Таниқли ёзувчи Аҳмад Аъзам умрининг сўнгги йилларида она тилимизнинг бой олами, кўп минг йиллик кечмиши, бугуни ва келажаги ҳақида куюнчаклик,сергаклик, жонсараклик билан ёзган мақолаларида кўтарган муаммолар, кузатишлар ва мулоҳазалар уларни мутолаа қилган ҳар бир онгли инсон юрагини безовта қилади. Адибнинг «Тил номуси» китобига кирган учинчи ва тўртинчи мақола билан танишинг. 1-2 мақолалар мана бу саҳифада.

Аҳмад Аъзам
ТИЛ НОМУСИ

Аҳмад Аъзам – ёзувчи, мунаққид. 1949 йили Самарқанд вилояти, Жомбой туманидаги Ғазира қишлоғида туғилган. 1971 йили Самарқанд давлат университетининг ўзбек ва тожик филологияси факултетини битирган. Шу йили Алишер Навоий номидаги музейда иш бошлаган. Кейин “Гулистон” журнали, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, “Совет Ўзбекистони санъати” журнали редаксияларида, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида ишлаган, сиёсий фаолият билан шуғулланган, “Бирлик” халқ ҳаракати ҳамраиси, “Эрк” демократик партияси бош котиби бўлган. Олий Мажлис депутатлигига сайланган (1999-2004 йиллар).
1995 йилдан Ўзбекистон телевидениесида бош муҳаррир, “Ўзбекистон” телеканали бош директори, “Ўзбектелефилм” студияси бош директори лавозимларида ишлаган. Ўзбекистон телевидениесида юзлаб кўрсатувлар ва ҳужжатли филмлар қилган, улардан энг машҳурлари: “Ўзлик”, “Халқнинг кўнгли”, Тўртинчи ҳокимият” . “Ойнинг гардиши”, “Бу куннинг давоми”, “Асқартоғ томонларда”, “Соясини йўқотган одам”, “Ҳали ҳаёт бор” деган насрий асарлар, “Масъул сўз” деган адабий-танқидий мақолалар тўпламлари, “Ўзи уйланмаган совчи”, “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” романлари чоп этилган.
Аҳмад Аъзам 2014 йил 4 январь куни вафот этди.

ТИЛИВЗАНИ МАҚИВОППИЗА?
Учинчи мақола

Ўзбек халқ тили – улкан, у Марказий Осиёда катта бир ареални қамраб олган, бугунги кун у қирқ миллион, балки кўпроқ одамларнинг она тили. Адабий тил унинг ичида – мисоли давлат ичидаги давлат, бу давлатнинг асоси эса Ўзбекистонимиз, қўшни давлатлардаги ўзбеклар асосан ўз шева ва лаҳжаларида сўзлашадилар; адабий тилнинг улардаги ривожи жуда кўп жиҳатдан бизга боғлиқ, бизда адабий тил давлат мақомида ҳамда қонун ҳимоясида ва боис бу тилни асраб-авайлаш, тоза сақлаш, чет тиллар таъсирини бир меъёрга келтириш зарурияти бизнинг, кўпроқ қалам аҳлининг зиммасида.

Мақоламиз мавзуи шу мазмунда.

Авом тилнинг ривожи асрлар давомида табиий кечди, ўтган аср бошларигача арабий ва форсий тиллар билан доимий мулоқотдан бошқа унчалик таъсирларга учрамаган; адабий тил эса авом тили, қора тил (ҳам улкан, ҳам ишлов берилмаган, ёмби маъносида) чашмаларидан чиқадиган зилоллардан йиғилиб, асрлар мобайнида сайқал ишлов берилиб, сайқал топган ва бугунги замон талаби билан яна ҳам шева неъматларидан озиқланиб такомилда келаётган наҳрул ҳаёт.

Халқ тилининг насли тоза бўлади, четдан кўп оқова қўшилиб, усти лойқаланса-да, туби тиниқлигича қолади. Оқованинг лойқаси ҳам вақт ўтиши билан чўкади, шу туб оқимга аралашиб кетади. Лекин кўп қуйилаверса, уни ҳам бўтана қилади, қайта тинитиш учун не-не йиллар, балки асрлар керак бўлади. Йигирманчи аср бошларидан бери тилларнинг аралашув жараёни бир текис муқаррар кечаётгани учун нотоза сувни ичишга кўникиб боряпмиз, тил тамини билишимиз сусайган. Бу эса тафаккурни тўмтоқлаштиради.

Авом сарфу наҳв қоидаларини атайлаб ўрганмайди, бунинг унга зарили ҳам йўқ, унинг тили табиий туғма, у тил қоидаларидан махсус дарс олмаган ҳолида ҳам бу қоидаларга тўқис амал қилади. Яна ҳам тўғрироғи, табиий тил жараёнини илм учун биз – …шунослар қоида-қолипга солиб ўрганамиз, назария билан мезон-меъёрларга соламиз. Айниқса кейинги йлларда шу мезон-меъёрлар билан ҳам ишимиз бўлмай қолди.

Авом тилини, дўппини ечиб ўйласак, халқнинг ўзи бузмайди, бузадиган ёт истилоҳ-ибораларни бу тирик оқим устига биз – қалам аҳли сочамиз, халқ эса уларни ўз талаффузига мослаб, сўзлашув нутқига қўшиб олиб ишлатаверади. Мана, масалан, “варақа”, “хурушип” (кампирлар “қуруқ чўп” ҳам дейди), “карчўпка” сўзларининг асли русчада нима бўлганини бирдан англаш қийин: “варақа” “ворохоочиститель” (кўсак чувиш ускунаси)дан, “хурушип” ё “хурушчўп” – “Хрушчёв”… “Карчўпка”ни болалигимда ғўзанинг чўпини илдизидан қирққани учун ўзимизнинг “чўп”дан олинган деб ўйлар эдим, бу сўз “корчёвка”, “корчеватель”дан экан. Матбуот тилидан ўзимиздаги сихмола “борона” деб кирган, халқ “барана” деб қўллайверади. Кенг омма учун бегона сўз кириб келдими ё ўз сўзини бузиб ишлатяптими, унча фарқи йўқ, истилоҳ ўз вазифасини бажарса кифоя, луғавий маъноси сўзнинг аъмоли бўлаверади. Тилимиздаги талаффуз қонуниятлари билан ҳисоблашмай қандай бўлса, шундайлигича киритилган сўз-атамаларни халқ ўз лаҳжаларига мослаб олган. Бу ҳам ғалати жараён – жуда кўп ҳорижий тилларда чет сўзлар тубжой аҳоли (титул миллат) талаффузига мувофиқ қилиб истеъмолга қиритилади, биз эса ҳатто бошқа туркий тиллардан ҳам фарқли ўлароқ, асл ҳолида, ҳатто бирон товуш ҳарфини ҳам ўзгартирмай оламиз: “эмпириокритицизм”, “компиляция”, “коммуникация” ва ҳ.қ. Биз қалам аҳли “цемент” деб ёзамиз, халқ эса “семон” дейди, биз “целлофан” деб ёзамиз, авом эса “салафан” деб кетаверади. Халқнинг айтгани тўғри, чет атамани унинг талаффузига зўрлаб тиқиштирган бизники нотўғри. Япон насронийлари Исо алайҳиссаломни ”Эсу Киристо” (“Эсу Киристо-сама”) деб ўз талаффузларига мослаб ёзадилар. Бу билан ўзлари сиғинадиган Иусус Христосга шак келтирган бўлмайдилар-ку. Биз ҳам рус тилиданми, бошқа тилларданми бизда ўзи бўлмаган, муқобил атамаси йўқ истилоҳларни тил талаффузимизга мослаб олсак бўлмайдими? Хўп, дейлик, “целлулоид”ни ким шундай талаффуз қила олади? “Эмпириокритицизм” деган мўътабар мафкура сўзини барибир “импракратизм” деб кетган эмасмидик? Ёзмада бир хил ёзиб, оғзакида бошқача талаффуз этиб, тилимизни қийнаб бораверамиз.

Чет истилоҳларни шундайича қиритиш она тилимиз ифода бойликларини қашшоқлантиради. Бу бойликлар ичида товуш талаффузи ҳам алоҳида ўрин тутади. Мен бу билан ўтмишда қолган атамаларга қайтиш керак демоқчи эмасман, бунинг иложи ҳам йўқдир энди, лекин тилимизда шунақа сўзлар билан бирга уларнинг оҳори, товушнинг ўзидаги қадрдон маъно кенгликлари ҳам орқада қолиб кетяпти, яъни тилимизда сўз бойликлари истеъмолдан чиқиши баробарида ифода имкониятлари ҳам торайиб боряпти. Кўплар “Байрут”ни “Бейрут”, “Баҳрайн”ни “Баҳрейн”, “ўтар”ни “отар”, Балужистон”ни “Белужистон”, “Тиёншон”ни “Тяншан”, “Қорақурум”ни “Коракорум”, “Байтуллоҳ”ни “Бетлехем”, “Дамашқ”ни “Дамаск” деб талаффуз қилишда унча фарқ кўрмайдилар, худди “борларинг”, “келларинг” (мас., “Бу ерда турмаларинг”) адабий тилга хилоф эканини билмасликка олишдек, лекин айни шу талаффузда миллий тил оҳанглари, шу оҳанглар уйғотадиган шуурости сезимларигача бузилади. Мана, сингармонизм йўқоляпти, унинг йўқолиши тугул, ўзи ҳақида ҳам тасаввур ҳам йитиб кетяпти ва бунинг оқибати ўз навбатида фикр ифодасини камбағалантиряпти.

Германиянинг “Олмония”, “Ливан”нинг “Лубнон”, “Болгария”нинг “Булғористон” бўлгани хотирамиздан ўчяпти, энди ўзимиз ҳам “Миср”ни “Египет”, “Ҳабашистон”ни “Эфиопия” дейишга ўтиб кетяпмиз. “Иерусалим” “Қуддус”ни, “Алжир” “Жазоир”ни сиқиб чиқаряпти. “Венгрия”нинг “Мажористон”, венгрларни “мадяр”, “мажор” бўлгани ўтмишга чўкди. Нимага “Ҳолландия”ни ўрисча ёзиб, ўрисча талаффуз қилиб тилимизни зўрлаймиз? Нима учун хорижий истилоҳларни рус тили орқали икки айлантириб ёзишимиз керак? Муқобили ўзимизда мавжуд атамаларни ҳам рус тилидагисини оламиз, ўзимизда “ҳ” товуш ҳарфи бўлгани ҳолда рус тилидаги “г” товуш ҳарфини қўллаймиз. “Гонконг”, “Гейне”, “Гёте”… Бунақа ном, атамаларни санасак бир қоп бўлади.

Ўрганиб кетганимиз боис эътибор қилмаймиз: ўтган аср бошларидан русча эгалик қўшимчаси “-ов”нинг кенг ёйилиши (туркшуносликда асли бу туркий “-эв” (уй, уйи)дан олинган деган қараш ҳам бор) исми шарифни айтишда талаффузни, ёзувда товуш ҳарфларини ўзгартириб юборди. “Орипов” деб ёзсак-да (“Орифов” деб ёзмаймиз), “Орипуф” деймиз. “Фаттоҳов”ни эса эсини тескари қилиб юборамиз: “Паттахип”. “-ов” қўшимчаси ўзидан олдин келадиган истилоҳларни ҳам бузиб ёзиб, бузиб айтишга олиб келади: “Муҳаммедов”, “Маҳаметов”, “Аҳмедов”, “Порсайип”, “Ибрагимов” . Мазкур қўшимча бари бир талаффузда тилимизга эш бўлмай. “-ип”, “-уп“,”-уф” тарзида тилга тўғрилаб талаффуз қилинади. Талаффузга ҳам нимага босим ўтказмоқчи бўламиз, тушуниш қийин.

Тилларни унификация қилиш, олис келажакда улар қўшилиб кетиб, битта умум бўлиб қолади деган ишончми, луғатчиларимиз ҳам анча ўринларда тескари ғайрат кўрсатганлар. Эллик тўққизинчи йилги ўзбекча–русчса луғатда “Мўғўлистон” – “Монголия” дейилиб, ўзбекча асл истилоҳ – “Мўғулистон” эскирган тоифага киритилиб, “монголлар”, “монголга оид” деб замонга мосланган бўлса, саксон учинчи йилги русча-ўзбекча луғатда умуман тушириб қолдирилган. Яъни “Монголия” – “Монголия”, вассалом! Шўро даврида зимдан юритилган тил сиёсатининг оқибатими, “Вавилон”ни “Бобил” деб эскирган атамалар қаторида унутишга ҳозирлаб қўйилган. “Балтика” – “Балтика”, “Бальтийское море” – “Балтика денгизи” деб ёзилиб, “Болтиқ” истилоҳи қавсга олиниб, бунинг ҳам ковуши тўғриланган.

Баъзан луғатчиларни ҳам тушунолмайсан: “мыс Доброй Надежды» – «Яхши ният буруни», «Берега слоновой кости» – «Фил суяги қирғоқлари” деб ўзбекчага ўгирилган бўлса, мас., “Драконовые горы» – “Дракон тоғлари” деб ағдарилганки, тилмочликнинг тамойил-тайини бўлганми ўзи деган шубҳага борасан киши. Бу луғатлардан мақсад ўзбек тилининг сўз бойликларини очиб беришми ё тилимизга рус тилини киритишми деб гумонсираб, луғат заҳматкашларида миллий орият туйғуси жуда заиф эканига амин бўласан.

Талай-талай байналмилал истилоҳлар энди ўзимизники бўлиб кетди. Албатта, кўпининг тилимизда муқобили азалдан бўлмаган. Эски луғатлардан уларга муқобил ахтариш бефойда, лекин атамани ўз тилимиз бойликларига суянган ҳолда янгидан ясаш мумкин, луғатларимизда эса бунинг терси: истилоҳни тайёр ҳолича ўзга тилдан кўчирадилар ёки муқобилини излашга эриниб ўзлари мафҳуман таржима қилиб қўя қоладилар: “гусь – эркак ғоз”, “витрина” – “витрина”, “магазин витринаси” (“пешойна” ёки “пештахта”, “дўкон”ни гўё билмайдилар).

Чет тиллар олдида ўз тилимизни, унга давлат мақомини берганимиз билан, паст кўриш урф бўлиб боряпти. Мисол учун, шаҳримиз кўчаларига бир қараанг! Учрашув, конференцияларнинг таклифнома ё дастурларини олайлик: инглизча ё русча таржимаси бор, ўзбек тилида ёзилган қисми ҳам ё инглизча, ё русча терминларга тўлиб тошган. Йиғин танаффусида бериладиган бир пиёла чойни “кофе-брек” деб кетдик, “чойтатил” дейишга қишлоқилигимиздан уяламиз.

Бепарвомиз. Мана, «мышка», «презентация», «лайк» («лайк қилмоқ»), «парол», «логин», «онлайн», «блог», «пост» «статус», «мобил версия», «домен», «интернет–провайдер», «оператор», «модератор», «спам», «е-майл», «сайт-вебсайт», «чат» ва ҳоказо шундай ўнлаб атамаларни қандай бўлса, шундайича ўзимиз қиритяпмиз, буларнинг анчаси ўзбек тилида муқобилига эга, йўқларини эса бор сўзларимиздан яратишимиз мумкин. Лекин оғзи қийшиқ бўлса ҳам бойнинг ўғли гапирсин деб, четкиларга тилимиз тўридан жой беряпмиз.

Кўп хорижий атамалар адабий тилга сингиб кетган, лекин авом тилида кам қўлланади. Бу ҳам табиийдек туюлади. Масалан, “шимол”, “жануб”, “шарқ”, “ғарб” атамалари асосан ёзма нутқда, илмий маъруза, маълумот бериладиган ҳолатларда кенг истеъмолда, аммо ҳали-ҳануз сўзлашувда унча кўп қўлламаймиз. Авом ҳали ҳам “кунботиш”, “кунчиқиш”ни маъқул кўради, шеваларда эса ана шу тўрт арабий истилоҳнинг соф ўзбекча муқобиллари бор: “чиқиш”, “кунчиқиш”, “ботиш”, “кунботиш”. “кунтуғар”, “тўманбет” (ғарб) “орқабет”, “орқовул” (шимол, баъзи шеваларда ғарб ҳам), “манглайбет”, “ўнгбет”, “кунюрар” (жануб), “обқора” (жануби ғарбий) ва ҳоказо (мас., қозоқ тилида “шиғис” – шарқ, “батис” – ғарб, “ўнгтустиқ” – жануб маъносини билдиради ва бу атамалар ҳозирда қўлланади: “Ўнгтустиқ Қазақистан” – Жанубий Қозоғистон). Мана бир-икки мисол: “Кун юрарга уч чақирим юрсанг, етасан”, “Обқоранинг шамоли турдими, ҳаво ёғади”, “Кунчиқар ёришибди” – ҳар бир сўзи юқумли-суйкумли, ҳар бир товуш ҳарфи қадрдон лўнда-йиғноқ жумлалар. Адабий тилда бу хил “эскирган” истилоҳларимизни кейингилари билан мувозий тарзда, масалан “тўманбет, яъни ғарбдан”, деб ишлатсак, шу тарзда тил бойликларимизни янада тиклаб бориш мумкин-ку.

Йўқ, замон талаби деб ёпишиб қолганмиз, “туппа” минг йиллик таомимиз бўлса-да, “лапша”да ой кўрганмиз, ҳар куни ўн марталаб “лапша”ни реклама қилаверамиз. Қизиқ, ўзимизда мавжуд истилоҳлар ўрнига ўрисчасини қўлламасак, отамиз уришадими!

ТВ-радио тили алоҳида мураккаб тил, у кенг оммага айтилади ва омма билан доимий мулоқотдалиги боис бу тил адабий тил билан сўзлашув тили ўрталиғидаги мартабада бўлади, ундаги нутқ ишлов ишлаб берилиб, тажрибадан ўтиб, туриш, ярим туриш, хатбошилардан тортиб ўқишда урғуларнинг жой-жойига қўйилишигача қоидалашган тил. У қанчалик равон, жонли тилга қанчалар яқин бўлса, унга ишлов берилганини тингловчи шунча сезмайди. Лекин эшитувчи сезмас экан деб сидирғасига, нафас ростланмай, суриб кетавериш инсофдан эмас. Атай шевада “воттилаш”, “маған-саған”, “буйтиб-шуйтиб”, “галди-гатти” қилиш (ТВ-радиода шевада гапирган одам атайлаб қилади, чунки у мактабда адабий тилда ўқиган, балодай билади ҳам), ўзидан бошқа шеваларга беписандлик, умуман элга беҳурматлик, калтабинликдан бошқа нарса эмас. Шунинг учун ҳам экранда гапирган одамнинг ҳатто талаффузидаги шева ҳам эшитганнинг ғашига тегади. Ҳали бу мавзуга қайтамиз ҳам.

Бугунги кунда чет сўзлар ёзма адабиёт, матбуот, оммавий нашрлар, радио-ТВ, кўчанинг ёзув ва шиорлари, реклама матнлари орқали кириб келаётир. Бир-бир ярим аср бурун авом тили ҳар бири нисбатан иҳоталанган шевалардан иборат бўлиб, адабий тил асосан битма китобларда муҳрланган, истифодаси мактаб ва мадрасалар таъсирига боғлиқ кечган, бошқача айтсак, ахборот-коммуникация кўламининг торлиги адабий тил тараққийсига ҳам унча эрк бермаган. Тошбосма матбаанинг пайдо бўлиши газетачилик ривожига олиб келди ва натижада адабий тилнинг истифода кўлами ҳам кенгая бошлади. Газета-журнал, китобларнинг кўплаб чоп этилиши, кейинроқ радио, ундан сўнг телевидениенинг пайдо бўлиши адабий тилни умумтасарруф миқёсга олиб чиқди. Жумладан матбуот ва телевидение кенг халқ оммасини қамраб олди, ОАВ адабий тилда бўлиши лозим ва лобидлиги боис, бугунги кунда ўзи шу тил ўргатувчи мартабасига қўтарилди. Бурунда шоирлар олдинги битмалардан, бахшилар халқ орасида юриб адабий тилни (минг афсуски, эндига келиб шева бойликлари каби фольклор тилини ҳам адабий тилдан сал мундайроқ кўрамиз, унинг хазинасига маҳлиё бўлганимиз ҳолда, адабий тилдан жуда кам фойдаланамиз) ўрганган бўлса (бу гап ҳам ҳаводан нафас олган деганга ўхшайди), бугун эса ўргатувчиликнинг асосий юки ОАВ, хусусан радио ва ТВнинг зиммасига тушяпти.

Қизиқ бир ўрама ҳалқа ҳосил бўлади. Мана, луғат изоҳида ёзадилар: “Кам қўлланадиган, эскирган, диалектал ва фольклорга оид сўзларнинг ҳозири ўзбек адабий тилида мавжудлигини тасдиқлаш, уларнинг индивидуал қўлланишини кўрсатиш учун, зарур ўринларда, ўзбек бадиий адабиёти фольклор ва матбуотдан цитаталар келтирилган эскирган ва диалектал сўзлардан ўзбек совет ёзувчилари асарларида кўп учрайдиганлари кўчма маънода ишлатиладиганлари ёки мақол ва маталлар таркибида учрайдиганларигина олинган сўзлар ёнига тегишли пометалар қўйилган.” Бу изоҳнинг икки жиҳатига эътибор қилинг: “ўзбек бадиий адабиёти, фольклор ва матбуотдан цитаталар келтирилган эскирган ва диалектал сўзлардан ўзбек совет ёзувчилари асарарида кўп учрайдиганлар ё мақол ва маталлар таркибида учрайдиганларигина олинган сўзлар ёнига помета қўйилган” – яъни буларга аҳамиятсиз деган мамну тамғаси босилган: иккинчи жиҳати луғатда сўз шунақа тоифаланган бўлса, демак кўпи “эскирган”, “китобий”, “областной” сифатида сафдан чиқарилиб, тил бойликлари торайтирилган, оқибатда “бадиий асар — луғат – бадиий асар” тор ўрамаси юзага келган ва бу ўрама ҳозиргача очилай демайди. Шеваларимиздаги сўз бойлиги ҳар бири ўз элатининг кўчасида беэътибор қолган. Ҳолбуки адабий тил шева, диалект, лаҳжалардаги сўз заҳиралари ҳисобига тинмай бойиб, ривож топиб бориши керак. Ишлатилмай ётган заҳиранинг кўлами ниҳоятда кенг. Ҳатто адабий тилга асос қилиб олинган қарлуқ-чигил-уйғур шеваларининг (фонетика Тошкент, грамматикаси Фарғона шеваларидан) ўзидаги ранг-баранглик ҳам ҳали тўлиғича ўрганилмаган. Сиз Т.Нафасовнинг “Қашқадарё халқ сўзлари”, Б.Тўйчибоев ва Қ.Қашқирлининг “Зоминнинг тил қомуси” деган фидойи тадқиқотларини яна бир ўқинг, не-не сўз бойликларимиз қаерларда кўмилиб ётганига ўзингиз гувоҳ бўласиз. Биз эса шевада воттилаб ё галди-гаттилаб, маҳалламизни дунёга олиб чиққандек ғўдаямиз. Асли бу миллатнинг бирбутунлигига қарши ишлаш, ҳа, ҳа, зараркунандалик эканига ақлимиз етмайди ё кибримиз дилимиз кўзини кўр қилган.

Яна мисоллар оламига қайтамиз.

Айни пайтда чет сўз, ибораларнинг ўринли-ўринсиз тарзда истеъмолга кириши, гап таркибида сунъий ифодаларнинг пайдо бўлиши чет тиллар таъсири ва коммуникация оқибати ўлароқ тилимизнинг бузилиш ҳолатларининг авом тилигача кириб бориши ҳам шулар туфайли. Мулоҳаза учун рекламадан бир мисол: “Узоқ ва қулай ҳаёт қечиринг!”. Бунақа масхараси ўзига эш жумлаларни ҳар куни ўнларча марта кўрамиз, эшитамиз, фикри балоғатга етмаган бола-ёшларнинг қулоғига қуямиз (биз сўз усталари). “Истаган жойимдан ўп!” – э бетингдан бузулгур, деб юборгинг келади! “Буни билишни хоҳлардим деб ўйлардим”, “Аксарият буғучалар шу ерда дунёга келишади”, “Бу ҳудудда жуда иродали жонзотлар яшашади”, “Улар (яъни пашша) бу ерларда кўлдан кўлга учиб ҳаёт кечирадилар”, “Оддий кўз билан ҳам бу бетакрор манзаранинг шоҳиди бўлиш мумкин”, “Бу заминнинг мусаффо осмонида Анди кондорлари парвоз қилишади”, “Гоби бўрилари қувлашади” (туяни), “…бўрилар фойдаланишади”, “…бўрилар бўғизлашади”, “Деворларга ишлов берилган сомон қатлами емирилиб тушган”, “Қалъа деворлари лойдан тикланган”… – бу қанақа тил ўзи? Шу жумлаларни ёзган, ўқиб бераётганларнинг ўзи бирон ерда ўқиганми экан?! Ғазабингиз келади, хунобингиз ошади, лекин бу жумлалар четнинг масаллиғидан ўзимиз пиширган ош – ўзимиз ичяпмиз.

Ғализ жумла, хато сўзни қанча кўп гапирсирсангиз, шунча кўникасиз, ғализ-хато экани билинмай қолади. Қулоқ ўргангани, кўникканимиз боис учун шуниси табиийдек туюлади, сиртдан ўзбекча, лекин бир разм солинг: биринчиси “Я хотел бы этого знать” иборасининг жуда беўхшов ўгирилиши; ундан кейинги жумлада ҳайвон кўпликда айтиляпти, “буғучалар” деб “оленёнки”дан шундоқ ағдариб қўя қолинган; шуни “Аксарият буғу шу ерда болалайди”, деса бўлмайдими? Ундан кейингисида яна шу: ҳайвон кўплик феълида ҳудди сизлангандек; “ирода” инсонга, ҳайвонга эса “чидамли” (яна бир иккита чиройли сўз бор, эсимга келмаяпти) нисбатан қўлланади. “Бу ерлардаги жонзотларинг жони қаттиқ” деса одамга сал тушунарли бўлармиди? Бўри(лар) қандай қилиб фойдаланишади? Бир нарсадан фойдаланиш учун ақл бўлиши керак-ку. Бўрилар қувлашиб ўйнашмаяпти, балки ўлжанинг изига тушган, уни қувлаяпти. Кейин, бўри туяни одамга ўхшаб пичоқ билан бўғизламайди, бўғизлаб кетади. Тўғрироғи, бўри туяга “тегинади” ёки уни “олади”.

Навбатдаги жумлани ўзимиз гапиргандек осонгина қилиб “Деворнинг сомон сувоғи кўчиб тушган”, охиргисини “Қалъа девори пахсадан (тикланган)”, десак бўлмас эканми? Рус тилида “пахса”нинг муқобили йўқ, уларда лой ҳам, унинг қуритилгани ҳам, тупроқ ҳам “глина” дейилади (“глинобытная стена» – “пахса девор»). “Оддий кўз” дегани нимаси, Анддан бошқа “Анди” тоғи ҳам борми? Кондорлар парвоз қилади, “қилишади” эмас! Пашшалар “ҳаёт кечирадилар”ми?

Бундай ўйлаб қарасанг, кўпинча муқобили бўлатуриб, баъзи ҳолларда эса иложсизликдан киритилган ёт сўзларнинг унча ҳам зарари йўқдек туюлади, лойдан тикланган, деса нима бўпти, одамлар тасвирда пахса эканини кўриб турибди-ку, “матрас” “тўшак”ка нисбатан тушунарли, ҳам аниқ, ҳамма нима деса, шуни қилайлик-да. Энди “барана” (“борона”)дан “сихмола”га қайтиб қанча барака топардик! Силовсин билан қорақулоқни кўрмаган бўлсак, фарқини билмасак, иккови ҳам йўқ бўлиб кетаётган бўлса, уларни “ёввойи мушук” деганимиз ўнғайроқ эмасми? (Бир фильмда русча “каракал” ўзбекчага “каракол” деб ўгирилган, оппа-сон, қулай — икки тилда ҳам бирдек тушунарли! “Қорақулоқ” деб қишлоқча чўзиб юрадими!) Олдинги луғатлардан бирида “двойник” — “ҳамафт”, “ҳамбет” деб таржима қилинган экан (“бетдош”, “афтдош” демабди ҳам яхши). Ўшанақа таржималардан русча атаманинг ўзи яхши эмасми? Мен шу баъзи луғатларни варақлаб талай атамалар таржимаси луғатчиларнинг ўз ижоди эмасмикан деган шубҳага бораман. Масалан, “Серна – тоғ кийик, қора эчки”. “Серна”нинг туби туркий эмасмикин, йўқ эса қора тилда “тоғ кийик”, демайдилар, кейин бу ўзи кийикми, эчкими, унинг аниқ бир атамаси бўлиши керак. Балки турдошлиги бордир, лекин бизда кийик билан эчки фарқланади.

Ўз тилимиз, шева сўз бойликларига эътиборсизлигимиз туфайли, масалан, оҳу, кийик, марал, буғуни фарқламаймиз. Сайғоқни бир “сайгак”, “кийик” деймиз, бир “оҳу”, унинг номини ҳам русчадан ўзбекчалаштирганмиз (русларнинг ўзи биздан олган шекилли), йўқ эса асл истилоҳлари бор: “бўка”,“оққуйруқ” (Америка қитъасидаги оққуйруқ билан аралаштирмаслик керак). “Кийик боласи” деймиз, “қуралай” эса фолклорда қолиб кетяпти ё кўчма маънода ишлатилади (“қўзлари қуралай”). Бир фильмда гну антилопаси “гну оҳуси” деб таржима қилинди. Гну – гавдаси қорамолдек, шохи ҳам буқа шохи менгзаш йирик ҳайвон, биз эса оҳуни нозик кийик сифатида тасаввур қиламиз. “Чиябўри ё шоқол боласи” дейилади, халқ эса “войвояк” дейди. Асл муқобилини билмайгандан кейин ҳар мақомга йўрғалашнинг нима кераги бор: “ҳайвонларнинг кўпайиш мавсуми” эмиш! Бу фасл луғавий маъносида ҳам кўпайиш мавсуми эмас, куйга келиш, куйикиш, илиқиш, қочиш палласи. Кўпайишнинг жониворларнинг турига қараб, “қўзилаш”, “қулунлаш”, “кучуклаш”, “болалаш” каби ўрнида қўлланадиган истилоҳлари мавжуд. Матбуот тилидаги беўхшов “қўзилатиш мавсуми”ни халқ соддагина қилиб “тўл” дейди-қўяди. “Ёмғирлар мавсуми” эмас, “ёмғир мавсуми”, аниқроғи “ёғин мавсуми”, яна ҳам аниқроғи “ёғингарчилик”, авом тилида бундан ҳам тўғрироқ – “ҳўлгарчилик”.

Муаммонинг яна бир жиҳати бор. Мен ҳужжатли фильмларни жуда ёқтираман, кўп кўраман. Турли мамлакатлардаги одамларнинг туриш-турмуши, ҳар хил юртларнинг табиати, ҳайвоноти, набототи ҳақида. Бу фильмлар чет элларда жуда катта меҳнат, ундан кам бўлмаган маблағ билан яратилади. Бир пингвинни суратга тушириш учун қаҳратон Антарктидада ойлаб қолиб кетадилар ва бу парранда ҳақидаги жилд-жилд тадқиқотлар устида кўз нурини тўкадилар. Наҳангни тасвирга тушириш ва уни гапириб бериш учун у билан, билмайман, ҳаётни гаровга қўйиб, қанча вақт бирга сузадилар. Наҳанг борасидаги жами адабиётни титкилаб чиқадилар, бошқалар яратган фильмларни кўриб оладилар. Э хуллас, бу фильмлар минг машаққат билан юзага келади ва шу машаққатлар самараси ўлароқ тасвирлари кўримли, мазмуни маълумотларга бой, таржимасига қараб тахмин қилсангиз, яратилган тили ҳам гўзал. Хорижий телеканалларда яратилган ҳужжатли фильмларни рус тилига қилинган таржималарда кўраман, уларда ҳар бир гиёҳ, ҳар бир ашё, ҳар бир жонзотнинг ўзига хосликларини айтибгина қолмай, номигача, маҳаллий аҳолининг ўзи нима дейди, рус тилидаги муқобили қандай, барчаси аниқ-таниқ. Лекин биз бунақа асарларни устидан суваб олашовур ағдараверамиз. Яйдоқ далами, демак, чўл, қумлими, демак, қум саҳроси, чўлми, унда чўл – вассалом! Атамаларнинг ҳар хиллиги, ифода ранг-баранглиги, сўз бойликлари нима керак, одамлар тушунса бўлди-да! Тоққа хос сўзларни билиб, нима, тоғчи бўлармидик! “Маҳобатли”, “осмонўпар” деб қўшиб қўйсак етмайдими!. Биттаси “жонсиз чўққилар” деб ўқияпти, ҳеч бўлмаса, ўрисчасини яхшилаб уққан бўлса экан: “безжизненные скалы»ни шундай ўгириб, чўққини ўлдига чиқарибди. “Бўзқоя”, “бўсқиё”ни билмасангиз, жилла қурса “яланғоч қоялар” деб ўгиринг, барака топгур!

Халқнинг ўзи қўйган атамалари аниқ-таниқ, содда ва ихчам бўлади.

Масалан, тоғнинг баданд чўққисини “осмонўпар қоялар”, “кўкка бўй чўзган” деб бўяб-бежаб чўзмайди, “нурама” деб қўя қолади (“нурама” қорли ё яйдоқ чўққининг нур қайтаришидан олинган бўлса ҳам бордир, яна билмадим). Чўққи учи – нураманинг шакл-шамойили, ўрнига қараб “қироқ”, “хорра, “ҳуччи”, “сала”… каби бир нечта муқобили борки, ҳар бири муайян ўшанақа чўққи ё қоя учини билдиради. Халқ “тоғнинг қиялик жойи” демайди, балки “эниш” дейди, энишнинг майда тош қопланганини лўнда қилиб “чағил” дейди (“Чағил қизима ер бўлади” – бу лўнда ибора маъносини бериш учун қанча ортиқча сўз ишлатамиз биз). “Тоғ бағридаги ингичка йўл” битта атама билан “чизиқ” деб айтилади.

Нима бу: нуқул “тоғ”, “қоя” (ё чўққи”), “дара”, тоққа тегишли бошқа атамалар йўқми, деб эринмай луғат варақладим, қаранг, қанча атама-номларга дуч келдим: “қироқ”, (қоянинг усти, “Ой туғади қироқдан”), “ҳуччи” (қоя учи), “ширам” (узунасига чўзилган қоя), “сала” (чўққининг уч қисми), “қасноқ” (дараларининг айлана нуқтаси), “қат” (қир, чўққининг баланд учи, унда фақат архар юради), “қатал” (ёлғизоёқ йўли бўлган эниш), “чуқун” (тоғли ҳудудлардаги табиий чуқурлик, яшин уриб чуқур бўлган жой), “чағил” (майда тошли қия ёнбағир), “чунгул” (дара ичида юриш қийин, чуқур-чоп жой), “қасаға” (қуйидан юқорига кетган қат-қат ясси тош уюми), “қиррак”, “қисилчанг”, “қоязов”, “чағал”, “чағат”, “чийир”, “чинг”, “чалтов”, “таранг”… етар, а?

Чўққи тоғнинг энг баланд нуқтаси, у бир тоғда битта ё бир нечтагина бўлади, қоя эса ўнлаб, минглаб ҳам бўлиши мумкин. Рус тилида “вершина” билан “скала”ни фарқлайдилар, таржимонларимиз эса аралаш қўллайверадилар. Худди шундай “скалыстие горы”ни “қояли тоғлар” деб ўгираверадилар, ҳолбуки тасвирда кўриниб тургани фақат битта тоғ, уни “қояли” деб айтиш ортиқча. Ясси тоғнинг эса ўзбек тилида ўз атамаси бор. Албатта, бу атамаларни, табиийки, билмаймиз, чунки тоғда яшамаймиз, ҳар куни тоққа чиқмаймиз. Шу боисдан тоғда ўсадиган “умрзоқгул”, “эрбаҳоси”, “эчкимчак”, “шатраж”, “қораяпроқ”, “қарғатирноқ”, “қизилпойча”. “айиққулоқ”, “шаппа”, “белдирғон”, “бирсепар”, “бирчаноқ”, “абрик”, “далачой”, “каравуш”, “бўймодарон”, “дармана”, “дасторбош”, “гулдавғач”, “дўғбўйин”, “қилқанот”, “чиранак”. “тошбақатол”, “жанжабил” (“занжабил”), “игир” каби ўнлаб гиёҳларнинг (аксарияти доривор) номидан ҳам бехабармиз (мен ҳам бу атамаларни Т.Нафасов, Б,Тўйчибоев, Қ.Қашқирлининг китобларидан тергилаб олдим ва ҳеч бўлмаса бир ёдга олиб қўяйлик деб, завқ билан санаяпман)… Албатта тоғчи одам ё мутахассис бўлмаса, бунақа атамаларни эслаб юриш мушкул, шарт ҳам эмас. Лекин шу гиёҳу ўту ўланлар ўз тоғларимизда ўсиб ётибди. Тоғ ва унинг наботот дунёси ҳақида фильм бўладими, мақолами, китобми таржима қиладиган тилмоч буларни билиши, жилла қурса, луғатлардан излаши керак. Луғат тузувчилар ҳам муқобилларни ўзидан урчитмай, эски луғатларга суяниши, шева бойликларидан изланишлари лозим.

Мана, масалан, энди кераксиздек бир мисолни олайлик. Шевада уйурбов – уюрбоғ истилоҳи бор, бунинг изоҳини қаранг: “қора уй тувурлиғининг бошига тикилган тасма”. Энди бунда “тувурлиқ”ни билмаймиз. Унинг ҳам изоҳи бор экан: “Қора уй эрганаги билан тувур боғланган қисмидан кераганинг чий ёйиладиган қисмигача ёпиладиган тўрт бўлак кигиз”. Энди “эрганак” – “қора уй, мол қўра, қўтонларнинг эшиги”. Хўп, “чий”, “қора уй”, “мол қўра” тусмол биламиз. Қаранг-да, қанақа истилоҳларни билмаймиз, ишлатмаймиз: “қошғари”, “қушоёқ”, “ғилдиравик”, “қўшқанот”, “қайчиқулоқ”, “тўякўз”, “тўдагул”, “барчин”, “қиягул”, “турум”, “тупак”, “туйнукёпқич”, “туйнукбов”, “қўйкувшурма”, “тувуқ”, “тўнкарма”, “увуқ”, “увуқбов”, “чанғароқ”, “узук”, “узукбов”, “уйқозиқ”, “уйарқон”, “уйбоғиш”… Ўтов, қора уйга, унинг узвларига тегишли мазкур атамаларни яна ўша Т.Нафасов, Б.Тўйчибоев, Қ.Қашқирлининг тадқиқотларидан олдим. Шу бойликлар энди гўё кераксиз, оғзакида қолиб кетган эскилик!

Бунақа атама, истилоҳлар адабий тилга ҳам кирмаган, уларни ёзишга биз қалам аҳли инжиламиз, кўпимиз билмаймиз ҳам, билиш шарт эмас деб қараймиз, лекин туби биз билан бир туркий тилли қўшниларимиз қора уйнинг ҳар ашёсигача номма-ном биладилар, уни эҳтиром қиладилар, давлат рамзларига киритганлар. Биз нимага ўтмишимизни эсдан чиқаришимиз керак? Тил ўтмишидан юз буриш – ўзлигидан юз буриш, сўз бойликларини суррогат атамаларга алмаштириш – бу тафаккурни суррогат қолипга солиб, адабий тилни муайян тушовга солиб қўйишдир. Минг йил илгариги “Девону луғатит турк”дан бу ёғига тараққийда бўлган тилимизни бугун нима аҳволга солаётганимиз ўзини ўзбек деб ўйлайдиган, ўзини фиқр қилгувчи ҳисоблайдиган ҳар бир фуқаронинг ўз танига ақллашадиган муаммоси ва шунга бепарволиги учун виждони, орияти олдида, қолаверса, давлат тили ҳақидаги Қонун олдида жавоб берадиган масаладир. Зеро давлат қанақадир бир умумий макон эмас, у – ўзимиз, ҳар биримиз.

Ҳали бу гапларимиз ҳаммаси эмас.

2013 й.

ОНА ТИЛИМ – ЖОНУ ДИЛИМ
Тўртинчи мақола

Бу гапларни бир мисолдан бошласам, мисолки, сизни ўзингиз кўриб келаётган шунга ўхшаш жуда кўп бошқа мисолларга яна рўпара қилади. Узр, шу гапим ҳам ўнқовсизроқ чиқяпти. Лекин муаммони бирга, кўпчилик бўлиб ўрганишим керак-ку, боиси унинг шунча кенг тарқалганида, ҳаммамиз бирга ўйлашимиз лозимлигида.

Хўш, янги бош директор эдим, студия ғаладонида маълум сабаблар билан беш йилми, кўпми “осилиб” ётган сценарийни ўқиб қолдим-да, дарров ишга тушириб юбордим. Киночиларга раҳбар бўлиб келишимдан илгари юзлаб кўрсатув, ҳужжатли фильм қилган бўлсам-да, ҳали бирор марта бадиий фильмни суратга тушириш жараёни тепасида турмаган эдим. Бир куни каттасиниб, шу фильм “съёмка”сига хабар олиб бордим, жуда мураккаб юмуш экан: “мотор-стоп”, “бошладик-тўхтат!”, “қайтадан кетдик”, “дубл!”… Таниқли санъаткорлар ўйнаб беряпти. Улардан сал ичимда ҳайиққаним боис, раҳбардек ақл ўргатмай, чеккада қараб ўтирдим. Лекин бир жойи келди, сюжет бўйича “эру хотин” айтишиб қолади, шунда “хотин” “эри”га аччиқ қилиб, сиз кетсангиз, мен ҳам биттасини топиб оламан мазмунида: “Тешик мунчоқ ерда ётмайди”, деди. Суратга олиш тез-тез тўхтаб, саҳналар қайта-қайта олинади, орадаги танаффусда ўша “хотин” актрисага: “Синглим, сценарийдан чиқманг. “Тешик мунчоқ ерда ётмайди” эмас, “Тешик кулча ерда ётмайди” эди”, дедим. Актриса русча ўқиган, табиий, муомаласи тили ҳам ўрисча эди, “Йўқ, мен шундай дейман! Мунчоқ тешик бўлади (Нет, я так говорю! Мунчаки тишик бывают»)”, деб менга ақл бўлди. Оббо, мунчоқнинг тешигини билар экан, лекин шундай мақол борлигидан тубдан бехабар! Тепадан пастга тушмаса, қаёқдан ҳам билсин! “Фалончихон, бу – кенг тарқалган ҳалқ мақоли, ўзбекчани бузиб айтманг. Ҳа, мунчоқ тешик бўлади, лекин майдалигидан ерга тушса ҳам, кўринмайди, ётаверади. Аммо кулча – бу нон, шунинг учун унинг тешиккулчаси ҳам ерда ётмайди. Мабодо тушиб қолса ҳам, одамлар олиб, кўзига суртади”, дедим. “А я не хочу! Из-за какого-то узбекского слова не буду менять свой язык”, деб, тил маданиятини оврупоча англар экан, айтганида туриб олди. Шунда режиссёр акамиз қулоғимга: “Унча фарқи йўғ-у? Майли, ҳозир кўнглини хира қилманг, мунчоғини дубляжда тўғрилармиз”, деб шивирлади. Биламан, тасвирга олиш жараёнида бировнинг аралашиши, ақл ўргатиши ножоиз, ҳам акстрисанинг тарбия кўрган муҳити бошқа, табиийки, халқникидан фарқли шароитда яшаётган бу “элита” вакилига минг тушунтирган билан фойдаси йўқ, она тилини шунча янтоққа судраб гапиришини ҳам унга бир марҳамат кўрсатиш деб ўйлайди. Турган гап, мендан ранжиб қолди. Рост-да, шундоқ таниқли санъаткорни қанақадир авом сўзни айтишга мажбур қиляпман… Асли бу томорқа режиссёрники, унга сценарийдан чиқмасликни тайинлаб, қайтдим.

Фильм суратга олиниб бўлди, йиғма, яъни монтаждан ҳам чиқди. Энди “овозлаштириш” (“озвучивать”нинг таржимаси-да бу сўз), яъни фильмга овоз бериш, дубляж гали келди. Биласиз, актёр энди экрандаги ўзига қараб яна “ролга кириб” овозини ёздиради (ҳозир кўп фильмларда бу қоида қолиб кетган – актёр ёдламайди, матнни олдига қўйиб ўқийверади, шундан диалоглар сунъий чиқади). Хўш, шунда режиссёр акамиз ҳузуримизга қадам ранжида қилдилар: “Шу, укажон, бир илтимос: шу, актёримиз ўз шевасида гапирса!”. “Гапиравермайдими, ким унинг оғзига хўжайин? Мендан нимага сўрайди?”, дедим ажабланиб. “Йўқ, фильмда ўз шевамда овоз берсам, шунга бош директордан рухсат олиб беринг, деяпти”. Ана холос! Қаёққа келиб қолдим! “Сценарий тоза адабий тилда ёзилган, тилни бузиб нима қилади?”, дедим. “Ўз шевамда овоз берсам, чапанилигим самимий чиқади, деяпти. Арзимас гап-ку! Йўқ деманг энди сиз”, деб ялинди режиссёр акамиз. Бу кишим ҳам актёр томонида! Рухсат сўраганига ҳам раҳмат – анов кунги баҳс эсида-да. “Ака! Давлат тили ҳақида қонун бор, бунга адабий тилга риоя ҳам киради. Қонун ҳар қандай бош директордан, ундан катталаридан ҳам баланд туради, уни бузишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Кейин фильмда шевада гапириш чапанилик эмас, маданиятсизлик. Қаҳрамоннинг чапанилигини тил бузишда эмас, ижрода кўрсатсин эди”, дедим. Режиссёр акамиз босиқ-вазмин одам, бўлди, тушундим, деди-да, чиқиб кетди. Ўзимнинг ичимдан нималар ўтганини англаб турибсиз: бу шунақа, менга бегона бир дунё экан! Ҳалиги санъаткор жўрамиз ҳам, турган гап, бош директор ошириб юборяпти, шевага қарши, мана, шевада шунча фильм олиняпти-ку, биров бировдан қонунга бўйсунишни талаб қиляптими, деб ёзғиради.

Овоз беришда у жумлани бузмади-ю, лекин барибир талаффузни шевача қилди. Буни тўғрилаш, албатта, мумкин эди, аммо сут билан кирганни чиқариш… ўзингиз биласиз. У кишим сал ўтиб бир мустақил телеканалда кўрсатув олиб бора бошлади, албатта атайин шевада ва… мана бўлмасам деб, мустақил бир газетада “Мен атайлаб шевада гапираман” деган чиқиш ҳам қилдилар.

Бу бир мисол ўша, етти-саккиз йил олдин урчиб бошлаган, кўп одамларга арзимас туюлган ҳолатларнинг бир кўриниши эди. Эндига келиб, уни юз ё мингга кўпайтиринг, ўзимиз кўниккан, кўникаётган манзара — киночилигимиз тилининг кундалик манзараси кўз олдингизга келади. Нетонгки, тил ҳам айниб, маънавий тарбияга зид шалоқ аҳволга тушган!

Мен бу мисолни ўзингиз биладиган муаммони яна бир ўйлаб олиш таклифида айтяпман.

Юксак минбарлардан ҳам айтиляпти, матбуотнинг ўзида гапириляпти, бонг ураётганлар чиқяпти, аммо ўз – ўзбек тилимизнинг бугуни ва эртаси борасидаги бу ташвишу даъватлар ўзимизнинг лоқайдлигимиз ботқоғига чўкиб кетаётир.

Дод деб юборгинг келади – қоғозга додлайсан одам! Қоғознинг эса фақат қулоғи бор, оғзи йўқ – садо бермайди! Ахир, ҳамдардга додлайсан-да, одам!

Тилда атай бузғунчилик билан давлат қонунини бузиб, бунақа кинолару қўшиқларни ясаб ташлаётган, ҳаммаёқни чет атамалару чаласавод ёрлиқ, реклама матнларига тўлдираётган, алламбало алфозда жилд-жилд босмаларни “бадиий асар” деб чиқараётган, эфирда қанақадир яроқсиз “ўзбекча” вағиллаб турганларлар шу лоқайдлик ботқоғимизда гуркираб ўсаётган алафлардир ва уларни инсофга чақириш, тарбияли бўлишга ундаш, тил – бу тафаккуримиз замини, миллий бойлигимиз – ўзлигимиз, уни бузиш эмас, қўриқлаш, асраш, тозалаб туриш лозимлигини уқтириш ҳам бефойда. Худди мен ёзаётган шу гапларни ҳам деворга гапираётганим каби.

Албатта, шевада гапирсинлар, туйиб гаплашсинлар, зеро шевалар тилнинг илдизлари, тўғрироғи, булоқлари; улар ҳам қуриб қолмаслиги лозим. Лекин, афсуски, шеваларни ҳам ОАВнинг сунъий тили тангликка солиб қўйган, глобаллашувни рўкач қилиб, унинг панасида ёт атама, ёт ибора, бузуқ бирикмалар уларга ҳам бостириб кираётир. Ҳаётнинг равиши – кексалар ўтиб кетади, катталар кексаяди, изимиздан келаётган ёш авлод “глобаллашиб”, ўз шевасини майиқ-майриқ қилиб гаплашади – бу булоқларнинг ҳам қуриб бошлаганини шундан ҳам билса бўлади.

Гап жамоат минбари эгаси адабий тил экани ҳақида кетаётир! Миллатнинг таркиб топиш омили ва шу миллатдаги бошларни бир-бирига қовуштириб келаётган тилимиз ҳақида. ОАВ минбарига чиққан, кўпчиликка юзланган одам, агар ўзини ҳурмат қилса, марҳамат қилиб адабий тилда гапиришсин! Минбарга етган одамнинг елкасида умуммиллат юки бўлиши зарур! Мактабдан олий ўқув юртларигача, мажлису йиғинлардан расмий тадбирларгача давлат тилида бўлиши лозим ва лобид! Давлатимизга мадҳу сано ўқиманг, унинг тилига амал қилинг. Ахир, кеча уни ҳимоя қилиб кўчага чиққан ўзимиз эмасми! Ҳамма дарслар адабий тилда ўтиладиган, устозлар ўқувчилар шевасини адабий тилга буриб, уни ўргатадиган чиройли қонун мажбуриятлари қаерда қолди? Энди буни қилиб бўлмайди, деб ўйлайсизми? Йўқ, бўлади! Мен эски шаҳарнинг қоқ марказида тураман, шу маҳалладаги мактабда мучал тадбири бўляпти экан. Таклиф қилдилар, бордим. Икки соатча ўтириб, ўқитувчиларнинг гапларини. болаларнинг сўзга чиқишлари, шеър ўқишлари ва қўйган саҳналарини томоша қилдим. Болаларнинг ҳаммаси шу атрофдан, асосан туб тошкентлик оилалардан, ўқитувчилар ҳам шундай. Лекин бир оғиз ҳам шева эшитмадим. Ҳайрону хурсанд бўлиб ёнимда ўтирган ўқитувчига: “Қандай яхши, болалар мактабда адабий тилга риоя қилар экан”, десам, ўқитувчи сапчиб тушди: “Вой, нима деяпсиз, мумкин эмас! Дарсларни адабий тилда ўтамиз, ҳовлида ҳам болаларнинг адабий тилни бузиб гапиришига йўл қўймаймиз. Ахир, бу давлат тилимиз-ку!” деди. Бўлар экан-ку! Қойил бўлдим, лекин қани эди ҳамма мактабда шундай бўлса! Афсус!

Асли муаммонинг туби чуқурроқ, масала тилнинг сут билан қачондан қириши, боланинг она тилини қаердан ўрганиб бошлашида. Бешик тебратадиган келинларнинг бир қўли бешикда, икки кўзи телевизорда – алла айтиш фақат кўрик тадбирларида қолди. Оналар рўзғордан бўшамай ҳам телевизорга қадалиб олади. Бола бир нарса сўраса, бошимни қотирма, бор кўчага ўйна ё дарсингни қил, деб ҳайдайди. Эркаклар иш билан, боласи билан гаплашиб ўтиришдан ўзини олиб қочади. У ҳам хотинига қўшилиб сериал кўради. Эртак айтиб берадиган бувилар ўзи азалдан сийрак, экранга кўзи ўтгани… бунда ҳам ўша аҳвол. Булар ҳам ўтиб кетяпти. Дастурхон устида гурунглар йўқ бўлиб кетди. Бола қаердан тил машқини олади – у ҳам ноилож, телевизорга тикилади, сал эси киргани компьютерни титкилайди, суррогат нарсалар онгига қуйилаверади, жумладан бузуқ тил ҳам.

Албатта, ота-она болаларига эга-кесим ундоқ бўлади, тил қоидалари бундоқ бўлади деб ўргатиб ўтирмайди, аксинча, боланинг тили табиий муҳитда: ўзаро мулоқот, сўзлашув, ўйинлар, ҳангомаларда камол топади. Ва мактабда бу тарбияни олади. Тўғрироғи, олиши лозим. Мактабларда эса тил ўқитилиши ўқувчи болалар учун оғирлик қиладиган, зерикарли қоидаю боғланишлар изоҳига ўтиб қолган. Азалдан бери шундай. Мактаблар жонли мулоқот тилини ўргатмайди, эгаю кесим, гап бўлакларини кўрсатиб беради,холос, бинобарин, тирик тилга муҳаббат ҳам уйғотмайди,

Фикр шаклланиши, тилни билишнинг яна муҳим омили – китоб, бадиий асар. Ҳозир ўқувчиларнинг аксарияти қитоб ўқимайди, бадиий асарларни варақлаб кўрмайди. Устила устак, дарслик – хрестоматиялар ҳам камбағал, улар ном санаш билан, ўтмишдаги катта адибларимизнинг ҳозирги ёшларнинг дунёқараши, қизиқиши, дунёбинлиги, кўнгил кечинмаларидан йироқ асарлари билан тўла. Ёшлар ўқийдиган нарса кам. Мана, бугуни кунга келиб шу мактаблар эккан арпа ҳосилини ўряпмиз-да, ёшларимизнинг тили бунча камбағал, бунча сунъий деб, нимага булар беодоб бўлиб кетяпти, деб ёзғирамиз. Қўшиқ айтяпман деб алмойи-алжойи шанғиллаб ётганлар, уларга шайдойи қарсак уриб, ўйинга тушаётганлар нафақат тил масъулияти, тил номуси нималигини, балки унинг ўзи нималигини ҳам билмайдилар. Ғулийликни ўзи ихтиёр қилиб танлаган ва шу билан фахрланадиган манқурт тоифа! Бу ўзимиз етиштираётган авлод.

Миллат руҳининг ифодаси бўлмиш адабий тилни бузмай, бўлакламай ривожлантириш керак. Зеро у давлатчилигимиз асоси ҳамдир. Тўқсон икки бовли ўзбекни бирлаштирган! Энди бу ўзбекнинг ҳар элати мактабдан бошлаб ўз шевасида гапириб, ўқиб-ёзадиган бўлса, кейин адабий тилни ҳар ёққа тортқиласа, тасаввур қиласиз-ку қаёққа ўтиб кетишимизни! Ўзи-ку шўро яхлит яшаб келаётган туркий миллатни сен алоҳида, сен алоҳида, мана, сенга битта республика, камроғингга, мана, мухторият деб улусларга бўлиб, орага қутқу уруғини қадаб қўйган эди. Туркистон туркийлари ҳар бири алоҳида миллат бўлиб олди, майли, бу миллатларга ҳам баракасини берсин, лекин ягона туркий тил бўлакланди, ҳар бўлаги ўзича иҳоталаниб олди. Бир-бирини балодай тушунган эллар бугун қон-қардоши тилини луғатсиз англаши мушкул. Майли, ҳар бири ўз давлатида униб-ўссин, тараққий топсин, лекин умумтуркий тил бирлигини йўқотмасинлар. Бу тил Туркистондай улкан ҳудудда умргузаронлик қилаётган миллатлар тафаккури ривожининг гаровидир. Бу тил бирлигига раҳна солиш бугунги кунда ҳар бир туркий миллатнинг ўзини ичдан парчалашга ҳам олиб келади. Ўтмиш тарихларда бу неча бор қайтарилган, ялакатмағиз катта улуслар парчалаган.

Умумтуркий дарёни ариқларга бўлаклаб ташлангани етмагандай, чиғатой тилини адабий тилга айлантиришда лексик бой имкониятлар яна ҳам торайтирилган, бугунги ўзбек адабий тилига асос қилиб қарлуқ-чигил-уйғур шеваларигина олинган. Масалан, жуда улкан ареал – қипчоқ лаҳжаси шеваларининг аксари бойликлари адабий тилга киритилмагани бизни қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ, татар, бошқирд, олтой тиллари… умуман Россиянинг марказий. жанубий, шимолий ҳудудлари, Олтой ўлкалари, Мўғулистон, ҳитой ҳудудларида яшаётган туркий халқ, эл-элатлардан орамизни узоқ қилиб, лексикамизни ҳам торайтириб қўйган, бинобарин тилимизнинг ифода имкониятлари чекланиб қолган. Жаҳоннинг етакчи тиллари қаторига чиқа олмаслигимиз сабабларини ҳам шу ердан излаш керак. Бу менинг эмас, тилчи мутахассислар фикри ва бу ҳақиқат. Айни пайтда лексикографиямизга ўғуз ўғуз шевалари бойликларидан жуда оз қиритилгани учун, мана, бугунги кунга келиб усмонли турк ва туркман тилларини гаплашганда англашимиз қийин, ўқишда эса луғатга муҳтожмиз. Бу “илмий” тадбирлар оқибатида адабий тилимизнинг сўз бойликлари камбағаллашиб, ифода имкониятлари яроқсиз аҳволга тушиб боряпти. Гап тилимизнинг чиндан-да бугунги замон талабларига жавоб бера олиши ё бера олмаслиги борасида кетаяпти.

Тескари иш қиляпмизми дейман. Тепада мен келтирган мисол майда, аммо катта ҳам майдадан каттаради. Ҳозир биз ОАВ, ТВ-радио тилини ҳар биримиз ўз маҳалламиз, ўз туман-вилоятимиз шеваларига тортқиласак, бу майдаликлар ёриғи эртага бориб жарликка айланади, алал-оқибат ўзбек миллатининг ҳам бирбутунлигига таҳдид солади. Бу ваҳима гап ё муболаға эмас, энди уч бериб ўсаётган хавф. Миллатнинг ялакатмағизлигига даф қилаётган хатар! Наҳотки бўрини кўриб туриб ўзимизни асрамасак, узоқ ва яқин ўтмишдаги бўлинишлар сабоқ бўлмаса!

Соҳибқирон бобомизнинг: “Бизким, малики Турон, амири Туркистонмиз, миллатларнинг энг қадими ва улуғи туркнинг бош бўғинимиз” деган гапларини айтиб фахр қиламиз-у, бу ўгит-васиятни танимизга олмаймиз

Туркий чиғатой, яъни ҳозирги ўзбек тилимиз ўтмишда барча туркий эл ва элатларга тушунарли бир ўзак тил эди. Турк Юнус Эмро, туркман Махтумқули, озар Насимий, қозоқ Абай, қорақалпоқ Бердақ битта тил дарёсидан баҳра олган ва бугун уларни ўгириш ҳам унча шарт эмас. “Алпомиш”, “Гўрўғли”, “Манас”, “Ўғузнома”, “Кўрқут ота” бир тил заминида яратилган. Бу тилнинг бош бўғини – шу, она тилимиздир. Уни асраб-авайлаш, унинг шева-лаҳжаларининг тоза булоқларидан яна сув олиш, фақат ўзимиз учунгина эмас, қардош тиллар ривожи учун ҳам ниҳоятда керак. Тилда олди-берди ўзимиз учун ҳам сув билан ҳаводек зарур.

Негаки тилимизнинг оҳори тўкиляпти, тақирланиб бораётир. Гулу чаманзор бўлиши лозим замин сувсиз биёбонга айланаётир. Гап фақатгина чет истилоҳлар истилосида ҳам эмас – тилимиз ичдан ҳам емириляпти: “Мен ёлғиз қолишни хоҳлайман” – нима дегани бу, эри ўлиб, бева қолишни истаяптими ёки ёнимдан кетинг, демоқчими? Қайси тилда бу? “Мени ўз ҳолимга (тинчимга) қўйинг” деса бўлар эди-ку! Йўқ, шунақа бесўнақай гап қулоғимизга ҳар куни қайта-қайта қуйилади шундай гапиришни одатга айлантиради. “Айиқларнинг билиш қобилиятлари жуда ривожланган”, “Юзлаб шундай иплар осилиб туришади” (Ғорда тепадан силқиб тушадиган олтингугурт қислотаси ҳақида), “Барнео қурбақалари мана шундай имо-ишоралардан фойдаланишади”, “Улар истаганча яшашимга имкон беришади” (баланд биноларга тирмашиб чиқадиган анув одам ўз оиласи ҳақида) “Ҳозир кайфиятингни кўтаришга ҳаракат қилиб кўраман”, «Қайнатилган қозондаги сув бунчалик буғланмайди“, “…дастлабки мағлубиятни қабул қилиб олган”, “Анча паст туриш ҳолатига эга” (боксчи ҳақида), “Табиатга нооқилона муносабатда бўлиш…” –мен бу ўламса бирикмаларни эътиборингизни тортиш учун мисол қиляпман. Бўлмаса ўзингиз ҳам ҳар куни мудом эшитасиз. Нафақат ортиқча, сунъий сўзлар, балки жумланинг таркиби, лексикаси ҳам бузуқ. Шу бузуқлик урфга, қоидага айланиб, тилимизни чок-чокидан сўкиб юбораётир. Баъзан худога шукр дейман – ҳалича кўпимиз сўзлашувда шундай бурама-бурмали гапирмаймиз, тўғри, равон, оғзаки тил меъёрларига беихтиёр амал қилиб сўзлашамиз. Лекин ОАВга чиқишимиз билан тилимиз айнийдиган бўлмоқда, ОАВнинг айниган тилининг нуқси қайтиб ўзимизга уряпти.

Бир эътибор беринг: оддийгина мисол: “Янги йил муборак!” Ҳамма ерда шундай ёзадиган бўлдик. “Бўлсин”ни қўшмаганимиз боис жумла маъноси силжиб, йил бизга эмас, ўзига муборак бўлиб қоляпти. Худди гапиришга арзимайдигандек туюлади бу ҳам. Лекин шундай ёзиш ва ўқиш одатга айланаётганиб бораётгани одамни сескантиради. Бир синглимиз чиқишини ҳе-бе йўқ, саломсиз: “Омонмисиз, азизим?”, деб бошлайди. Салом қани? Нима, биз экранга қараб ўтирганлар ур-тўполон муштлашувдан чиқдикми, омонлигимизни сўрайди? “Мен сизлар билан хайрлашаман” – гўё бизга қараб бир ўн киши гапираётган эди, шулардан биттаси биздан аразлаб қолди! Нимага хайрлашади, юз кўрмас бўлиб кетгулик қилганимиз йўқ-ку? “Хайр” билан “хайрлашаман”нинг фарқига бормаса, “Кўришгунча, омон бўлинг”” деб қўя қолсин – шу кифоя-ку!

Демоқчиманки, ўз тилимиздаги сўз, ибора, бириқмаларнинг маънисига бормаслик кўникма бўляпти ва бу, айланиб келиб ёшларнинг тилини бузяпти.

Катталар эса эътиборсиз.

Шу гапларни айтяпман-у, лекин, масалан, менга телевизорда футбол матчини шарҳла, десалар, ўзим ҳам шу “Коптокни боши билан уриб қиритди”, “Коптокни оёғи билан олиб қочди” каби сунъий иборалар тортанагида типирчилаб қолсам керак, чунки тинмай такрорланадиган шу “зарбаю кучли зарбалар”дан каллам гангиб, очиқ гап, шарҳнинг ҳақиқий тили қандай бўлишига ақлим ҳам етмай қолган. Жумла ўзбекча, шарҳловчи (шуни бемалол “шарҳчи” деса ҳам бўларди) ўзбек, сўзлари ҳам ўзбекча, лекин шарҳи ўзбекча гапиришга ўхшамайди. “Футболчи тўпни ўйинга киритади”, оёғидан, бошидан, умуман ҳамма ёғидан нуқул “жароҳат олади”, оёғи қайриладими, лат ейдими, эти ё пайи чўзиладими, боши ёриладими, сийриладими, суяги дарз кетадими, фарқи йўқ – “жароҳат олади”, тамом! Бошқа сўзни қўлламаймизз. Ҳолбуки, тилимизда “жароҳат” – очиқ шикаст. “Жароҳат” билан “яра”нинг ҳам фарқи бор. Ҳужум қилинмайди, балки албатта “уюштирилади” ё “амалга оширилади”. Барака топгур, жилла қурса, “ҳужумга ўтди” де, нима қанақа “амалга оширилаётганини” кўриб турибмиз-ку. Яна қаранг, икки боксчи муштлашяпти, биттаси кўпроқ мушт еяпти, “зарбаларни қабул қиляпти” экан, чидаш беряпти, шу “ютқизиш ниятидан воз кечмоқчи эмас”, деб, кейин гўё тўғриланади: “ютқизиш ниятидан чекинмоқчи эмасга ўхшайди”. Эй жўра, гапинг ўхшамайди, ахир, боксчи “ютқизиш ниятида” эмас, балки ютаман деган умидда ўртага тушган. Ютқизяпти, аммо ҳали умидини узганича йўқ. Кейин нимага у фақат “жанг қилади”, уруш жабҳасида эмас-ку, “жанг уюштиради” – бир ўзи-ку, бу ишга яна нечта боксчини уюштирган бўляпти? “Урди”, “муштлади”, “туширди”. “солди” (масалан, кутилмаган “зарба-а!”нинг ўрнига “со-ол!”, “у-ур!” футболда ”те-еп!”) каби синонимлари тилимизда кўп-ку.) Нуқул “зарба” билан “жанг” қиладилар бу чулчит тилида. Ҳимоя қилмайдилар, балки “ҳимояни амалга оширадилар”. Бир кишига “зарба”га нима бало бор, ўзимизда “тепки” деган сўз турибди-ку, десам, э-э, энди бунақа деб бўлмайди-да, деди у ишонч билан. Нимага бўлмас экан, бошдан шундай ишлатиб келганимизда жуда бўлар эди-да! Ҳозир “жарима тўпини тепди”, примитив туюлади-да, “жарима тўпини амалга оширди”, деймиз. Завқингиз ҳам келади: “Боксёр кўп зарба қабул қилаётган бўлса-да, икки оёғи ёрдамида тик туришга эришяпти”. Куласиз ҳам, қизиқчилик: “Жанг (боксда) бошқача суратда ривожланиши мумкин”, “Шунда оёқларида туриб зарбаларни давом эттиряпти”, “Босим уюштиришга ҳаракат қиялпти”. Қизиғ-а: “У ҳужумни ташкил этишга уринди” – бир боксчи ўзи билан ташкил қилади! “Тана қисмига йўлланадиган зарба ҳам ўз самарасини бериши мумкин” – бунақа гапларга гап топиб бериш ҳам қийин.

Ўн йиллардан ошиб кетди, русча “доброе утро” “добрый день”, “доброй ночи”, усмонли туркчадан “ийи сабаҳлар”, “ийи гунлар”, “ийи гежалер”, “ийи акшамлар”, “ийи уйкулар”, (“ийи” – эгу, эгулик; турчада тилак билдиришнинг “хайирли…” муқобили ҳам кенг қўлланади) ёзма тилимиздан “хайрли тонг”, “хайрли кун”, “хайрли тун” тарзида хусусан ТВнинг кино ва таржима сериаллари туфайли болалаб, ёзма тилимиздан жой олиб бўлди. Усмонли туркий бизга тушунарли, чунки туби бир тил, лекин сўз қўллашдаги тафовутларни бефарқ таржимонларимиз фарқлаб ўтирмайдилар. Энди бу ясамалик оғзаки тилимизга ва ҳатто шеваларга ҳам ўтиб кетаётир.

Чет истилоҳларни она тилимизга киришига меъёрида йўл қўйиб бериш билан уларни ўрганишни аралаштирмаслик керак. Лекин, масала шундаки, чет истилоҳни, ўз онгингизда айни луғавий маъно ифодаси – миллий сўз бўлмаса, қандай англайсиз, ўрганишда нимага суянасиз, хорижий истилоҳни нимага қиёсан тушунасиз? Англанган онг – тафаккурнинг сийрати, бу сўз. Миллий Сўз чет тилни ўрганишда замин, шу боисдан ҳам она тилимизни қанча теран билсак, чет тилни шунча пухта ўзлаштирамиз. Бу оддий аксиома. Мана ўйланг, масалан, ўзи асли ўзбек бўлатуриб, болалигидан русча боғчага қатнаб, русча мактабда ўқиб ва, табиийки, кейинги ҳаёти давомида еврупоча ҳаёт (бу ҳам бир гибрид тушунча, таъсири жиҳатидан кўпроқ саёз русча) муҳитида яшаган одамларнинг тили ҳаминқадар, фикрлаш тарзлари на у, на бу бўлиб қолади. Тил заминидан оёғи узилгандан кейин тафаккур таркиби ҳам ўзгаради, бузилади. Бунга, масалан, бадиий адабиётимиз ҳам бир мисол. Ўзи ўзбек бўлатуриб бошқа тилда ёзган истеъдодларнинг асарлари ўзбек заминида унча илдиз ота олмади, ҳатто уларни таржима қилганда ҳам ташқаридан қараш, бадиий тафаккур бегоналиги аён сезилиб қолади. Чет тилни ўртадаги бошқа тил орқали ўрганишда шуурда шу ҳол юз беради.

Тилимиздаги асл сўзлар маъноси, оҳанги билан тушунча, кечинма, ҳаракат. нарса, ашё, манзара, ҳолатни аниқ кўз олдимизга келтиради, фикрни теранлаштиради. Бошқа тил, бошқа маданиятдаги одамни тўла англамаганимиз каби ўзимиздаги нарса ва ҳодисаларга уларнинг атамаларини қўлласак, ақлимиз ҳам шундай ётсираб туради, тушуниб турганимиз билан сўзнинг ички маъно ифодалари шуурга бегоналигича қолади.

Миллий истилоҳларни излаб топиш, янгиларининг қандай илдиз, аффикс, суффикс, префикслардан ясалишини тилчиларимизга қўйиб берайлик, бу иш уларсиз битмайди ҳам. Бизнинг фикрларимиз ундаш, холос. Миллий тилнинг тасарруфда келаётган сўзларидан сўз ясаш, буни билган тилчиларимиз учун тинқани қуритадиган оғир, кенг кўламли, лекин қилиб бўлмайдиган иш эмас. Худди шундай, шеваларимиздан сўзлар олишнинг меҳнати бор, менингча. Яъни улар адабий тилнинг меъёр, қоидалари ва орфография шартларига мослаштириб истеъмолга қиритилиши лозим, бу ҳам мутахассислар юмуши. Фақат тайсалламаслик лозим. “Ўқувчи”, “ёзувчи” каби нисбатан “ёш” ўнлаб истилоҳлар илк истеъмолга киритилганда булар ҳам ғалати туюлган бўлса керак: “адиб”, “нависанда”, “талаба”, “толиб” каби ўрганган сўзларимиз турганда буларга на ҳожат, деб. Лекин ҳозир муомалада табиий бўлиб кетди, арабий “адиб”, “талаба”га қараганда кенгроқ кўламда истифода этилади. Шеваларимизда эса адабий тилдан четда қолаётган бошқа муқобиллари ҳам бор: “ёзарман”, “ўқирман”. Негадир, шу “+ман” қўшимчали сўзлар адабий тилда жуда сийрак, бу суффикс имкониятларидан янги сўз ясашда фойдаланмаймиз. Аҳоли тилида эса кенг қўлланади: “Бу сотарман, у оларман бўпти. Бу оларман, қиз тегарман”, Мана, “Зоминнинг тил қомуси”да шунақа “-ман” қўшимчаси билан ясалган, адабий тилга кирмаган йигирмадан ортиқ сўз келтирилади. Яна бир мисол “+гилик”, “+гулик” каби қўшимчалар билан ясаладиган “боргулик”, “кетгулик”, “келгулик”, “ўтгулик” (“ўтгилик”) адабий тилда жуда сийрак, аҳён-аҳёнда, бу ҳам бадиий асарларда қўлланиб қолади. Истамбул кўчаларида енгил уловлар кўчада қатор териб сотувга қўйилган, ҳаммасининг олд ойнасида “сатилик” деган ёзув. Демак, сотилади, тушунарли, лекин бизга ўхшаб “сотилади” деб китобий эмас, нимадир туб туркий, бизда унинг айнан шундай лўнда муқобили бории-йўқми деб роса ўйлаганман. Яқинда “Қашқадарё халқ сўзлари”ни варақлаб, айниятини топиб олдим: “сотқилиқ!” Ўзимизнинг сўз! Ёнимизда турган! Халқ бемалол қўллайди. Биз эса русча “продажа”дан олиб, мас., “уй сотилади” (“дом продается”), “сотиладиган уй” (“дом на продажу”) деб бирикмани сўлжайтирганмиз. “Балиқлар тозаловчилик вазифасини бажаради” — бу не жумла эканини баҳолашни ўзингиз “амалга оширинг”!

Бунақа ҳолатларда, майли, луғат титкиламайлик, ўзимизга қулоқ солайлик: сўзлашув – жонли авом тилимиз минг кўргуликка дуч келаётган бўлса-да, ҳали ҳам бой, асл сўзларимизнинг маъноси теран, кўлами кенг.

Ўзимиз ҳар куни тасарруф қиладиган таниш сўзларнинг жуда кўп нотаниш маъноларини топиб, ҳайратга тушаман. Кундалик истеъмолда бисёр сўзлар қўллаймиз, кўпинча унинг келиб чиқишига эътибор бермаймиз. Мана, «боқиш», «боқмоқ» сўзини олинг, ўндан ортиқ маъноси бор. Ҳазрат бобомиз “Муҳокаматул – луғатайн”да “йиғламоқ”нинг ўн тўққизта синонимини келтиради. Проф. Тўра Нафасов ўз тадқиқотида “қора” сўзининг ўндан ошиқ маъноси ва етмишдан ортиқ маъно товланишини мисол қилади. Гапим ҳавойи бўлиб қолмаслиги учун шу парчани кўчирма қилай. Ўқинг, сизга ҳам қизиқ:

“1. Пишган гўштнинг ёғсиз қисми*. Гўштнинг қорасини ҳамма яхши кўради. 2. Жонли мавжудотлар тўдаси.* Қорада кўрсам, кўнглим тўқ. 3. Улоқни чавандозлар тўдасидан олиб чиқиб маълум бир масофадаги белгига олиб бориб ташлаш.* Қорани олдим. Қорани опчиқди. 4. Қорамол.* Беш-ўнта қорам бор. 5. Эр.* Мени қораси йўқ аёл деманг. 6. Эга.* Ҳамманинг қораси бўлсин.”

Энди яна қаранг:

Қора бермоқ – пайдо бўлмоқ.* “Бирдан отаси қора берди. Қора босмоқ – оғир хастталанмоқ. Қорага бормоқ – каттароқ ёшга етмоқ. *Бир қорага бориб қолибди. Қорага етмоқ – бирон мақсад, мартаба, обрўга эришмоқ. Қора йўл – юриш қийин, созланмаган (йўл). Қора қиш – ёғин-сочин (қор)ли, қаттиқ совуқ пайт.* Қора қишда мол боқиш ҳазилми? Қора овқат – гўштсиз пиширилган (овқат). Қора пиёда – улов (эшак. от) ёки транспорт (енгил ё юк машина)си бўлмаган.* Қора пиёдаман. Қандай бораман қора қишда? Қора хуптон (хуфтон) – қоронғи тушиб, атроф қоп-қоронғи бўлган вақт.* Қора хуптонда танимадик. Нарса-қора – бисот, бойлик, уй анжомлари ва моллар. * Нарса-қораси кўп, тўй қилса бўлади.

Ва шевашунос олим “қора” сўзи иштирокида ясалган яна етмиш битта истилоҳни луғавий маъноси билан бирма-бир кўрсатади!

Бир истилоҳнинг кўлами шундай кенг ва теран! Ўзингиз Б.Тўйчибоев, Қ.Қашқирлининг “Зоминнинг тил қомуси” китобини варақлаб кўринг, адабий тилда ишлатилмайдиган ана шундай сўз, мақол, маталларнинг юзлабига дус келасиз. Шеваларимизда бойликларимиз кўмилиб, устидан шўро тупроғи тортиб қўйилган. Биз эса сўз ахтарамиз, ўз истилоҳларимиз жўн, примитив, бугунги кун терминологияси тўғри келмайди, тилимизда чет атамалар муқобили йўқ, деб, ўзимизни таназзулга ростлаймиз.

Излаш, изланиш керак. Сўз ҳам тирик, тил дарёси оқимида нафас олиб яшайди, таъбир жоиз бўлса, ўрчийди ҳам. Биз эса ўз сўзларимизни жонсиз қиляпмиз ҳамда уларнинг устига кўп кушанда қўйиб юборяпмиз.

Бугуни кунда гўё соф ўзбекча сўзлардан тузилган бирикмаларларнинг сунъийлиги, бир сўз ифода қиладиган тушунчани тўрт-беш сўз билан ифодалашга ўтиб кетаётганимизга ажабланасиз. “Ўзбекистон ҳаво йўллари” қирқдан ортиқ йўналишда парвозларни амалга оширади”, “Ўзбекистон ҳаво йўллари” истиқбол сари дадил қадам ташламоқда”, “Бундай уйғунлик ҳамма ўсимликлар томонидан амалга оширилавермайди” – сиртдан ўзбекчага ўхшаган мазкур жумлаларни тилчи олимларимиз бир лексема қоидаларига солиб текширсалар, нима бўляпти ўзи деб ташвишга тушиб қоладилар.

Сўзга эътиборсизлик, бефарқликдан у ўлиши ҳам, аниқроғи бошқа сўз унинг ўрнини эгаллаб, ўлдириши ҳам мумкин. Мана, ҳаммамиз “ахлат”ни оғизга оладиган ва бунинг нақадар бемаънилигини эътибор қилмайдиган бўлиб кетдик: “Ахлат ташлама! Ахлат мошин келди.. Ахлат челакни олиб тушаман”. Миллий аҳлоқу одобимиз тагида покизалик ётади. Ахлат эса – бу нажосат, инсоннинг эксременти. Маъносини билган одам шу сўзни ёзишга ҳам ийманади. Ахир, уйимиздан чиққан сабзавоту мева пўчоғи, овқат сарқити, супуриндини шундай деяпмиз! Фариштали келинлардан тортиб, нуроний тақволи буваларгача. Жонли, авом тилида ҳам, ОАВ ёзма нутқида ҳам эътиборсиз “ахлат” деб қўллайверамиз. Ҳолбуки, тилимизда асл маъносини берадиган “чиқит”, “чиқинди” каби беш-олтита истилоҳ беэга ётибди. Аммо буларнинг устидан русча “мусор”дан кўчирма ўгирилган “ахлат” босиб қолди. Қизиғ-эй, “тезак”, “тезаклади” турганда каптару чумчуқдан каркидону филгача – ҳаммаси “ахлат ташлайдиган ё сочадиган” бўлиб кетди. Дарвоқе. ТВга раҳмат, яқиндан бери ора-сира “чиқит”ни қўллайдиган бўлди.

Бунақа бесўнақай, русчадан ҳайдашовур ўгириб олинган сўз ва мантиғи бетайин иборалар умумтилимизда симга тизилган очофат чуғурчиқдек қатор-қатор. Юқорида айтганим, спорт шарҳларининг шу жиҳатига бир зеҳн солинг, абракадабра гаплардан эсингиз оғиб кетади. Лекин шу рус-инглиз-немис-француз-лотин лаҳжадарини солиб (спортнинг истилоҳ-атамалари ҳам бор-ку) ўзбек бўтқасини “қайнатишни бемалол амалга ошириб” ётибдилар, “жараён қойилмақом ташкил қилинган”. Ҳамма жойда ҳам таржима ишларида бир гуруҳгина одам бор, улар эса ўзлари билган бир туркум сўз ва иборалар билан чекланиб қолганлар. Лексикон деган нарса жуда қашшоқ! Дейлик, шу “ҳужум уюштирди”, “нападал” таржимасида ўрнига қараб, “ташланди”, “босди”, “даф қилди”, “қувлади” “изига тушди”, “дориди”… Масалан битта дарранда ўзи қанақасига ҳужум уюштиради? Билмадим, бунақа ёзиш, гапиришни энди тузатиш қийин-ов, лекин шу ҳолида қолдириш ҳам она тилимизга нисбатан нонкўрлик!

Ўтириб олиб тилимизда бугун истеъмолда бўлаётган сўзларни бир тафтиш қилиб, сарагини саракка, пучагини пучакқа ажратиш, яъни тилимизни тозалашимиз керак. Чунки чиқитга тўлиб боряпти, чиқит асл истилоҳларни босиб кетяпти.

Она тилимизга муносабатимизни тубдан ўзгартиришимиз лозим. Тилимиз хароб аҳволга тушиб боряпти, уни қайта жонлантириш учун ҳаялламай иш бошлаш керак.

Ўзим унча чуқур билмайдиган мавзу устида беш-олти ойдан бери ўтириб, анча ёзиб енгил тортганимдан иккилана бошладим: тилимиз аҳволи ҳақиқатан ҳам шундай таҳликалими ё таҳлика меникими? Чунки ўйлаганим сари гирдобга ютилиб кетаётгандекман, тилимизни асраш борасидаги муаммолар ҳам ниҳоятда чуқурлашиб, сира кечиктириб бўлмайдиган доли зарбдек. Бошқа мамлакатларда ўз миллий тиллари аҳволи қандай экан, уларда ҳам ўз тилига қайғуриш борми-йўқми ё иллатлар қўрққанимдан кўзимга шода-шода қўшалоқ кўриняптими? Рус тилининг Россияда қандай улуғлангани ва бу жаҳоний тилнинг бугунги аҳволи ҳақида унча-мунча биламан: жуда куйиниб ёзишларига қараганда, биздагидек, глобаллашув экспанциясига учраган. Бўлмаса, дунёни лол қилган доҳиёна асарлар яратилган ноёб ақиқ тил! У ҳам худди биздагидек чет истилоҳлар, чет тамойиллар босқинида инграб ётибди.

Бу борада, масалан, французлар ҳар жиҳатдан ибратли. Умуман ривожланган давлатларда ўз миллий тилларини асраб-авайлаш, янги имкониятларини очиш, тилни жамият ҳаётида муносиб ўринга кўтариш, мамлакат ҳудуди ва ташқариларда тасарруфининг меъёрларини белгилаб қўйиш қонуний йўлга қўйилган.бунда асосий урғу миллат тилига берилади. Қонун масаласида бизнинг ҳам нолишимиз инсофдан эмас. Давлат тили ҳақидаги қонунимиз бизга бир дунё имкониятлар очиб беради. Гап унга қандай амал қилишда, яъни ўзимизда. Худди шунинг учун ҳам, масалан, французларга эргашгулик. Энг аввало, ҳар бир француз ўз тилини миллий бойлик, француз руҳияти ифодаси деб ўрганган ва бундан ифтихор қилади. тилни бузиб қўллашни ор деб билади. Француз тилига беписандлик ориятни поймол этиш деб қаралади. Улар фақат ифтихор қилибгина қолмайди, жаҳоннинг шундай маданият маркази. Оврупо борди келдилари ва турли тиллари чорраҳасида француз тилининг асил софлигини сақлаш, муҳофаза этиш борасида аниқ тадбир чоралар билан иш кўрадилар. Бўлмаса, таъсири дунёга ёйилган: Франция, унинг денгиз орти мулки ўлкалари, собиқ қарамлари, Канада, Бельгия, Швейцария, Ливан, Люксембург, Монако, Марокаш, Жазоир, Тунис; кўплаб, масалан Кот-Дивуар, Конго демократик республикаси, Нигерия, Сенегал, Гаити, Маврикий каби марказий ва шарқий африка давлатлари, Лаос, Камбоджа, Веътнам каби Осиё мамлакатлари; Мексика: АҚШнинг Луизиана штати ва Белгия, Швейцария, Канадада яшовчи француз аҳолиси (уларда француз тили расмий деб тан олинган). Ўттиздан ортиқ мамлакатнинг миллий тили! Ундан 130 миллион одам гаплашади 200 миллион одам эркин фикр юрита олади. Франкофония (аҳолиси француз тилида гаплашадиган давлатлар уюшмаси) 56 давлатни аъзо ва 14 давлатни кузатувчи мақомида ўз атрофига уюштирган. Бу ишларнинг ҳаммаси француз руҳиятининг, миллий маданиятининг ифодачиси – тилнинг яшовчанлиги таъминлаш учун!

Қарангки, шундай қудратли, таъсири кенг кўламли тил глобаллашув гирдобининг кўзида ва уни бошқа тиллар таъсиридан иҳоталаш керак экан!

Керак экан – қилиняпти! Айни шу глобаллшувдан ҳимоялаш учун қонунлар қабул қилинган. Жумладан бири – 1975 йили француз тилини ёт таъсирлардан муҳофаза қилиш, иккинчиси – 1995 йили француз тили англо-американ ва бошқа тиллар, бошқа маданиятлар таъсиридан ҳимоялаш тўғрисида (Жак Тубон қонуни). Айнан ҳимоялаш учун, бўлмаса, давлат тили ҳақидаги қонунлари азал-азалдан бор. Ва бу қонунларда француз тилининг расмий, норасмий муомалада қандай қўлланиши, унга ҳорижий истилоҳлар киритиш тартиблари, жамоат жойларидаги эълон, реклама, дўқон, ресторан, қаҳвахона, нақлиёт, умуман кўз тушадиган барча жой ва ўтадиган тадбирлардаги ёзувлар, ҳатто мамлакат ўтадиган халқаро учрашув, илмий конференцияларнинг ҳам француз тилида бўлишигача мажбуриятлар белгиланган. Айтишадики, француз тилида муқобили ва ё ясалиши мумкин бўлгани ҳолда четдан истилоҳ киритилган расмий ёзишма ҳам инобатга ўтмайди. Ҳатто кўча нақлиёти, реклама матнлари, жамоат жойидаги ҳар қандай ёзув, ёрлиқларда француз тилида муқобили бўлган ё ясалиши мумкин чет сўз ишлатилса, жаримага тортиш, ўша мулкни, кимга тегишли эканидан қатъий назар, мусодара қилишгача борилади. Ёзишларича, ўтган йили махсус рейд ўтказилиб, 1236та тилда қонунбузарлик ҳолатлари қайд этилган, 33 ҳолатга нисбатан суд ҳукми чиқарилган.

Бу ишга бош вазир ҳузуридаги Олий комиссия бош-қош; Институт (Фанлар академияси шундай номланади) ҳузурида бешта ассоциация нафақат англо-американ экспанциясига учраётган француз тилининг тозалиги, балки француз руҳияти ва миллий ўзига хослигини софлигини сақлаш учун ҳам масъул. “Барҳаётлар” (институгга аъзолик бир умр) давлатнинг француз тилини муҳофаза қилиш дастурларини ҳаётга тадбиқ этилишини доимий назоратда ушлайди Декрет, циркуляр, директива, инструкция… борингки, барча расмий ҳужжатларда Институт розилиги ва рухсатисиз четдан биронта янги истилоҳ киритилиши мамну. Ва бунинг учун давлат қарамоғидаги “журналь оффисьель” каби ва бошқа ассоциацияларнинг нашрларида янги атамалар, тавсиялар мунтазам бериб борилади. Яъни қонун амали ҳам давлатнинг зиммасида, тегишли ишларни у бошқаради.

Э-э, хуллас, “Ўзгага қилма ҳавас, сенга ҳам ҳавас қилгувчилар бор”. Французларнинг қонунлари бизникига солиштирганда қаттиқ, қатъий, лекин бизнинг қонун “зарурат туғилганда”си кўп-у, бари бир ўзимизники. Бор! Биз шу борига қатъий амал қилайлик. У ёғига тилнинг ўзи руҳиятимизга. ориятимизга, ўзи йўл очиб олади, бебаҳо миллий бойлик сифатида қайта жилоланади, ўзлигимизни ёриштиради. Ҳозир уни тушовлаб турибмиз, гўё ўз-ўзича яшайверса бўладигандек. Миллий ғурур эса барчамизда бўлиши керак. Кундалик ҳаёт ташвишлари, моддий сиқинтиликлар кўнглимиз устуни, ўзлигимиз таянчи, миллий ориятимизни – тилимизни босиб кетмаслиги керак. Чунки бу она тилимиз минг-минг йиллардан қаддимизни тик тутиб келаётирки, энди замон шамолларида тиз букиб қолмайлик!

Хуллас, тилимизнинг бугунги аҳволи ҳақида гапирсак, гап жуда кўп-у, лекин бу ёғини ўзингиз ўйланг: хулосага келиш, хулосадан амалга ўтиш сиздан…

2013 й.

    Taniqli yozuvchi Ahmad A’zam umrining so‘nggi yillarida ona tilimizning boy olami, ko‘p ming yillik kechmishi, buguni va kelajagi haqida kuyunchaklik,sergaklik, jonsaraklik bilan yozgan maqolalarida ko‘targan muammolar, kuzatishlar va mulohazalar ularni mutolaa qilgan har bir ongli inson yuragini bezovta qiladi. Adibning “Til nomusi” kitobiga kirgan uchinchi va to‘rtinchi maqola bilan tanishing

Ahmad A’zam
TIL NOMUSI

Ahmad A’zam – yozuvchi, munaqqid. 1949 yili Samarqand viloyati, Jomboy tumanidagi G’azira qishlog’ida tug’ilgan. 1971 yili Samarqand davlat universitetining o’zbek va tojik filologiyasi fakultetini bitirgan. Shu yili Alisher Navoiy nomidagi muzeyda ish boshlagan. Keyin “Guliston” jurnali, “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, “Sovet O’zbekistoni san’ati” jurnali redaksiyalarida, O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasida ishlagan, siyosiy faoliyat bilan shug’ullangan, “Birlik” xalq harakati hamraisi, “Erk” demokratik partiyasi bosh kotibi bo’lgan. Oliy Majlis deputatligiga saylangan (1999-2004 yillar).1995 yildan O’zbekiston televideniesida bosh muharrir, “O’zbekiston” telekanali bosh direktori, “O’zbektelefilm” studiyasi bosh direktori lavozimlarida ishlagan. O’zbekiston televideniesida yuzlab ko’rsatuvlar va hujjatli filmlar qilgan, ulardan eng mashhurlari: “O’zlik”, “Xalqning ko’ngli”, To’rtinchi hokimiyat” . “Oyning gardishi”, “Bu kunning davomi”, “Asqartog’ tomonlarda”, “Soyasini yo’qotgan odam”, “Hali hayot bor” degan nasriy asarlar, “Mas’ul so’z” degan adabiy-tanqidiy maqolalar to’plamlari, “O’zi uylanmagan sovchi”, “Ro’yo yoxud G’ulistonga safar” romanlari chop etilgan.  Ahmad A’zam 2014 yil 4 yanvar` kuni vafot etdi.

TILIVZANI MAQIVOPPIZA?
Uchinchi maqola

O‘zbek xalq tili – ulkan, u Markaziy Osiyoda katta bir arealni qamrab olgan, bugungi kun u qirq million, balki ko‘proq odamlarning ona tili. Adabiy til uning ichida – misoli davlat ichidagi davlat, bu davlatning asosi esa O‘zbekistonimiz, qo‘shni davlatlardagi o‘zbeklar asosan o‘z sheva va lahjalarida so‘zlashadilar; adabiy tilning ulardagi rivoji juda ko‘p jihatdan bizga bog‘liq, bizda adabiy til davlat maqomida hamda qonun himoyasida va bois bu tilni asrab-avaylash, toza saqlash, chet tillar ta’sirini bir me’yorga keltirish zaruriyati bizning, ko‘proq qalam ahlining zimmasida.

Maqolamiz mavzui shu mazmunda.

Avom tilning rivoji asrlar davomida tabiiy kechdi, o‘tgan asr boshlarigacha arabiy va forsiy tillar bilan doimiy muloqotdan boshqa unchalik ta’sirlarga uchramagan; adabiy til esa avom tili, qora til (ham ulkan, ham ishlov berilmagan, yombi ma’nosida) chashmalaridan chiqadigan zilollardan yig‘ilib, asrlar mobaynida sayqal ishlov berilib, sayqal topgan va bugungi zamon talabi bilan yana ham sheva ne’matlaridan oziqlanib takomilda kelayotgan nahrul hayot.

Xalq tilining nasli toza bo‘ladi, chetdan ko‘p oqova qo‘shilib, usti loyqalansa-da, tubi tiniqligicha qoladi. Oqovaning loyqasi ham vaqt o‘tishi bilan cho‘kadi, shu tub oqimga aralashib ketadi. Lekin ko‘p quyilaversa, uni ham bo‘tana qiladi, qayta tinitish uchun ne-ne yillar, balki asrlar kerak bo‘ladi. Yigirmanchi asr boshlaridan beri tillarning aralashuv jarayoni bir tekis muqarrar kechayotgani uchun notoza suvni ichishga ko‘nikib boryapmiz, til tamini bilishimiz susaygan. Bu esa tafakkurni to‘mtoqlashtiradi.

Avom sarfu nahv qoidalarini ataylab o‘rganmaydi, buning unga zarili ham yo‘q, uning tili tabiiy tug‘ma, u til qoidalaridan maxsus dars olmagan holida ham bu qoidalarga to‘qis amal qiladi. Yana ham to‘g‘rirog‘i, tabiiy til jarayonini ilm uchun biz – …shunoslar qoida-qolipga solib o‘rganamiz, nazariya bilan mezon-me’yorlarga solamiz. Ayniqsa keyingi yllarda shu mezon-me’yorlar bilan ham ishimiz bo‘lmay qoldi.

Avom tilini, do‘ppini yechib o‘ylasak, xalqning o‘zi buzmaydi, buzadigan yot istiloh-iboralarni bu tirik oqim ustiga biz – qalam ahli sochamiz, xalq esa ularni o‘z talaffuziga moslab, so‘zlashuv nutqiga qo‘shib olib ishlataveradi. Mana, masalan, “varaqa”, “xuruship” (kampirlar “quruq cho‘p” ham deydi), “karcho‘pka” so‘zlarining asli ruschada nima bo‘lganini birdan anglash qiyin: “varaqa” “voroxoochistitel” (ko‘sak chuvish uskunasi)dan, “xuruship” yo “xurushcho‘p” – “Xrushchyov”… “Karcho‘pka”ni bolaligimda g‘o‘zaning cho‘pini ildizidan qirqqani uchun o‘zimizning “cho‘p”dan olingan deb o‘ylar edim, bu so‘z “korchyovka”, “korchevatel”dan ekan. Matbuot tilidan o‘zimizdagi sixmola “borona” deb kirgan, xalq “barana” deb qo‘llayveradi. Keng omma uchun begona so‘z kirib keldimi yo o‘z so‘zini buzib ishlatyaptimi, uncha farqi yo‘q, istiloh o‘z vazifasini bajarsa kifoya, lug‘aviy ma’nosi so‘zning a’moli bo‘laveradi. Tilimizdagi talaffuz qonuniyatlari bilan hisoblashmay qanday bo‘lsa, shundayligicha kiritilgan so‘z-atamalarni xalq o‘z lahjalariga moslab olgan. Bu ham g‘alati jarayon – juda ko‘p horijiy tillarda chet so‘zlar tubjoy aholi (titul millat) talaffuziga muvofiq qilib iste’molga qiritiladi, biz esa hatto boshqa turkiy tillardan ham farqli o‘laroq, asl holida, hatto biron tovush harfini ham o‘zgartirmay olamiz: “empiriokrititsizm”, “kompilyatsiya”, “kommunikatsiya” va h.q. Biz qalam ahli “sement” deb yozamiz, xalq esa “semon” deydi, biz “sellofan” deb yozamiz, avom esa “salafan” deb ketaveradi. Xalqning aytgani to‘g‘ri, chet atamani uning talaffuziga zo‘rlab tiqishtirgan bizniki noto‘g‘ri. Yapon nasroniylari Iso alayhissalomni ”Esu Kiristo” (“Esu Kiristo-sama”) deb o‘z talaffuzlariga moslab yozadilar. Bu bilan o‘zlari sig‘inadigan Iusus Xristosga shak keltirgan bo‘lmaydilar-ku. Biz ham rus tilidanmi, boshqa tillardanmi bizda o‘zi bo‘lmagan, muqobil atamasi yo‘q istilohlarni til talaffuzimizga moslab olsak bo‘lmaydimi? Xo‘p, deylik, “selluloid”ni kim shunday talaffuz qila oladi? “Empiriokrititsizm” degan mo‘tabar mafkura so‘zini baribir “imprakratizm” deb ketgan emasmidik? Yozmada bir xil yozib, og‘zakida boshqacha talaffuz etib, tilimizni qiynab boraveramiz.

Chet istilohlarni shundayicha qiritish ona tilimiz ifoda boyliklarini qashshoqlantiradi. Bu boyliklar ichida tovush talaffuzi ham alohida o‘rin tutadi. Men bu bilan o‘tmishda qolgan atamalarga qaytish kerak demoqchi emasman, buning iloji ham yo‘qdir endi, lekin tilimizda shunaqa so‘zlar bilan birga ularning ohori, tovushning o‘zidagi qadrdon ma’no kengliklari ham orqada qolib ketyapti, ya’ni tilimizda so‘z boyliklari iste’moldan chiqishi barobarida ifoda imkoniyatlari ham torayib boryapti. Ko‘plar “Bayrut”ni “Beyrut”, “Bahrayn”ni “Bahreyn”, “o‘tar”ni “otar”, Balujiston”ni “Belujiston”, “Tiyonshon”ni “Tyanshan”, “Qoraqurum”ni “Korakorum”, “Baytulloh”ni “Betlexem”, “Damashq”ni “Damask” deb talaffuz qilishda uncha farq ko‘rmaydilar, xuddi “borlaring”, “kellaring” (mas., “Bu yerda turmalaring”) adabiy tilga xilof ekanini bilmaslikka olishdek, lekin ayni shu talaffuzda milliy til ohanglari, shu ohanglar uyg‘otadigan shuurosti sezimlarigacha buziladi. Mana, singarmonizm yo‘qolyapti, uning yo‘qolishi tugul, o‘zi haqida ham tasavvur ham yitib ketyapti va buning oqibati o‘z navbatida fikr ifodasini kambag‘alantiryapti.

Germaniyaning “Olmoniya”, “Livan”ning “Lubnon”, “Bolgariya”ning “Bulg‘oriston” bo‘lgani xotiramizdan o‘chyapti, endi o‘zimiz ham “Misr”ni “Yegipet”, “Habashiston”ni “Efiopiya” deyishga o‘tib ketyapmiz. “Ierusalim” “Quddus”ni, “Aljir” “Jazoir”ni siqib chiqaryapti. “Vengriya”ning “Majoriston”, vengrlarni “madyar”, “major” bo‘lgani o‘tmishga cho‘kdi. Nimaga “Hollandiya”ni o‘rischa yozib, o‘rischa talaffuz qilib tilimizni zo‘rlaymiz? Nima uchun xorijiy istilohlarni rus tili orqali ikki aylantirib yozishimiz kerak? Muqobili o‘zimizda mavjud atamalarni ham rus tilidagisini olamiz, o‘zimizda “h” tovush harfi bo‘lgani holda rus tilidagi “g” tovush harfini qo‘llaymiz. “Gonkong”, “Geyne”, “Gyote”… Bunaqa nom, atamalarni sanasak bir qop bo‘ladi.

O‘rganib ketganimiz bois e’tibor qilmaymiz: o‘tgan asr boshlaridan ruscha egalik qo‘shimchasi “-ov”ning keng yoyilishi (turkshunoslikda asli bu turkiy “-ev” (uy, uyi)dan olingan degan qarash ham bor) ismi sharifni aytishda talaffuzni, yozuvda tovush harflarini o‘zgartirib yubordi. “Oripov” deb yozsak-da (“Orifov” deb yozmaymiz), “Oripuf” deymiz. “Fattohov”ni esa esini teskari qilib yuboramiz: “Pattaxip”. “-ov” qo‘shimchasi o‘zidan oldin keladigan istilohlarni ham buzib yozib, buzib aytishga olib keladi: “Muhammedov”, “Mahametov”, “Ahmedov”, “Porsayip”, “Ibragimov” . Mazkur qo‘shimcha bari bir talaffuzda tilimizga esh bo‘lmay. “-ip”, “-up“,”-uf” tarzida tilga to‘g‘rilab talaffuz qilinadi. Talaffuzga ham nimaga bosim o‘tkazmoqchi bo‘lamiz, tushunish qiyin.

Tillarni unifikatsiya qilish, olis kelajakda ular qo‘shilib ketib, bitta umum bo‘lib qoladi degan ishonchmi, lug‘atchilarimiz ham ancha o‘rinlarda teskari g‘ayrat ko‘rsatganlar. Ellik to‘qqizinchi yilgi o‘zbekcha–ruschsa lug‘atda “Mo‘g‘o‘liston” – “Mongoliya” deyilib, o‘zbekcha asl istiloh – “Mo‘g‘uliston” eskirgan toifaga kiritilib, “mongollar”, “mongolga oid” deb zamonga moslangan bo‘lsa, sakson uchinchi yilgi ruscha-o‘zbekcha lug‘atda umuman tushirib qoldirilgan. Ya’ni “Mongoliya” – “Mongoliya”, vassalom! Sho‘ro davrida zimdan yuritilgan til siyosatining oqibatimi, “Vavilon”ni “Bobil” deb eskirgan atamalar qatorida unutishga hozirlab qo‘yilgan. “Baltika” – “Baltika”, “Baltiyskoye more” – “Baltika dengizi” deb yozilib, “Boltiq” istilohi qavsga olinib, buning ham kovushi to‘g‘rilangan.

Ba’zan lug‘atchilarni ham tushunolmaysan: “mыs Dobroy Nadejdы» – «Yaxshi niyat buruni», «Berega slonovoy kosti» – «Fil suyagi qirg‘oqlari” deb o‘zbekchaga o‘girilgan bo‘lsa, mas., “Drakonovыye gorы» – “Drakon tog‘lari” deb ag‘darilganki, tilmochlikning tamoyil-tayini bo‘lganmi o‘zi degan shubhaga borasan kishi. Bu lug‘atlardan maqsad o‘zbek tilining so‘z boyliklarini ochib berishmi yo tilimizga rus tilini kiritishmi deb gumonsirab, lug‘at zahmatkashlarida milliy oriyat tuyg‘usi juda zaif ekaniga amin bo‘lasan.

Talay-talay baynalmilal istilohlar endi o‘zimizniki bo‘lib ketdi. Albatta, ko‘pining tilimizda muqobili azaldan bo‘lmagan. Eski lug‘atlardan ularga muqobil axtarish befoyda, lekin atamani o‘z tilimiz boyliklariga suyangan holda yangidan yasash mumkin, lug‘atlarimizda esa buning tersi: istilohni tayyor holicha o‘zga tildan ko‘chiradilar yoki muqobilini izlashga erinib o‘zlari mafhuman tarjima qilib qo‘ya qoladilar: “gus – erkak g‘oz”, “vitrina” – “vitrina”, “magazin vitrinasi” (“peshoyna” yoki “peshtaxta”, “do‘kon”ni go‘yo bilmaydilar).

Chet tillar oldida o‘z tilimizni, unga davlat maqomini berganimiz bilan, past ko‘rish urf bo‘lib boryapti. Misol uchun, shahrimiz ko‘chalariga bir qaraang! Uchrashuv, konferensiyalarning taklifnoma yo dasturlarini olaylik: inglizcha yo ruscha tarjimasi bor, o‘zbek tilida yozilgan qismi ham yo inglizcha, yo ruscha terminlarga to‘lib toshgan. Yig‘in tanaffusida beriladigan bir piyola choyni “kofe-brek” deb ketdik, “choytatil” deyishga qishloqiligimizdan uyalamiz.

Beparvomiz. Mana, «mыshka», «prezentatsiya», «layk» («layk qilmoq»), «parol», «login», «onlayn», «blog», «post» «status», «mobil versiya», «domen», «internet–provayder», «operator», «moderator», «spam», «ye-mayl», «sayt-vebsayt», «chat» va hokazo shunday o‘nlab atamalarni qanday bo‘lsa, shundayicha o‘zimiz qirityapmiz, bularning anchasi o‘zbek tilida muqobiliga ega, yo‘qlarini esa bor so‘zlarimizdan yaratishimiz mumkin. Lekin og‘zi qiyshiq bo‘lsa ham boyning o‘g‘li gapirsin deb, chetkilarga tilimiz to‘ridan joy beryapmiz.

Ko‘p xorijiy atamalar adabiy tilga singib ketgan, lekin avom tilida kam qo‘llanadi. Bu ham tabiiydek tuyuladi. Masalan, “shimol”, “janub”, “sharq”, “g‘arb” atamalari asosan yozma nutqda, ilmiy ma’ruza, ma’lumot beriladigan holatlarda keng iste’molda, ammo hali-hanuz so‘zlashuvda uncha ko‘p qo‘llamaymiz. Avom hali ham “kunbotish”, “kunchiqish”ni ma’qul ko‘radi, shevalarda esa ana shu to‘rt arabiy istilohning sof o‘zbekcha muqobillari bor: “chiqish”, “kunchiqish”, “botish”, “kunbotish”. “kuntug‘ar”, “to‘manbet” (g‘arb) “orqabet”, “orqovul” (shimol, ba’zi shevalarda g‘arb ham), “manglaybet”, “o‘ngbet”, “kunyurar” (janub), “obqora” (janubi g‘arbiy) va hokazo (mas., qozoq tilida “shig‘is” – sharq, “batis” – g‘arb, “o‘ngtustiq” – janub ma’nosini bildiradi va bu atamalar hozirda qo‘llanadi: “O‘ngtustiq Qazaqistan” – Janubiy Qozog‘iston). Mana bir-ikki misol: “Kun yurarga uch chaqirim yursang, yetasan”, “Obqoraning shamoli turdimi, havo yog‘adi”, “Kunchiqar yorishibdi” – har bir so‘zi yuqumli-suykumli, har bir tovush harfi qadrdon lo‘nda-yig‘noq jumlalar. Adabiy tilda bu xil “eskirgan” istilohlarimizni keyingilari bilan muvoziy tarzda, masalan “to‘manbet, ya’ni g‘arbdan”, deb ishlatsak, shu tarzda til boyliklarimizni yanada tiklab borish mumkin-ku.

Yo‘q, zamon talabi deb yopishib qolganmiz, “tuppa” ming yillik taomimiz bo‘lsa-da, “lapsha”da oy ko‘rganmiz, har kuni o‘n martalab “lapsha”ni reklama qilaveramiz. Qiziq, o‘zimizda mavjud istilohlar o‘rniga o‘rischasini qo‘llamasak, otamiz urishadimi!

TV-radio tili alohida murakkab til, u keng ommaga aytiladi va omma bilan doimiy muloqotdaligi bois bu til adabiy til bilan so‘zlashuv tili o‘rtalig‘idagi martabada bo‘ladi, undagi nutq ishlov ishlab berilib, tajribadan o‘tib, turish, yarim turish, xatboshilardan tortib o‘qishda urg‘ularning joy-joyiga qo‘yilishigacha qoidalashgan til. U qanchalik ravon, jonli tilga qanchalar yaqin bo‘lsa, unga ishlov berilganini tinglovchi shuncha sezmaydi. Lekin eshituvchi sezmas ekan deb sidirg‘asiga, nafas rostlanmay, surib ketaverish insofdan emas. Atay shevada “vottilash”, “mag‘an-sag‘an”, “buytib-shuytib”, “galdi-gatti” qilish (TV-radioda shevada gapirgan odam ataylab qiladi, chunki u maktabda adabiy tilda o‘qigan, baloday biladi ham), o‘zidan boshqa shevalarga bepisandlik, umuman elga behurmatlik, kaltabinlikdan boshqa narsa emas. Shuning uchun ham ekranda gapirgan odamning hatto talaffuzidagi sheva ham eshitganning g‘ashiga tegadi. Hali bu mavzuga qaytamiz ham.

Bugungi kunda chet so‘zlar yozma adabiyot, matbuot, ommaviy nashrlar, radio-TV, ko‘chaning yozuv va shiorlari, reklama matnlari orqali kirib kelayotir. Bir-bir yarim asr burun avom tili har biri nisbatan ihotalangan shevalardan iborat bo‘lib, adabiy til asosan bitma kitoblarda muhrlangan, istifodasi maktab va madrasalar ta’siriga bog‘liq kechgan, boshqacha aytsak, axborot-kommunikatsiya ko‘lamining torligi adabiy til taraqqiysiga ham uncha erk bermagan. Toshbosma matbaaning paydo bo‘lishi gazetachilik rivojiga olib keldi va natijada adabiy tilning istifoda ko‘lami ham kengaya boshladi. Gazeta-jurnal, kitoblarning ko‘plab chop etilishi, keyinroq radio, undan so‘ng televideniyening paydo bo‘lishi adabiy tilni umumtasarruf miqyosga olib chiqdi. Jumladan matbuot va televideniye keng xalq ommasini qamrab oldi, OAV adabiy tilda bo‘lishi lozim va lobidligi bois, bugungi kunda o‘zi shu til o‘rgatuvchi martabasiga qo‘tarildi. Burunda shoirlar oldingi bitmalardan, baxshilar xalq orasida yurib adabiy tilni (ming afsuski, endiga kelib sheva boyliklari kabi folklor tilini ham adabiy tildan sal mundayroq ko‘ramiz, uning xazinasiga mahliyo bo‘lganimiz holda, adabiy tildan juda kam foydalanamiz) o‘rgangan bo‘lsa (bu gap ham havodan nafas olgan deganga o‘xshaydi), bugun esa o‘rgatuvchilikning asosiy yuki OAV, xususan radio va TVning zimmasiga tushyapti.

Qiziq bir o‘rama halqa hosil bo‘ladi. Mana, lug‘at izohida yozadilar: “Kam qo‘llanadigan, eskirgan, dialektal va folklorga oid so‘zlarning hoziri o‘zbek adabiy tilida mavjudligini tasdiqlash, ularning individual qo‘llanishini ko‘rsatish uchun, zarur o‘rinlarda, o‘zbek badiiy adabiyoti folklor va matbuotdan sitatalar keltirilgan eskirgan va dialektal so‘zlardan o‘zbek sovet yozuvchilari asarlarida ko‘p uchraydiganlari ko‘chma ma’noda ishlatiladiganlari yoki maqol va matallar tarkibida uchraydiganlarigina olingan so‘zlar yoniga tegishli pometalar qo‘yilgan.” Bu izohning ikki jihatiga e’tibor qiling: “o‘zbek badiiy adabiyoti, folklor va matbuotdan sitatalar keltirilgan eskirgan va dialektal so‘zlardan o‘zbek sovet yozuvchilari asararida ko‘p uchraydiganlar yo maqol va matallar tarkibida uchraydiganlarigina olingan so‘zlar yoniga pometa qo‘yilgan” – ya’ni bularga ahamiyatsiz degan mamnu tamg‘asi bosilgan: ikkinchi jihati lug‘atda so‘z shunaqa toifalangan bo‘lsa, demak ko‘pi “eskirgan”, “kitobiy”, “oblastnoy” sifatida safdan chiqarilib, til boyliklari toraytirilgan, oqibatda “badiiy asar — lug‘at – badiiy asar” tor o‘ramasi yuzaga kelgan va bu o‘rama hozirgacha ochilay demaydi. Shevalarimizdagi so‘z boyligi har biri o‘z elatining ko‘chasida bee’tibor qolgan. Holbuki adabiy til sheva, dialekt, lahjalardagi so‘z zahiralari hisobiga tinmay boyib, rivoj topib borishi kerak. Ishlatilmay yotgan zahiraning ko‘lami nihoyatda keng. Hatto adabiy tilga asos qilib olingan qarluq-chigil-uyg‘ur shevalarining (fonetika Toshkent, grammatikasi Farg‘ona shevalaridan) o‘zidagi rang-baranglik ham hali to‘lig‘icha o‘rganilmagan. Siz T.Nafasovning “Qashqadaryo xalq so‘zlari”, B.To‘ychiboyev va Q.Qashqirlining “Zominning til qomusi” degan fidoyi tadqiqotlarini yana bir o‘qing, ne-ne so‘z boyliklarimiz qayerlarda ko‘milib yotganiga o‘zingiz guvoh bo‘lasiz. Biz esa shevada vottilab yo galdi-gattilab, mahallamizni dunyoga olib chiqqandek g‘o‘dayamiz. Asli bu millatning birbutunligiga qarshi ishlash, ha, ha, zararkunandalik ekaniga aqlimiz yetmaydi yo kibrimiz dilimiz ko‘zini ko‘r qilgan.

Yana misollar olamiga qaytamiz.

Ayni paytda chet so‘z, iboralarning o‘rinli-o‘rinsiz tarzda iste’molga kirishi, gap tarkibida sun’iy ifodalarning paydo bo‘lishi chet tillar ta’siri va kommunikatsiya oqibati o‘laroq tilimizning buzilish holatlarining avom tiligacha kirib borishi ham shular tufayli. Mulohaza uchun reklamadan bir misol: “Uzoq va qulay hayot qechiring!”. Bunaqa masxarasi o‘ziga esh jumlalarni har kuni o‘nlarcha marta ko‘ramiz, eshitamiz, fikri balog‘atga yetmagan bola-yoshlarning qulog‘iga quyamiz (biz so‘z ustalari). “Istagan joyimdan o‘p!” – e betingdan buzulgur, deb yuborging keladi! “Buni bilishni xohlardim deb o‘ylardim”, “Aksariyat bug‘uchalar shu yerda dunyoga kelishadi”, “Bu hududda juda irodali jonzotlar yashashadi”, “Ular (ya’ni pashsha) bu yerlarda ko‘ldan ko‘lga uchib hayot kechiradilar”, “Oddiy ko‘z bilan ham bu betakror manzaraning shohidi bo‘lish mumkin”, “Bu zaminning musaffo osmonida Andi kondorlari parvoz qilishadi”, “Gobi bo‘rilari quvlashadi” (tuyani), “…bo‘rilar foydalanishadi”, “…bo‘rilar bo‘g‘izlashadi”, “Devorlarga ishlov berilgan somon qatlami yemirilib tushgan”, “Qal’a devorlari loydan tiklangan”… – bu qanaqa til o‘zi? Shu jumlalarni yozgan, o‘qib berayotganlarning o‘zi biron yerda o‘qiganmi ekan?! G‘azabingiz keladi, xunobingiz oshadi, lekin bu jumlalar chetning masallig‘idan o‘zimiz pishirgan osh – o‘zimiz ichyapmiz.

G‘aliz jumla, xato so‘zni qancha ko‘p gapirsirsangiz, shuncha ko‘nikasiz, g‘aliz-xato ekani bilinmay qoladi. Quloq o‘rgangani, ko‘nikkanimiz bois uchun shunisi tabiiydek tuyuladi, sirtdan o‘zbekcha, lekin bir razm soling: birinchisi “Ya xotel bы etogo znat” iborasining juda beo‘xshov o‘girilishi; undan keyingi jumlada hayvon ko‘plikda aytilyapti, “bug‘uchalar” deb “olenyonki”dan shundoq ag‘darib qo‘ya qolingan; shuni “Aksariyat bug‘u shu yerda bolalaydi”, desa bo‘lmaydimi? Undan keyingisida yana shu: hayvon ko‘plik fe’lida huddi sizlangandek; “iroda” insonga, hayvonga esa “chidamli” (yana bir ikkita chiroyli so‘z bor, esimga kelmayapti) nisbatan qo‘llanadi. “Bu yerlardagi jonzotlaring joni qattiq” desa odamga sal tushunarli bo‘larmidi? Bo‘ri(lar) qanday qilib foydalanishadi? Bir narsadan foydalanish uchun aql bo‘lishi kerak-ku. Bo‘rilar quvlashib o‘ynashmayapti, balki o‘ljaning iziga tushgan, uni quvlayapti. Keyin, bo‘ri tuyani odamga o‘xshab pichoq bilan bo‘g‘izlamaydi, bo‘g‘izlab ketadi. To‘g‘rirog‘i, bo‘ri tuyaga “teginadi” yoki uni “oladi”.

Navbatdagi jumlani o‘zimiz gapirgandek osongina qilib “Devorning somon suvog‘i ko‘chib tushgan”, oxirgisini “Qal’a devori paxsadan (tiklangan)”, desak bo‘lmas ekanmi? Rus tilida “paxsa”ning muqobili yo‘q, ularda loy ham, uning quritilgani ham, tuproq ham “glina” deyiladi (“glinobыtnaya stena» – “paxsa devor»). “Oddiy ko‘z” degani nimasi, Anddan boshqa “Andi” tog‘i ham bormi? Kondorlar parvoz qiladi, “qilishadi” emas! Pashshalar “hayot kechiradilar”mi?

Bunday o‘ylab qarasang, ko‘pincha muqobili bo‘laturib, ba’zi hollarda esa ilojsizlikdan kiritilgan yot so‘zlarning uncha ham zarari yo‘qdek tuyuladi, loydan tiklangan, desa nima bo‘pti, odamlar tasvirda paxsa ekanini ko‘rib turibdi-ku, “matras” “to‘shak”ka nisbatan tushunarli, ham aniq, hamma nima desa, shuni qilaylik-da. Endi “barana” (“borona”)dan “sixmola”ga qaytib qancha baraka topardik! Silovsin bilan qoraquloqni ko‘rmagan bo‘lsak, farqini bilmasak, ikkovi ham yo‘q bo‘lib ketayotgan bo‘lsa, ularni “yovvoyi mushuk” deganimiz o‘ng‘ayroq emasmi? (Bir filmda ruscha “karakal” o‘zbekchaga “karakol” deb o‘girilgan, oppa-son, qulay — ikki tilda ham birdek tushunarli! “Qoraquloq” deb qishloqcha cho‘zib yuradimi!) Oldingi lug‘atlardan birida “dvoynik” — “hamaft”, “hambet” deb tarjima qilingan ekan (“betdosh”, “aftdosh” demabdi ham yaxshi). O‘shanaqa tarjimalardan ruscha atamaning o‘zi yaxshi emasmi? Men shu ba’zi lug‘atlarni varaqlab talay atamalar tarjimasi lug‘atchilarning o‘z ijodi emasmikan degan shubhaga boraman. Masalan, “Serna – tog‘ kiyik, qora echki”. “Serna”ning tubi turkiy emasmikin, yo‘q esa qora tilda “tog‘ kiyik”, demaydilar, keyin bu o‘zi kiyikmi, echkimi, uning aniq bir atamasi bo‘lishi kerak. Balki turdoshligi bordir, lekin bizda kiyik bilan echki farqlanadi.

O‘z tilimiz, sheva so‘z boyliklariga e’tiborsizligimiz tufayli, masalan, ohu, kiyik, maral, bug‘uni farqlamaymiz. Sayg‘oqni bir “saygak”, “kiyik” deymiz, bir “ohu”, uning nomini ham ruschadan o‘zbekchalashtirganmiz (ruslarning o‘zi bizdan olgan shekilli), yo‘q esa asl istilohlari bor: “bo‘ka”,“oqquyruq” (Amerika qit’asidagi oqquyruq bilan aralashtirmaslik kerak). “Kiyik bolasi” deymiz, “quralay” esa folklorda qolib ketyapti yo ko‘chma ma’noda ishlatiladi (“qo‘zlari quralay”). Bir filmda gnu antilopasi “gnu ohusi” deb tarjima qilindi. Gnu – gavdasi qoramoldek, shoxi ham buqa shoxi mengzash yirik hayvon, biz esa ohuni nozik kiyik sifatida tasavvur qilamiz. “Chiyabo‘ri yo shoqol bolasi” deyiladi, xalq esa “voyvoyak” deydi. Asl muqobilini bilmaygandan keyin har maqomga yo‘rg‘alashning nima keragi bor: “hayvonlarning ko‘payish mavsumi” emish! Bu fasl lug‘aviy ma’nosida ham ko‘payish mavsumi emas, kuyga kelish, kuyikish, iliqish, qochish pallasi. Ko‘payishning jonivorlarning turiga qarab, “qo‘zilash”, “qulunlash”, “kuchuklash”, “bolalash” kabi o‘rnida qo‘llanadigan istilohlari mavjud. Matbuot tilidagi beo‘xshov “qo‘zilatish mavsumi”ni xalq soddagina qilib “to‘l” deydi-qo‘yadi. “Yomg‘irlar mavsumi” emas, “yomg‘ir mavsumi”, aniqrog‘i “yog‘in mavsumi”, yana ham aniqrog‘i “yog‘ingarchilik”, avom tilida bundan ham to‘g‘riroq – “ho‘lgarchilik”.

Muammoning yana bir jihati bor. Men hujjatli filmlarni juda yoqtiraman, ko‘p ko‘raman. Turli mamlakatlardagi odamlarning turish-turmushi, har xil yurtlarning tabiati, hayvonoti, nabototi haqida. Bu filmlar chet ellarda juda katta mehnat, undan kam bo‘lmagan mablag‘ bilan yaratiladi. Bir pingvinni suratga tushirish uchun qahraton Antarktidada oylab qolib ketadilar va bu parranda haqidagi jild-jild tadqiqotlar ustida ko‘z nurini to‘kadilar. Nahangni tasvirga tushirish va uni gapirib berish uchun u bilan, bilmayman, hayotni garovga qo‘yib, qancha vaqt birga suzadilar. Nahang borasidagi jami adabiyotni titkilab chiqadilar, boshqalar yaratgan filmlarni ko‘rib oladilar. E xullas, bu filmlar ming mashaqqat bilan yuzaga keladi va shu mashaqqatlar samarasi o‘laroq tasvirlari ko‘rimli, mazmuni ma’lumotlarga boy, tarjimasiga qarab taxmin qilsangiz, yaratilgan tili ham go‘zal. Xorijiy telekanallarda yaratilgan hujjatli filmlarni rus tiliga qilingan tarjimalarda ko‘raman, ularda har bir giyoh, har bir ashyo, har bir jonzotning o‘ziga xosliklarini aytibgina qolmay, nomigacha, mahalliy aholining o‘zi nima deydi, rus tilidagi muqobili qanday, barchasi aniq-taniq. Lekin biz bunaqa asarlarni ustidan suvab olashovur ag‘daraveramiz. Yaydoq dalami, demak, cho‘l, qumlimi, demak, qum sahrosi, cho‘lmi, unda cho‘l – vassalom! Atamalarning har xilligi, ifoda rang-barangligi, so‘z boyliklari nima kerak, odamlar tushunsa bo‘ldi-da! Toqqa xos so‘zlarni bilib, nima, tog‘chi bo‘larmidik! “Mahobatli”, “osmono‘par” deb qo‘shib qo‘ysak yetmaydimi!. Bittasi “jonsiz cho‘qqilar” deb o‘qiyapti, hech bo‘lmasa, o‘rischasini yaxshilab uqqan bo‘lsa ekan: “bezjiznennыye skalы»ni shunday o‘girib, cho‘qqini o‘ldiga chiqaribdi. “Bo‘zqoya”, “bo‘sqiyo”ni bilmasangiz, jilla qursa “yalang‘och qoyalar” deb o‘giring, baraka topgur!

Xalqning o‘zi qo‘ygan atamalari aniq-taniq, sodda va ixcham bo‘ladi.

Masalan, tog‘ning badand cho‘qqisini “osmono‘par qoyalar”, “ko‘kka bo‘y cho‘zgan” deb bo‘yab-bejab cho‘zmaydi, “nurama” deb qo‘ya qoladi (“nurama” qorli yo yaydoq cho‘qqining nur qaytarishidan olingan bo‘lsa ham bordir, yana bilmadim). Cho‘qqi uchi – nuramaning shakl-shamoyili, o‘rniga qarab “qiroq”, “xorra, “huchchi”, “sala”… kabi bir nechta muqobili borki, har biri muayyan o‘shanaqa cho‘qqi yo qoya uchini bildiradi. Xalq “tog‘ning qiyalik joyi” demaydi, balki “enish” deydi, enishning mayda tosh qoplanganini lo‘nda qilib “chag‘il” deydi (“Chag‘il qizima yer bo‘ladi” – bu lo‘nda ibora ma’nosini berish uchun qancha ortiqcha so‘z ishlatamiz biz). “Tog‘ bag‘ridagi ingichka yo‘l” bitta atama bilan “chiziq” deb aytiladi.

Nima bu: nuqul “tog‘”, “qoya” (yo cho‘qqi”), “dara”, toqqa tegishli boshqa atamalar yo‘qmi, deb erinmay lug‘at varaqladim, qarang, qancha atama-nomlarga duch keldim: “qiroq”, (qoyaning usti, “Oy tug‘adi qiroqdan”), “huchchi” (qoya uchi), “shiram” (uzunasiga cho‘zilgan qoya), “sala” (cho‘qqining uch qismi), “qasnoq” (daralarining aylana nuqtasi), “qat” (qir, cho‘qqining baland uchi, unda faqat arxar yuradi), “qatal” (yolg‘izoyoq yo‘li bo‘lgan enish), “chuqun” (tog‘li hududlardagi tabiiy chuqurlik, yashin urib chuqur bo‘lgan joy), “chag‘il” (mayda toshli qiya yonbag‘ir), “chungul” (dara ichida yurish qiyin, chuqur-chop joy), “qasag‘a” (quyidan yuqoriga ketgan qat-qat yassi tosh uyumi), “qirrak”, “qisilchang”, “qoyazov”, “chag‘al”, “chag‘at”, “chiyir”, “ching”, “chaltov”, “tarang”… yetar, a?

Cho‘qqi tog‘ning eng baland nuqtasi, u bir tog‘da bitta yo bir nechtagina bo‘ladi, qoya esa o‘nlab, minglab ham bo‘lishi mumkin. Rus tilida “vershina” bilan “skala”ni farqlaydilar, tarjimonlarimiz esa aralash qo‘llayveradilar. Xuddi shunday “skalыstiye gorы”ni “qoyali tog‘lar” deb o‘giraveradilar, holbuki tasvirda ko‘rinib turgani faqat bitta tog‘, uni “qoyali” deb aytish ortiqcha. Yassi tog‘ning esa o‘zbek tilida o‘z atamasi bor. Albatta, bu atamalarni, tabiiyki, bilmaymiz, chunki tog‘da yashamaymiz, har kuni toqqa chiqmaymiz. Shu boisdan tog‘da o‘sadigan “umrzoqgul”, “erbahosi”, “echkimchak”, “shatraj”, “qorayaproq”, “qarg‘atirnoq”, “qizilpoycha”. “ayiqquloq”, “shappa”, “beldirg‘on”, “birsepar”, “birchanoq”, “abrik”, “dalachoy”, “karavush”, “bo‘ymodaron”, “darmana”, “dastorbosh”, “guldavg‘ach”, “do‘g‘bo‘yin”, “qilqanot”, “chiranak”. “toshbaqatol”, “janjabil” (“zanjabil”), “igir” kabi o‘nlab giyohlarning (aksariyati dorivor) nomidan ham bexabarmiz (men ham bu atamalarni T.Nafasov, B,To‘ychiboyev, Q.Qashqirlining kitoblaridan tergilab oldim va hech bo‘lmasa bir yodga olib qo‘yaylik deb, zavq bilan sanayapman)… Albatta tog‘chi odam yo mutaxassis bo‘lmasa, bunaqa atamalarni eslab yurish mushkul, shart ham emas. Lekin shu giyohu o‘tu o‘lanlar o‘z tog‘larimizda o‘sib yotibdi. Tog‘ va uning nabotot dunyosi haqida film bo‘ladimi, maqolami, kitobmi tarjima qiladigan tilmoch bularni bilishi, jilla qursa, lug‘atlardan izlashi kerak. Lug‘at tuzuvchilar ham muqobillarni o‘zidan urchitmay, eski lug‘atlarga suyanishi, sheva boyliklaridan izlanishlari lozim.

Mana, masalan, endi keraksizdek bir misolni olaylik. Shevada uyurbov – uyurbog‘ istilohi bor, buning izohini qarang: “qora uy tuvurlig‘ining boshiga tikilgan tasma”. Endi bunda “tuvurliq”ni bilmaymiz. Uning ham izohi bor ekan: “Qora uy erganagi bilan tuvur bog‘langan qismidan keraganing chiy yoyiladigan qismigacha yopiladigan to‘rt bo‘lak kigiz”. Endi “erganak” – “qora uy, mol qo‘ra, qo‘tonlarning eshigi”. Xo‘p, “chiy”, “qora uy”, “mol qo‘ra” tusmol bilamiz. Qarang-da, qanaqa istilohlarni bilmaymiz, ishlatmaymiz: “qoshg‘ari”, “qushoyoq”, “g‘ildiravik”, “qo‘shqanot”, “qaychiquloq”, “to‘yako‘z”, “to‘dagul”, “barchin”, “qiyagul”, “turum”, “tupak”, “tuynukyopqich”, “tuynukbov”, “qo‘ykuvshurma”, “tuvuq”, “to‘nkarma”, “uvuq”, “uvuqbov”, “chang‘aroq”, “uzuk”, “uzukbov”, “uyqoziq”, “uyarqon”, “uybog‘ish”… O‘tov, qora uyga, uning uzvlariga tegishli mazkur atamalarni yana o‘sha T.Nafasov, B.To‘ychiboyev, Q.Qashqirlining tadqiqotlaridan oldim. Shu boyliklar endi go‘yo keraksiz, og‘zakida qolib ketgan eskilik!

Bunaqa atama, istilohlar adabiy tilga ham kirmagan, ularni yozishga biz qalam ahli injilamiz, ko‘pimiz bilmaymiz ham, bilish shart emas deb qaraymiz, lekin tubi biz bilan bir turkiy tilli qo‘shnilarimiz qora uyning har ashyosigacha nomma-nom biladilar, uni ehtirom qiladilar, davlat ramzlariga kiritganlar. Biz nimaga o‘tmishimizni esdan chiqarishimiz kerak? Til o‘tmishidan yuz burish – o‘zligidan yuz burish, so‘z boyliklarini surrogat atamalarga almashtirish – bu tafakkurni surrogat qolipga solib, adabiy tilni muayyan tushovga solib qo‘yishdir. Ming yil ilgarigi “Devonu lug‘atit turk”dan bu yog‘iga taraqqiyda bo‘lgan tilimizni bugun nima ahvolga solayotganimiz o‘zini o‘zbek deb o‘ylaydigan, o‘zini fiqr qilguvchi hisoblaydigan har bir fuqaroning o‘z taniga aqllashadigan muammosi va shunga beparvoligi uchun vijdoni, oriyati oldida, qolaversa, davlat tili haqidagi Qonun oldida javob beradigan masaladir. Zero davlat qanaqadir bir umumiy makon emas, u – o‘zimiz, har birimiz.

Hali bu gaplarimiz hammasi emas.

2013 y.

ONA TILIM – JONU DILIM
To‘rtinchi maqola

Bu gaplarni bir misoldan boshlasam, misolki, sizni o‘zingiz ko‘rib kelayotgan shunga o‘xshash juda ko‘p boshqa misollarga yana ro‘para qiladi. Uzr, shu gapim ham o‘nqovsizroq chiqyapti. Lekin muammoni birga, ko‘pchilik bo‘lib o‘rganishim kerak-ku, boisi uning shuncha keng tarqalganida, hammamiz birga o‘ylashimiz lozimligida.

Xo‘sh, yangi bosh direktor edim, studiya g‘aladonida ma’lum sabablar bilan besh yilmi, ko‘pmi “osilib” yotgan ssenariyni o‘qib qoldim-da, darrov ishga tushirib yubordim. Kinochilarga rahbar bo‘lib kelishimdan ilgari yuzlab ko‘rsatuv, hujjatli film qilgan bo‘lsam-da, hali biror marta badiiy filmni suratga tushirish jarayoni tepasida turmagan edim. Bir kuni kattasinib, shu film “syomka”siga xabar olib bordim, juda murakkab yumush ekan: “motor-stop”, “boshladik-to‘xtat!”, “qaytadan ketdik”, “dubl!”… Taniqli san’atkorlar o‘ynab beryapti. Ulardan sal ichimda hayiqqanim bois, rahbardek aql o‘rgatmay, chekkada qarab o‘tirdim. Lekin bir joyi keldi, syujet bo‘yicha “eru xotin” aytishib qoladi, shunda “xotin” “eri”ga achchiq qilib, siz ketsangiz, men ham bittasini topib olaman mazmunida: “Teshik munchoq yerda yotmaydi”, dedi. Suratga olish tez-tez to‘xtab, sahnalar qayta-qayta olinadi, oradagi tanaffusda o‘sha “xotin” aktrisaga: “Singlim, ssenariydan chiqmang. “Teshik munchoq yerda yotmaydi” emas, “Teshik kulcha yerda yotmaydi” edi”, dedim. Aktrisa ruscha o‘qigan, tabiiy, muomalasi tili ham o‘rischa edi, “Yo‘q, men shunday deyman! Munchoq teshik bo‘ladi (Net, ya tak govoryu! Munchaki tishik bыvayut»)”, deb menga aql bo‘ldi. Obbo, munchoqning teshigini bilar ekan, lekin shunday maqol borligidan tubdan bexabar! Tepadan pastga tushmasa, qayoqdan ham bilsin! “Falonchixon, bu – keng tarqalgan halq maqoli, o‘zbekchani buzib aytmang. Ha, munchoq teshik bo‘ladi, lekin maydaligidan yerga tushsa ham, ko‘rinmaydi, yotaveradi. Ammo kulcha – bu non, shuning uchun uning teshikkulchasi ham yerda yotmaydi. Mabodo tushib qolsa ham, odamlar olib, ko‘ziga surtadi”, dedim. “A ya ne xochu! Iz-za kakogo-to uzbekskogo slova ne budu menyat svoy yazыk”, deb, til madaniyatini ovrupocha anglar ekan, aytganida turib oldi. Shunda rejissyor akamiz qulog‘imga: “Uncha farqi yo‘g‘-u? Mayli, hozir ko‘nglini xira qilmang, munchog‘ini dublyajda to‘g‘rilarmiz”, deb shivirladi. Bilaman, tasvirga olish jarayonida birovning aralashishi, aql o‘rgatishi nojoiz, ham akstrisaning tarbiya ko‘rgan muhiti boshqa, tabiiyki, xalqnikidan farqli sharoitda yashayotgan bu “elita” vakiliga ming tushuntirgan bilan foydasi yo‘q, ona tilini shuncha yantoqqa sudrab gapirishini ham unga bir marhamat ko‘rsatish deb o‘ylaydi. Turgan gap, mendan ranjib qoldi. Rost-da, shundoq taniqli san’atkorni qanaqadir avom so‘zni aytishga majbur qilyapman… Asli bu tomorqa rejissyorniki, unga ssenariydan chiqmaslikni tayinlab, qaytdim.

Film suratga olinib bo‘ldi, yig‘ma, ya’ni montajdan ham chiqdi. Endi “ovozlashtirish” (“ozvuchivat”ning tarjimasi-da bu so‘z), ya’ni filmga ovoz berish, dublyaj gali keldi. Bilasiz, aktyor endi ekrandagi o‘ziga qarab yana “rolga kirib” ovozini yozdiradi (hozir ko‘p filmlarda bu qoida qolib ketgan – aktyor yodlamaydi, matnni oldiga qo‘yib o‘qiyveradi, shundan dialoglar sun’iy chiqadi). Xo‘sh, shunda rejissyor akamiz huzurimizga qadam ranjida qildilar: “Shu, ukajon, bir iltimos: shu, aktyorimiz o‘z shevasida gapirsa!”. “Gapiravermaydimi, kim uning og‘ziga xo‘jayin? Mendan nimaga so‘raydi?”, dedim ajablanib. “Yo‘q, filmda o‘z shevamda ovoz bersam, shunga bosh direktordan ruxsat olib bering, deyapti”. Ana xolos! Qayoqqa kelib qoldim! “Ssenariy toza adabiy tilda yozilgan, tilni buzib nima qiladi?”, dedim. “O‘z shevamda ovoz bersam, chapaniligim samimiy chiqadi, deyapti. Arzimas gap-ku! Yo‘q demang endi siz”, deb yalindi rejissyor akamiz. Bu kishim ham aktyor tomonida! Ruxsat so‘raganiga ham rahmat – anov kungi bahs esida-da. “Aka! Davlat tili haqida qonun bor, bunga adabiy tilga rioya ham kiradi. Qonun har qanday bosh direktordan, undan kattalaridan ham baland turadi, uni buzishga hech kimning haqqi yo‘q. Keyin filmda shevada gapirish chapanilik emas, madaniyatsizlik. Qahramonning chapaniligini til buzishda emas, ijroda ko‘rsatsin edi”, dedim. Rejissyor akamiz bosiq-vazmin odam, bo‘ldi, tushundim, dedi-da, chiqib ketdi. O‘zimning ichimdan nimalar o‘tganini anglab turibsiz: bu shunaqa, menga begona bir dunyo ekan! Haligi san’atkor jo‘ramiz ham, turgan gap, bosh direktor oshirib yuboryapti, shevaga qarshi, mana, shevada shuncha film olinyapti-ku, birov birovdan qonunga bo‘ysunishni talab qilyaptimi, deb yozg‘iradi.

Ovoz berishda u jumlani buzmadi-yu, lekin baribir talaffuzni shevacha qildi. Buni to‘g‘rilash, albatta, mumkin edi, ammo sut bilan kirganni chiqarish… o‘zingiz bilasiz. U kishim sal o‘tib bir mustaqil telekanalda ko‘rsatuv olib bora boshladi, albatta atayin shevada va… mana bo‘lmasam deb, mustaqil bir gazetada “Men ataylab shevada gapiraman” degan chiqish ham qildilar.

Bu bir misol o‘sha, yetti-sakkiz yil oldin urchib boshlagan, ko‘p odamlarga arzimas tuyulgan holatlarning bir ko‘rinishi edi. Endiga kelib, uni yuz yo mingga ko‘paytiring, o‘zimiz ko‘nikkan, ko‘nikayotgan manzara — kinochiligimiz tilining kundalik manzarasi ko‘z oldingizga keladi. Netongki, til ham aynib, ma’naviy tarbiyaga zid shaloq ahvolga tushgan!

Men bu misolni o‘zingiz biladigan muammoni yana bir o‘ylab olish taklifida aytyapman.

Yuksak minbarlardan ham aytilyapti, matbuotning o‘zida gapirilyapti, bong urayotganlar chiqyapti, ammo o‘z – o‘zbek tilimizning buguni va ertasi borasidagi bu tashvishu da’vatlar o‘zimizning loqaydligimiz botqog‘iga cho‘kib ketayotir.

Dod deb yuborging keladi – qog‘ozga dodlaysan odam! Qog‘ozning esa faqat qulog‘i bor, og‘zi yo‘q – sado bermaydi! Axir, hamdardga dodlaysan-da, odam!

Tilda atay buzg‘unchilik bilan davlat qonunini buzib, bunaqa kinolaru qo‘shiqlarni yasab tashlayotgan, hammayoqni chet atamalaru chalasavod yorliq, reklama matnlariga to‘ldirayotgan, allambalo alfozda jild-jild bosmalarni “badiiy asar” deb chiqarayotgan, efirda qanaqadir yaroqsiz “o‘zbekcha” vag‘illab turganlarlar shu loqaydlik botqog‘imizda gurkirab o‘sayotgan alaflardir va ularni insofga chaqirish, tarbiyali bo‘lishga undash, til – bu tafakkurimiz zamini, milliy boyligimiz – o‘zligimiz, uni buzish emas, qo‘riqlash, asrash, tozalab turish lozimligini uqtirish ham befoyda. Xuddi men yozayotgan shu gaplarni ham devorga gapirayotganim kabi.

Albatta, shevada gapirsinlar, tuyib gaplashsinlar, zero shevalar tilning ildizlari, to‘g‘rirog‘i, buloqlari; ular ham qurib qolmasligi lozim. Lekin, afsuski, shevalarni ham OAVning sun’iy tili tanglikka solib qo‘ygan, globallashuvni ro‘kach qilib, uning panasida yot atama, yot ibora, buzuq birikmalar ularga ham bostirib kirayotir. Hayotning ravishi – keksalar o‘tib ketadi, kattalar keksayadi, izimizdan kelayotgan yosh avlod “globallashib”, o‘z shevasini mayiq-mayriq qilib gaplashadi – bu buloqlarning ham qurib boshlaganini shundan ham bilsa bo‘ladi.

Gap jamoat minbari egasi adabiy til ekani haqida ketayotir! Millatning tarkib topish omili va shu millatdagi boshlarni bir-biriga qovushtirib kelayotgan tilimiz haqida. OAV minbariga chiqqan, ko‘pchilikka yuzlangan odam, agar o‘zini hurmat qilsa, marhamat qilib adabiy tilda gapirishsin! Minbarga yetgan odamning yelkasida umummillat yuki bo‘lishi zarur! Maktabdan oliy o‘quv yurtlarigacha, majlisu yig‘inlardan rasmiy tadbirlargacha davlat tilida bo‘lishi lozim va lobid! Davlatimizga madhu sano o‘qimang, uning tiliga amal qiling. Axir, kecha uni himoya qilib ko‘chaga chiqqan o‘zimiz emasmi! Hamma darslar adabiy tilda o‘tiladigan, ustozlar o‘quvchilar shevasini adabiy tilga burib, uni o‘rgatadigan chiroyli qonun majburiyatlari qayerda qoldi? Endi buni qilib bo‘lmaydi, deb o‘ylaysizmi? Yo‘q, bo‘ladi! Men eski shaharning qoq markazida turaman, shu mahalladagi maktabda muchal tadbiri bo‘lyapti ekan. Taklif qildilar, bordim. Ikki soatcha o‘tirib, o‘qituvchilarning gaplarini. bolalarning so‘zga chiqishlari, she’r o‘qishlari va qo‘ygan sahnalarini tomosha qildim. Bolalarning hammasi shu atrofdan, asosan tub toshkentlik oilalardan, o‘qituvchilar ham shunday. Lekin bir og‘iz ham sheva eshitmadim. Hayronu xursand bo‘lib yonimda o‘tirgan o‘qituvchiga: “Qanday yaxshi, bolalar maktabda adabiy tilga rioya qilar ekan”, desam, o‘qituvchi sapchib tushdi: “Voy, nima deyapsiz, mumkin emas! Darslarni adabiy tilda o‘tamiz, hovlida ham bolalarning adabiy tilni buzib gapirishiga yo‘l qo‘ymaymiz. Axir, bu davlat tilimiz-ku!” dedi. Bo‘lar ekan-ku! Qoyil bo‘ldim, lekin qani edi hamma maktabda shunday bo‘lsa! Afsus!

Asli muammoning tubi chuqurroq, masala tilning sut bilan qachondan qirishi, bolaning ona tilini qayerdan o‘rganib boshlashida. Beshik tebratadigan kelinlarning bir qo‘li beshikda, ikki ko‘zi televizorda – alla aytish faqat ko‘rik tadbirlarida qoldi. Onalar ro‘zg‘ordan bo‘shamay ham televizorga qadalib oladi. Bola bir narsa so‘rasa, boshimni qotirma, bor ko‘chaga o‘yna yo darsingni qil, deb haydaydi. Erkaklar ish bilan, bolasi bilan gaplashib o‘tirishdan o‘zini olib qochadi. U ham xotiniga qo‘shilib serial ko‘radi. Ertak aytib beradigan buvilar o‘zi azaldan siyrak, ekranga ko‘zi o‘tgani… bunda ham o‘sha ahvol. Bular ham o‘tib ketyapti. Dasturxon ustida gurunglar yo‘q bo‘lib ketdi. Bola qayerdan til mashqini oladi – u ham noiloj, televizorga tikiladi, sal esi kirgani kompyuterni titkilaydi, surrogat narsalar ongiga quyilaveradi, jumladan buzuq til ham.

Albatta, ota-ona bolalariga ega-kesim undoq bo‘ladi, til qoidalari bundoq bo‘ladi deb o‘rgatib o‘tirmaydi, aksincha, bolaning tili tabiiy muhitda: o‘zaro muloqot, so‘zlashuv, o‘yinlar, hangomalarda kamol topadi. Va maktabda bu tarbiyani oladi. To‘g‘rirog‘i, olishi lozim. Maktablarda esa til o‘qitilishi o‘quvchi bolalar uchun og‘irlik qiladigan, zerikarli qoidayu bog‘lanishlar izohiga o‘tib qolgan. Azaldan beri shunday. Maktablar jonli muloqot tilini o‘rgatmaydi, egayu kesim, gap bo‘laklarini ko‘rsatib beradi,xolos, binobarin, tirik tilga muhabbat ham uyg‘otmaydi,

Fikr shakllanishi, tilni bilishning yana muhim omili – kitob, badiiy asar. Hozir o‘quvchilarning aksariyati qitob o‘qimaydi, badiiy asarlarni varaqlab ko‘rmaydi. Ustila ustak, darslik – xrestomatiyalar ham kambag‘al, ular nom sanash bilan, o‘tmishdagi katta adiblarimizning hozirgi yoshlarning dunyoqarashi, qiziqishi, dunyobinligi, ko‘ngil kechinmalaridan yiroq asarlari bilan to‘la. Yoshlar o‘qiydigan narsa kam. Mana, buguni kunga kelib shu maktablar ekkan arpa hosilini o‘ryapmiz-da, yoshlarimizning tili buncha kambag‘al, buncha sun’iy deb, nimaga bular beodob bo‘lib ketyapti, deb yozg‘iramiz. Qo‘shiq aytyapman deb almoyi-aljoyi shang‘illab yotganlar, ularga shaydoyi qarsak urib, o‘yinga tushayotganlar nafaqat til mas’uliyati, til nomusi nimaligini, balki uning o‘zi nimaligini ham bilmaydilar. G‘uliylikni o‘zi ixtiyor qilib tanlagan va shu bilan faxrlanadigan manqurt toifa! Bu o‘zimiz yetishtirayotgan avlod.

Millat ruhining ifodasi bo‘lmish adabiy tilni buzmay, bo‘laklamay rivojlantirish kerak. Zero u davlatchiligimiz asosi hamdir. To‘qson ikki bovli o‘zbekni birlashtirgan! Endi bu o‘zbekning har elati maktabdan boshlab o‘z shevasida gapirib, o‘qib-yozadigan bo‘lsa, keyin adabiy tilni har yoqqa tortqilasa, tasavvur qilasiz-ku qayoqqa o‘tib ketishimizni! O‘zi-ku sho‘ro yaxlit yashab kelayotgan turkiy millatni sen alohida, sen alohida, mana, senga bitta respublika, kamrog‘ingga, mana, muxtoriyat deb uluslarga bo‘lib, oraga qutqu urug‘ini qadab qo‘ygan edi. Turkiston turkiylari har biri alohida millat bo‘lib oldi, mayli, bu millatlarga ham barakasini bersin, lekin yagona turkiy til bo‘laklandi, har bo‘lagi o‘zicha ihotalanib oldi. Bir-birini baloday tushungan ellar bugun qon-qardoshi tilini lug‘atsiz anglashi mushkul. Mayli, har biri o‘z davlatida unib-o‘ssin, taraqqiy topsin, lekin umumturkiy til birligini yo‘qotmasinlar. Bu til Turkistonday ulkan hududda umrguzaronlik qilayotgan millatlar tafakkuri rivojining garovidir. Bu til birligiga rahna solish bugungi kunda har bir turkiy millatning o‘zini ichdan parchalashga ham olib keladi. O‘tmish tarixlarda bu necha bor qaytarilgan, yalakatmag‘iz katta uluslar parchalagan.

Umumturkiy daryoni ariqlarga bo‘laklab tashlangani yetmaganday, chig‘atoy tilini adabiy tilga aylantirishda leksik boy imkoniyatlar yana ham toraytirilgan, bugungi o‘zbek adabiy tiliga asos qilib qarluq-chigil-uyg‘ur shevalarigina olingan. Masalan, juda ulkan areal – qipchoq lahjasi shevalarining aksari boyliklari adabiy tilga kiritilmagani bizni qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq, tatar, boshqird, oltoy tillari… umuman Rossiyaning markaziy. janubiy, shimoliy hududlari, Oltoy o‘lkalari, Mo‘g‘uliston, hitoy hududlarida yashayotgan turkiy xalq, el-elatlardan oramizni uzoq qilib, leksikamizni ham toraytirib qo‘ygan, binobarin tilimizning ifoda imkoniyatlari cheklanib qolgan. Jahonning yetakchi tillari qatoriga chiqa olmasligimiz sabablarini ham shu yerdan izlash kerak. Bu mening emas, tilchi mutaxassislar fikri va bu haqiqat. Ayni paytda leksikografiyamizga o‘g‘uz o‘g‘uz shevalari boyliklaridan juda oz qiritilgani uchun, mana, bugungi kunga kelib usmonli turk va turkman tillarini gaplashganda anglashimiz qiyin, o‘qishda esa lug‘atga muhtojmiz. Bu “ilmiy” tadbirlar oqibatida adabiy tilimizning so‘z boyliklari kambag‘allashib, ifoda imkoniyatlari yaroqsiz ahvolga tushib boryapti. Gap tilimizning chindan-da bugungi zamon talablariga javob bera olishi yo bera olmasligi borasida ketayapti.

Teskari ish qilyapmizmi deyman. Tepada men keltirgan misol mayda, ammo katta ham maydadan kattaradi. Hozir biz OAV, TV-radio tilini har birimiz o‘z mahallamiz, o‘z tuman-viloyatimiz shevalariga tortqilasak, bu maydaliklar yorig‘i ertaga borib jarlikka aylanadi, alal-oqibat o‘zbek millatining ham birbutunligiga tahdid soladi. Bu vahima gap yo mubolag‘a emas, endi uch berib o‘sayotgan xavf. Millatning yalakatmag‘izligiga daf qilayotgan xatar! Nahotki bo‘rini ko‘rib turib o‘zimizni asramasak, uzoq va yaqin o‘tmishdagi bo‘linishlar saboq bo‘lmasa!

Sohibqiron bobomizning: “Bizkim, maliki Turon, amiri Turkistonmiz, millatlarning eng qadimi va ulug‘i turkning bosh bo‘g‘inimiz” degan gaplarini aytib faxr qilamiz-u, bu o‘git-vasiyatni tanimizga olmaymiz

Turkiy chig‘atoy, ya’ni hozirgi o‘zbek tilimiz o‘tmishda barcha turkiy el va elatlarga tushunarli bir o‘zak til edi. Turk Yunus Emro, turkman Maxtumquli, ozar Nasimiy, qozoq Abay, qoraqalpoq Berdaq bitta til daryosidan bahra olgan va bugun ularni o‘girish ham uncha shart emas. “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Manas”, “O‘g‘uznoma”, “Ko‘rqut ota” bir til zaminida yaratilgan. Bu tilning bosh bo‘g‘ini – shu, ona tilimizdir. Uni asrab-avaylash, uning sheva-lahjalarining toza buloqlaridan yana suv olish, faqat o‘zimiz uchungina emas, qardosh tillar rivoji uchun ham nihoyatda kerak. Tilda oldi-berdi o‘zimiz uchun ham suv bilan havodek zarur.

Negaki tilimizning ohori to‘kilyapti, taqirlanib borayotir. Gulu chamanzor bo‘lishi lozim zamin suvsiz biyobonga aylanayotir. Gap faqatgina chet istilohlar istilosida ham emas – tilimiz ichdan ham yemirilyapti: “Men yolg‘iz qolishni xohlayman” – nima degani bu, eri o‘lib, beva qolishni istayaptimi yoki yonimdan keting, demoqchimi? Qaysi tilda bu? “Meni o‘z holimga (tinchimga) qo‘ying” desa bo‘lar edi-ku! Yo‘q, shunaqa beso‘naqay gap qulog‘imizga har kuni qayta-qayta quyiladi shunday gapirishni odatga aylantiradi. “Ayiqlarning bilish qobiliyatlari juda rivojlangan”, “Yuzlab shunday iplar osilib turishadi” (G‘orda tepadan silqib tushadigan oltingugurt qislotasi haqida), “Barneo qurbaqalari mana shunday imo-ishoralardan foydalanishadi”, “Ular istagancha yashashimga imkon berishadi” (baland binolarga tirmashib chiqadigan anuv odam o‘z oilasi haqida) “Hozir kayfiyatingni ko‘tarishga harakat qilib ko‘raman”, «Qaynatilgan qozondagi suv bunchalik bug‘lanmaydi“, “…dastlabki mag‘lubiyatni qabul qilib olgan”, “Ancha past turish holatiga ega” (bokschi haqida), “Tabiatga nooqilona munosabatda bo‘lish…” –men bu o‘lamsa birikmalarni e’tiboringizni tortish uchun misol qilyapman. Bo‘lmasa o‘zingiz ham har kuni mudom eshitasiz. Nafaqat ortiqcha, sun’iy so‘zlar, balki jumlaning tarkibi, leksikasi ham buzuq. Shu buzuqlik urfga, qoidaga aylanib, tilimizni chok-chokidan so‘kib yuborayotir. Ba’zan xudoga shukr deyman – halicha ko‘pimiz so‘zlashuvda shunday burama-burmali gapirmaymiz, to‘g‘ri, ravon, og‘zaki til me’yorlariga beixtiyor amal qilib so‘zlashamiz. Lekin OAVga chiqishimiz bilan tilimiz ayniydigan bo‘lmoqda, OAVning aynigan tilining nuqsi qaytib o‘zimizga uryapti.

Bir e’tibor bering: oddiygina misol: “Yangi yil muborak!” Hamma yerda shunday yozadigan bo‘ldik. “Bo‘lsin”ni qo‘shmaganimiz bois jumla ma’nosi siljib, yil bizga emas, o‘ziga muborak bo‘lib qolyapti. Xuddi gapirishga arzimaydigandek tuyuladi bu ham. Lekin shunday yozish va o‘qish odatga aylanayotganib borayotgani odamni seskantiradi. Bir singlimiz chiqishini he-be yo‘q, salomsiz: “Omonmisiz, azizim?”, deb boshlaydi. Salom qani? Nima, biz ekranga qarab o‘tirganlar ur-to‘polon mushtlashuvdan chiqdikmi, omonligimizni so‘raydi? “Men sizlar bilan xayrlashaman” – go‘yo bizga qarab bir o‘n kishi gapirayotgan edi, shulardan bittasi bizdan arazlab qoldi! Nimaga xayrlashadi, yuz ko‘rmas bo‘lib ketgulik qilganimiz yo‘q-ku? “Xayr” bilan “xayrlashaman”ning farqiga bormasa, “Ko‘rishguncha, omon bo‘ling”” deb qo‘ya qolsin – shu kifoya-ku!

Demoqchimanki, o‘z tilimizdagi so‘z, ibora, biriqmalarning ma’nisiga bormaslik ko‘nikma bo‘lyapti va bu, aylanib kelib yoshlarning tilini buzyapti.

Kattalar esa e’tiborsiz.

Shu gaplarni aytyapman-u, lekin, masalan, menga televizorda futbol matchini sharhla, desalar, o‘zim ham shu “Koptokni boshi bilan urib qiritdi”, “Koptokni oyog‘i bilan olib qochdi” kabi sun’iy iboralar tortanagida tipirchilab qolsam kerak, chunki tinmay takrorlanadigan shu “zarbayu kuchli zarbalar”dan kallam gangib, ochiq gap, sharhning haqiqiy tili qanday bo‘lishiga aqlim ham yetmay qolgan. Jumla o‘zbekcha, sharhlovchi (shuni bemalol “sharhchi” desa ham bo‘lardi) o‘zbek, so‘zlari ham o‘zbekcha, lekin sharhi o‘zbekcha gapirishga o‘xshamaydi. “Futbolchi to‘pni o‘yinga kiritadi”, oyog‘idan, boshidan, umuman hamma yog‘idan nuqul “jarohat oladi”, oyog‘i qayriladimi, lat yeydimi, eti yo payi cho‘ziladimi, boshi yoriladimi, siyriladimi, suyagi darz ketadimi, farqi yo‘q – “jarohat oladi”, tamom! Boshqa so‘zni qo‘llamaymizz. Holbuki, tilimizda “jarohat” – ochiq shikast. “Jarohat” bilan “yara”ning ham farqi bor. Hujum qilinmaydi, balki albatta “uyushtiriladi” yo “amalga oshiriladi”. Baraka topgur, jilla qursa, “hujumga o‘tdi” de, nima qanaqa “amalga oshirilayotganini” ko‘rib turibmiz-ku. Yana qarang, ikki bokschi mushtlashyapti, bittasi ko‘proq musht yeyapti, “zarbalarni qabul qilyapti” ekan, chidash beryapti, shu “yutqizish niyatidan voz kechmoqchi emas”, deb, keyin go‘yo to‘g‘rilanadi: “yutqizish niyatidan chekinmoqchi emasga o‘xshaydi”. Ey jo‘ra, gaping o‘xshamaydi, axir, bokschi “yutqizish niyatida” emas, balki yutaman degan umidda o‘rtaga tushgan. Yutqizyapti, ammo hali umidini uzganicha yo‘q. Keyin nimaga u faqat “jang qiladi”, urush jabhasida emas-ku, “jang uyushtiradi” – bir o‘zi-ku, bu ishga yana nechta bokschini uyushtirgan bo‘lyapti? “Urdi”, “mushtladi”, “tushirdi”. “soldi” (masalan, kutilmagan “zarba-a!”ning o‘rniga “so-ol!”, “u-ur!” futbolda ”te-yep!”) kabi sinonimlari tilimizda ko‘p-ku.) Nuqul “zarba” bilan “jang” qiladilar bu chulchit tilida. Himoya qilmaydilar, balki “himoyani amalga oshiradilar”. Bir kishiga “zarba”ga nima balo bor, o‘zimizda “tepki” degan so‘z turibdi-ku, desam, e-e, endi bunaqa deb bo‘lmaydi-da, dedi u ishonch bilan. Nimaga bo‘lmas ekan, boshdan shunday ishlatib kelganimizda juda bo‘lar edi-da! Hozir “jarima to‘pini tepdi”, primitiv tuyuladi-da, “jarima to‘pini amalga oshirdi”, deymiz. Zavqingiz ham keladi: “Boksyor ko‘p zarba qabul qilayotgan bo‘lsa-da, ikki oyog‘i yordamida tik turishga erishyapti”. Kulasiz ham, qiziqchilik: “Jang (boksda) boshqacha suratda rivojlanishi mumkin”, “Shunda oyoqlarida turib zarbalarni davom ettiryapti”, “Bosim uyushtirishga harakat qiyalpti”. Qizig‘-a: “U hujumni tashkil etishga urindi” – bir bokschi o‘zi bilan tashkil qiladi! “Tana qismiga yo‘llanadigan zarba ham o‘z samarasini berishi mumkin” – bunaqa gaplarga gap topib berish ham qiyin.

O‘n yillardan oshib ketdi, ruscha “dobroye utro” “dobrыy den”, “dobroy nochi”, usmonli turkchadan “iyi sabahlar”, “iyi gunlar”, “iyi gejaler”, “iyi akshamlar”, “iyi uykular”, (“iyi” – egu, egulik; turchada tilak bildirishning “xayirli…” muqobili ham keng qo‘llanadi) yozma tilimizdan “xayrli tong”, “xayrli kun”, “xayrli tun” tarzida xususan TVning kino va tarjima seriallari tufayli bolalab, yozma tilimizdan joy olib bo‘ldi. Usmonli turkiy bizga tushunarli, chunki tubi bir til, lekin so‘z qo‘llashdagi tafovutlarni befarq tarjimonlarimiz farqlab o‘tirmaydilar. Endi bu yasamalik og‘zaki tilimizga va hatto shevalarga ham o‘tib ketayotir.

Chet istilohlarni ona tilimizga kirishiga me’yorida yo‘l qo‘yib berish bilan ularni o‘rganishni aralashtirmaslik kerak. Lekin, masala shundaki, chet istilohni, o‘z ongingizda ayni lug‘aviy ma’no ifodasi – milliy so‘z bo‘lmasa, qanday anglaysiz, o‘rganishda nimaga suyanasiz, xorijiy istilohni nimaga qiyosan tushunasiz? Anglangan ong – tafakkurning siyrati, bu so‘z. Milliy So‘z chet tilni o‘rganishda zamin, shu boisdan ham ona tilimizni qancha teran bilsak, chet tilni shuncha puxta o‘zlashtiramiz. Bu oddiy aksioma. Mana o‘ylang, masalan, o‘zi asli o‘zbek bo‘laturib, bolaligidan ruscha bog‘chaga qatnab, ruscha maktabda o‘qib va, tabiiyki, keyingi hayoti davomida yevrupocha hayot (bu ham bir gibrid tushuncha, ta’siri jihatidan ko‘proq sayoz ruscha) muhitida yashagan odamlarning tili haminqadar, fikrlash tarzlari na u, na bu bo‘lib qoladi. Til zaminidan oyog‘i uzilgandan keyin tafakkur tarkibi ham o‘zgaradi, buziladi. Bunga, masalan, badiiy adabiyotimiz ham bir misol. O‘zi o‘zbek bo‘laturib boshqa tilda yozgan iste’dodlarning asarlari o‘zbek zaminida uncha ildiz ota olmadi, hatto ularni tarjima qilganda ham tashqaridan qarash, badiiy tafakkur begonaligi ayon sezilib qoladi. Chet tilni o‘rtadagi boshqa til orqali o‘rganishda shuurda shu hol yuz beradi.

Tilimizdagi asl so‘zlar ma’nosi, ohangi bilan tushuncha, kechinma, harakat. narsa, ashyo, manzara, holatni aniq ko‘z oldimizga keltiradi, fikrni teranlashtiradi. Boshqa til, boshqa madaniyatdagi odamni to‘la anglamaganimiz kabi o‘zimizdagi narsa va hodisalarga ularning atamalarini qo‘llasak, aqlimiz ham shunday yotsirab turadi, tushunib turganimiz bilan so‘zning ichki ma’no ifodalari shuurga begonaligicha qoladi.

Milliy istilohlarni izlab topish, yangilarining qanday ildiz, affiks, suffiks, prefikslardan yasalishini tilchilarimizga qo‘yib beraylik, bu ish ularsiz bitmaydi ham. Bizning fikrlarimiz undash, xolos. Milliy tilning tasarrufda kelayotgan so‘zlaridan so‘z yasash, buni bilgan tilchilarimiz uchun tinqani quritadigan og‘ir, keng ko‘lamli, lekin qilib bo‘lmaydigan ish emas. Xuddi shunday, shevalarimizdan so‘zlar olishning mehnati bor, meningcha. Ya’ni ular adabiy tilning me’yor, qoidalari va orfografiya shartlariga moslashtirib iste’molga qiritilishi lozim, bu ham mutaxassislar yumushi. Faqat taysallamaslik lozim. “O‘quvchi”, “yozuvchi” kabi nisbatan “yosh” o‘nlab istilohlar ilk iste’molga kiritilganda bular ham g‘alati tuyulgan bo‘lsa kerak: “adib”, “navisanda”, “talaba”, “tolib” kabi o‘rgangan so‘zlarimiz turganda bularga na hojat, deb. Lekin hozir muomalada tabiiy bo‘lib ketdi, arabiy “adib”, “talaba”ga qaraganda kengroq ko‘lamda istifoda etiladi. Shevalarimizda esa adabiy tildan chetda qolayotgan boshqa muqobillari ham bor: “yozarman”, “o‘qirman”. Negadir, shu “+man” qo‘shimchali so‘zlar adabiy tilda juda siyrak, bu suffiks imkoniyatlaridan yangi so‘z yasashda foydalanmaymiz. Aholi tilida esa keng qo‘llanadi: “Bu sotarman, u olarman bo‘pti. Bu olarman, qiz tegarman”, Mana, “Zominning til qomusi”da shunaqa “-man” qo‘shimchasi bilan yasalgan, adabiy tilga kirmagan yigirmadan ortiq so‘z keltiriladi. Yana bir misol “+gilik”, “+gulik” kabi qo‘shimchalar bilan yasaladigan “borgulik”, “ketgulik”, “kelgulik”, “o‘tgulik” (“o‘tgilik”) adabiy tilda juda siyrak, ahyon-ahyonda, bu ham badiiy asarlarda qo‘llanib qoladi. Istambul ko‘chalarida yengil ulovlar ko‘chada qator terib sotuvga qo‘yilgan, hammasining old oynasida “satilik” degan yozuv. Demak, sotiladi, tushunarli, lekin bizga o‘xshab “sotiladi” deb kitobiy emas, nimadir tub turkiy, bizda uning aynan shunday lo‘nda muqobili borii-yo‘qmi deb rosa o‘ylaganman. Yaqinda “Qashqadaryo xalq so‘zlari”ni varaqlab, ayniyatini topib oldim: “sotqiliq!” O‘zimizning so‘z! Yonimizda turgan! Xalq bemalol qo‘llaydi. Biz esa ruscha “prodaja”dan olib, mas., “uy sotiladi” (“dom prodayetsya”), “sotiladigan uy” (“dom na prodaju”) deb birikmani so‘ljaytirganmiz. “Baliqlar tozalovchilik vazifasini bajaradi” — bu ne jumla ekanini baholashni o‘zingiz “amalga oshiring”!

Bunaqa holatlarda, mayli, lug‘at titkilamaylik, o‘zimizga quloq solaylik: so‘zlashuv – jonli avom tilimiz ming ko‘rgulikka duch kelayotgan bo‘lsa-da, hali ham boy, asl so‘zlarimizning ma’nosi teran, ko‘lami keng.

O‘zimiz har kuni tasarruf qiladigan tanish so‘zlarning juda ko‘p notanish ma’nolarini topib, hayratga tushaman. Kundalik iste’molda bisyor so‘zlar qo‘llaymiz, ko‘pincha uning kelib chiqishiga e’tibor bermaymiz. Mana, «boqish», «boqmoq» so‘zini oling, o‘ndan ortiq ma’nosi bor. Hazrat bobomiz “Muhokamatul – lug‘atayn”da “yig‘lamoq”ning o‘n to‘qqizta sinonimini keltiradi. Prof. To‘ra Nafasov o‘z tadqiqotida “qora” so‘zining o‘ndan oshiq ma’nosi va yetmishdan ortiq ma’no tovlanishini misol qiladi. Gapim havoyi bo‘lib qolmasligi uchun shu parchani ko‘chirma qilay. O‘qing, sizga ham qiziq:

“1. Pishgan go‘shtning yog‘siz qismi*. Go‘shtning qorasini hamma yaxshi ko‘radi. 2. Jonli mavjudotlar to‘dasi.* Qorada ko‘rsam, ko‘nglim to‘q. 3. Uloqni chavandozlar to‘dasidan olib chiqib ma’lum bir masofadagi belgiga olib borib tashlash.* Qorani oldim. Qorani opchiqdi. 4. Qoramol.* Besh-o‘nta qoram bor. 5. Er.* Meni qorasi yo‘q ayol demang. 6. Ega.* Hammaning qorasi bo‘lsin.”

Endi yana qarang:

Qora bermoq – paydo bo‘lmoq.* “Birdan otasi qora berdi. Qora bosmoq – og‘ir xasttalanmoq. Qoraga bormoq – kattaroq yoshga yetmoq. *Bir qoraga borib qolibdi. Qoraga yetmoq – biron maqsad, martaba, obro‘ga erishmoq. Qora yo‘l – yurish qiyin, sozlanmagan (yo‘l). Qora qish – yog‘in-sochin (qor)li, qattiq sovuq payt.* Qora qishda mol boqish hazilmi? Qora ovqat – go‘shtsiz pishirilgan (ovqat). Qora piyoda – ulov (eshak. ot) yoki transport (yengil yo yuk mashina)si bo‘lmagan.* Qora piyodaman. Qanday boraman qora qishda? Qora xupton (xufton) – qorong‘i tushib, atrof qop-qorong‘i bo‘lgan vaqt.* Qora xuptonda tanimadik. Narsa-qora – bisot, boylik, uy anjomlari va mollar. * Narsa-qorasi ko‘p, to‘y qilsa bo‘ladi.

Va shevashunos olim “qora” so‘zi ishtirokida yasalgan yana yetmish bitta istilohni lug‘aviy ma’nosi bilan birma-bir ko‘rsatadi!

Bir istilohning ko‘lami shunday keng va teran! O‘zingiz B.To‘ychiboyev, Q.Qashqirlining “Zominning til qomusi” kitobini varaqlab ko‘ring, adabiy tilda ishlatilmaydigan ana shunday so‘z, maqol, matallarning yuzlabiga dus kelasiz. Shevalarimizda boyliklarimiz ko‘milib, ustidan sho‘ro tuprog‘i tortib qo‘yilgan. Biz esa so‘z axtaramiz, o‘z istilohlarimiz jo‘n, primitiv, bugungi kun terminologiyasi to‘g‘ri kelmaydi, tilimizda chet atamalar muqobili yo‘q, deb, o‘zimizni tanazzulga rostlaymiz.

Izlash, izlanish kerak. So‘z ham tirik, til daryosi oqimida nafas olib yashaydi, ta’bir joiz bo‘lsa, o‘rchiydi ham. Biz esa o‘z so‘zlarimizni jonsiz qilyapmiz hamda ularning ustiga ko‘p kushanda qo‘yib yuboryapmiz.

Buguni kunda go‘yo sof o‘zbekcha so‘zlardan tuzilgan birikmalarlarning sun’iyligi, bir so‘z ifoda qiladigan tushunchani to‘rt-besh so‘z bilan ifodalashga o‘tib ketayotganimizga ajablanasiz. “O‘zbekiston havo yo‘llari” qirqdan ortiq yo‘nalishda parvozlarni amalga oshiradi”, “O‘zbekiston havo yo‘llari” istiqbol sari dadil qadam tashlamoqda”, “Bunday uyg‘unlik hamma o‘simliklar tomonidan amalga oshirilavermaydi” – sirtdan o‘zbekchaga o‘xshagan mazkur jumlalarni tilchi olimlarimiz bir leksema qoidalariga solib tekshirsalar, nima bo‘lyapti o‘zi deb tashvishga tushib qoladilar.

So‘zga e’tiborsizlik, befarqlikdan u o‘lishi ham, aniqrog‘i boshqa so‘z uning o‘rnini egallab, o‘ldirishi ham mumkin. Mana, hammamiz “axlat”ni og‘izga oladigan va buning naqadar bema’niligini e’tibor qilmaydigan bo‘lib ketdik: “Axlat tashlama! Axlat moshin keldi.. Axlat chelakni olib tushaman”. Milliy ahloqu odobimiz tagida pokizalik yotadi. Axlat esa – bu najosat, insonning eksrementi. Ma’nosini bilgan odam shu so‘zni yozishga ham iymanadi. Axir, uyimizdan chiqqan sabzavotu meva po‘chog‘i, ovqat sarqiti, supurindini shunday deyapmiz! Farishtali kelinlardan tortib, nuroniy taqvoli buvalargacha. Jonli, avom tilida ham, OAV yozma nutqida ham e’tiborsiz “axlat” deb qo‘llayveramiz. Holbuki, tilimizda asl ma’nosini beradigan “chiqit”, “chiqindi” kabi besh-oltita istiloh beega yotibdi. Ammo bularning ustidan ruscha “musor”dan ko‘chirma o‘girilgan “axlat” bosib qoldi. Qizig‘-ey, “tezak”, “tezakladi” turganda kaptaru chumchuqdan karkidonu filgacha – hammasi “axlat tashlaydigan yo sochadigan” bo‘lib ketdi. Darvoqe. TVga rahmat, yaqindan beri ora-sira “chiqit”ni qo‘llaydigan bo‘ldi.

Bunaqa beso‘naqay, ruschadan haydashovur o‘girib olingan so‘z va mantig‘i betayin iboralar umumtilimizda simga tizilgan ochofat chug‘urchiqdek qator-qator. Yuqorida aytganim, sport sharhlarining shu jihatiga bir zehn soling, abrakadabra gaplardan esingiz og‘ib ketadi. Lekin shu rus-ingliz-nemis-fransuz-lotin lahjadarini solib (sportning istiloh-atamalari ham bor-ku) o‘zbek bo‘tqasini “qaynatishni bemalol amalga oshirib” yotibdilar, “jarayon qoyilmaqom tashkil qilingan”. Hamma joyda ham tarjima ishlarida bir guruhgina odam bor, ular esa o‘zlari bilgan bir turkum so‘z va iboralar bilan cheklanib qolganlar. Leksikon degan narsa juda qashshoq! Deylik, shu “hujum uyushtirdi”, “napadal” tarjimasida o‘rniga qarab, “tashlandi”, “bosdi”, “daf qildi”, “quvladi” “iziga tushdi”, “doridi”… Masalan bitta darranda o‘zi qanaqasiga hujum uyushtiradi? Bilmadim, bunaqa yozish, gapirishni endi tuzatish qiyin-ov, lekin shu holida qoldirish ham ona tilimizga nisbatan nonko‘rlik!

O‘tirib olib tilimizda bugun iste’molda bo‘layotgan so‘zlarni bir taftish qilib, saragini sarakka, puchagini puchakqa ajratish, ya’ni tilimizni tozalashimiz kerak. Chunki chiqitga to‘lib boryapti, chiqit asl istilohlarni bosib ketyapti.

Ona tilimizga munosabatimizni tubdan o‘zgartirishimiz lozim. Tilimiz xarob ahvolga tushib boryapti, uni qayta jonlantirish uchun hayallamay ish boshlash kerak.

O‘zim uncha chuqur bilmaydigan mavzu ustida besh-olti oydan beri o‘tirib, ancha yozib yengil tortganimdan ikkilana boshladim: tilimiz ahvoli haqiqatan ham shunday tahlikalimi yo tahlika menikimi? Chunki o‘ylaganim sari girdobga yutilib ketayotgandekman, tilimizni asrash borasidagi muammolar ham nihoyatda chuqurlashib, sira kechiktirib bo‘lmaydigan doli zarbdek. Boshqa mamlakatlarda o‘z milliy tillari ahvoli qanday ekan, ularda ham o‘z tiliga qayg‘urish bormi-yo‘qmi yo illatlar qo‘rqqanimdan ko‘zimga shoda-shoda qo‘shaloq ko‘rinyaptimi? Rus tilining Rossiyada qanday ulug‘langani va bu jahoniy tilning bugungi ahvoli haqida uncha-muncha bilaman: juda kuyinib yozishlariga qaraganda, bizdagidek, globallashuv ekspansiyasiga uchragan. Bo‘lmasa, dunyoni lol qilgan dohiyona asarlar yaratilgan noyob aqiq til! U ham xuddi bizdagidek chet istilohlar, chet tamoyillar bosqinida ingrab yotibdi.

Bu borada, masalan, fransuzlar har jihatdan ibratli. Umuman rivojlangan davlatlarda o‘z milliy tillarini asrab-avaylash, yangi imkoniyatlarini ochish, tilni jamiyat hayotida munosib o‘ringa ko‘tarish, mamlakat hududi va tashqarilarda tasarrufining me’yorlarini belgilab qo‘yish qonuniy yo‘lga qo‘yilgan.bunda asosiy urg‘u millat tiliga beriladi. Qonun masalasida bizning ham nolishimiz insofdan emas. Davlat tili haqidagi qonunimiz bizga bir dunyo imkoniyatlar ochib beradi. Gap unga qanday amal qilishda, ya’ni o‘zimizda. Xuddi shuning uchun ham, masalan, fransuzlarga ergashgulik. Eng avvalo, har bir fransuz o‘z tilini milliy boylik, fransuz ruhiyati ifodasi deb o‘rgangan va bundan iftixor qiladi. tilni buzib qo‘llashni or deb biladi. Fransuz tiliga bepisandlik oriyatni poymol etish deb qaraladi. Ular faqat iftixor qilibgina qolmaydi, jahonning shunday madaniyat markazi. Ovrupo bordi keldilari va turli tillari chorrahasida fransuz tilining asil sofligini saqlash, muhofaza etish borasida aniq tadbir choralar bilan ish ko‘radilar. Bo‘lmasa, ta’siri dunyoga yoyilgan: Fransiya, uning dengiz orti mulki o‘lkalari, sobiq qaramlari, Kanada, Belgiya, Shveysariya, Livan, Lyuksemburg, Monako, Marokash, Jazoir, Tunis; ko‘plab, masalan Kot-Divuar, Kongo demokratik respublikasi, Nigeriya, Senegal, Gaiti, Mavrikiy kabi markaziy va sharqiy afrika davlatlari, Laos, Kambodja, Ve’tnam kabi Osiyo mamlakatlari; Meksika: AQSHning Luiziana shtati va Belgiya, Shveysariya, Kanadada yashovchi fransuz aholisi (ularda fransuz tili rasmiy deb tan olingan). O‘ttizdan ortiq mamlakatning milliy tili! Undan 130 million odam gaplashadi 200 million odam erkin fikr yurita oladi. Frankofoniya (aholisi fransuz tilida gaplashadigan davlatlar uyushmasi) 56 davlatni a’zo va 14 davlatni kuzatuvchi maqomida o‘z atrofiga uyushtirgan. Bu ishlarning hammasi fransuz ruhiyatining, milliy madaniyatining ifodachisi – tilning yashovchanligi ta’minlash uchun!

Qarangki, shunday qudratli, ta’siri keng ko‘lamli til globallashuv girdobining ko‘zida va uni boshqa tillar ta’siridan ihotalash kerak ekan!

Kerak ekan – qilinyapti! Ayni shu globallshuvdan himoyalash uchun qonunlar qabul qilingan. Jumladan biri – 1975 yili fransuz tilini yot ta’sirlardan muhofaza qilish, ikkinchisi – 1995 yili fransuz tili anglo-amerikan va boshqa tillar, boshqa madaniyatlar ta’siridan himoyalash to‘g‘risida (Jak Tubon qonuni). Aynan himoyalash uchun, bo‘lmasa, davlat tili haqidagi qonunlari azal-azaldan bor. Va bu qonunlarda fransuz tilining rasmiy, norasmiy muomalada qanday qo‘llanishi, unga horijiy istilohlar kiritish tartiblari, jamoat joylaridagi e’lon, reklama, do‘qon, restoran, qahvaxona, naqliyot, umuman ko‘z tushadigan barcha joy va o‘tadigan tadbirlardagi yozuvlar, hatto mamlakat o‘tadigan xalqaro uchrashuv, ilmiy konferensiyalarning ham fransuz tilida bo‘lishigacha majburiyatlar belgilangan. Aytishadiki, fransuz tilida muqobili va yo yasalishi mumkin bo‘lgani holda chetdan istiloh kiritilgan rasmiy yozishma ham inobatga o‘tmaydi. Hatto ko‘cha naqliyoti, reklama matnlari, jamoat joyidagi har qanday yozuv, yorliqlarda fransuz tilida muqobili bo‘lgan yo yasalishi mumkin chet so‘z ishlatilsa, jarimaga tortish, o‘sha mulkni, kimga tegishli ekanidan qat’iy nazar, musodara qilishgacha boriladi. Yozishlaricha, o‘tgan yili maxsus reyd o‘tkazilib, 1236ta tilda qonunbuzarlik holatlari qayd etilgan, 33 holatga nisbatan sud hukmi chiqarilgan.

Bu ishga bosh vazir huzuridagi Oliy komissiya bosh-qosh; Institut (Fanlar akademiyasi shunday nomlanadi) huzurida beshta assotsiatsiya nafaqat anglo-amerikan ekspansiyasiga uchrayotgan fransuz tilining tozaligi, balki fransuz ruhiyati va milliy o‘ziga xosligini sofligini saqlash uchun ham mas’ul. “Barhayotlar” (institugga a’zolik bir umr) davlatning fransuz tilini muhofaza qilish dasturlarini hayotga tadbiq etilishini doimiy nazoratda ushlaydi Dekret, sirkulyar, direktiva, instruksiya… boringki, barcha rasmiy hujjatlarda Institut roziligi va ruxsatisiz chetdan bironta yangi istiloh kiritilishi mamnu. Va buning uchun davlat qaramog‘idagi “jurnal offisyel” kabi va boshqa assotsiatsiyalarning nashrlarida yangi atamalar, tavsiyalar muntazam berib boriladi. Ya’ni qonun amali ham davlatning zimmasida, tegishli ishlarni u boshqaradi.

E-e, xullas, “O‘zgaga qilma havas, senga ham havas qilguvchilar bor”. Fransuzlarning qonunlari biznikiga solishtirganda qattiq, qat’iy, lekin bizning qonun “zarurat tug‘ilganda”si ko‘p-u, bari bir o‘zimizniki. Bor! Biz shu boriga qat’iy amal qilaylik. U yog‘iga tilning o‘zi ruhiyatimizga. oriyatimizga, o‘zi yo‘l ochib oladi, bebaho milliy boylik sifatida qayta jilolanadi, o‘zligimizni yorishtiradi. Hozir uni tushovlab turibmiz, go‘yo o‘z-o‘zicha yashayversa bo‘ladigandek. Milliy g‘urur esa barchamizda bo‘lishi kerak. Kundalik hayot tashvishlari, moddiy siqintiliklar ko‘nglimiz ustuni, o‘zligimiz tayanchi, milliy oriyatimizni – tilimizni bosib ketmasligi kerak. Chunki bu ona tilimiz ming-ming yillardan qaddimizni tik tutib kelayotirki, endi zamon shamollarida tiz bukib qolmaylik!

Xullas, tilimizning bugungi ahvoli haqida gapirsak, gap juda ko‘p-u, lekin bu yog‘ini o‘zingiz o‘ylang: xulosaga kelish, xulosadan amalga o‘tish sizdan…

2013 y.