24 АВГУСТ — МАШҲУР АДИБ ХОРХЕ ЛУИС БОРХЕС ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН

Менимча китобхон ўзи ўқиган асарни бойитмоғи керак. Йўқ, матнни қориштириш ва ундан адабий бўтқа ясаши эмас, бойитиши керак, деяпман. Фикри ожизимча Шекспирнинг “Макбет” идан тортиб “ Қирол Лир” игача бўлган ҳеч бир асарни янгилаб бўлмайди, бироқ Колриж, Бредли ва Гётедан кейин яшаганларнинг битиклари бугунги кунда янги руҳга муҳтож.

Хорхе Луис Борхес
МУТОЛАА ВА ИЖОД

Дастлабки мутолаа

Мен йиллар бўйи Буенос-Айреснинг чекка маҳаллаларидан бирида туғилиб вояга етганимга ишониб келдим. Рутубатли кўчалар ва уфқида кўз қамаштирувчи ўзгача шуълалар ўйнаб тургувчи маҳалла. Аниқроқ айтганда камина сўлим баланд темир панжарали дарвоза ва моҳ босган деворлар билан ўралган сўлим дарахтзорда, инглизча китобларга тўлиб тошган кутубхонага эга уйда улғайдим. Эсингизда бўлса, бу хотираларни мен шоир Эваристо Карриего ҳақидаги мақоламда ҳам қистириб ўтганман. Кутубхонамиздаги ўша китоблар ичидаги расмлар. Ажабтовур матнларни ҳамон яхши эслайман: Эдвард Уиллиям Лейн таржимасидаги “Минг бир кеча” эртаклари, Батчер ва Ленг таржимасидаги Одиссейя ва Иллиада достонлари, яна Люис Кероллнинг “Алиса мўъжизалар мамлакатида”, “Кўзгу ортидан мактублар”, “Сильвия ва Бруно” каби мен севган асарлар териб қўйилганди у ерга.

Илк ўқиган китобларим ичида, эслайман, Стивенсоннинг “Янги минг бир кеча” эртаклари, Колрижнинг “Қари денгизчи” шеърий тўплами бор эди. Яна Ҳерберт Уэллснинг дастлабки асарлари бўлмиш “Ойдаги илк одамлар”, “Кўринмас одам”, “Вақт машинаси” романлари ҳам бор эди. Мен учун Уэллснинг энг яхши асари ҳамон “Вақт машинаси”! кейинроқ “Чангалзорлар китоби” билан Киплинг пайдо бўлди. Бироз ўтгач эса Яна Стивенсон “Хазиналар ороли” ни қўлтиқлаганча мен севган ёзувчилар сафига қўшилди.

Отамнинг Колриж қаламига мансуб ушбу сатрларни ёниб ўқиши ҳамон ёдимда:

Қонолуд денгизнинг кўзи ўнгида
Бир ойдин овоз-ла куйлар малаклар…

Кейин мен билган шоирлар сони Свинбарн, Шелли, Китс, Байрон ва албатта Шекспир каби номлар билан орта борди.

Мен бу шеърларни эшитишдан аввал тилни фақат мулоқот воситаси деб билар, мутолаа шунчаки вақт ўлдириш учун, деб ўйлардим, бироқ дадам юқоридаги сатрларни такрорлагач билдимки, тил чиндан сеҳрли ҳодиса экан. У руҳимиз ичра ўзга бир дунё ярата олишини англаб етдим. Бу чиндан мўъжиза эди.

Мен жуда кўп китобларни инглизчада ўқирдим. Аммо она тилим испанчани ҳам ундан минг марта кўпроқ севдим. Энди мен учун адабиёт туш каби ғаройиб нарса эди. Зеро совуққон инглиз ва оташин испан адабиёти қоришган шууримда реалликнинг бўлиши мумкин эмасди. Мен ҳар гал мутолаага тутинганимда фақат туш кўриш учун уҳлайдиган одамдек сезардим ўзимни ва бу менга ўзгача завқ бағишларди.

Мен Англия, айниқса инглиз адабиётидан бир умр қарздорман. Бироз лотинча билман, аммо афсуски, ҳеч юнончани ўргана олмаганман. Шунинг учун Афлотун билан ҳам инглизча суҳбатлашишга мажбур бўлганман. Мен болалигимда ўқиган ёзувчиларнинг барчасини бугунга қадар ўқийман. Ўзимнинг ўқимаган ё ёзмаган кунимни эслай олмайман. Сиз кўпи билан тўрт ёшдан нарисини эслаб қолишингиз мумкин. Аммо айнан ўша пайтда китоб ўқисангизчи, хотирлай оласизми? Мен уч ёшда ўқишни ўргандим ва ўшанда ўқиган китобларим ҳозир ҳам хаёлий кутубхонамда терилиб турибди.

Фалсафа билан ҳам инглиз или орқали танишдим. Ёшлигимда Бредли Жеймснинг “Рўё ва реализм” мистик асарини зўр шавқ билан ўқиганим ёдимда. Энг қизиғи, ушбу китобнинг кейинги нашридаги сўнгсўзда ўз исм-шарифимни кўиб ҳайратдан қотиб қолгандим. У ерда нималар ёзилганини айтсам мақтаниш бўлиб қолади, эссиз… Бошқа тилларда яратилган асарларни инглиз тили воситасида ўқиб-ўргандим. Очиғи мен қанча дунё кезмай, ўзимга отамнинг кутубхонаидан бошқа осойишта бир макон топа олмадим. Бугун ҳам қувваи ҳофизам сўзларга, турли тиллардаги сас-садоларга тўлиб-тошиб ётибди. Шунча яшаб билган энг буюк ҳақиқатим мутолаа — нафас олиб турганинг ҳолда сен ришган энг буюк, истаган вақтингда ёнингда ҳозир бўлувчи бахт экан!

Тушлар ва “Шекспир хотираномаси”

Биласизми, мен баъзан инглизча туш кўраман. Ҳам инглизча ҳам испанча тушларим бор. Шу пайтгача тушларим ҳеч қачон бир тилда ўлмаган. Улар ичра тиллар шарқ матосидаги ранглар каби бирма-бир бўй кўсатаверади. Мичиганда яшаган пайтимиз бир туш кўргандим. Эртаси куни ёнимиздаги одам шеригига “Сенга “Шекспир хотираномаси” керак эмасми? Арзонга бераман”, — деяётганига гувоҳ бўлдим. Унинг айтаётган хотираномаси чиндан Шекспир қаламига мансуб бўлиб, муаллиф уни 1616 йил, ўлимидан бир неча кун аввал ёзиб тугатганди. Ростини айтсам, гарчи ҳеч қандай боғлиқлик тарафи бўлмасада, лекин негадир кечаги инглизча кўрган тушимни мана шу Шекспирга доир савдолашув билан боғлайвердим. Мен учун Шекспирнинг номи ёнида сотаман, деган сўзнинг бўлиши ўта фожеали ҳол эди. Мен мазкур сўзни китобни фалон пулга амаштираман, деб тушунишга мажбурладим ўзимни ва бояги савдогарни ёнимга чақириб ўша китобни икки юз долларга алмаштириб олдим. Айнан ўша куни Шекспир ва уни олмон тилигатаржима қилаётган таржимон ҳақида ҳикоя ёздим. Ҳикоя қаҳрамони аввал тушида сўнгра ўнгида Шекспир яратмоқчи бўлган янги драмалар бир-бир хаёлига ўрнашаётганини ва оҳирида бу хаёллар бутун ботинини забт этганини сезади. Бирдан шуурида мавҳум бир сиймо гавдаланади. Балки бу Чепман ё Бен Жонсондир? Кристофер Мрло бўлиши ҳам мумкин.шундай қилиб у Шекспир хотираларини немисчага ўгираркан, ўзи ҳам буткул Шекспирнинг асири бўлиб қолади ва хушини йўқотиб телбага айланади. Туш ва Шекспирнинг қандай боғлиқ эканини тушунтира олдимми энди? Қисқаси мен La memoria de Shakespeare яъни “Шекспир хотираномаси” орқали рўёвий қувват нақадар даҳшатли эканини ўзим учун кашф этдим.

Хаёлий қувват тушунчаси

Ҳа, хаёлий қувват чиндан буткул бошқа нарса. Таъбир жоиз бўлса у жисмоний жасоратдан анча баландда туради.

Нега бундай деяпман? Шукрки, менда бироз, заррадек бўлсада хаёл кучи бор. Асарларимни мана шу куч ва ўқиганларимнинг таъсирида ёзаман. Зеро Эмерсон ҳам шеър фақат шеърдан сўнгина туғилишини бежиз эслатмаган. Яна хаёл қуввати ҳақида. Масалан камина бирон нарса қораларкан, кўпроқ реалликка эмас, балки шууримга, онгостимдаги хаёл синиқлари, тасаввур қуйқаларига суянаман. Ўқувчи ҳам менинг шунчаки хаёл сураётганимни сезиб туради. Унутманг, китобхон муаллифнинг ёлғон гапираётганини ҳис қилгани он китобни ёпади. Сиз унга ҳаёт ҳақидаги зўраки ҳақиқатларни эмас, боя айтганимдек шунчаки хаёл сураётганингизни билдиринг. Ахир у ҳам реалликдан зериккани учун китобга тутинган банда-ку?

Мен ёзаётганим вақт сўзларни унутаман ва ўзим айтмоқчи бўлган нарсаларни сўз ишлатмай, фақат ўқувчининг тасаввурига таяниб маълум қилишни истайман. Дарҳақиқат, мабодо бирон китоб чиндан яхши бўлса, сиз ундаги сўзларни буткул унутасиз. Шу билан бирга матн оҳангини ҳам бошқариб турмоқ лозим. Асар учун сюжет, метафора ва яна бошқа деталлардан кўра энг муҳим нарса бу тўғри танланган оҳанг. Баридан аввал ўз сукунатингизга мос Овоз топа олинг.

Классикларни классик қилган нарса нима?

Менимча китобхон ўзи ўқиган асарни бойитмоғи керак. Йўқ, матнни қориштириш ва ундан адабий бўтқа ясаши эмас, бойитиши керак, деяпман. Фикри ожизимча Шекспирнинг “Макбет” идан тортиб “ Қирол Лир” игача бўлган ҳеч бир асарни янгилаб бўлмайди, бироқ Колриж, Бредли ва Гётедан кейин яшаганларнинг битиклари бугунги кунда янги руҳга муҳтож. Масалан Элиотнинг ёзганлари ҳам маълум бир услубда ёзилгандан кўра маълум бир услубда янгиланган асар сифатида майдонга чиқди. Қаранг, сиз бирон классикнинг битикларини ўқисангиз, ундаги ҳеч бир сўз тасодифий эмаслигини, ҳар бир детал етти ўлчаб бир танланганини сезасиз.

Ҳар бир ўлканинг фақат ўзигагина ҳос бўлган классиклари бўлади ва уни ўша ўлка аҳолиси ўзгача эҳтиром ила мутолаа қилади, ўша классик ёзган асарларнинг ҳар бир сўзидан чуқур маъно топишга интилади. Аммо ким билсин, балки маъно изланаётган жумлалар тасодифийдир? Балки муаллиф уларни фақат қоғоз қоралаш ниятида ёзгандир? Аччиқ ҳақиқатни тан олайлик, бугун классиклар ёзган асарларига эмас, балки оммавийлигига кўра сараланаётир. Масалан бизда Сармиенто аталмиш ёзувчининг “Факундо” асари классиклаштирилиши керак эди, аммо унинг ўрнига Мартин Фиерро классиклаштирилди. Хўш, бу ёзувчини танлагач адабиётимизда қандайдир ўсиш бўлдими? Йўқ! Биз ҳамон ўзимизни ўзимиз алдаяпмиз, холос.

Китобхоннинг китобга муносабати

Китобхонни алқаб туриш ҳам фойдадан ҳоли эмас, чунки у китобни очиб ўқимагунига қадар китоб ўлик бир буюм бўлиб қолаверади. Ўқилган китоб эса ҳар қандай тирикликдан устун туради. Агар сиз китобни тўғри ўқий олсангиз ва муаллиф ҳам уни рисоладагидек ёза олса, бу ҳар икки тарафнинг ҳам жаҳолатга қарши очилган урушдаги буюк ғалабаси, деб ўйлайман. Унутманг, ҳар бир асар ҳомиладор аёл кабидир. Ундан ё эстетик завқ ва ботиний қувват ё бўлмасам кўнгил айнашига менгзар нимадир туғилиши аниқ.

Ҳар бир китобхон китоб ўқиркан, унинг муаллифи билан қайсидир маънода жанг қилади. Бунда ёзувчи сўзлар билан, ўқувчи эса ўз тушунчалари билан уруш майдонига отилади. Шахсан мен ҳар бир янги асарга тиш-тирноғигача қуролланган жанговар қўшинга қарагандек қарайман. Қанийди у менинг тобора маҳдудлашиб бораётган ботинимни ишғол этиб, қолипларни парчалаб ташласа.

Шеър таржимаси хусусида

Сиз нима деб ўйлайсиз, шеърни таржима қилиб бўлармикан? Кўпчилик бунга ўйлаб ҳам ўтирмай йўқ, деб жавоб бериб қўй қолади. Умуман олганда шеър таржимаси еҳрли жараён ва Яратган кўнглига таржима жунунини солган бўлса, ҳар қандай таржимон ҳар қандай шеърни ўз она тилида мукаммал ифодалай олади. Масалан Жанубий африкалик улуғ шоир Рой Кемпбеллнинг бир таржимасини олайлик. У Сан Хуан де ла Крузнинг испан назмидаги марварид, дея саналувчи “Руҳият оқшоми” номли шеърини инглизчага ўгирганди. Шеърнинг оригинал матнида “Estando ya mi casa sosegada” — “ором олаётганида менинг кулбам” деган сатри бор. Таржимон уни “… when all my house was hushed” — “фараҳ ичра тин олганда менинг кулбам” дея таржима қилган. Сўз қўллашга эътибор қилинг. Hushed — чиндан жуда чиройли, ўз замирида оромбахш, сукунатнинг инжа шивиларига ўхшаш қандайдир ўзгача бир оҳангни эсга солади. Мана шуни чинакам шеърий таржима дейдилар.

Ўз асарингни ўқиганда…

Ўша пайт руҳи жонимни ёзиш жунуни эгаллаб олганди. мен фақат ёздим. Ёзганларим босилиб чиқадими, бу билан қизиққаним йўқ. Фақат ёздим. Балки ўша пайтлар ёзмасдан фақат ўқиганимда яхшироқ бўлармиди. Билмадим. Билганим шуки, мен ўз ёзганларимдан ҳеч қачон қониқмайман. Ростини айтсам мен ёзган ҳеч қайси асар ўзимники эмас. Улар камина ўқиган асарлардан олган бадиий таассуротларим холос.

Тилдаги тафовутлар

Бирор тилни ўрганиш ўша тилда сўзлашувчи одамларнинг руҳиятини ўрганиш демак. Ажабо, инглизча “moon” билан испанча “luna” — ой сўзи чиндан битта маънони берармикан? Менимча ундай эмас. Бу сўзларнинг орасида биз сезмайдиган жуда нозик бир тафовут бор. Зеро бирон тилни ўрганмоқ дунёга, энг асосийи ўзинга бошқа бир тарафдан назар ташламоқдир.

Инглиз тилидан Мирзоҳид Музаффар таржимаси

Menimcha kitobxon oʻzi oʻqigan asarni boyitmogʻi kerak. Yoʻq, matnni qorishtirish va undan adabiy boʻtqa yasashi emas, boyitishi kerak, deyapman. Fikri ojizimcha Shekspirning “Makbet” idan tortib “ Qirol Lir” igacha boʻlgan hech bir asarni yangilab boʻlmaydi, biroq Kolrij, Bredli va Gyotedan keyin yashaganlarning bitiklari bugungi kunda yangi ruhga muhtoj.

Xorxe Luis Borxes
MUTOLAA VA IJOD

Dastlabki mutolaa

Men yillar boʻyi Buyenos-Ayresning chekka mahallalaridan birida tugʻilib voyaga yetganimga ishonib keldim. Rutubatli koʻchalar va ufqida koʻz qamashtiruvchi oʻzgacha shuʼlalar oʻynab turguvchi mahalla. Aniqroq aytganda kamina soʻlim baland temir panjarali darvoza va moh bosgan devorlar bilan oʻralgan soʻlim daraxtzorda, inglizcha kitoblarga toʻlib toshgan kutubxonaga ega uyda ulgʻaydim. Esingizda boʻlsa, bu xotiralarni men shoir Evaristo Karriyego haqidagi maqolamda ham qistirib oʻtganman. Kutubxonamizdagi oʻsha kitoblar ichidagi rasmlar. Ajabtovur matnlarni hamon yaxshi eslayman: Edvard Uilliyam Leyn tarjimasidagi “Ming bir kecha” ertaklari, Batcher va Leng tarjimasidagi Odisseyya va Illiada dostonlari, yana Lyuis Kerollning “Alisa moʻjizalar mamlakatida”, “Koʻzgu ortidan maktublar”, “Silviya va Bruno” kabi men sevgan asarlar terib qoʻyilgandi u yerga.

Ilk oʻqigan kitoblarim ichida, eslayman, Stivensonning “Yangi ming bir kecha” ertaklari, Kolrijning “Qari dengizchi” sheʼriy toʻplami bor edi. Yana Herbert Uellsning dastlabki asarlari boʻlmish “Oydagi ilk odamlar”, “Koʻrinmas odam”, “Vaqt mashinasi” romanlari ham bor edi. Men uchun Uellsning eng yaxshi asari hamon “Vaqt mashinasi”! keyinroq “Changalzorlar kitobi” bilan Kipling paydo boʻldi. Biroz oʻtgach esa Yana Stivenson “Xazinalar oroli” ni qoʻltiqlagancha men sevgan yozuvchilar safiga qoʻshildi.

Otamning Kolrij qalamiga mansub ushbu satrlarni yonib oʻqishi hamon yodimda:

Qonolud dengizning koʻzi oʻngida
Bir oydin ovoz-la kuylar malaklar…

Keyin men bilgan shoirlar soni Svinbarn, Shelli, Kits, Bayron va albatta Shekspir kabi nomlar bilan orta bordi.

Men bu sheʼrlarni eshitishdan avval tilni faqat muloqot vositasi deb bilar, mutolaa shunchaki vaqt oʻldirish uchun, deb oʻylardim, biroq dadam yuqoridagi satrlarni takrorlagach bildimki, til chindan sehrli hodisa ekan. U ruhimiz ichra oʻzga bir dunyo yarata olishini anglab yetdim. Bu chindan moʻjiza edi.

Men juda koʻp kitoblarni inglizchada oʻqirdim. Ammo ona tilim ispanchani ham undan ming marta koʻproq sevdim. Endi men uchun adabiyot tush kabi gʻaroyib narsa edi. Zero sovuqqon ingliz va otashin ispan adabiyoti qorishgan shuurimda reallikning boʻlishi mumkin emasdi. Men har gal mutolaaga tutinganimda faqat tush koʻrish uchun uhlaydigan odamdek sezardim oʻzimni va bu menga oʻzgacha zavq bagʻishlardi.

Men Angliya, ayniqsa ingliz adabiyotidan bir umr qarzdorman. Biroz lotincha bilman, ammo afsuski, hech yunonchani oʻrgana olmaganman. Shuning uchun Aflotun bilan ham inglizcha suhbatlashishga majbur boʻlganman. Men bolaligimda oʻqigan yozuvchilarning barchasini bugunga qadar oʻqiyman. Oʻzimning oʻqimagan yo yozmagan kunimni eslay olmayman. Siz koʻpi bilan toʻrt yoshdan narisini eslab qolishingiz mumkin. Ammo aynan oʻsha paytda kitob oʻqisangizchi, xotirlay olasizmi? Men uch yoshda oʻqishni oʻrgandim va oʻshanda oʻqigan kitoblarim hozir ham xayoliy kutubxonamda terilib turibdi.

Falsafa bilan ham ingliz ili orqali tanishdim. Yoshligimda Bredli Jeymsning “Roʻyo va realizm” mistik asarini zoʻr shavq bilan oʻqiganim yodimda. Eng qizigʻi, ushbu kitobning keyingi nashridagi soʻngsoʻzda oʻz ism-sharifimni koʻib hayratdan qotib qolgandim. U yerda nimalar yozilganini aytsam maqtanish boʻlib qoladi, essiz… Boshqa tillarda yaratilgan asarlarni ingliz tili vositasida oʻqib-oʻrgandim. Ochigʻi men qancha dunyo kezmay, oʻzimga otamning kutubxonaidan boshqa osoyishta bir makon topa olmadim. Bugun ham quvvai hofizam soʻzlarga, turli tillardagi sas-sadolarga toʻlib-toshib yotibdi. Shuncha yashab bilgan eng buyuk haqiqatim mutolaa — nafas olib turganing holda sen rishgan eng buyuk, istagan vaqtingda yoningda hozir boʻluvchi baxt ekan!

Tushlar va “Shekspir xotiranomasi”

Bilasizmi, men baʼzan inglizcha tush koʻraman. Ham inglizcha ham ispancha tushlarim bor. Shu paytgacha tushlarim hech qachon bir tilda oʻlmagan. Ular ichra tillar sharq matosidagi ranglar kabi birma-bir boʻy koʻsataveradi. Michiganda yashagan paytimiz bir tush koʻrgandim. Ertasi kuni yonimizdagi odam sherigiga “Senga “Shekspir xotiranomasi” kerak emasmi? Arzonga beraman”, — deyayotganiga guvoh boʻldim. Uning aytayotgan xotiranomasi chindan Shekspir qalamiga mansub boʻlib, muallif uni 1616 yil, oʻlimidan bir necha kun avval yozib tugatgandi. Rostini aytsam, garchi hech qanday bogʻliqlik tarafi boʻlmasada, lekin negadir kechagi inglizcha koʻrgan tushimni mana shu Shekspirga doir savdolashuv bilan bogʻlayverdim. Men uchun Shekspirning nomi yonida sotaman, degan soʻzning boʻlishi oʻta fojeali hol edi. Men mazkur soʻzni kitobni falon pulga amashtiraman, deb tushunishga majburladim oʻzimni va boyagi savdogarni yonimga chaqirib oʻsha kitobni ikki yuz dollarga almashtirib oldim. Aynan oʻsha kuni Shekspir va uni olmon tiligatarjima qilayotgan tarjimon haqida hikoya yozdim. Hikoya qahramoni avval tushida soʻngra oʻngida Shekspir yaratmoqchi boʻlgan yangi dramalar bir-bir xayoliga oʻrnashayotganini va ohirida bu xayollar butun botinini zabt etganini sezadi. Birdan shuurida mavhum bir siymo gavdalanadi. Balki bu Chepman yo Ben Jonsondir? Kristofer Mrlo boʻlishi ham mumkin.shunday qilib u Shekspir xotiralarini nemischaga oʻgirarkan, oʻzi ham butkul Shekspirning asiri boʻlib qoladi va xushini yoʻqotib telbaga aylanadi. Tush va Shekspirning qanday bogʻliq ekanini tushuntira oldimmi endi? Qisqasi men La memoria de Shakespeare yaʼni “Shekspir xotiranomasi” orqali roʻyoviy quvvat naqadar dahshatli ekanini oʻzim uchun kashf etdim.

Xayoliy quvvat tushunchasi

Ha, xayoliy quvvat chindan butkul boshqa narsa. Taʼbir joiz boʻlsa u jismoniy jasoratdan ancha balandda turadi.

Nega bunday deyapman? Shukrki, menda biroz, zarradek boʻlsada xayol kuchi bor. Asarlarimni mana shu kuch va oʻqiganlarimning taʼsirida yozaman. Zero Emerson ham sheʼr faqat sheʼrdan soʻngina tugʻilishini bejiz eslatmagan. Yana xayol quvvati haqida. Masalan kamina biron narsa qoralarkan, koʻproq reallikka emas, balki shuurimga, ongostimdagi xayol siniqlari, tasavvur quyqalariga suyanaman. Oʻquvchi ham mening shunchaki xayol surayotganimni sezib turadi. Unutmang, kitobxon muallifning yolgʻon gapirayotganini his qilgani on kitobni yopadi. Siz unga hayot haqidagi zoʻraki haqiqatlarni emas, boya aytganimdek shunchaki xayol surayotganingizni bildiring. Axir u ham reallikdan zerikkani uchun kitobga tutingan banda-ku?

Men yozayotganim vaqt soʻzlarni unutaman va oʻzim aytmoqchi boʻlgan narsalarni soʻz ishlatmay, faqat oʻquvchining tasavvuriga tayanib maʼlum qilishni istayman. Darhaqiqat, mabodo biron kitob chindan yaxshi boʻlsa, siz undagi soʻzlarni butkul unutasiz. Shu bilan birga matn ohangini ham boshqarib turmoq lozim. Asar uchun syujet, metafora va yana boshqa detallardan koʻra eng muhim narsa bu toʻgʻri tanlangan ohang. Baridan avval oʻz sukunatingizga mos Ovoz topa oling.

Klassiklarni klassik qilgan narsa nima?

Menimcha kitobxon oʻzi oʻqigan asarni boyitmogʻi kerak. Yoʻq, matnni qorishtirish va undan adabiy boʻtqa yasashi emas, boyitishi kerak, deyapman. Fikri ojizimcha Shekspirning “Makbet” idan tortib “ Qirol Lir” igacha boʻlgan hech bir asarni yangilab boʻlmaydi, biroq Kolrij, Bredli va Gyotedan keyin yashaganlarning bitiklari bugungi kunda yangi ruhga muhtoj. Masalan Eliotning yozganlari ham maʼlum bir uslubda yozilgandan koʻra maʼlum bir uslubda yangilangan asar sifatida maydonga chiqdi. Qarang, siz biron klassikning bitiklarini oʻqisangiz, undagi hech bir soʻz tasodifiy emasligini, har bir detal yetti oʻlchab bir tanlanganini sezasiz.

Har bir oʻlkaning faqat oʻzigagina hos boʻlgan klassiklari boʻladi va uni oʻsha oʻlka aholisi oʻzgacha ehtirom ila mutolaa qiladi, oʻsha klassik yozgan asarlarning har bir soʻzidan chuqur maʼno topishga intiladi. Ammo kim bilsin, balki maʼno izlanayotgan jumlalar tasodifiydir? Balki muallif ularni faqat qogʻoz qoralash niyatida yozgandir? Achchiq haqiqatni tan olaylik, bugun klassiklar yozgan asarlariga emas, balki ommaviyligiga koʻra saralanayotir. Masalan bizda Sarmiyento atalmish yozuvchining “Fakundo” asari klassiklashtirilishi kerak edi, ammo uning oʻrniga Martin Fiyerro klassiklashtirildi. Xoʻsh, bu yozuvchini tanlagach adabiyotimizda qandaydir oʻsish boʻldimi? Yoʻq! Biz hamon oʻzimizni oʻzimiz aldayapmiz, xolos.

Kitobxonning kitobga munosabati

Kitobxonni alqab turish ham foydadan holi emas, chunki u kitobni ochib oʻqimaguniga qadar kitob oʻlik bir buyum boʻlib qolaveradi. Oʻqilgan kitob esa har qanday tiriklikdan ustun turadi. Agar siz kitobni toʻgʻri oʻqiy olsangiz va muallif ham uni risoladagidek yoza olsa, bu har ikki tarafning ham jaholatga qarshi ochilgan urushdagi buyuk gʻalabasi, deb oʻylayman. Unutmang, har bir asar homilador ayol kabidir. Undan yo estetik zavq va botiniy quvvat yo boʻlmasam koʻngil aynashiga mengzar nimadir tugʻilishi aniq.

Har bir kitobxon kitob oʻqirkan, uning muallifi bilan qaysidir maʼnoda jang qiladi. Bunda yozuvchi soʻzlar bilan, oʻquvchi esa oʻz tushunchalari bilan urush maydoniga otiladi. Shaxsan men har bir yangi asarga tish-tirnogʻigacha qurollangan jangovar qoʻshinga qaragandek qarayman. Qaniydi u mening tobora mahdudlashib borayotgan botinimni ishgʻol etib, qoliplarni parchalab tashlasa.

Sheʼr tarjimasi xususida

Siz nima deb oʻylaysiz, sheʼrni tarjima qilib boʻlarmikan? Koʻpchilik bunga oʻylab ham oʻtirmay yoʻq, deb javob berib qoʻy qoladi. Umuman olganda sheʼr tarjimasi yehrli jarayon va Yaratgan koʻngliga tarjima jununini solgan boʻlsa, har qanday tarjimon har qanday sheʼrni oʻz ona tilida mukammal ifodalay oladi. Masalan Janubiy afrikalik ulugʻ shoir Roy Kempbellning bir tarjimasini olaylik. U San Xuan de la Kruzning ispan nazmidagi marvarid, deya sanaluvchi “Ruhiyat oqshomi” nomli sheʼrini inglizchaga oʻgirgandi. Sheʼrning original matnida “Estando ya mi casa sosegada” — “orom olayotganida mening kulbam” degan satri bor. Tarjimon uni “… when all my house was hushed” — “farah ichra tin olganda mening kulbam” deya tarjima qilgan. Soʻz qoʻllashga eʼtibor qiling. Hushed — chindan juda chiroyli, oʻz zamirida orombaxsh, sukunatning inja shivilariga oʻxshash qandaydir oʻzgacha bir ohangni esga soladi. Mana shuni chinakam sheʼriy tarjima deydilar.

Oʻz asaringni oʻqiganda…

oʻsha payt ruhi jonimni yozish jununi egallab olgandi. men faqat yozdim. Yozganlarim bosilib chiqadimi, bu bilan qiziqqanim yoʻq. Faqat yozdim. Balki oʻsha paytlar yozmasdan faqat oʻqiganimda yaxshiroq boʻlarmidi. Bilmadim. Bilganim shuki, men oʻz yozganlarimdan hech qachon qoniqmayman. Rostini aytsam men yozgan hech qaysi asar oʻzimniki emas. Ular kamina oʻqigan asarlardan olgan badiiy taassurotlarim xolos.

Tildagi tafovutlar

Biror tilni oʻrganish oʻsha tilda soʻzlashuvchi odamlarning ruhiyatini oʻrganish demak. Ajabo, inglizcha “moon” bilan ispancha “luna” — oy soʻzi chindan bitta maʼnoni berarmikan? Menimcha unday emas. Bu soʻzlarning orasida biz sezmaydigan juda nozik bir tafovut bor. Zero biron tilni oʻrganmoq dunyoga, eng asosiyi oʻzinga boshqa bir tarafdan nazar tashlamoqdir.

Ingliz tilidan Mirzohid Muzaffar tarjimasi