“РЎЁ…” АНТИУТОПИК АСАР
Биби Робиаъ САИДОВА
Биби Робиаъ Саидова 1991 йилда Урганч шаҳрида туғилган. ЎзМУ филология факультетининг магистратурасини тугатган. Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети докторанти.
2014 йили «Парвоз» номли, 2019 йили «Какку овози» номли ҳикоялар китоби ҳамда 2018 йили адабий-бадиий мақолалардан иборат «Ақл ва руҳ баҳси» номли китоби чоп этилган.
Қолаверса, адабиётшуносликда роман жанри учун истифодада бўлган бироз умумий ва анъанавий ўлчамлар талабларига ҳам жавоб беради. Яъни: “Роман (франц. roman) — насрий асар жанри; муайян шахс ёки бир неча шахснинг шаклланиш ва камол топиш жараёни бадиий макон ва замонда тасвирланган асар. Роман ўрта асрларда роман тилларида ёзилган ҳар қандай асарни англатган. Романда шахс ва жамият ҳаёти бир-бирини инкор этмайдиган маълум маънода мустақил олам сифатида таҳлил ва талқин этилади. Худди шу нарса роман жанри мундарижасининг ўзига хослигини белгилаб беради. Муайян шахс тақдирининг оилавий-маиший, миллий, ижтимоий, маданий ва тарихий муҳит билан ўзаро узвий алоқада тасвирланиши роман жанрининг кўлами ва ғоявий-бадиий қимматини намойиш этади. Роман жанри марказида бош қаҳрамон образи туради. Бу бош қаҳрамон тақдири унинг жамиятда тутган мавқеи билан ҳар доим ҳам муштарак бўлавермайди. Аксинча, инсон ўз тақдирига нисбатан катта ёки инсоний фазилатларига кўра кичик бўлиши мумкин. Бинобарин, у билан унинг тақдири ёки жамиятдаги мавқеи ўртасида муайян зиддият бўлади ва худди шу зиддият роман жанрининг мундарижасини — сюжет чизиқларини ҳаракатлантириб туради. Бош қаҳрамоннинг шахс сифатидаги фазилатлари ана шу жараёнда, бошқа қаҳрамонлар билан муносабатида, курашида очилади. Бу муносабатларнинг кескинлиги ва бош қаҳрамон учун фожиали хотима билан тугаши ёки уларнинг енгил ва ҳажвий оқимда кечиши романнинг эпик жанр сифатидаги ўзига хос хусусиятларини белгилаб беради. Ҳар иккала ҳолатда ҳам бош қаҳрамон билан жамият, муҳит ёки урф-одат ўртасидаги зиддият ва кураш ўзида даврнинг ижтимоий ҳамда маънавий-ахлоқий муаммоларини қанчалик ёрқин ифодаласа, романнинг бадиий қиммати ва ижтимоий аҳамияти шунчалик катта бўлади…”1
Хўш, бу роман экан, энди у романнинг қайси типига киради, деган савол пайдо бўлиши табиий. Роман назарияси асосчиларидан бири М.Бахтин таснифлаган олти хил роман типига хос хусусиятларнинг элементларини “Рўё…”дан топиш мумкин. Умуман, М.Бахтиннинг ушбу заррабини орқали хоҳлаган романни назардан ўтказса, албатта бировида кўпроқ, бировида камроқ ўша типларга хос адабий-бадиий элементлар мавжуд эканлигига гувоҳ бўламиз. Аслида бундай таҳлил ҳар бир одамни текшириб, танасида ДНК борми-йўқлигини аниқлашга ўхшаб кетади.
Дастлаб, бизни қизиқтирган бошқа масала – бу роман бадиий адабиётнинг қайси адабий услубига мансуб, деган саволга тўхталиб ўтамиз. А.Камью “Исён ва услуб” мақоласида: “Воқелик ва хаёлот – бир бу-тунликнинг ажралмас қисмларидир. Санъаткор воқеликдан танлаб олган унсурларни бадиий тил ёрдамида хаёлот билан уйғунлаштирувчи ва у яратган бадиий дунёнинг тугал бўлишини таъминловчи восита – услуб деб аталади”, дейди. Адабиётшуносликда мактаб, йўналиш, ҳатто жанр деб турли хил номланадиган романтизм, реализм, модернизм, постмодернизм, дедектив, фантастика каби услублар қаторида утопик ва антиутопик ус-лублар ҳам мавжудлиги маълум.
Олдимизга қўйган саволга жавоб бериш учун аввало, утопик ва антиутопик услублар хусусиятларини ойдинлаштириб олиш зарурати бор. Маълумки, утопия бадиий адабиёт йўналиши ёки жанрининг номи Томас Морнинг 1516 йилда ёзилган “Утопия янги ороли ва олий давлат қурилиши ҳақидаги фойдали ҳамда қизиқарли олтин китоб” асаридан келиб чиққан. Юнон тилида – “мавжуд бўлмаган жой”, деган маънони беради. Луғатларда бу йўналиш илмий фантастикага яқин, муаллиф нуқтаи назарига кўра олий жамият шаклининг тасвири, хаёлий уйдирма, амалга ошмайдиган орзуларни ифода этувчи асар, деб таърифланади.21Утопик асарлар муаллифларнинг ўзи яшаб турган жамият аҳволидан, қонун-қоидаларидан, ижтимоий муносабатлардан қониқмаслиги ва уларни идеал даражада
кўриш истагидан пайдо бўлади. Бундай истак эса жамият таназзулининг умуммиқёс кўлам олганлигини англаб етишдан туғилади. Утопик асарларда анъанага кўра хаёлий мамлакатга бориб қолган ровий тилидан гапириш шарт ҳисобланади. Жамиятни ўзгартиришнинг илмий ва назарий методлари таклиф қилинмайди, жамиятнинг тасаввурдаги мукаммал шакли баён қилинади. Албатта маънавий-ахлоқий масалаларга – фан, санъат, тарбия, қонунчилик, маданиятнинг бошқа кўринишларига алоҳида урғу берилади.
Ғарбда дастлабки утопик асарлар муаллифи Платон ҳисобланса-да, утопия адабий йўналиш сифатида Уйғониш давридан бошлаб шаклланган. Машҳур бўлган асарлар сифатида қуйидагиларни санаб ўтиш мумкин: Кампанелланинг “Қуёш шаҳри”(1623) асарида хусусий мулк ва оила тушунчаси бўлмаган олий жамоа, у ерда давлатни бошқарувчи табақа томонидан фан ва маърифат ривожи қўллаб-қувватланиши, болалар тарбия қилиниши, тўрт соатлик иш куни назорат қилиниши ҳақида денгиз сайёҳи тилидан ҳикоя қилинади; Ф.Бэконнинг “Янги Атлантида”си (1627) “Сулаймон уйи” деб номланган донишмандлар йиғини томонидан бошқариладиган Бенсалем хаёлий мамлакати ҳақида; С.Сирано де Бержеракнинг “Бошқа дунё ёки ойдаги давлатлар ва империялар” (1657) асари Ойдаги утопик давлатга саёҳат ҳақида; Д.Вераснинг “Северамблар тарихи” (1675-1679) китоби кема ҳалокати туфайли Сиден номли капитаннинг хусусий мулкчилик ва солиқлар нималигини билмайдиган Северамб мамлакатига бориб қолиши ҳақида. 18-асрда Мореллининг “Табиат кодекси” (1755), 19-асрда Э.Белламининг “Юз йилдан сўнг”(1888) ва У.Морриснинг “Ҳеч қаердан хабарлар” (1891) романлари машҳур бўлди. 1898 йилда биринчи утопик драма – Эмил Верхарннинг “Тонглар” драмаси пайдо бўлди.3 16-асрдан 19-асрга қадар дунё утопик адабиёти хазинасига мингдан ортиқ асар қўшилган. Кейинчалик ҳам утопик адабиётга қизиқиш сўнмаган. Масалан, 20-асрнинг 1-ярмида 300 дан ортиқ утопик асарлар майдонга келди, биргина Англия ва АҚШда 1887 йилдан 1900 йилгача 50 дан ортиқ утопик асар ёзилган.24
Шарқда эса утопик асар элементларини одил шоҳ, доно вазир ҳақидаги эртак ва афсоналарда кўрамиз. Утопик йўналишдаги шоҳ асар Абу Наср Форобийнинг “Фозил одамлар шаҳри” китобидир.
Мавзумиз нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, утопик асарларда шахс ва жамият манфаатлари бирлашиб кетган, шахс орзу умидлари, руҳий озодлиги, интилишлари билан комил жамиятнинг тутуми, мақсадлари ягона бўлган хаёлий мамлакатни кўрамиз. Бундай асарлар инсонни ўз-ўзини, яшаб турган муҳитини тафтиш қилишга, фикрлашга, одам ва олам комиллигига эришишга ундайди.
Антиутопик асарларда эса шахс ва жамият манфаатлари айро, шахснинг орзу умидлари бўйсуниш ва хато қилмасликдан иборат, руҳий озодлик ёки шахсий фикр деган тушунчалардан мосуво, мустабид жамият ва унинг тутумларини бахт деб қабул қилишга кўниктирилган. Қизиғи шундаки, утопик йўналишга пародия сифатида юзага келган антиутопик асарлар ҳам инсонни ўзидан, яшаётган муҳитидан огоҳ қилади, қўрқувни енгишга, комил шахс ва жамият ҳақида тафаккур қилишга ўргатади.
Албатта антиутопиянинг утопиядан кескин фарқ қиладиган жиҳатлари кўп. Юнон тилида “ҳеч қаерда йўқ жой” маъносини берадиган антиутопия олий жамиятнинг акси бўлган мустабид тузум, тоталитар жамият ёки давлат тасвирланадиган адабий йўналиш ҳисобланади. Антиутопияда бўлиши ҳеч қачон орзу қилинмайдиган, ўйлаб топилган, хаёлий мамлакат акс эттирилади. Антиутопик олам шундай мантиққа қуриладики, инсон ҳеч қачон шахс ҳисобланмайди, унга ижтимоий қурилманинг бир унсури сифатида қаралади. Инсондаги “Мен” туйғуси ўчириб ташланади, ўрнига “Биз” пайдо қилинади. Агар утопистлар инсониятга ижтимоий ва ахлоқий фожелардан халос бўлиш, покланиш йўлини кўрсатсалар, антиутопия “умумий бахт-саодат” учун инсондан қандай қурбонликлар талаб қилиниши борасида ўқувчини тафаккур қилишга ундайди.15 “Антиутопияда эрксизлик ва зулм ҳукмрон бўлган жамият олами, шу жамиятнинг қонунларини ўзида синаб кўрган инсоннинг ҳис туйғулари орқали очиб берилади, антиутопиядаги энг муҳим хусусият шахс ва тоталитар жамият ўртасидаги конфликт ҳисобланади. Шунинг учун ҳам шўро адабиётида бу жанр таъқиқланган эди”, деб ёзади адабиётшунос олим М.Черняк.26 Зўравонлик – шахс устидан, тарих, табиат устидан зўравонлик антиутопияда марказий ўрин эгаллайди.37 Антиутопиянинг лейтмотиви бўлмиш зўравонлик мотиви қўрқув, коллективизим, ёлғизлик, якранглик ва турғунлик каби хусусиятларни ўзида жамлаган бўлади. Айс Де Трейн “Антиутопия ҳақида” мақоласида бу йўналишдаги асарларнинг учта асосий устуни борлигини айтади: Авваламбор, инсонни ички эркинлигидан, воқелик ҳақида танқидий фикрлаш ҳуқуқидан маҳрум қилиш; яна бири бу – қўрқув, инсонни яшаб юриши учун, ҳамма нарсага рози бўлиши учун яхшилаб қўрқитиш керак, масалан, атом бомбаси, экологик ҳалокат ёки шунга ўхшаш; ниҳоят учинчиси – бадиий асар сюжетининг шахс ёки бир гуруҳ шахсларнинг мавжуд тоталитар жамиятга қаршилигига қурилиши; аммо аксарият антиутопик асарларда бу кураш шахснинг мағлубияти билан тугайди”.48
Ушбу йўналиш 20-асрда гуллаб яшнади деса бўлади. Евгений Замятиннинг “Биз” романи қатор антиутопик асарларнинг пайдо бўлишига туртки бўлди. “Биз”дан сўнг Жорж Оруэллнинг “1984”, Рэй Бредберининг “Фаренгейт бўйича 451 даража”, Олдос Хакслининг “Ғаройиб янги дунё”, Станислав Лемнинг «Юлдузлардан қайтиш», «Футурологик конгресс», Курт Воннегутнинг «Утопия 14», Владимир Войновичнинг «Москва 2042» сингари бир талай романлари юзага келди. 19
Буларнинг ичида энг машҳури, юзлаб адабий тадқиқотларга сабаб бўлгани Е.Замятиннинг “Биз” романидир. 1920-21 йилларда Петроградда ёзилган бу асар 67 йилдан сўнг 1988 йилда ёзувчининг ўз ватанида биринчи марта нашр қилинган. Чунки 20-асрнинг бошларида содир бўлган Октябр тўнтариши одамлар онгида “социалистик жаннат”га олиб борувчи йўл деган ишонч уйғотган эди. Аммо аслида тоталитар жамият қурилганини, “коммунизм” деган ёлғон бахт ваъдаси билан инсон давлат машинасининг қадрсиз бир мурватига айлантирилаётганини англаган ёзувчи ўз асари билан бу “буюк орзу”нинг фожеали келажагини башорат қилган эди. Шунинг учун Е.Замятинга ҳужум, тазйиқлар бошланди ва у чет элда яшашга мажбур бўлди.
Ўзбек адабиётида шахс ва жамият масаласи реалистик, дедектив, тарихий, саргузашт асарларда қай бир даражада акс этган бўлса-да, аммо 21-асрга қадар соф антиутопик услубда қаламга олинмаган. Антиутопия назариётчиларининг ишларида ва адабиёт луғатларида таърифланган қоидалар ҳамда антиутопик асарлар намуналаридаги олға сурилган ғоялар, сюжет қурилиши, образларнинг вазифаларидан келиб чиқадиган бўлсак, А.Аъзамнинг “Рўё”сини ҳам антиутопик услубда ёзилган асар дейиш мумкин. Аммо баъзи жузъий тафовутлар бор албатта. Масалан, одатда антиутопик асарларда мавжуд тузумга қарши курашган қаҳрамонлар (“Фаренгейт бўйича 451 даража” романидаги ўт ўчирувчи Гай Монтегни ҳисобга олмаганда) ҳалок бўлади. “Рўё…”да эса ровий-қаҳрамон уйига қайтиб кетади. Иккинчи тафовут – аксарият антиутопик асарлар узоқ келажакда юз беради, “Рўё…”да эса бугунги кунда қаҳрамон хаёлий мамлакатга ўтиб қолади, аммо у ердаги вақт мавҳум. Агар бирорта тадқиқотчининг хаёлига “Рўё…”дан вақт хронотопини топаман деган фикр келиб қолса, ана шу ерига келганда машаққат чекиши тайин.
“Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” романига қадар фақат Эркин Аъзамнинг “Чапаклар ёки чалпаклар мамлакати” қиссасида антиутопик услубнинг баъзи хусусиятлари мавжуд эди. Аммо “Чапаклар ва чалпаклар мамлакати” антиутопик асар элементлари нуқтаи назаридан тадқиқ қилинмаган. Фақат Қ.Йўлдошев ушбу асарга ўзбек адабиётидаги кейинги янгиланишлар сифатида, жамият ва шахс тасвиридаги ютуқ-камчиликларни кўрсатиш мақсадида тўхталиб ўтган.101
Антиутопия услуби ҳақидаги назарий ва амалий тадқиқотлар асосида А.Аъзам ва Э.Аъзамларнинг бу икки асарини келажакда жаҳон адабиёти тажрибаси билан, айниқса, Е.Замятиннинг “Биз” романи билан қиёслаб ўрганиш зарурати бор деб ўйлайман.
“Биз”даги манзаралар
Ҳозир эса Е.Замятиннинг романи билан А.Аъзам ва Э.Аъзам асарлари ўртасида услуб ва жанр, шахс ва жамият масалаларида ҳамоҳанглик борлиги сабабли “Биз”даги манзараларга ҳам тўхталиб ўтамиз:
Роман сюжети бир қараганда фантастик саргузаштга ўхшаб кетади. Воқеалар узоқ 26-асрда Ягона Давлат деган утопик мамлакатда содир бўлади. Уларнинг мақсади бутун сайёраларни забт этиб, ёввойиларча озодликда яшаётганларни бехато математик бахтга мажбуран эриштириш. Шунинг учун “Интеграл” номли космик кема ясаш билан машғул. Асар Д-503 номли инженернинг кундалик тарзидаги ҳикояларига тузилган. Фуқаролар шу даражада шахсидан маҳрум қилинганки, уларнинг исмлари йўқ, рақам билан белгиланган, рақамлари зарб қилинган кўкрак нишони тақиб юришади. Улар “Сақловчилар” деб аталадиган сиёсий полиция доимий равишда кузатиб туриши учун шиша уйларда яшашади. Ягона Давлатнинг ҳукмдори Марҳаматли Зот ҳар йили бир марта бир овоздан қайта сайланади, Ҳамфикрлилик куни деб аталадиган ягона байрам ҳам шу.1 11 Оила қуриш таъқиқланган, фақат танланган соғлом одамларга фарзанд кўришга рухсат берилади. Одамларнинг вақти соатма соат тақсимланиб жадвалга солинган, бир вақтда уйғонишади, бир вақтда овқатланишади, бир вақтда ишлашади. Тартиб-қоидаларга амал қилишни “Сақловчилар” Бюроси назорат қилади. Фуқароларнинг соғлигига Медицина Бюроси жавоб беради, инсонда руҳ, юрак, илҳом мавжудлиги, санъат, адабиёт, илм-фан, муҳаббат ва озодлик ҳақида тасаввурларнинг бўлиши тутқаноқ сингари касаллик ҳисобланади. Бунинг ўрнига Ягона Давлат Фани, механик мусиқа ва Давлат поэзияси жорий қилинган. Шахсий характер, шахсий фикр бўлиши ёвузлик деб баҳоланади ва қаттиқ жазоланади. Бунга Олий ҳукмдор ҳақида “нотўғри” шеър ёзган шоирнинг қатл қилинишини мисол келтириш мумкин. Шеърият биттаю битта давлат шоирига ишониб топширилган. Ҳаммага бир хил кийим жорий қилинган, бир-бирларига рақамларини айтиб мурожаат қилишади. Сунъий таом билан овқатланишади, дам олиш соатларида Мусиқали завод карнайларидан янграган Ягона Давлат марши садолари остида бир қаторда тўрттадан сафланиб юришади. Бу ҳаётни ҳақиқий бахт деб билишади. Бу давлат ўзга оламдан Яшил Девор билан иҳоталанган. “Девор ортида тартибоидани билмайдиган цивилизациядан маҳрум “ёввойи” одамлар яшайди”, деб уқтирилади фуқароларга.
Роман қаҳрамони Д-503 нинг ҳаётида 1-330 номли қиз пайдо бўлади. Қиз Яшил деворни бузиб бутун инсониятни бирлаштириш учун “Интеграл”дан фойдаланмоқчи бўлган “фитначи”лардан бири. Д-503 “севги туйғуси”ни ҳис қилади ва Қадимий Уйда яшовчи қизникига кўчиб ўтади. “Инеграл” тайёр бўлиб парвоз қилганда инженернинг ҳамкасбларидан бири сотқинлик қилади. Ва тутилган исёнчилар қатори инженерни ҳам Буюк Операция – (Х-нурлар билан миядаги тасаввур маркази аталмиш томирчани уч марта куйдириш) орқали тасаввурдан маҳрум қилишади. Сўнгра у ҳамма нарсани айтиб беради ва собиқ севгилисини 1-330ни Газ хонасида қийноққа солишларини бефарқ кузатади. Роман инсон руҳи деган касалликдан даволаниб яна “бахт” ато қилинган инженернинг “Мен ишонаман – биз ғалабага эришамиз. Чунки ақл ғалаба қилиши керак”, деган сўзлари билан якунланади.12 Тадқиқотчилар романни социалистик жамият келажагининг башорти деб баҳолашган. Дарҳақиқат, шўролар даврида шахс – “Мен” романга номи берилган “Биз”га, тўдага, қиёфасиз оломонга айлантирилди. Марҳамали Зот ролини кетма-кет алмашган шўро дикаторлари бажаришди. “Сақловчилар” Бюросида НКВД, КГБ қиёфасини таниш қийин эмас. Марҳаматли Зот сайлови фақат яккаҳукмрон партияси бўлган давлатдаги демократик сайловлар ўйини билан, шиша уйлар – қамоқхона казармалари, рақамланган фуқаролар – ГУЛАГ маҳбуслари билан, Яшил девор – шўро фуқароларини ташқи дунёдан ажратиб турган “Темир парда”билан икки томчи сувдек ўхшаш. Албатта унга бошқача баҳо берилган фикрлар ҳам бор. Жорж Оруэлл: «Ўйлайманки Замятин совет тузумининг ўз сатирасининг бош нишони қилиб олмаган… Замятиннинг мақсади, ўйлайманки, аниқ бир мамлакатни тасвирлаш бўлмаган, машиналашган тараққиёт бизга қандай офат билан хавф солётганини кўрсатмоқчи бўлган”, дейди.213
Аҳмад Аъзам романидаги ҳар бир воқеани, образни, диалогни, мамлакат тасвирларини ҳам худди шундай қиёслар билан шарҳлаш, тушунтириб бериш мумкин. Аммо бу иш структурал тадқиқот асбоб-ускуналари ёрдамида қилинадиган батафсил тадқиқотнинг вазифаси деб ўйлайман.
Ғулийлар мамлакати
Асар Тошкентдан йўлга чиққан ровий-қаҳрамоннинг Жиззах йўлидан ихтиёрсиз равишда бурилиб бориб қолган мамлакат тасвири ва ўзининг ташрифи билан юз берган воқеаларга қурилган. Мамлакатнинг номи Ғулистон “ғул” – занжирдан олинган. Шунинг учун: “Амалдори ҳам, ҳайдовчиси ҳам, қўриқлаб юрган каттаю кичик аскарлари ҳам, хуллас ҳаммаси занжирга чулғанган… Шу қадар кўникиб кетганларки, усиз юрмайдилар, юрмаганлар ҳам, юришни тасаввурларига ҳам келтирмайдилар.” Одамларнинг исми йўқ, бир-бирларини “ғулий” деб аташади. “Ғулия” деб аталадиган мадҳияларини ҳамма бирваракайига куйлайди. Болаларини ҳам юра бошлаганидан бошлаб занжирга чулғайдилар. Одамларнинг нафақат ҳар бир қадами, ҳатто нигоҳлари ҳам занжир манфаати учун хуфиялар ва энг замонавий кўрув-эшитув ускуналари билан назорат қилинади. Бу қуллик салтанатини бошқариб турувчи кўринмайди, аммо унга ва занжирга худога топингандай топинадилар: “Бир куни холдор ғулийдан сўрадим: – Энг каттангиз ким?
У мен шу пайтгача деворда қанча кўрган бўлсам, шунча эътибор қилмаган расмга ишора қилди. Аммо расм мени тушунмас, табиийки, менга ҳам ҳеч нарсани тушунтирмас, нуқул буюриб турган эди холос… Расмига қараганда ҳар бир ғулийга шундай таъкид билан қараб турадиган бўлса, ҳа, унда бор ғулиётнинг туйғулари унинг измида, унинг буюриши билан ўзи қиладиган ишни битта деб билади, бинобарин, Ғулистондаги қатъий тартиб ҳақиқатан ишончли қўлларда ва бу ишонч яна айланиб келиб, ҳар бир ғулийга сингиб кетган”. Мамлакат ҳаёти қатъий тартиб-интизомга ва ёлғонга қурилган. Электрон бўёқ мўъжизаси билан ҳар лаҳзада ўзгартириб туриладиган газета-журналлар, қомусий китоблар занжирга эътиқодни мустаҳкамлайдиган ёлғонлар билан бойитиб турилади. Ғулийларнинг олма етиштиришдан олий мақсадлари организмда темирни кўпайтириб алал оқибат болаларни ҳам занжир билан туғиладиган бўлишига эришиш: “Fулистонда занжирбанд бола олиш борасида жуда кенг кўламда иш олиб борилади, бутун ғулий халқи бугун бўлмаса, эртага, жилла қурса, яқин келажакда шундай намуна зурёд дунёга келишига ишончи комил ва шу йўналишда илҳом билан ижод қилади”. Яъни: “Даҳо ғулийбоши ўз халқи руҳиятини чуқур англаган ҳолда, унинг олдига ҳеч қачон етиб бўлмайдиган мақсадни белгилаб қўйиб, охири йўқ йўлдан ишонч билан бошқариб бораверади, йўл, табиийки, тугамайди”. Фуқароларга занжирсиз юртларда яшаётганлар ёввойи, ҳайвон қатори махлуқлар эканлиги уқтирилади. Ўзгача фикрлайдиганларга занжирдан маҳрум қилинишдек олий жазо берилади. Холдор ғулий айтади: “Сарваримиз бизда ғулийларни ўй ўйлашдан халос этиб, қийналмай яшашларига шароит яратган, зеро, ғулий учун ўйлашдан ҳам оғирроқ азоб йўқ”.
Ниҳоят ровий-қаҳрамоннинг Ғулистонга нима мақсадда келганлигини аниқлаш учун машинасидан топиб олинган китобини ўқиб кўришади ва занжирсиз яшаш мумкинлиги ҳақида тасаввур пайдо бўлиб эътиқодларига путур етади. Ровий-қаҳрамон бош назоратчи Холдор ғулий билан гаплашгач, айтади: “Қисса, ҳикоя, новеллаларимда мен тасвир, кечинма, ҳа-ракатларни бериш учун эътиборсиз ёзиб кетган шунақа сўзларни айтдики, уларда ғулиётни таъсирлашга қаратилган замонавий тилсимлар бўлиб, ҳаммаси муайян шифрлар билан кодланган экан. Мана, “осмон”, “булут”, “қушлар”, “кенг дала”, “сўлим маъво”, “тизгинсиз ўйлар”, “парвоз”, “югуриш”, “интилиш”, “талпиниш”га ўхшаган ўнлаб, балки юзлаб сўзлар ғулийнинг қатъий кўнглига, ҳозир айтганимдек, тубдан, таглама таъсир ўтказиб, ўз ҳаётини яна бир марта танасига ўйлаб кўришга ундаб юборар экан. Шунинг учун ҳам китобимни ўқиганларни тозалаш сабоғидан ўтказиш учун навбатлар тузилган, сабоқдан ўтган ва ўтмаганлар орасида катта ихтилоф чиқиши хавфи етилиб келаётган экан”. Ҳақиқатан ҳам фуқаро тарафдорлар ва қаршиларга бўлинади. Ҳатто давлат топшириғи билан ровий-қаҳрамонни севиб қолган ғулия қиз ҳам бош назоратчига “Энди қайтмайман, дастурни бажариш баробарида мен кўнглимдек кўнгил топдим”, дейишгача боради. Китобни ўқиганлар Тозалаш сабоғидан ўтказила бошлайди. Ғулистон раҳбарияти ровий-қаҳрамонга ишора билан қайтиб кетишига изн беришади. У Жиззахга манзилига етиб келганда машина йўл ўлчагичи ҳам, орадан ўтган вақт ҳам унинг Ғулистонда бўлганлигини, неча ойлаб қолиб кетганлигини тасдиқламайди.
Кўриниб турибдики, хаёлий мамлакатдаги тузум тасвири, сюжет-ларнинг моҳиятига кўра тузилиши, муаллиф ғоясининг бўрттирилган ғайриинсоний ҳолатлар воситасида берилишида бу асарларда ҳамоҳанглик бор. Антиутопик услуб анъаналарига вақт-макон, ғоя нуқтаи назаридан, насрий асар анъаналарига масалани қўйилиши, мотив, тугун, конфликт, кульминация ва ечимнинг қурилиши жиҳатидан амал қилинган. Аммо А.Аъзам романи тасвир услубининг батафсиллиги, ҳолатлар ва фикрларни далиллаш учун кўплаб ҳикоя ичида ҳикояларнинг берилишига кўра юқоридаги асарлардан фарқ қилади. Антиутопик услубдаги асарда оптимистик руҳга ўрин қолдирилмайди, жамиятни ўзгартирмоқчи бўлганларнинг тўла тўкис мағлубияти билан якунланади. Аҳмад Аъзам романида иккита умидбахш шуъла қолдиради. Биринчиси – муаллиф-ровийнинг машинасидан топилган китоб ва китобдан Ғулистон фуқароларига юққан занжирсиз юриш туйғуси, шунингдек, Ғулистоннинг кейинги тақдири очиқ қолдирилиши. Иккинчи шуъла – занжир тақишга олиб келинган болалардан бири-нинг дўконга кириб қолган ровий-қаҳрамонга кўзи тушиши: “Онаси уни қўлидан етаклаб бораётганда бола, феълликкина экан, йиғламади. Эркак ходимнинг тиззасига ўтирганда менга қараб олди, бўйин тасмани қотираётганда ҳам, қўл-оёғига кишан тақилаётганда ҳам мендан кўзини узмай, миқ этмай тураверди. Ҳатто занжирчалари тақилиб, ота-онаси, катта икки акаси қийқириб, бошқалар чапак чалганда ҳам болакай менга бот-бот тикилди. Шунча издиҳомнинг ичида менга кўз тиккан фақат шу болакай эди! Бола нигоҳида у нима демоқчи бўлди, «Озод одамсиз-ку, қаранг, булар мени нима қилди?», деб сўраяптими ёки: «Манави одамга қаранглар, занжири йўқ экан», деб айтмоқчимикан, билмадим, лекин унга қараб кўзимни қисиб қўйган эдим, кичиккина жилмайди, жилмайиши болаларча беғубор, катта ғулийларга сира ўхшамас эди”.
Нодар Думбадзенинг заррабини
Агар Аҳмад Аъзам жамият ва шахс ўртасидаги зиддиятни, тоталитар тузум қиёфасини антиутопик йўналишда қўрсатиб берган бўлса, худди шу мавзуни атоқли грузин ёзувчиси Нодар Думбадзе “Абадият қонуни” романида адабиётнинг энг оммавий ва анъанавий – реализм услубида қаламга олади. Реализм юқорида тилга олинган утопик ва антиутопик услубларнинг ўртасида турадиган услуб дейиш мумкин. “Реализм – воқеликни, мавжуд борлиқни бадиий адабиёт ва санъат (тасвирий санъат, театр, мусиқа ва б.)нинг ифода воситалари орқали ўзига ўхшаш шаклларда ҳаққоний акс эттириш. Адабиётда реализм – ҳаётни воқеликдаги воқеа ва ҳодисаларга мувофиқ равишда образлар орқали акс эттириш методи. Реализм адабиётнинг ўзини ва ташқи оламни билиш воситаси сифатидаги аҳамиятидан келиб чиққан ҳолда воқеликни барча зиддиятлари билан қамраб олишга интилади, ёзувчига ҳаётнинг барча томонларини чекланмаган ҳолда акс эттириш имкониятини беради. Реализм методига асосланган адабиётда ҳаёт ҳақиқатини тасвирлаш тамойили устувор аҳамиятга эга. Бинобарин, реализм адабиёти жаҳон адабиёти тараққиётидаги энг юксак босқич ҳисобланади”.114 Бу умумий таърифга Н.Маллаев таҳрири остида чиққан «Адабиётшунослик терминлари луғати»даги «…Турмушни ростгўйлик билан тасвирлаш, типик характерларни типик шароитда бадиий умумлаштириш шу даражада қудратлики, агар ёзувчи ўз даврининг илғор ғоявий позициясидан четда турган ёки унга ётсираган бўлса ҳам, у реалист ёзувчи бўлиб етишади ва ўз райидан қатъий назар, ўзи эътиқод билан ҳимоя қилган қолоқ, консерватив қарашларга қарши курашади», деган қўшимчани ҳам илова қилсак, Н.Думбадзе шахс ва жамият муносабатини бизга қайси заррабин орқали кўрсатгани ойдинлашади. Ҳа, ҳақиқатан ҳам ёзувчи «ўз даврининг илғор ғоявий позициясидан четда турган ёки унга ётсираган» реалистлигини шўро жамияти ёзилган, ёзилмаган қонунлари билан шахсни маънан, керак бўлса, жисмонан маҳв этиши масаласини кўтариб чиққанлигида кўриш мумкин. Қаҳрамонлар – ёзувчи Бачана, руҳоний Иорам, этикдўз Булика касалхонанинг юрак хасталиклари бўлимида ётишининг ўзи билан ёзувчи жамиятнинг шахсга тазйиқи оқибатига ишора қилади. Роман сюжети палатадаги воқеалар ва қаҳрамонларнинг, асосан Бачананинг ҳикоялари, хотиралари, тушлари чизиқларини туташтириш асосига қурилади. Бачана ҳаётини бағишлаган ҳалоллик ва адолат, руҳоний умрини тиккан иймон ва эътиқод мавжуд жамият томонидан иллат сифатида қабул қилингани, уларнинг ҳамма қатори ёлғон, товламачилик, нафс занжирларини тақиб юрмаганлари учун жазоланганлиги очиб берилади.
Агар роман воқеалари мавҳум макон ва мавҳум замонга кўчилса, романда тасвирланган жамиятнинг амалдаги ва қоғоздаги қонунлари сал бўрттирилса, уларнинг ижрочиларининг қиёфалари реал шахсларга кўчирилиб тасвирланса антиутопик асарга айланади қолади. Муаллиф роман сюжетига Бачана Рамишвилининг олдига келиб кетувчи одамлар қиёфаларинии киритар экан, уларнинг кўтариб юрган масалалари, ички дунёси, ақидалари орқали жамиятнинг қиёфасини, руҳий аҳволини акс эттиради. Масалан, Бачанага ўзини узоқ бир қариндошингизнинг қўшнисининг ўғли Нугзарман, деб таништириб касалхонага келган одам билан бўлган суҳбат бунга яққол мисол бўла олади.
“– Ўтинаман сиздан, ҳурматли Бачана, бошлиқларга илтимоснома ёки райкомимиз секретарига икки энлик хат ёзиб берсангиз…
– Менинг нима алоқам бор? – деди ҳайрон бўлиб Бачана.
– Нега алоқангиз бўлмас экан! Сиз инсонпарвар ёзувчисиз, депутатсиз, Марказий Комитет аъзосисиз! Дардимни сизга айтмай, кимга айтаман? – ўз навбатида Дарахвелидзе ҳам астойдил таажжубланди.
– Қаерда ишлайсиз?
– Абхазияда, тамаки тайёрлаш соҳасида.
– Бошлиқларга нима деб ёзишим керак?
– Секретаримиз билан қалин дўстсиз, мактабда бирга ўқигансизлар, буни ҳамма билади.
– Менинг олдимга сизни ким юборди?
– Секретаримизга фақат яхшиликни раво кўрадиган одам юборди… Битта конверт сизга, иккинчисини хоҳлаган одамингизга беришингиз мумкин… – Дарахвелидзе чаққонлик билан иккала конвертни ёстиқнинг тагига тиқиб қўйди”.
Шундан сўнг у тамакига хашак ва сув қўшиб сотганликда айблашаётгани, унинг ўрнини бошқа одамга ярим миллионга отишаётганини айтади. Бачанадан райкомга айтиб, қамоқдан олиб қолишини сўрайди.
Албатта шўро замонида яшаб шўронинг асл қиёфасини чизиб кўрсатиш осон эмас эди. Ёзувчи тоталитар жамият маҳсули бўлган ана шунга ўхшаган образларни романга киритиш, уларнинг диалоглари, хатти-ҳаракатлари орқали Бачанани қабул қилолмаган жамият манзарасини чизиб беради. Биргина ана шу лавҳанинг ўзидан ўқувчи жамиятнинг бир қанча хос хусусиятлари ҳақида хулоса чиқариши мумкин: 1) ҳар қандай даражадаги мансабдор учун ўғрилик турмуш тарзига айланган, 2) райком, яъни давлат вакили ўз ҳудудида ҳокими мутлоқ, ҳатто давлатга қарши қилинган жиноятни ҳам ёпа олиш қудратига эга, буни Нугзарманлар ҳам яхши билади, 3) пора олиш ва бериш жамиятда ўрнатилган урфга айланган, 4) жамиятнинг ёзилган қонунларидан гўё қўрқишади, яъни ревизия, қамоқ, аслида ҳаммаси учун чиқиб кетиш йўллари ҳам қуриб қўйилган, 5) жамият жиноятчи фуқаролар занжирини ўзи тайёрлайди – ўғри ишонч билан депутатга келяпти, у райкомга боғланади, сўнгра ревизорга ва терговчигача занжир узайиб бораверади, 6) бу жамиятда мансаблар инсоннинг иқтидори ва фазилатига қараб эмас, поранинг қанчалигига қараб тақсимланади. Албатта жанр талаби ва реализм тамойиллари ёзувчидан ўз гапини айтиш, ғоясини илгари суриш учун реал ҳаётий лавҳаларни тасвирлашни талаб қилади. Аммо бу ҳаётий лавҳалар рамзий деталлар, хаёлий воқеа-сюжетлар билан иш кўрувчи адабий йўналишлардаги асарлардаги барча бадиий функцияларни бажара олади. Қуйидаги эпизодни ёзувчи роман сюжети структурасига сингдириб юборган, асарнинг концепциясини очиб беришга хизмат қилувчи лавҳалардан бири дейиш мумкин. Бачана муҳаррирлик қилаётган газетада ўзининг қилмишлари ҳақида фельетон тайёрланаётганидан хабар топган мўйна фабрикаси директори кириб келади.
“ – Фельетонни олиб ташлаш керак! – деди узил-кесил Маглаперидзе.
– Овора бўласиз!
– Сизга шундай бир одам қўнғироқ қиладики…
– Худонинг ўзи қўнғироқ қилмайдими! Газета териб қўйилган, уни тўхтатиш давлатга эллик минг сўмга тушади… Келинг, беҳуда гапни чўзмайлик…
– Қанчага? – сўради кулиб Маглаперидзе.
– Эллик минг сўмга! – такрорлади Бачана.
– Ўзим тўлайман.
– Давлат сизнинг садақангизга зор эмас!
– Давлат, азизим, мен билан сизга ўхшаган одамлардан ташкил топган. Агар одамлар бир-бирларини қўллаб-қувватламасалар, давлат қулайди. Наҳотки шуни тушунмасангиз?
Бу одамнинг сурбетларча тиржайиб туриши Бачананинг асабини эговларди.
– Агар фирибгарлик ва пул найрангларини ўзаро қўллаб-қувватлаш деб тушунсангиз, катта хато қиласиз, ҳурматли Сандро! Ҳамма нарса пулга сотилавермайди!
Маглаперидзе ўрнидан турди.
– Сиз ҳали пати чиқмаган жўжахўрозсиз, ҳурматли Бачана. Қичқиришни эндигина ўрганяпсиз, эҳтиёт бўлинг, тағин пих ёрмасингиздан олдин овозингиздан ажралиб қолманг!
– Маслаҳатларингизни эътиборга оламан.
– Яна бир гап. Моэм айтадики, инсонда бешта туйғудан ташқари яна олтинчи туйғу ҳам бўлади, мана шу олтинчи туйғусиз қолганлар бир тийин…
– Қанақа туйғу экан у? – сўради Бачана мийиғида кулиб.
– Пул, ҳурматли Бачана, пул! – деди Маглаперидзе ўшандай табассум билан.
– Шунга қарамай, эртага фельетон газетада босилиб чиқади, кейин тегишли органлар унга ўз муносабатларини билдиришади.
– Ва редакция улардан жавоб кутади!
– Ҳеч шубҳасиз!
– Сизга раҳмим келади, ҳурматли Бачана, жудаям раҳмим келади…”
Ёзувчи бу ерда мулоқот қилаётганларнинг иккаласини ҳам жамият вакили сифатида тақдим этаётган бўлса-да, ўқувчи кўнчилик заводининг директори жамиятнинг эгаси, демакки жамиятнинг овози билан гапираётганини ҳис қилади. Бу жамиятнинг ўзи олчоқ, муттаҳам, шафқатсиз, ўз ҳаёт тарзини бузишга журъат қилган одамни топтаб ташлашга тайёр, шунинг учун “эҳтиёт бўлинг, тағин пих ёрмасингиздан олдин овозингиздан ажралиб қолманг”, деб ўз қудратига, ёвузлик қудратига ишонч билан қўрқитади. Ушбу услуб антиутопик романлардаги жамиятнинг шахсни қўрқитиш услубидан фарқи йўқ.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, А.Аъзамнинг “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” романи ўзбек адабиётида антиутопик услубда ёзилган, шахс ва жамият муносабатлари лейтмотив қилиб олинган дастлабки асарлар намунасидир. Романда тоталитар давлат шахсни ички озодликдан маҳрум қилиши, руҳан қул даражасида бошқариб туриш учун мудом қўрқувда ушлаб туриши – зулм қиёфаси очиб берилган. Романнинг А.Аъзам прозасига хос “биров билан ўтириб гурунглашгандай” услубда ёзилганлиги, шу аснода шўро даврига ҳам, ўз ҳаётидаги воқеаларга ҳам эркин ўтиб кетиб яна романга қайтиши жанр имкониятларидан кенг фойдаланганини кўрасатади. Ғайриинсоний қонун-қоидаларга қурилган жамият шахснинг бахт ва бахтсизлик, эзгулик ва ёвузлик, озодлик ва қуллик борасидаги ту-шунчаларининг ўрнини алмаштириб юбориши очиб берилган.
Н.Думбадзенинг “Абадият қонуни” романи эса реалистик услубда ёзилган, воқеалар ҳаётнинг ҳаққоний манзараларига қурилган. Туш, диалоглар, ёрдамчи персонажларнинг ҳикояларини воқеа ичида воқеа тарзида роман сюжетига моҳирлик билан киритиш орқали қаҳрамоннинг характери, руҳий олами, жамият ва шахс ўртасида зиддиятлар келиб чиқишининг сабаблари очиб берилган.
Бу икки адиб икки хил адабий услубда шахс ва жамият муносабатларини, руҳий қуллик фожеаларини, инсон юрагидаги илоҳий мукаррамлик ва ҳайвоний тубанликларни тадқиқ қилар экан, одамзоднинг бир-бирига меҳр-шавқатли, маънан бой бўлишини, юксак, гўзал ғоялар билан яшашини, ўз аъмоллари, бир-бирларига муносабатлари билан ҳайвондан устун туришини орзу қиладилар.
1 Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. – Т.: 2004 й. 7-том, – 468-б.
2 Тимофеев Л.И., Тураев С.В.: Словарь литературоведческих терминов. – М.: Просвещение, 1974. – 509 с.
3 Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А.Н.Николюкина. Институт научн. информации по общественным наукам РАН. – М.: НКП «Интелвак», 2001. – С.1600.
4 Вечер в 2217 году / Сост., авт. предисл. и коммент. В.П. Шестаков. – М.: Прогресс, 1990. – 720 с.: ил с. 6-10 (Утопия и антиутопия ХХ века)».
5 Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А.Н.Николюкина. Институт научн. информации по общественным наукам РАН. – М.: НКП «Интелвак», 2001. – 1600 ст., с. 38.
6 Черняк М. А. Современная русская литература. – СПб.: САГА, 2004. – 336 с.
7 Николенко О. Н. От утопии и к антиутопии (О творчестве А. Платонова и М. Булгакова). – П.: Полтава, 1994. С.208.
8 http://dugward.ru/publ/s12.html
9 Вечер в 2217 году / Сост., авт. предисл. и коммент. В.П. Шестаков. – М.: Прогресс, 1990. – 720. С.10-15 (Утопия и антиутопия ХХ века).
10 Қозоқбой Йўлдошев. Ёниқ сўз. – Т.: Янги аср авлоди, 2006. Янгиланишлар мунтазамлиги. 123 б.
11 Шестаков В.П. Утопия и антиутопия XX века. – М.: Прогресс, 1990. – С. 720.
12 Замятин Е.И. Мы. – М.: Азбука, 2006. – 224 с. http://SamoLit.com/
13 Оруэлл Дж. «1984» и эссе разных лет. – М., 1989. – С.308-309.
14 Ўзбекистон миллий энциклопедияси, – 7- жилд. Т.: 2004. – 375 б.
Ushbu maqolada Ahmad A’zamning “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” romani o‘zbek adabiyotida antiutopik uslubda yozilgan dastlabki asarlar namunasi sifatida tahlil qilinadi. Shuningdek, adabiyotdagi utopik, antiutopik uslublarning o‘ziga xos xususiyatlari hamda shu yo‘nalishdagi jahon adabiyoti namunalari, jumladan Ye.Zamyatinning “Biz” romaniga alohida to‘xtaladi. Shaxs va jamiyat munosabatlari leytmotiv qilib olinishi nuqtai nazaridan esa “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar”ning Nodar Dumbadze qalamiga mansub “Abadiyat qonuni” romani bilan hamohang jihatlari tadqiq etiladi.
“RO‘Yo…” ANTIUTOPIK ASAR
Bibi Robia’ SAIDOVA
Bibi Robia’ Saidova 1991 yilda Urganch shahrida tug‘ilgan. O‘zMU filologiya fakultetining magistraturasini tugatgan. Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti doktoranti.
2014 yili «Parvoz» nomli, 2019 yili «Kakku ovozi» nomli hikoyalar kitobi hamda 2018 yili adabiy-badiiy maqolalardan iborat «Aql va ruh bahsi» nomli kitobi chop etilgan.
Ahmad A’zam “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” romanining boshlamasida “…qanaqa asar bo‘lib chiqishidan qat’iy nazar, qissa deymanmi, ro‘monmi yo kuzatuvlarmi, balki safar taassurotlaridir, o‘qib chiqsangiz, undagi voqealardan voqif bo‘lsangiz kifoya”, deb asar janrini xohlaganiday belgilab olishni o‘quvchining o‘ziga havola qiladi. Garchi biz asardan yuqorida tilga olingan janrlarning ko‘pgina xususiyatlari sintezini kuzatsak-da, uning badiiy ko‘lami, shaxs va jamiyat munosabatlarining vaqt nuqtai nazaridan katta bir davrni qamrab olganligi va nihoyat g‘oyaviy-falsafiy yuki jihatidan roman deb qabul qilamiz.
Qolaversa, adabiyotshunoslikda roman janri uchun istifodada bo‘lgan biroz umumiy va an’anaviy o‘lchamlar talablariga ham javob beradi. Ya’ni: “Roman (frans. roman) — nasriy asar janri; muayyan shaxs yoki bir necha shaxsning shakllanish va kamol topish jarayoni badiiy makon va zamonda tasvirlangan asar. Roman o‘rta asrlarda roman tillarida yozilgan har qanday asarni anglatgan. Romanda shaxs va jamiyat hayoti bir-birini inkor etmaydigan ma’lum ma’noda mustaqil olam sifatida tahlil va talqin etiladi. Xuddi shu narsa roman janri mundarijasining o‘ziga xosligini belgilab beradi. Muayyan shaxs taqdirining oilaviy-maishiy, milliy, ijtimoiy, madaniy va tarixiy muhit bilan o‘zaro uzviy aloqada tasvirlanishi roman janrining ko‘lami va g‘oyaviy-badiiy qimmatini namoyish etadi. Roman janri markazida bosh qahramon obrazi turadi. Bu bosh qahramon taqdiri uning jamiyatda tutgan mavqei bilan har doim ham mushtarak bo‘lavermaydi. Aksincha, inson o‘z taqdiriga nisbatan katta yoki insoniy fazilatlariga ko‘ra kichik bo‘lishi mumkin. Binobarin, u bilan uning taqdiri yoki jamiyatdagi mavqei o‘rtasida muayyan ziddiyat bo‘ladi va xuddi shu ziddiyat roman janrining mundarijasini — syujet chiziqlarini harakatlantirib turadi. Bosh qahramonning shaxs sifatidagi fazilatlari ana shu jarayonda, boshqa qahramonlar bilan munosabatida, kurashida ochiladi. Bu munosabatlarning keskinligi va bosh qahramon uchun fojiali xotima bilan tugashi yoki ularning yengil va hajviy oqimda kechishi romanning epik janr sifatidagi o‘ziga xos xususiyatlarini belgilab beradi. Har ikkala holatda ham bosh qahramon bilan jamiyat, muhit yoki urf-odat o‘rtasidagi ziddiyat va kurash o‘zida davrning ijtimoiy hamda ma’naviy-axloqiy muammolarini qanchalik yorqin ifodalasa, romanning badiiy qimmati va ijtimoiy ahamiyati shunchalik katta bo‘ladi…”1
Xo‘sh, bu roman ekan, endi u romanning qaysi tipiga kiradi, degan savol paydo bo‘lishi tabiiy. Roman nazariyasi asoschilaridan biri M.Baxtin tasniflagan olti xil roman tipiga xos xususiyatlarning elementlarini “Ro‘yo…”dan topish mumkin. Umuman, M.Baxtinning ushbu zarrabini orqali xohlagan romanni nazardan o‘tkazsa, albatta birovida ko‘proq, birovida kamroq o‘sha tiplarga xos adabiy-badiiy elementlar mavjud ekanligiga guvoh bo‘lamiz. Aslida bunday tahlil har bir odamni tekshirib, tanasida DNK bormi-yo‘qligini aniqlashga o‘xshab ketadi.
Dastlab, bizni qiziqtirgan boshqa masala – bu roman badiiy adabiyotning qaysi adabiy uslubiga mansub, degan savolga to‘xtalib o‘tamiz. A.Kamyu “Isyon va uslub” maqolasida: “Voqelik va xayolot – bir bu-tunlikning ajralmas qismlaridir. San’atkor voqelikdan tanlab olgan unsurlarni badiiy til yordamida xayolot bilan uyg‘unlashtiruvchi va u yaratgan badiiy dunyoning tugal bo‘lishini ta’minlovchi vosita – uslub deb ataladi”, deydi. Adabiyotshunoslikda maktab, yo‘nalish, hatto janr deb
turli xil nomlanadigan romantizm, realizm, modernizm, postmodernizm, dedektiv, fantastika kabi uslublar qatorida utopik va antiutopik us-lublar ham mavjudligi ma’lum.
Oldimizga qo‘ygan savolga javob berish uchun avvalo, utopik va antiutopik uslublar xususiyatlarini oydinlashtirib olish zarurati
bor. Ma’lumki, utopiya badiiy adabiyot yo‘nalishi yoki janrining nomi Tomas Morning 1516 yilda yozilgan “Utopiya yangi oroli va oliy davlat qurilishi haqidagi foydali hamda qiziqarli oltin kitob” asaridan kelib chiqqan. Yunon tilida – “mavjud bo‘lmagan joy”, degan ma’noni beradi. Lug‘atlarda bu yo‘nalish ilmiy fantastikaga yaqin, muallif nuqtai nazariga ko‘ra oliy jamiyat shaklining tasviri, xayoliy uydirma, amalga oshmaydigan orzularni ifoda etuvchi asar, deb ta’riflanadi.21Utopik asarlar mualliflarning o‘zi yashab turgan jamiyat ahvolidan, qonun-qoidalaridan, ijtimoiy munosabatlardan qoniqmasligi va ularni ideal darajada ko‘rish istagidan paydo bo‘ladi. Bunday istak esa jamiyat tanazzulining umummiqyos ko‘lam olganligini anglab yetishdan tug‘iladi. Utopik asarlarda an’anaga ko‘ra xayoliy mamlakatga borib qolgan roviy tilidan gapirish shart hisoblanadi. Jamiyatni o‘zgartirishning ilmiy va nazariy metodlari taklif qilinmaydi, jamiyatning tasavvurdagi mukammal shakli bayon qilinadi. Albatta ma’naviy-axloqiy masalalarga – fan, san’at, tarbiya, qonunchilik, madaniyatning boshqa ko‘rinishlariga alohida urg‘u beriladi.
G‘arbda dastlabki utopik asarlar muallifi Platon hisoblansa-da, utopiya adabiy yo‘nalish sifatida Uyg‘onish davridan boshlab shakllangan. Mashhur bo‘lgan asarlar sifatida quyidagilarni sanab o‘tish mumkin: Kampanellaning “Quyosh shahri”(1623) asarida xususiy mulk va oila tushunchasi bo‘lmagan oliy jamoa, u yerda davlatni boshqaruvchi tabaqa tomonidan fan va ma’rifat rivoji qo‘llab-quvvatlanishi, bolalar tarbiya qilinishi, to‘rt soatlik ish kuni nazorat qilinishi haqida dengiz sayyohi tilidan hikoya qilinadi; F.Bekonning “Yangi Atlantida”si (1627) “Sulaymon uyi” deb nomlangan donishmandlar yig‘ini tomonidan boshqariladigan Bensalem xayoliy mamlakati haqida; S.Sirano de Berjerakning “Boshqa dunyo yoki oydagi davlatlar va imperiyalar” (1657) asari Oydagi utopik davlatga sayohat haqida; D.Verasning “Severamblar tarixi” (1675-1679) kitobi kema halokati tufayli Siden nomli kapitanning xususiy mulkchilik va soliqlar nimaligini bilmaydigan Severamb mamlakatiga borib qolishi haqida. 18-asrda Morellining “Tabiat kodeksi” (1755), 19-asrda E.Bellamining “Yuz yildan so‘ng”(1888) va U.Morrisning “Hech qayerdan xabarlar” (1891) romanlari mashhur bo‘ldi. 1898 yilda birinchi utopik drama – Emil Verxarnning “Tonglar” dramasi paydo bo‘ldi.3 16-asrdan 19-asrga qadar dunyo utopik adabiyoti xazinasiga mingdan ortiq asar qo‘shilgan. Keyinchalik ham utopik adabiyotga qiziqish so‘nmagan. Masalan, 20-asrning 1-yarmida 300 dan ortiq utopik asarlar maydonga keldi, birgina Angliya va AQSHda 1887 yildan 1900 yilgacha 50 dan ortiq utopik asar yozilgan.24
Sharqda esa utopik asar elementlarini odil shoh, dono vazir haqidagi ertak va afsonalarda ko‘ramiz. Utopik yo‘nalishdagi shoh asar Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” kitobidir.
Mavzumiz nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, utopik asarlarda shaxs va jamiyat manfaatlari birlashib ketgan, shaxs orzu umidlari, ruhiy ozodligi, intilishlari bilan komil jamiyatning tutumi, maqsadlari yagona bo‘lgan xayoliy mamlakatni ko‘ramiz. Bunday asarlar insonni o‘z-o‘zini, yashab turgan muhitini taftish qilishga, fikrlashga, odam va olam komilligiga erishishga undaydi.
Antiutopik asarlarda esa shaxs va jamiyat manfaatlari ayro, shaxsning orzu umidlari bo‘ysunish va xato qilmaslikdan iborat, ruhiy ozodlik yoki shaxsiy fikr degan tushunchalardan mosuvo, mustabid jamiyat va uning tutumlarini baxt deb qabul qilishga ko‘niktirilgan. Qizig‘i shundaki, utopik yo‘nalishga parodiya sifatida yuzaga kelgan antiutopik asarlar ham insonni o‘zidan, yashayotgan muhitidan ogoh qiladi, qo‘rquvni yengishga, komil shaxs va jamiyat haqida tafakkur qilishga o‘rgatadi.
Albatta antiutopiyaning utopiyadan keskin farq qiladigan jihatlari ko‘p. Yunon tilida “hech qayerda yo‘q joy” ma’nosini beradigan antiutopiya oliy jamiyatning aksi bo‘lgan mustabid tuzum, totalitar jamiyat yoki davlat tasvirlanadigan adabiy yo‘nalish hisoblanadi. Antiutopiyada bo‘lishi hech qachon orzu qilinmaydigan, o‘ylab topilgan, xayoliy mamlakat aks ettiriladi. Antiutopik olam shunday mantiqqa quriladiki, inson hech qachon shaxs hisoblanmaydi, unga ijtimoiy qurilmaning bir unsuri sifatida qaraladi. Insondagi “Men” tuyg‘usi o‘chirib tashlanadi, o‘rniga “Biz” paydo qilinadi. Agar utopistlar insoniyatga ijtimoiy va axloqiy fojelardan xalos bo‘lish, poklanish yo‘lini ko‘rsatsalar, antiutopiya “umumiy baxt-saodat” uchun insondan qanday qurbonliklar talab qilinishi borasida o‘quvchini tafakkur qilishga undaydi.15 “Antiutopiyada erksizlik va zulm hukmron bo‘lgan jamiyat olami, shu jamiyatning qonunlarini o‘zida sinab ko‘rgan insonning his tuyg‘ulari orqali ochib beriladi, antiutopiyadagi eng muhim xususiyat shaxs va totalitar jamiyat o‘rtasidagi konflikt hisoblanadi. Shuning uchun ham sho‘ro adabiyotida bu janr ta’qiqlangan edi”, deb yozadi adabiyotshunos olim M.Chernyak.26 Zo‘ravonlik – shaxs ustidan, tarix, tabiat ustidan zo‘ravonlik antiutopiyada markaziy o‘rin egallaydi.37 Antiutopiyaning leytmotivi bo‘lmish zo‘ravonlik motivi qo‘rquv, kollektivizim, yolg‘izlik, yakranglik va turg‘unlik kabi xususiyatlarni o‘zida jamlagan bo‘ladi. Ays De Treyn “Antiutopiya haqida” maqolasida bu yo‘nalishdagi asarlarning uchta asosiy ustuni borligini aytadi: Avvalambor, insonni ichki erkinligidan, voqelik haqida tanqidiy fikrlash huquqidan mahrum qilish; yana biri bu – qo‘rquv, insonni yashab yurishi uchun, hamma narsaga rozi bo‘lishi uchun yaxshilab qo‘rqitish kerak, masalan, atom bombasi, ekologik halokat yoki shunga o‘xshash; nihoyat uchinchisi – badiiy asar syujetining shaxs yoki bir guruh shaxslarning mavjud totalitar jamiyatga qarshiligiga qurilishi; ammo aksariyat antiutopik asarlarda bu kurash shaxsning mag‘lubiyati bilan tugaydi”.48
Ushbu yo‘nalish 20-asrda gullab yashnadi desa bo‘ladi. Yevgeniy Zamyatinning “Biz” romani qator antiutopik asarlarning paydo bo‘lishiga turtki bo‘ldi. “Biz”dan so‘ng Jorj Oruellning “1984”, Rey Bredberining “Farengeyt bo‘yicha 451 daraja”, Oldos Xakslining “G‘aroyib yangi dunyo”, Stanislav Lemning «Yulduzlardan qaytish», «Futurologik kongress», Kurt Vonnegutning «Utopiya 14», Vladimir Voynovichning «Moskva 2042» singari bir talay romanlari yuzaga keldi. 19
Bularning ichida eng mashhuri, yuzlab adabiy tadqiqotlarga sabab bo‘lgani Ye.Zamyatinning “Biz” romanidir. 1920-21 yillarda Petrogradda yozilgan bu asar 67 yildan so‘ng 1988 yilda yozuvchining o‘z vatanida birinchi marta nashr qilingan. Chunki 20-asrning boshlarida sodir bo‘lgan Oktyabr to‘ntarishi odamlar ongida “sotsialistik jannat”ga olib boruvchi yo‘l degan ishonch uyg‘otgan edi. Ammo aslida totalitar jamiyat qurilganini, “kommunizm” degan yolg‘on baxt va’dasi bilan inson davlat mashinasining qadrsiz bir murvatiga aylantirilayotganini anglagan yozuvchi o‘z asari bilan bu “buyuk orzu”ning fojeali kelajagini bashorat qilgan edi. Shuning uchun Ye.Zamyatinga hujum, tazyiqlar boshlandi va u chet elda yashashga majbur bo‘ldi.
O‘zbek adabiyotida shaxs va jamiyat masalasi realistik, dedektiv, tarixiy, sarguzasht asarlarda qay bir darajada aks etgan bo‘lsa-da, ammo 21-asrga qadar sof antiutopik uslubda qalamga olinmagan. Antiutopiya nazariyotchilarining ishlarida va adabiyot lug‘atlarida ta’riflangan qoidalar hamda antiutopik asarlar namunalaridagi olg‘a surilgan g‘oyalar, syujet qurilishi, obrazlarning vazifalaridan kelib chiqadigan bo‘lsak, A.A’zamning “Ro‘yo”sini ham antiutopik uslubda yozilgan asar deyish mumkin. Ammo ba’zi juz’iy tafovutlar bor albatta. Masalan, odatda antiutopik asarlarda mavjud tuzumga qarshi kurashgan qahramonlar (“Farengeyt bo‘yicha 451 daraja” romanidagi o‘t o‘chiruvchi Gay Montegni hisobga olmaganda) halok bo‘ladi. “Ro‘yo…”da esa roviy-qahramon uyiga qaytib ketadi. Ikkinchi tafovut – aksariyat antiutopik asarlar uzoq kelajakda yuz beradi, “Ro‘yo…”da esa bugungi kunda qahramon xayoliy mamlakatga o‘tib qoladi, ammo u yerdagi vaqt mavhum. Agar birorta tadqiqotchining xayoliga “Ro‘yo…”dan vaqt xronotopini topaman degan fikr kelib qolsa, ana shu yeriga kelganda mashaqqat chekishi tayin.
“Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” romaniga qadar faqat Erkin A’zamning “Chapaklar yoki chalpaklar mamlakati” qissasida antiutopik uslubning ba’zi xususiyatlari mavjud edi. Ammo “Chapaklar va chalpaklar mamlakati” antiutopik asar elementlari nuqtai nazaridan tadqiq qilinmagan. Faqat Q.Yo‘ldoshev ushbu asarga o‘zbek adabiyotidagi keyingi yangilanishlar sifatida, jamiyat va shaxs tasviridagi yutuq-kamchiliklarni ko‘rsatish maqsadida to‘xtalib o‘tgan.101
Antiutopiya uslubi haqidagi nazariy va amaliy tadqiqotlar asosida A.A’zam va E.A’zamlarning bu ikki asarini kelajakda jahon adabiyoti tajribasi bilan, ayniqsa, Ye.Zamyatinning “Biz” romani bilan qiyoslab o‘rganish zarurati bor deb o‘ylayman.
“Biz”dagi manzaralar
Hozir esa Ye.Zamyatinning romani bilan A.A’zam va E.A’zam asarlari o‘rtasida uslub va janr, shaxs va jamiyat masalalarida hamohanglik borligi sababli “Biz”dagi manzaralarga ham to‘xtalib o‘tamiz:
Roman syujeti bir qaraganda fantastik sarguzashtga o‘xshab ketadi. Voqealar uzoq 26-asrda Yagona Davlat degan utopik mamlakatda sodir bo‘ladi. Ularning maqsadi butun sayyoralarni zabt etib, yovvoyilarcha ozodlikda yashayotganlarni bexato matematik baxtga majburan erishtirish. Shuning uchun “Integral” nomli kosmik kema yasash bilan mashg‘ul. Asar D-503 nomli injenerning kundalik tarzidagi hikoyalariga tuzilgan. Fuqarolar shu darajada shaxsidan mahrum qilinganki, ularning ismlari yo‘q, raqam bilan belgilangan, raqamlari zarb qilingan ko‘krak nishoni taqib yurishadi. Ular “Saqlovchilar” deb ataladigan siyosiy politsiya doimiy ravishda kuzatib turishi uchun shisha uylarda yashashadi. Yagona Davlatning hukmdori Marhamatli Zot har yili bir marta bir ovozdan qayta saylanadi, Hamfikrlilik kuni deb ataladigan yagona bayram ham shu.1 11 Oila qurish ta’qiqlangan, faqat tanlangan sog‘lom odamlarga farzand ko‘rishga ruxsat beriladi. Odamlarning vaqti soatma soat taqsimlanib jadvalga solingan, bir vaqtda uyg‘onishadi, bir vaqtda ovqatlanishadi, bir vaqtda ishlashadi. Tartib-qoidalarga amal qilishni “Saqlovchilar” Byurosi nazorat qiladi. Fuqarolarning sog‘ligiga Meditsina Byurosi javob beradi, insonda ruh, yurak, ilhom mavjudligi, san’at, adabiyot, ilm-fan, muhabbat va ozodlik haqida tasavvurlarning bo‘lishi tutqanoq singari kasallik hisoblanadi. Buning o‘rniga Yagona Davlat Fani, mexanik musiqa va Davlat poeziyasi joriy qilingan. Shaxsiy xarakter, shaxsiy fikr bo‘lishi yovuzlik deb baholanadi va qattiq jazolanadi. Bunga Oliy hukmdor haqida “noto‘g‘ri” she’r yozgan shoirning qatl qilinishini misol keltirish mumkin. She’riyat bittayu bitta davlat shoiriga ishonib topshirilgan. Hammaga bir xil kiyim joriy qilingan, bir-birlariga raqamlarini aytib murojaat qilishadi. Sun’iy taom bilan ovqatlanishadi, dam olish soatlarida Musiqali zavod karnaylaridan yangragan Yagona Davlat marshi sadolari ostida bir qatorda to‘rttadan saflanib yurishadi. Bu hayotni haqiqiy baxt deb bilishadi. Bu davlat o‘zga olamdan Yashil Devor bilan ihotalangan. “Devor ortida tartiboidani bilmaydigan sivilizatsiyadan mahrum “yovvoyi” odamlar yashaydi”, deb uqtiriladi fuqarolarga.
Roman qahramoni D-503 ning hayotida 1-330 nomli qiz paydo bo‘ladi. Qiz Yashil devorni buzib butun insoniyatni birlashtirish uchun “Integral”dan foydalanmoqchi bo‘lgan “fitnachi”lardan biri. D-503 “sevgi tuyg‘usi”ni his qiladi va Qadimiy Uyda yashovchi qiznikiga ko‘chib o‘tadi. “Inegral” tayyor bo‘lib parvoz qilganda injenerning hamkasblaridan biri sotqinlik qiladi. Va tutilgan isyonchilar qatori injenerni ham Buyuk Operatsiya – (X-nurlar bilan miyadagi tasavvur markazi atalmish tomirchani uch marta kuydirish) orqali tasavvurdan mahrum qilishadi. So‘ngra u hamma narsani aytib beradi va sobiq sevgilisini 1-330ni Gaz xonasida qiynoqqa solishlarini befarq kuzatadi. Roman inson ruhi degan kasallikdan davolanib yana “baxt” ato qilingan injenerning “Men ishonaman – biz g‘alabaga erishamiz. Chunki aql g‘alaba qilishi kerak”, degan so‘zlari bilan yakunlanadi.12 Tadqiqotchilar romanni sotsialistik jamiyat kelajagining bashorti deb baholashgan. Darhaqiqat, sho‘rolar davrida shaxs – “Men” romanga nomi berilgan “Biz”ga, to‘daga, qiyofasiz olomonga aylantirildi. Marhamali Zot rolini ketma-ket almashgan sho‘ro dikatorlari bajarishdi. “Saqlovchilar” Byurosida NKVD, KGB qiyofasini tanish qiyin emas. Marhamatli Zot saylovi faqat yakkahukmron partiyasi bo‘lgan davlatdagi demokratik saylovlar o‘yini bilan, shisha uylar – qamoqxona kazarmalari, raqamlangan fuqarolar – GULAG mahbuslari bilan, Yashil devor – sho‘ro fuqarolarini tashqi dunyodan ajratib turgan “Temir parda”bilan ikki tomchi suvdek o‘xshash. Albatta unga boshqacha baho berilgan fikrlar ham bor. Jorj Oruell: «O‘ylaymanki Zamyatin sovet tuzumining o‘z satirasining bosh nishoni qilib olmagan… Zamyatinning maqsadi, o‘ylaymanki, aniq bir mamlakatni tasvirlash bo‘lmagan, mashinalashgan taraqqiyot bizga qanday ofat bilan xavf solyotganini ko‘rsatmoqchi bo‘lgan”, deydi.213
Ahmad A’zam romanidagi har bir voqeani, obrazni, dialogni, mamlakat tasvirlarini ham xuddi shunday qiyoslar bilan sharhlash, tushuntirib berish mumkin. Ammo bu ish struktural tadqiqot asbob-uskunalari yordamida qilinadigan batafsil tadqiqotning vazifasi deb o‘ylayman.
G‘uliylar mamlakati
Asar Toshkentdan yo‘lga chiqqan roviy-qahramonning Jizzax yo‘lidan ixtiyorsiz ravishda burilib borib qolgan mamlakat tasviri va o‘zining tashrifi bilan yuz bergan voqealarga qurilgan. Mamlakatning nomi G‘uliston “g‘ul” – zanjirdan olingan. Shuning uchun: “Amaldori ham, haydovchisi ham, qo‘riqlab yurgan kattayu kichik askarlari ham, xullas hammasi zanjirga chulg‘angan… Shu qadar ko‘nikib ketganlarki, usiz yurmaydilar, yurmaganlar ham, yurishni tasavvurlariga ham keltirmaydilar.” Odamlarning ismi yo‘q, bir-birlarini “g‘uliy” deb atashadi. “G‘uliya” deb ataladigan madhiyalarini hamma birvarakayiga kuylaydi. Bolalarini ham yura boshlaganidan boshlab zanjirga chulg‘aydilar. Odamlarning nafaqat har bir qadami, hatto nigohlari ham zanjir manfaati uchun xufiyalar va eng zamonaviy ko‘ruv-eshituv uskunalari bilan nazorat qilinadi. Bu qullik saltanatini boshqarib turuvchi ko‘rinmaydi, ammo unga va zanjirga xudoga topinganday topinadilar: “Bir kuni xoldor g‘uliydan so‘radim: – Eng kattangiz kim?
U men shu paytgacha devorda qancha ko‘rgan bo‘lsam, shuncha e’tibor qilmagan rasmga ishora qildi. Ammo rasm meni tushunmas, tabiiyki, menga ham hech narsani tushuntirmas, nuqul buyurib turgan edi xolos… Rasmiga qaraganda har bir g‘uliyga shunday ta’kid bilan qarab turadigan bo‘lsa, ha, unda bor g‘uliyotning tuyg‘ulari uning izmida, uning buyurishi bilan o‘zi qiladigan ishni bitta deb biladi, binobarin, G‘ulistondagi qat’iy tartib haqiqatan ishonchli qo‘llarda va bu ishonch yana aylanib kelib, har bir g‘uliyga singib ketgan”. Mamlakat hayoti qat’iy tartib-intizomga va yolg‘onga qurilgan. Elektron bo‘yoq mo‘jizasi bilan har lahzada o‘zgartirib turiladigan gazeta-jurnallar, qomusiy kitoblar zanjirga e’tiqodni mustahkamlaydigan yolg‘onlar bilan boyitib turiladi. G‘uliylarning olma yetishtirishdan oliy maqsadlari organizmda temirni ko‘paytirib alal oqibat bolalarni ham zanjir bilan tug‘iladigan bo‘lishiga erishish: “Fulistonda zanjirband bola olish borasida juda keng ko‘lamda ish olib boriladi, butun g‘uliy xalqi bugun bo‘lmasa, ertaga, jilla qursa, yaqin kelajakda shunday namuna zuryod dunyoga kelishiga ishonchi komil va shu yo‘nalishda ilhom bilan ijod qiladi”. Ya’ni: “Daho g‘uliyboshi o‘z xalqi ruhiyatini chuqur anglagan holda, uning oldiga hech qachon yetib bo‘lmaydigan maqsadni belgilab qo‘yib, oxiri yo‘q yo‘ldan ishonch bilan boshqarib boraveradi, yo‘l, tabiiyki, tugamaydi”. Fuqarolarga zanjirsiz yurtlarda yashayotganlar yovvoyi, hayvon qatori maxluqlar ekanligi uqtiriladi. O‘zgacha fikrlaydiganlarga zanjirdan mahrum qilinishdek oliy jazo beriladi. Xoldor g‘uliy aytadi: “Sarvarimiz bizda g‘uliylarni o‘y o‘ylashdan xalos etib, qiynalmay yashashlariga sharoit yaratgan, zero, g‘uliy uchun o‘ylashdan ham og‘irroq azob yo‘q”.
Nihoyat roviy-qahramonning G‘ulistonga nima maqsadda kelganligini aniqlash uchun mashinasidan topib olingan kitobini o‘qib ko‘rishadi va zanjirsiz yashash mumkinligi haqida tasavvur paydo bo‘lib e’tiqodlariga putur yetadi. Roviy-qahramon bosh nazoratchi Xoldor g‘uliy bilan gaplashgach, aytadi: “Qissa, hikoya, novellalarimda men tasvir, kechinma, ha-rakatlarni berish uchun e’tiborsiz yozib ketgan shunaqa so‘zlarni aytdiki, ularda g‘uliyotni ta’sirlashga qaratilgan zamonaviy tilsimlar bo‘lib, hammasi muayyan shifrlar bilan kodlangan ekan. Mana, “osmon”, “bulut”, “qushlar”, “keng dala”, “so‘lim ma’vo”, “tizginsiz o‘ylar”, “parvoz”, “yugurish”, “intilish”, “talpinish”ga o‘xshagan o‘nlab, balki yuzlab so‘zlar g‘uliyning qat’iy ko‘ngliga, hozir aytganimdek, tubdan, taglama ta’sir o‘tkazib, o‘z hayotini yana bir marta tanasiga o‘ylab ko‘rishga undab yuborar ekan. Shuning uchun ham kitobimni o‘qiganlarni tozalash sabog‘idan o‘tkazish uchun navbatlar tuzilgan, saboqdan o‘tgan va o‘tmaganlar orasida katta ixtilof chiqishi xavfi yetilib kelayotgan ekan”. Haqiqatan ham fuqaro tarafdorlar va qarshilarga bo‘linadi. Hatto davlat topshirig‘i bilan roviy-qahramonni sevib qolgan g‘uliya qiz ham bosh nazoratchiga “Endi qaytmayman, dasturni bajarish barobarida men ko‘nglimdek ko‘ngil topdim”, deyishgacha boradi. Kitobni o‘qiganlar Tozalash sabog‘idan o‘tkazila boshlaydi. G‘uliston rahbariyati roviy-qahramonga ishora bilan qaytib ketishiga izn berishadi. U Jizzaxga manziliga yetib kelganda mashina yo‘l o‘lchagichi ham, oradan o‘tgan vaqt ham uning G‘ulistonda bo‘lganligini, necha oylab qolib ketganligini tasdiqlamaydi.
Ko‘rinib turibdiki, xayoliy mamlakatdagi tuzum tasviri, syujet-larning mohiyatiga ko‘ra tuzilishi, muallif g‘oyasining bo‘rttirilgan g‘ayriinsoniy holatlar vositasida berilishida bu asarlarda hamohanglik bor. Antiutopik uslub an’analariga vaqt-makon, g‘oya nuqtai nazaridan, nasriy asar an’analariga masalani qo‘yilishi, motiv, tugun, konflikt, kulminatsiya va yechimning qurilishi jihatidan amal qilingan. Ammo A.A’zam romani tasvir uslubining batafsilligi, holatlar va fikrlarni dalillash uchun ko‘plab hikoya ichida hikoyalarning berilishiga ko‘ra yuqoridagi asarlardan farq qiladi. Antiutopik uslubdagi asarda optimistik ruhga o‘rin qoldirilmaydi, jamiyatni o‘zgartirmoqchi bo‘lganlarning to‘la to‘kis mag‘lubiyati bilan yakunlanadi. Ahmad A’zam romanida ikkita umidbaxsh shu’la qoldiradi. Birinchisi – muallif-roviyning mashinasidan topilgan kitob va kitobdan G‘uliston fuqarolariga yuqqan zanjirsiz yurish tuyg‘usi, shuningdek, G‘ulistonning keyingi taqdiri ochiq qoldirilishi. Ikkinchi shu’la – zanjir taqishga olib kelingan bolalardan biri-ning do‘konga kirib qolgan roviy-qahramonga ko‘zi tushishi: “Onasi uni qo‘lidan yetaklab borayotganda bola, fe’llikkina ekan, yig‘lamadi. Erkak xodimning tizzasiga o‘tirganda menga qarab oldi, bo‘yin tasmani qotirayotganda ham, qo‘l-oyog‘iga kishan taqilayotganda ham mendan ko‘zini uzmay, miq etmay turaverdi. Hatto zanjirchalari taqilib, ota-onasi, katta ikki akasi qiyqirib, boshqalar chapak chalganda ham bolakay menga bot-bot tikildi. Shuncha izdihomning ichida menga ko‘z tikkan faqat shu bolakay edi! Bola nigohida u nima demoqchi bo‘ldi, «Ozod odamsiz-ku, qarang, bular meni nima qildi?», deb so‘rayaptimi yoki: «Manavi odamga qaranglar, zanjiri yo‘q ekan», deb aytmoqchimikan, bilmadim, lekin unga qarab ko‘zimni qisib qo‘ygan edim, kichikkina jilmaydi, jilmayishi bolalarcha beg‘ubor, katta g‘uliylarga sira o‘xshamas edi”.
Nodar Dumbadzening zarrabini
Agar Ahmad A’zam jamiyat va shaxs o‘rtasidagi ziddiyatni, totalitar tuzum qiyofasini antiutopik yo‘nalishda qo‘rsatib bergan bo‘lsa, xuddi shu mavzuni atoqli gruzin yozuvchisi Nodar Dumbadze “Abadiyat qonuni” romanida adabiyotning eng ommaviy va an’anaviy – realizm uslubida qalamga oladi. Realizm yuqorida tilga olingan utopik va antiutopik uslublarning o‘rtasida turadigan uslub deyish mumkin. “Realizm – voqelikni, mavjud borliqni badiiy adabiyot va san’at (tasviriy san’at, teatr, musiqa va b.)ning ifoda vositalari orqali o‘ziga o‘xshash shakllarda haqqoniy aks ettirish. Adabiyotda realizm – hayotni voqelikdagi voqea va hodisalarga muvofiq ravishda obrazlar orqali aks ettirish metodi. Realizm adabiyotning o‘zini va tashqi olamni bilish vositasi sifatidagi ahamiyatidan kelib chiqqan holda voqelikni barcha ziddiyatlari bilan qamrab olishga intiladi, yozuvchiga hayotning barcha tomonlarini cheklanmagan holda aks ettirish imkoniyatini beradi. Realizm metodiga asoslangan adabiyotda hayot haqiqatini tasvirlash tamoyili ustuvor ahamiyatga ega. Binobarin, realizm adabiyoti jahon adabiyoti taraqqiyotidagi eng yuksak bosqich hisoblanadi”.114 Bu umumiy ta’rifga N.Mallayev tahriri ostida chiqqan «Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati»dagi «…Turmushni rostgo‘ylik bilan tasvirlash, tipik xarakterlarni tipik sharoitda badiiy umumlashtirish shu darajada qudratliki, agar yozuvchi o‘z davrining ilg‘or g‘oyaviy pozitsiyasidan chetda turgan yoki unga yotsiragan bo‘lsa ham, u realist yozuvchi bo‘lib yetishadi va o‘z rayidan qat’iy nazar, o‘zi e’tiqod bilan himoya qilgan qoloq, konservativ qarashlarga qarshi kurashadi», degan qo‘shimchani ham ilova qilsak, N.Dumbadze shaxs va jamiyat munosabatini bizga qaysi zarrabin orqali ko‘rsatgani oydinlashadi. Ha, haqiqatan ham yozuvchi «o‘z davrining ilg‘or g‘oyaviy pozitsiyasidan chetda turgan yoki unga yotsiragan» realistligini sho‘ro jamiyati yozilgan, yozilmagan qonunlari bilan shaxsni ma’nan, kerak bo‘lsa, jismonan mahv etishi masalasini ko‘tarib chiqqanligida ko‘rish mumkin. Qahramonlar – yozuvchi Bachana, ruhoniy Ioram, etikdo‘z Bulika kasalxonaning yurak xastaliklari bo‘limida yotishining o‘zi bilan yozuvchi jamiyatning shaxsga tazyiqi oqibatiga ishora qiladi. Roman syujeti palatadagi voqealar va qahramonlarning, asosan Bachananing hikoyalari, xotiralari, tushlari chiziqlarini tutashtirish asosiga quriladi. Bachana hayotini bag‘ishlagan halollik va adolat, ruhoniy umrini tikkan iymon va e’tiqod mavjud jamiyat tomonidan illat sifatida qabul qilingani, ularning hamma qatori yolg‘on, tovlamachilik, nafs zanjirlarini taqib yurmaganlari uchun jazolanganligi ochib beriladi.
Agar roman voqealari mavhum makon va mavhum zamonga ko‘chilsa, romanda tasvirlangan jamiyatning amaldagi va qog‘ozdagi qonunlari sal bo‘rttirilsa, ularning ijrochilarining qiyofalari real shaxslarga ko‘chirilib tasvirlansa antiutopik asarga aylanadi qoladi. Muallif roman syujetiga Bachana Ramishvilining oldiga kelib ketuvchi odamlar qiyofalarinii kiritar ekan, ularning ko‘tarib yurgan masalalari, ichki dunyosi, aqidalari orqali jamiyatning qiyofasini, ruhiy ahvolini aks ettiradi. Masalan, Bachanaga o‘zini uzoq bir qarindoshingizning qo‘shnisining o‘g‘li Nugzarman, deb tanishtirib kasalxonaga kelgan odam bilan bo‘lgan suhbat bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
“– O‘tinaman sizdan, hurmatli Bachana, boshliqlarga iltimosnoma yoki raykomimiz sekretariga ikki enlik xat yozib bersangiz…
– Mening nima aloqam bor? – dedi hayron bo‘lib Bachana.
– Nega aloqangiz bo‘lmas ekan! Siz insonparvar yozuvchisiz, deputatsiz, Markaziy Komitet a’zosisiz! Dardimni sizga aytmay, kimga aytaman? – o‘z navbatida Daraxvelidze ham astoydil taajjublandi.
– Qayerda ishlaysiz?
– Abxaziyada, tamaki tayyorlash sohasida.
– Boshliqlarga nima deb yozishim kerak?
– Sekretarimiz bilan qalin do‘stsiz, maktabda birga o‘qigansizlar, buni hamma biladi.
– Mening oldimga sizni kim yubordi?
– Sekretarimizga faqat yaxshilikni ravo ko‘radigan odam yubordi… Bitta konvert sizga, ikkinchisini xohlagan odamingizga berishingiz mumkin… – Daraxvelidze chaqqonlik bilan ikkala konvertni yostiqning tagiga tiqib qo‘ydi”.
Shundan so‘ng u tamakiga xashak va suv qo‘shib sotganlikda ayblashayotgani, uning o‘rnini boshqa odamga yarim millionga otishayotganini aytadi. Bachanadan raykomga aytib, qamoqdan olib qolishini so‘raydi.
Albatta sho‘ro zamonida yashab sho‘roning asl qiyofasini chizib ko‘rsatish oson emas edi. Yozuvchi totalitar jamiyat mahsuli bo‘lgan ana shunga o‘xshagan obrazlarni romanga kiritish, ularning dialoglari, xatti-harakatlari orqali Bachanani qabul qilolmagan jamiyat manzarasini chizib beradi. Birgina ana shu lavhaning o‘zidan o‘quvchi jamiyatning bir qancha xos xususiyatlari haqida xulosa chiqarishi mumkin: 1) har qanday darajadagi mansabdor uchun o‘g‘rilik turmush tarziga aylangan, 2) raykom, ya’ni davlat vakili o‘z hududida hokimi mutloq, hatto davlatga qarshi qilingan jinoyatni ham yopa olish qudratiga ega, buni Nugzarmanlar ham yaxshi biladi, 3) pora olish va berish jamiyatda o‘rnatilgan urfga aylangan, 4) jamiyatning yozilgan qonunlaridan go‘yo qo‘rqishadi, ya’ni reviziya, qamoq, aslida hammasi uchun chiqib ketish yo‘llari ham qurib qo‘yilgan, 5) jamiyat jinoyatchi fuqarolar zanjirini o‘zi tayyorlaydi – o‘g‘ri ishonch bilan deputatga kelyapti, u raykomga bog‘lanadi, so‘ngra revizorga va tergovchigacha zanjir uzayib boraveradi, 6) bu jamiyatda mansablar insonning iqtidori va fazilatiga qarab emas, poraning qanchaligiga qarab taqsimlanadi. Albatta janr talabi va realizm tamoyillari yozuvchidan o‘z gapini aytish, g‘oyasini ilgari surish uchun real hayotiy lavhalarni tasvirlashni talab qiladi. Ammo bu hayotiy lavhalar ramziy detallar, xayoliy voqea-syujetlar bilan ish ko‘ruvchi adabiy yo‘nalishlardagi asarlardagi barcha badiiy funksiyalarni bajara oladi. Quyidagi epizodni yozuvchi roman syujeti strukturasiga singdirib yuborgan, asarning konsepsiyasini ochib berishga xizmat qiluvchi lavhalardan biri deyish mumkin. Bachana muharrirlik qilayotgan gazetada o‘zining qilmishlari haqida feleton tayyorlanayotganidan xabar topgan mo‘yna fabrikasi direktori kirib keladi.
“ – Feletonni olib tashlash kerak! – dedi uzil-kesil Maglaperidze.
– Ovora bo‘lasiz!
– Sizga shunday bir odam qo‘ng‘iroq qiladiki…
– Xudoning o‘zi qo‘ng‘iroq qilmaydimi! Gazeta terib qo‘yilgan, uni to‘xtatish davlatga ellik ming so‘mga tushadi… Keling, behuda gapni cho‘zmaylik…
– Qanchaga? – so‘radi kulib Maglaperidze.
– Ellik ming so‘mga! – takrorladi Bachana.
– O‘zim to‘layman.
– Davlat sizning sadaqangizga zor emas!
– Davlat, azizim, men bilan sizga o‘xshagan odamlardan tashkil topgan. Agar odamlar bir-birlarini qo‘llab-quvvatlamasalar, davlat qulaydi. Nahotki shuni tushunmasangiz?
Bu odamning surbetlarcha tirjayib turishi Bachananing asabini egovlardi.
– Agar firibgarlik va pul nayranglarini o‘zaro qo‘llab-quvvatlash deb tushunsangiz, katta xato qilasiz, hurmatli Sandro! Hamma narsa pulga sotilavermaydi!
Maglaperidze o‘rnidan turdi.
– Siz hali pati chiqmagan jo‘jaxo‘rozsiz, hurmatli Bachana. Qichqirishni endigina o‘rganyapsiz, ehtiyot bo‘ling, tag‘in pix yormasingizdan oldin ovozingizdan ajralib qolmang!
– Maslahatlaringizni e’tiborga olaman.
– Yana bir gap. Moem aytadiki, insonda beshta tuyg‘udan tashqari yana oltinchi tuyg‘u ham bo‘ladi, mana shu oltinchi tuyg‘usiz qolganlar bir tiyin…
– Qanaqa tuyg‘u ekan u? – so‘radi Bachana miyig‘ida kulib.
– Pul, hurmatli Bachana, pul! – dedi Maglaperidze o‘shanday tabassum bilan.
– Shunga qaramay, ertaga feleton gazetada bosilib chiqadi, keyin tegishli organlar unga o‘z munosabatlarini bildirishadi.
– Va redaksiya ulardan javob kutadi!
– Hech shubhasiz!
– Sizga rahmim keladi, hurmatli Bachana, judayam rahmim keladi…”
Yozuvchi bu yerda muloqot qilayotganlarning ikkalasini ham jamiyat vakili sifatida taqdim etayotgan bo‘lsa-da, o‘quvchi ko‘nchilik zavodining direktori jamiyatning egasi, demakki jamiyatning ovozi bilan gapirayotganini his qiladi. Bu jamiyatning o‘zi olchoq, muttaham, shafqatsiz, o‘z hayot tarzini buzishga jur’at qilgan odamni toptab tashlashga tayyor, shuning uchun “ehtiyot bo‘ling, tag‘in pix yormasingizdan oldin ovozingizdan ajralib qolmang”, deb o‘z qudratiga, yovuzlik qudratiga ishonch bilan qo‘rqitadi. Ushbu uslub antiutopik romanlardagi jamiyatning shaxsni qo‘rqitish uslubidan farqi yo‘q.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, A.A’zamning “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” romani o‘zbek adabiyotida antiutopik uslubda yozilgan, shaxs va jamiyat munosabatlari leytmotiv qilib olingan dastlabki asarlar namunasidir. Romanda totalitar davlat shaxsni ichki ozodlikdan mahrum qilishi, ruhan qul darajasida boshqarib turish uchun mudom qo‘rquvda ushlab turishi – zulm qiyofasi ochib berilgan. Romanning A.A’zam prozasiga xos “birov bilan o‘tirib gurunglashganday” uslubda yozilganligi, shu asnoda sho‘ro davriga ham, o‘z hayotidagi voqealarga ham erkin o‘tib ketib yana romanga qaytishi janr imkoniyatlaridan keng foydalanganini ko‘rasatadi. G‘ayriinsoniy qonun-qoidalarga qurilgan jamiyat shaxsning baxt va baxtsizlik, ezgulik va yovuzlik, ozodlik va qullik borasidagi tu-shunchalarining o‘rnini almashtirib yuborishi ochib berilgan.
N.Dumbadzening “Abadiyat qonuni” romani esa realistik uslubda yozilgan, voqealar hayotning haqqoniy manzaralariga qurilgan. Tush, dialoglar, yordamchi personajlarning hikoyalarini voqea ichida voqea tarzida roman syujetiga mohirlik bilan kiritish orqali qahramonning xarakteri, ruhiy olami, jamiyat va shaxs o‘rtasida ziddiyatlar kelib chiqishining sabablari ochib berilgan.
Bu ikki adib ikki xil adabiy uslubda shaxs va jamiyat munosabatlarini, ruhiy qullik fojealarini, inson yuragidagi ilohiy mukarramlik va hayvoniy tubanliklarni tadqiq qilar ekan, odamzodning bir-biriga mehr-shavqatli, ma’nan boy bo‘lishini, yuksak, go‘zal g‘oyalar bilan yashashini, o‘z a’mollari, bir-birlariga munosabatlari bilan hayvondan ustun turishini orzu qiladilar.
1 O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. – T.: 2004 y. 7-tom, – 468-b.
2 Timofeyev L.I., Turayev S.V.: Slovar literaturovedcheskix terminov. – M.: Prosvesheniye, 1974. – 509 s.
3 Literaturnaya ensiklopediya terminov i ponyatiy / Pod red. A.N.Nikolyukina. Institut nauchn. informatsii po obshestvennim naukam RAN. – M.: NKP «Intelvak», 2001. – S.1600.
4 Vecher v 2217 godu / Sost., avt. predisl. i komment. V.P. Shestakov. – M.: Progress, 1990. – 720 s.: il s. 6-10 (Utopiya i antiutopiya XX veka)».
5 Literaturnaya ensiklopediya terminov i ponyatiy / Pod red. A.N.Nikolyukina. Institut nauchn. informatsii po obshestvennim naukam RAN. – M.: NKP «Intelvak», 2001. – 1600 st., s. 38.
6 Chernyak M. A. Sovremennaya russkaya literatura. – SPb.: SAGA, 2004. – 336 s.
7 Nikolenko O. N. Ot utopii i k antiutopii (O tvorchestve A. Platonova i M. Bulgakova). – P.: Poltava, 1994. S.208.
8 http://dugward.ru/publ/s12.html
9 Vecher v 2217 godu / Sost., avt. predisl. i komment. V.P. Shestakov. – M.: Progress, 1990. – 720. S.10-15 (Utopiya i antiutopiya XX veka).
10 Qozoqboy Yo‘ldoshev. Yoniq so‘z. – T.: Yangi asr avlodi, 2006. Yangilanishlar muntazamligi. 123 b.
11 Shestakov V.P. Utopiya i antiutopiya XX veka. – M.: Progress, 1990. – S. 720.
12 Zamyatin Ye.I. Mi. – M.: Azbuka, 2006. – 224 s. http://SamoLit.com/
13 Oruell Dj. «1984» i esse raznix let. – M., 1989. – S.308-309.
14 O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, – 7- jild. T.: 2004. – 375 b.
