‘radi. So‘ngra qadamlarini tezlashtirdi. Shu ketishicha o‘ziga o‘zi dedi:
– Pastroq tushishim kerak. Bilmadim, buning bo‘y-bastidan qanday kamchilik topishdiykin?… Ertaga narxini pastroq aytishim kerak…

______________
* S e d a r – Eronning Seyiston va Balujiston viloyatida o‘sadigan kunor daraxtining bargini maydalab tuyish orqali qo‘lda yasaladigan sovun. (Tarj.).
* L a n g u t a – 1.5 kv.m. o‘lchamga ega matodan iborat bo‘lgan languta Eronning Seyiston va Balujiston viloyatida yashovchi baluj xalqining miliy libos turlaridan biri bo‘lib, odatda yelkaga yoki boshga tashlab yuriladi, shuning bilan birgalikda sochiq o‘rnida ham ishlatiladi. (Tarj.).
* Ch o b a h o r – Eronning janubida, dengiz sohilida joylashgan bandargoh shahar. (Tarj.).
* F a r s a x – olti kilometrga teng bo‘lgan uzunlik o‘lchovi. (Tarj.).
* S a r i k – Eronning Seyiston va Balujiston viloyatida yashovchi balujlarda ayollar kiyadigan chodra. (Tarj.).
* Nambi shamoli – Eronning dengizga tutashgan janub tomonidan esib, namlik va yomg‘ir olib keladigan shamol. (Tarj.).
* Q o j o r l a r – XVIII asr oxirlari – XX asr boshlarida Eronda hukmronlik qilgan sulola. Balujlar hojorlar sulolasi vakillaridan ko‘rgan jabr-zulmlari tufayli yerli bo‘lmagan har bir begona va yoxud qurollangan kishini “qojor” deb atashadi. (Tarj.).
* M u r i d x o n – Balujiston aholisining xalq og‘zaki ijodi va ishqiy qissalaridan biri bo‘lgan “Muridxon va Honiy” qissasidagi asosiy qahramon. (Tarj.).