Борхеснинг «Астерий гўшаси» ҳикоясига монандликка даъво қилиш қусурларидан ҳоли бўлмаган ушбу ҳикоя ўз табиати ва хусусиятларига кўра ўзбек туркийсидан батамом ўзга тилда битилган асар оҳангларини таржима тилида сақлаб қолиш истак ва интилишлари туфайли атай йўл қўйилган бир номутаносиблик теграсидаги изланишлардан униб етилди.

ИККИЁҚЛАМА ШАМШИР ИБОДАТХОНАСИ
Шарифжон АҲМЕДОВ

Шарифжон Аҳмедов – 1969 йилда Андижонда туғилган. 1992 йили ТошДУ журналистика факултетини тамомлаган. Дастлабки ҳикоялари ўтган асрнинг 9-йилларида «Ёш куч» журналида эълон қилинган.Лотин Америкаси адабиёти тадқиқи билан шуғулланади. Узоқ йиллар давомида Хорхе Луис Борхес ижодий дунёсини чуқур ўрганиб, машҳур адиб яшаган ўлкаларга бориб илҳомланган ва ҳикоялари билан бизни таништириб келмоқда. «Хуршид Даврон кутубхонаси» саҳифаларида унинг Хорхе Луис Борхес, Хулио Кортасар,Жуброн Халил Жуброн асарларидан қилган таржималари мунтазам эълон қилиб борилмоқда.

Борхеснинг «Астерий гўшаси» ҳикоясига монандликка даъво қилиш қусурларидан ҳоли бўлмаган ушбу ҳикоя ўз табиати ва хусусиятларига кўра ўзбек туркийсидан батамом ўзга тилда битилган асар оҳангларини таржима тилида сақлаб қолиш истак ва интилишлари туфайли атай йўл қўйилган бир номутаносиблик теграсидаги изланишлардан униб етилди. Масала аниқлаштирилса, адибнинг 1949 йил куллиётига киритилган «La casa de Asterión» — «Астерий гўшаси» асарида Астерий-Минотавр ўз тилидан турмуш-ҳолотлари ҳақида ҳикоялар сўзлаб, бир гал кошонасидан ташқари чиқмоқчи бўлгани, аммо авом халқ уни таниб қолгани туфайли атрофда парокандалик бошланганини айтади. «Одамлар калима келтиришар, нари қочишар ва тиз чўкардилар. — дейди Астерий. — Уларнинг бирлари Иккиёқлама Шамшир ибодатхонаси томон судралишар, бошқаларининг эса қўлларида тош кўринар эди.» Испан тилидаги ҳикоянинг аслиятида худди шу ўрин мана бундай жаранглайди: «La gente oraba, huía, se posternaba; unos se encaramaban al estilóbato del templo de las Hachas, otros juntaban piedras.» Умид қиламизки, испан тилидан етарлича воқиф бўлмаган зукко ўқувчи учун бу сўзлардаги оҳангни илғаш мушкуллик туғдирмайди. Қолаверса, қиёсларни яна ҳам кучайтиришни истасак, рус мутаржими В. Кулагина-Ярцева ижросидаги айни шу жумланинг яна бошқа муқобили қуйидагича: «Люди молились, убегали, падали на колени, некоторые карабкались к подножию храма Двойной секиры, другие хватали камни.» Ушбу иқтибосларда бизни фақат «el templo de las Hachas» — «храм Двойной секиры» — «Иккиёқлама Шамшир ибодатхонаси» қизиқтиради. Аслида ҳар бир сўзни ўз ўрнида ишлатиш, сўзлардан шодалар тизиб, бир қарашда оддий туйилган насрий сатрларга оҳанг бағишлаш бобида беназир Борхесдан олинган биргина шу жумлада ва унинг рус тилидаги муқобилида ҳам ўша яширин мусиқийлик яққол билиниб туради. Аммо испанча «la hacha» ва русча «секира»ни «шамшир» тарзида ўгириб, ҳикоянинг ўзбекча муқобилида ҳам ўша мавқени сақлаб қола билдикми? Ахир ўзбек тилида «болта» ёхуд, теран нафосат эгаларидан бири айтмоқчи, шарқий лисон нафисликлари томон яна ҳам илдамроқ борсак — «табарзин» маъносини билдирувчи бу сўзлар воситасида жумланинг бошқа кўринишига тартиб берарканмиз, эҳтимол, ҳаммаси ойдинлашади, яъни мана бу кўринишда — «Одамлар калима келтиришар, нари қочишар ва тиз чўкардилар. Уларнинг бирлари Иккиёқлама Болта (ёхуд Табарзин) ибодатхонаси томон судралишар, бошқаларининг эса қўлларида тош кўринар эди.» Борхес ҳикоя сўзлаган асотирларнинг тарихий воқелигига, ихтиёрий ёндошув билан, гарчанд арзимас раҳна солган эсак-да, аммо, «Иккиёқлама Болта (ёхуд Табарзин) ибодатхонаси»дан кўра, ҳарқалай, «Иккиёқлама Шамшир ибодатхонаси» жозибалироқ кўринадир.

Аммо сюжет аломатлари қадим юнон мифологияси бисотларидан олинган айни ҳикоянинг тарихий воқелиги манзаралари қай шаклда эди, Иккиёқлама Шамшир, тўғрироғи Иккиёқлама Болта (ёхуд Табарзин) ибодатхонаси изларини қайлардан излаймиз?

Ривоят қилинишича, мелоддан аввалги олис асрларда Крит оролида хос бир маданият гуллаб-яшнаган, унинг шоҳи Минос эса ўз қудратининг яққол намойиши бўлган ажабтовур иморатлар барпо этишга ружу қўйибди. Унинг амрига кўра, бошқа бир афсонавий персонаж — мавлоно Дедал иншо этган ва бўлмаларининг ҳисоби йўқ, мана шу ҳисобсиз бўлмалардан ортга йўл топиш уринишлари эса ҳар қандай тафаккур соҳибларини ҳолдан тойдирар кошона шоҳ Миноснинг энг суюкли иншооти эди. Шоҳнинг Пасифая исмли сулув рафиқаси бўлиб, айтилишича, денгиз маъбуди Посейдон (бошқа манбаларга кўра — Зевснинг ўзи) юборган[1] буқа билан у малика орасидаги ғалати ишқдан буқабош ва одам жуссали маҳлуқ дунёга келади. Кутилмаган ва ноодатий ушбу хиёнатдан бадном бўлган Минос бу валадизинони кўздан нари йўқотишга қарор қилиб, ўзи суйган ўша кошона ичра уни банди қилади. Аммо ўша вақтларда ҳам узун-қулоқ гаплар тез тарқалар ва ойни этак билан ёпиб бўлмас экан — шоҳнинг иснодидан воқиф бўлган критликлар мураккаб кошонанинг адоқсиз йўлакларида ўлжа пойлаб, муттасил наъра тортган ва у ҳақидаги овозаларнинг мудҳишлиги билан одамлар қалбига тенгсиз қўрқув солган маҳлуққа Минотавр, дея кинояли исм қўядилар. Киноя шундан иборат эдики, «Минотавр» — «Миноснинг буқаси» маъносини англатарди. Дарвоқе, ҳайбат ва чигалликда тенгсиз у кошонанинг номи Лабиринт эди.

Энди эса, табиий, «Лабиринт» калимаси таваллудига ҳам назар ташлаймиз. Борхес асари таржимаси жараёнида бизни бирмунча тараддудда қолдирган ўша ибодатхона номи тўғридан-тўғри «лабиринт»билан боғлиқ. Яъни «иккиёқлама болта, табарзин» қадим Эллада лисонида айнан «Лабрис» деб юритилгани ва маъбудлар рози-ризолиги ҳаққи айнан буқалар унинг воситасида қурбонликка келтирилганини назарда тутсак, лабиринт ичра банди қилинган бояқиш Минотаврнинг аянчли қисмати аслида азалдан маълум бўлгани ойдинлашади. Аммо маҳлуқнинг манглайига битилган муқаррар бу қисматнинг рўёбига қадар ҳали бирмунча вақт бор эди. Бу орада эса завжанинг маишат сирлари тамом ошкор бўлиб улгурган, фурсат ўтиши билан эса шоҳона иснод залвори ҳам енгиллаган, хуллас, бу нарса энди «topnews» бўлмай қолган эди. Эҳтимол, зерикарли шундай кунларнинг бирида, Минос бир ўқ билан икки қуённи ҳам уриш ишқига тушган бўлса ажаб эмас. Ахир, ўзи суйган ойжамол хиёнатининг маҳсули бўлса-да, аммо бемеҳр ўша замонларда ҳам инсонпарварлик, бу мисолда эса — «буқапарварлик»нинг мисқолча бўлса ҳам нишонаси мавжуд бўлгандирки, вояга етгани сайин нафси ҳакалак отиб бораётган Минотавр очдан ўлмаслиги чорасини кўриш кун тартибига чиқади. Ўзининг олиймақом калласида пайдо бўлганми ва ё текинтомоқ аъёнларидан кимдир қулоғига шипшиганми — бу ёғи бизга қоронғу, ҳайтовур тез орада муносиб тадбир топилади. Шундан эътиборан, салтанат оромини бузишни кўнглига туккан катта-кичик жиноятчи каззоблару, жонлиқ маросимлари учун Крит таъсири остидаги Афинадан махсус саралаб олинган навжувон йигит-қизлар фурсати билан лабиринтга келтирилиб, унинг чигал йўлакларида ўз қисматлари билан ҳоли қолдирилади. Миноснинг ушбу тадбири лабиринт маҳлуқининг эҳтимолий ўлжаларига нисбатан адолат ва шафқат белгиларидан бегона эмаслигини ҳам унутмаслик керак. Яъни, маъбудлар ёрлақаса, улар лабиринтдан омонлик томон йўл топа оладилар, йўқса Минотаврга шаксиз ем бўлишлари лозим. Аммо ушбу асотир билан боғлиқ статистик маълумотларга кўра, уларнинг қарийб барчаси (азалдан белгиланган маълум фурсатга қадар) маҳлуқ чангалида беомон завол топадилар. Борхеснинг ўйинқароқ Астерий-Минотавридан иқтибос бу: «Бутун маросим бир неча дақиқа давом қилади. Улар йиқилган жойларида қолаверадилар, жасадлари эса бир йўлакни бошқасидан фарқлашимга кўмак беради.» Хуллас, Крит шоҳи ўз давлати асосларига путур етказиши мумкин бўлган исёнчи унсурлардан шу тариқа юртини тозалаб турди ва айни пайтда одамлар орасида Минотавр ваҳимасини кўпиртириб, эҳтимолий ғалаёнлар олдини олиш тадбирини жорий қила билди.[2]

Орадан қанча йиллар кечиб ўтган — буниси ҳам бизга маълум эмас, аммо Минотаврнинг қисматига нуқта қўйиладиган фурсат, афсонадан кўзланган мантиқий якун вақти келиб етган эди. «Уларнинг ким эканликлари менга қоронғу, — дейди шу муносабат билан яна Астерий, — аммо биттаси жон таслим қилаётган маҳали қачондир менинг ҳам халоскорим келиб етишини башорат қилди. Ўшандан буён ёлғизлик кўнглимга оғир ботмайди, ўшандан буён менинг ҳам халоскорим борлигини ва у охир-оқибат остонадан ҳатлаб ўтишини биламан.» Ҳадемай ўша дамлар яқинлашади ва Тесей-ботир бошқа бир сулув — Ариадна кўмагида[3] маҳлуқни жувонмарг этади — айрим манбаларда забардаст муштлари билан дўппослаб ўлдиради, бошқаларига кўра эса — чўқмор зарбалари Минотаврнинг азиятларига нуқта қўяди. Шунингдек, Тесейнинг қўлида ўша табарзин — Лабрис бўлгани ҳақидаги у қадар урф бўлмаган учинчи бир фараз ҳам мавжуд. Биз ушбу сўнгги фаразни Минотавр афсонаси руҳи ва мантиғига кўпроқ мувофиқ дея эътироф қиламиз. Зотан, айнан шу ҳолда ушбу кўҳна асотирдан кўзланган мурод ҳосил бўлиб, унинг бағридаги барча халқалар мантиқий силсилага бекаму кўст бирикади. Яъники, рафиқаси Пасифаянинг зооишқидан бинога келган Минотаврни (Минос буқасини) кўздан нари қилиш учун Минос уни Лабиринт ичра банди қилади (нафсиламбрини айтганда, бу дамда ушбу иншоотга ҳали «лабиринт» дея якуний ном қўйиб улгурилмаган эди. Чунки маҳлуқни маҳв этиши лозим бўлган аслаҳа — «лабрис»ни ҳали қуролсоз тайёрлаб улгурмаган ва у ҳали Тесейнинг қўлига тутқазилган эмас эди, бинобарин, иншоотни тўла ишонч билан «лабиринт» деб аташга ҳали ҳеч бир асос йўқ эди). Ушбу бандилик воқеасидан хусусий ва давлат манфаатлари йўлида унумли фойдалана билган шоҳ, фурсати етиб, Минотаврнинг маҳв этилиши хабарини елкасидан тоғ қулаган мисол рағбат билан қаршилагани эҳтимолини тасаввур қилиш мумкин. Ана, бир қўлида шамшир (бизнинг ишончимизга кўра эса — «лабрис»), иккинчисида эса ортга йўл топа билиши учун Ариадна берган калавани тутган Тесей-ўғлон иш негадир хамирдан қил суғургандек осон битганидан ҳайрон ҳолича ташқарига чиқиб келаётир:

«- Ишонасанми, Ариадна, — деди Тесей, — минотавр деярли қаршилик кўрсатмади.»

Кўҳна асотирлар моҳият ва ҳолатларининг, улар сюжетлари аро амалда бўлган тимсолларнинг замонлар оша ўзгаришларга юз тутиши уларнинг аслида эгилувчан ва тириклик белгиларига эш эканига бир далолат каби. Бизнинг мисолдаги жанговар аслаҳа — лабриснинг ҳам турли даврларда турлича маъно касб этиши ана шу тадрижийлик тасдиғидир. Замоники келиб, XX аср Юнонистонида 1936 — 1941 йиллар орасида ҳукм сурган фашистлар ҳукумати қадим аждодларига тааллуқли, деб ишонганлари важоҳатли бу қуролни ўзларига тимсол этиб танлади. Яна бошқа бир эврилишга кўра эса, ўтган асрнинг 70-йилларидан бошлаб, «лабрис» ҳамжинсбозликни ўзларига аъмол билган аёллар ҳаракатини тамсил этган нишон тарзидаги навбатдаги қисматига дучор бўлди. Кўҳна бир асотир бағрида таваллуд топган тимсолнинг чиндан ҳам ажабтовур эврилишлари!

Алмисоқ замонидан қолган атиги бир неча сўз билан боғлиқ барча эврилиш ва айний ўхшашликлар бу билан ҳали ниҳоясига етган эмас эди. Айтилганидек, «тавр» кўҳна юнонийда «буқа» маъносини берса, бошқа бир афсонавий персонаж номи — ярим от, ярим одам «кентавр» айни шу «буқалар кушандаси, буқабоқар» демакдир. Қолаверса, «тавро» ёки «тобро» шаклидаги қадим туркий калима — оммалашган тарзидаги «тамға»нинг ўша олис юноний «тавр» билан қариндошлик аломатлари ҳам яққол. Агар «тобро» ва «тамға» кўчманчи ўтмишда аксар ҳолларда буқалар терисига босилишини назарда тутсак, икки олисликнинг — аслида тахмин қилинганидан ҳам яқинлиги кашф этилиб, кўзлардан шубҳа пардалари бардам кўтарила борар…

_________________________________________

[1] Не сабабдан маъбудлар оқибат Миносни шармисор қилган бу каби қабиҳ қутқу қўлладилар? Миносда маъбудларнинг қандай қасдлари бор эди? Ёинки асрлар кечиб ўтгани сайин янгиланиб бораётган асотиршунослару турли рутбали адиблар шажараси ушбу афсонанинг адоқсиз турфа хил мувозий шаклларини ўйлаб топишлари ҳаққи маъбудлар инъом этган дастлабки ибтидо эрмакларими эди бу саъй? Кўҳна юнон афсоналарининг бизга сўзлашича, воқеа қуйидагича содир бўлган эди:

Кунларнинг бирида маъбуд Посейдон унинг ўзига қурбонлик сифатида сўйилиши учун Миносга денгиз бағридан қудратли ва гўзал бир буқа юборади. Аммо Миноснинг хасислиги тутиб, буқани ўз бисотида қолдириб, Посейдон шарафига эса оддий бир отни бўғизлайди. Бундан ғазабга келган Посейдон, қасд олиш ниятида, Миноснинг рафиқаси — Пасифая дилига ана шу буқага нисбатан нотабиий эҳтирос уруғини қадайди. Афинадан қувғин қилингач, Минос паноҳида омонлик топган ўша машҳур Дедал Пасифаяга кўмакдош бўлиб, оғочдан ғунажин шаклини ясайди ва унинг ичига ўрнашган Пасифая буқа билан ҳирсини қондиради. Белгиланган муҳлатда буқабош ва одамжусса маҳлуқ — Минотавр дунёга келади. Баъзи фаразларга кўра, Пасифая тўлғоқ маҳали кўз юмади, шундан сўнг Минотавр Дедал иншо этган лабиринт ичра банди қилиниб, Зевсга бахшида қилинади. Яна бир нақлда айтилишича, эсон-омон кўзи ёригач, Пасифая ҳам Минотавр билан бирга ўша Лабиринтда келгуси қисматини кутишга маҳкум этилади.

[2] Аммо ушбу афсона антик даврда якуний шаклига эга бўлиб, қўшни юртларда тилларда достон бўла бошлагач, ватанпарварлик туйғулари жунбушга келган ва ўз жонажон ватанлари қора бўёқларда тасвирланган, деб ишонган критликлар уни ўтакетган уйдирма сифатида мутлақо инкор эта бошлаган ҳам эдилар. Уларнинг айтишларича, чинакам воқелик аслида жуда ҳам оддий эди, яъни Лабиринт аслида турли жиноятчилар сақланадиган бир зиндон бўлиб, маҳбуслар қочиб қолмасликлари учун, табиийки, зийрак қўриқланар ва одатга кўра, ана шу маҳбусларнинг энг кўркам ва навжувонлари Олимпиада мусобақалари ғолибларига тортиқ қилинар эди (тортиқ қилинганлар қай мақсадларда истифода қилинишини эса фақат тахмин қилиш мумкин). Ғолиблар қаторида шоҳ Миноснинг Тавр («буқа») исмли, баджаҳл ва жангари аскарбошиси ҳам бор эди. Айрим муаррихларга кўра, Тавр қўшини Афинадан ташриф буюрган Тесей исмли бошқа саркарда томонидан мағлуб этилгач, лабиринтда гаровда ушлаб турилган барча маҳбуслар озод қилинган эди. Чин воқелик аслида шундай. Аммо асрлар давомида қалбларни тўлқинлантириб келган ушбу асотир сабаб таваллуд топган бошқа барча адабий иморатлар, бадиий дурдоналар мангулиги ҳаққи ўша чин воқелик баҳридан ўтиш у қадар таассуфли ва мушкул эмас. Ахир, Борхеснинг ўзи айтмаганми эди, «адабиёт афсона билан бошланиб, афсона билан якун топади» дея?

[3] Ариадна — аслида Минотаврнинг ўз қондош-жигарбанди, бир онадан туғилган ака-сингил эдилар. Борхеснинг худди шу ҳикояси атрофида битилган аввалги бадиҳамизга қаралсин. (Изоҳлар барчаси муаллифники)

IKKIYOQLAMA SHAMSHIR IBODATXONASI
Sharifjon AHMEDOV

   Sharifjon Ahmedov – 1969 yilda Andijonda tug’ilgan. 1992 yili ToshDU jurnalistika fakultetini tamomlagan. Dastlabki hikoyalari o’tgan asrning 9-yillarida «Yosh kuch» jurnalida e’lon qilingan.Lotin Amerikasi adabiyoti tadqiqi bilan shug’ullanadi. Uzoq yillar davomida Xorxe Luis Borxes ijodiy dunyosini chuqur o’rganib, mashhur adib yashagan o’lkalarga borib ilhomlangan va hikoyalari bilan bizni tanishtirib kelmoqda. «Xurshid Davron kutubxonasi» sahifalarida uning Xorxe Luis Borxes, Xulio Kortasar,Jubron Xalil Jubron asarlaridan qilgan tarjimalari muntazam e’lon qilib borilmoqda.

   Borxesning «Asteriy go’shasi» hikoyasiga monandlikka da’vo qilish qusurlaridan holi bo’lmagan ushbu hikoya o’z tabiati va xususiyatlariga ko’ra o’zbek turkiysidan batamom o’zga tilda bitilgan asar ohanglarini tarjima tilida saqlab qolish istak va intilishlari tufayli atay yo’l qo’yilgan bir nomutanosiblik tegrasidagi izlanishlardan unib etildi. Masala aniqlashtirilsa, adibning 1949 yil kulliyotiga kiritilgan «La casa de Asterión» — «Asteriy go’shasi» asarida Asteriy-Minotavr o’z tilidan turmush-holotlari haqida hikoyalar so’zlab, bir gal koshonasidan tashqari chiqmoqchi bo’lgani, ammo avom xalq uni tanib qolgani tufayli atrofda parokandalik boshlanganini aytadi. «Odamlar kalima keltirishar, nari qochishar va tiz cho’kardilar. — deydi Asteriy. — Ularning birlari Ikkiyoqlama Shamshir ibodatxonasi tomon sudralishar, boshqalarining esa qo’llarida tosh ko’rinar edi.» Ispan tilidagi hikoyaning asliyatida xuddi shu o’rin mana bunday jaranglaydi: «La gente oraba, huía, se posternaba; unos se encaramaban al estilóbato del templo de las Hachas, otros juntaban piedras.» Umid qilamizki, ispan tilidan etarlicha voqif bo’lmagan zukko o’quvchi uchun bu so’zlardagi ohangni ilg’ash mushkullik tug’dirmaydi. Qolaversa, qiyoslarni yana ham kuchaytirishni istasak, rus mutarjimi V. Kulagina-Yarseva ijrosidagi ayni shu jumlaning yana boshqa muqobili quyidagicha: «Lyudi molilisь, ubegali, padali na koleni, nekotorыe karabkalisь k podnojiyu xrama Dvoynoy sekirы, drugie xvatali kamni.» Ushbu iqtiboslarda bizni faqat «el templo de las Hachas» — «xram Dvoynoy sekirы» — «Ikkiyoqlama Shamshir ibodatxonasi» qiziqtiradi. Aslida har bir so’zni o’z o’rnida ishlatish, so’zlardan shodalar tizib, bir qarashda oddiy tuyilgan nasriy satrlarga ohang bag’ishlash bobida benazir Borxesdan olingan birgina shu jumlada va uning rus tilidagi muqobilida ham o’sha yashirin musiqiylik yaqqol bilinib turadi. Ammo ispancha «la hacha» va ruscha «sekira»ni «shamshir» tarzida o’girib, hikoyaning o’zbekcha muqobilida ham o’sha mavqeni saqlab qola bildikmi? Axir o’zbek tilida «bolta» yoxud, teran nafosat egalaridan biri aytmoqchi, sharqiy lison nafisliklari tomon yana ham ildamroq borsak — «tabarzin» ma’nosini bildiruvchi bu so’zlar vositasida jumlaning boshqa ko’rinishiga tartib berarkanmiz, ehtimol, hammasi oydinlashadi, ya’ni mana bu ko’rinishda — «Odamlar kalima keltirishar, nari qochishar va tiz cho’kardilar. Ularning birlari Ikkiyoqlama Bolta (yoxud Tabarzin) ibodatxonasi tomon sudralishar, boshqalarining esa qo’llarida tosh ko’rinar edi.» Borxes hikoya so’zlagan asotirlarning tarixiy voqeligiga, ixtiyoriy yondoshuv bilan, garchand arzimas rahna solgan esak-da, ammo, «Ikkiyoqlama Bolta (yoxud Tabarzin) ibodatxonasi»dan ko’ra, harqalay, «Ikkiyoqlama Shamshir ibodatxonasi» jozibaliroq ko’rinadir.

Ammo syujet alomatlari qadim yunon mifologiyasi bisotlaridan olingan ayni hikoyaning tarixiy voqeligi manzaralari qay shaklda edi, Ikkiyoqlama Shamshir, to’g’rirog’i Ikkiyoqlama Bolta (yoxud Tabarzin) ibodatxonasi izlarini qaylardan izlaymiz?

Rivoyat qilinishicha, meloddan avvalgi olis asrlarda Krit orolida xos bir madaniyat gullab-yashnagan, uning shohi Minos esa o’z qudratining yaqqol namoyishi bo’lgan ajabtovur imoratlar barpo etishga ruju qo’yibdi. Uning amriga ko’ra, boshqa bir afsonaviy personaj — mavlono Dedal insho etgan va bo’lmalarining hisobi yo’q, mana shu hisobsiz bo’lmalardan ortga yo’l topish urinishlari esa har qanday tafakkur sohiblarini holdan toydirar koshona shoh Minosning eng suyukli inshooti edi. Shohning Pasifaya ismli suluv rafiqasi bo’lib, aytilishicha, dengiz ma’budi Poseydon (boshqa manbalarga ko’ra — Zevsning o’zi) yuborgan[1] buqa bilan u malika orasidagi g’alati ishqdan buqabosh va odam jussali mahluq dunyoga keladi. Kutilmagan va noodatiy ushbu xiyonatdan badnom bo’lgan Minos bu valadizinoni ko’zdan nari yo’qotishga qaror qilib, o’zi suygan o’sha koshona ichra uni bandi qiladi. Ammo o’sha vaqtlarda ham uzun-quloq gaplar tez tarqalar va oyni etak bilan yopib bo’lmas ekan — shohning isnodidan voqif bo’lgan kritliklar murakkab koshonaning adoqsiz yo’laklarida o’lja poylab, muttasil na’ra tortgan va u haqidagi ovozalarning mudhishligi bilan odamlar qalbiga tengsiz qo’rquv solgan mahluqqa Minotavr, deya kinoyali ism qo’yadilar. Kinoya shundan iborat ediki, «Minotavr» — «Minosning buqasi» ma’nosini anglatardi. Darvoqe, haybat va chigallikda tengsiz u koshonaning nomi Labirint edi.

Endi esa, tabiiy, «Labirint» kalimasi tavalludiga ham nazar tashlaymiz. Borxes asari tarjimasi jarayonida bizni birmuncha taraddudda qoldirgan o’sha ibodatxona nomi to’g’ridan-to’g’ri «labirint»bilan bog’liq. Ya’ni «ikkiyoqlama bolta, tabarzin» qadim Ellada lisonida aynan «Labris» deb yuritilgani va ma’budlar rozi-rizoligi haqqi aynan buqalar uning vositasida qurbonlikka keltirilganini nazarda tutsak, labirint ichra bandi qilingan boyaqish Minotavrning ayanchli qismati aslida azaldan ma’lum bo’lgani oydinlashadi. Ammo mahluqning manglayiga bitilgan muqarrar bu qismatning ro’yobiga qadar hali birmuncha vaqt bor edi. Bu orada esa zavjaning maishat sirlari tamom oshkor bo’lib ulgurgan, fursat o’tishi bilan esa shohona isnod zalvori ham engillagan, xullas, bu narsa endi «topnews» bo’lmay qolgan edi. Ehtimol, zerikarli shunday kunlarning birida, Minos bir o’q bilan ikki quyonni ham urish ishqiga tushgan bo’lsa ajab emas. Axir, o’zi suygan oyjamol xiyonatining mahsuli bo’lsa-da, ammo bemehr o’sha zamonlarda ham insonparvarlik, bu misolda esa — «buqaparvarlik»ning misqolcha bo’lsa ham nishonasi mavjud bo’lgandirki, voyaga etgani sayin nafsi hakalak otib borayotgan Minotavr ochdan o’lmasligi chorasini ko’rish kun tartibiga chiqadi. O’zining oliymaqom kallasida paydo bo’lganmi va yo tekintomoq a’yonlaridan kimdir qulog’iga shipshiganmi — bu yog’i bizga qorong’u, haytovur tez orada munosib tadbir topiladi. Shundan e’tiboran, saltanat oromini buzishni ko’ngliga tukkan katta-kichik jinoyatchi kazzoblaru, jonliq marosimlari uchun Krit ta’siri ostidagi Afinadan maxsus saralab olingan navjuvon yigit-qizlar fursati bilan labirintga keltirilib, uning chigal yo’laklarida o’z qismatlari bilan holi qoldiriladi. Minosning ushbu tadbiri labirint mahluqining ehtimoliy o’ljalariga nisbatan adolat va shafqat belgilaridan begona emasligini ham unutmaslik kerak. Ya’ni, ma’budlar yorlaqasa, ular labirintdan omonlik tomon yo’l topa oladilar, yo’qsa Minotavrga shaksiz em bo’lishlari lozim. Ammo ushbu asotir bilan bog’liq statistik ma’lumotlarga ko’ra, ularning qariyb barchasi (azaldan belgilangan ma’lum fursatga qadar) mahluq changalida beomon zavol topadilar. Borxesning o’yinqaroq Asteriy-Minotavridan iqtibos bu: «Butun marosim bir necha daqiqa davom qiladi. Ular yiqilgan joylarida qolaveradilar, jasadlari esa bir yo’lakni boshqasidan farqlashimga ko’mak beradi.» Xullas, Krit shohi o’z davlati asoslariga putur etkazishi mumkin bo’lgan isyonchi unsurlardan shu tariqa yurtini tozalab turdi va ayni paytda odamlar orasida Minotavr vahimasini ko’pirtirib, ehtimoliy g’alayonlar oldini olish tadbirini joriy qila bildi.[2]

Oradan qancha yillar kechib o’tgan — bunisi ham bizga ma’lum emas, ammo Minotavrning qismatiga nuqta qo’yiladigan fursat, afsonadan ko’zlangan mantiqiy yakun vaqti kelib etgan edi. «Ularning kim ekanliklari menga qorong’u, — deydi shu munosabat bilan yana Asteriy, — ammo bittasi jon taslim qilayotgan mahali qachondir mening ham xaloskorim kelib etishini bashorat qildi. O’shandan buyon yolg’izlik ko’nglimga og’ir botmaydi, o’shandan buyon mening ham xaloskorim borligini va u oxir-oqibat ostonadan hatlab o’tishini bilaman.» Hademay o’sha damlar yaqinlashadi va Tesey-botir boshqa bir suluv — Ariadna ko’magida[3] mahluqni juvonmarg etadi — ayrim manbalarda zabardast mushtlari bilan do’pposlab o’ldiradi, boshqalariga ko’ra esa — cho’qmor zarbalari Minotavrning aziyatlariga nuqta qo’yadi. Shuningdek, Teseyning qo’lida o’sha tabarzin — Labris bo’lgani haqidagi u qadar urf bo’lmagan uchinchi bir faraz ham mavjud. Biz ushbu so’nggi farazni Minotavr afsonasi ruhi va mantig’iga ko’proq muvofiq deya e’tirof qilamiz. Zotan, aynan shu holda ushbu ko’hna asotirdan ko’zlangan murod hosil bo’lib, uning bag’ridagi barcha xalqalar mantiqiy silsilaga bekamu ko’st birikadi. Ya’niki, rafiqasi Pasifayaning zooishqidan binoga kelgan Minotavrni (Minos buqasini) ko’zdan nari qilish uchun Minos uni Labirint ichra bandi qiladi (nafsilambrini aytganda, bu damda ushbu inshootga hali «labirint» deya yakuniy nom qo’yib ulgurilmagan edi. Chunki mahluqni mahv etishi lozim bo’lgan aslaha — «labris»ni hali qurolsoz tayyorlab ulgurmagan va u hali Teseyning qo’liga tutqazilgan emas edi, binobarin, inshootni to’la ishonch bilan «labirint» deb atashga hali hech bir asos yo’q edi). Ushbu bandilik voqeasidan xususiy va davlat manfaatlari yo’lida unumli foydalana bilgan shoh, fursati etib, Minotavrning mahv etilishi xabarini elkasidan tog’ qulagan misol rag’bat bilan qarshilagani ehtimolini tasavvur qilish mumkin. Ana, bir qo’lida shamshir (bizning ishonchimizga ko’ra esa — «labris»), ikkinchisida esa ortga yo’l topa bilishi uchun Ariadna bergan kalavani tutgan Tesey-o’g’lon ish negadir xamirdan qil sug’urgandek oson bitganidan hayron holicha tashqariga chiqib kelayotir:

«- Ishonasanmi, Ariadna, — dedi Tesey, — minotavr deyarli qarshilik ko’rsatmadi.»

Ko’hna asotirlar mohiyat va holatlarining, ular syujetlari aro amalda bo’lgan timsollarning zamonlar osha o’zgarishlarga yuz tutishi ularning aslida egiluvchan va tiriklik belgilariga esh ekaniga bir dalolat kabi. Bizning misoldagi jangovar aslaha — labrisning ham turli davrlarda turlicha ma’no kasb etishi ana shu tadrijiylik tasdig’idir. Zamoniki kelib, XX asr Yunonistonida 1936 — 1941 yillar orasida hukm surgan fashistlar hukumati qadim ajdodlariga taalluqli, deb ishonganlari vajohatli bu qurolni o’zlariga timsol etib tanladi. Yana boshqa bir evrilishga ko’ra esa, o’tgan asrning 70-yillaridan boshlab, «labris» hamjinsbozlikni o’zlariga a’mol bilgan ayollar harakatini tamsil etgan nishon tarzidagi navbatdagi qismatiga duchor bo’ldi. Ko’hna bir asotir bag’rida tavallud topgan timsolning chindan ham ajabtovur evrilishlari!

Almisoq zamonidan qolgan atigi bir necha so’z bilan bog’liq barcha evrilish va ayniy o’xshashliklar bu bilan hali nihoyasiga etgan emas edi. Aytilganidek, «tavr» ko’hna yunoniyda «buqa» ma’nosini bersa, boshqa bir afsonaviy personaj nomi — yarim ot, yarim odam «kentavr» ayni shu «buqalar kushandasi, buqaboqar» demakdir. Qolaversa, «tavro» yoki «tobro» shaklidagi qadim turkiy kalima — ommalashgan tarzidagi «tamg’a»ning o’sha olis yunoniy «tavr» bilan qarindoshlik alomatlari ham yaqqol. Agar «tobro» va «tamg’a» ko’chmanchi o’tmishda aksar hollarda buqalar terisiga bosilishini nazarda tutsak, ikki olislikning — aslida taxmin qilinganidan ham yaqinligi kashf etilib, ko’zlardan shubha pardalari bardam ko’tarila borar…

_________________________________________

[1] Ne sababdan ma’budlar oqibat Minosni sharmisor qilgan bu kabi qabih qutqu qo’lladilar? Minosda ma’budlarning qanday qasdlari bor edi? Yoinki asrlar kechib o’tgani sayin yangilanib borayotgan asotirshunoslaru turli rutbali adiblar shajarasi ushbu afsonaning adoqsiz turfa xil muvoziy shakllarini o’ylab topishlari haqqi ma’budlar in’om etgan dastlabki ibtido ermaklarimi edi bu sa’y? Ko’hna yunon afsonalarining bizga so’zlashicha, voqea quyidagicha sodir bo’lgan edi:

Kunlarning birida ma’bud Poseydon uning o’ziga qurbonlik sifatida so’yilishi uchun Minosga dengiz bag’ridan qudratli va go’zal bir buqa yuboradi. Ammo Minosning xasisligi tutib, buqani o’z bisotida qoldirib, Poseydon sharafiga esa oddiy bir otni bo’g’izlaydi. Bundan g’azabga kelgan Poseydon, qasd olish niyatida, Minosning rafiqasi — Pasifaya diliga ana shu buqaga nisbatan notabiiy ehtiros urug’ini qadaydi. Afinadan quvg’in qilingach, Minos panohida omonlik topgan o’sha mashhur Dedal Pasifayaga ko’makdosh bo’lib, og’ochdan g’unajin shaklini yasaydi va uning ichiga o’rnashgan Pasifaya buqa bilan hirsini qondiradi. Belgilangan muhlatda buqabosh va odamjussa mahluq — Minotavr dunyoga keladi. Ba’zi farazlarga ko’ra, Pasifaya to’lg’oq mahali ko’z yumadi, shundan so’ng Minotavr Dedal insho etgan labirint ichra bandi qilinib, Zevsga baxshida qilinadi. Yana bir naqlda aytilishicha, eson-omon ko’zi yorigach, Pasifaya ham Minotavr bilan birga o’sha Labirintda kelgusi qismatini kutishga mahkum etiladi.

[2] Ammo ushbu afsona antik davrda yakuniy shakliga ega bo’lib, qo’shni yurtlarda tillarda doston bo’la boshlagach, vatanparvarlik tuyg’ulari junbushga kelgan va o’z jonajon vatanlari qora bo’yoqlarda tasvirlangan, deb ishongan kritliklar uni o’taketgan uydirma sifatida mutlaqo inkor eta boshlagan ham edilar. Ularning aytishlaricha, chinakam voqelik aslida juda ham oddiy edi, ya’ni Labirint aslida turli jinoyatchilar saqlanadigan bir zindon bo’lib, mahbuslar qochib qolmasliklari uchun, tabiiyki, ziyrak qo’riqlanar va odatga ko’ra, ana shu mahbuslarning eng ko’rkam va navjuvonlari Olimpiada musobaqalari g’oliblariga tortiq qilinar edi (tortiq qilinganlar qay maqsadlarda istifoda qilinishini esa faqat taxmin qilish mumkin). G’oliblar qatorida shoh Minosning Tavr («buqa») ismli, badjahl va jangari askarboshisi ham bor edi. Ayrim muarrixlarga ko’ra, Tavr qo’shini Afinadan tashrif buyurgan Tesey ismli boshqa sarkarda tomonidan mag’lub etilgach, labirintda garovda ushlab turilgan barcha mahbuslar ozod qilingan edi. Chin voqelik aslida shunday. Ammo asrlar davomida qalblarni to’lqinlantirib kelgan ushbu asotir sabab tavallud topgan boshqa barcha adabiy imoratlar, badiiy durdonalar manguligi haqqi o’sha chin voqelik bahridan o’tish u qadar taassufli va mushkul emas. Axir, Borxesning o’zi aytmaganmi edi, «adabiyot afsona bilan boshlanib, afsona bilan yakun topadi» deya?

[3] Ariadna — aslida Minotavrning o’z qondosh-jigarbandi, bir onadan tug’ilgan aka-singil edilar. Borxesning xuddi shu hikoyasi atrofida bitilgan avvalgi badihamizga qaralsin. (Izohlar barchasi muallifniki)