НАВОИЙ ҚИТЪАЛАРИ: ОБРАЗ, МАЪНО ВА ТАСВИРДАГИ ЯНГИЛАНИШЛАР
Мақсуд АСАДОВ,
филология фанлари доктори, профессор
Маълумки, бадиий образ адабиётнинг ҳаёт ҳақиқатларини жонли ва таъсирчан тарзда акс эттирувчи ўзига хос категориясидир. Образ табиатини, энг аввало, адабий матннинг мазмуни, тасвир йўли ва ифода усули белгилайди. Муайян матн таркиби, унинг мавзу кўлами, маъно қамрови, эстетик таъсир қуввати бадиий образнинг имкониятларига ҳам у ёки бу даражада дахлдор бўлади, албатта. Образ моҳиятан адабиётнинг қатъий ва ўзгармас назарий қонун-қоидаларига ҳамиша ҳам бўйсунавермайди. Поэтик образ турғунликдан холи, шоирнинг мақсад-муддаоси, ҳис-туйғуларига боғлиқ равишда ўзгаришлар ҳамда янгиланишларга йўл очадиган адабий ҳодисадир. Шоир ўз-ўзича исталган сўз ёки гапни образга солавермайди. Бунда у мавжуд воқелик, унда яшаб турган одамлар қараши ва маънавий қизиқишларига суянади. Шу тариқа давр ва шароитга қараб поэтик образнинг мундарижаси бойиб боради. Шеърий образ шоирнинг дунёқараши, маънавий оламини инкишоф этишда бирламчи восита саналади. Ташқи муҳит таъсири, яъни ижтимоий ҳаётнинг турли маданий, маънавий, ахлоқий масалалари образнинг ўзига хос тамойилларини шакллантирувчи муҳим омиллардир. Мавҳумлик образ моҳиятига бегона, у табиатан аниқлик – конкретликка асосланади. Шу сабабли, сўзнинг образ мақомига юксалишида шоирнинг нафақат бадиий маҳорати – оламни образли идрок қилиш иқтидорининг алоҳида жиҳатлари, балки давр ва замон ҳодисаларига, замондошларига муносабати ҳам, теран ҳаётий хулосалари ҳам етакчи аҳамиятга эга бўлади. Масалан, фалон сўзини олайлик. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да фалон қуйидагича изоҳланган:
“1. Нарса, шахс ёки воқеа-ҳодиса, улар ҳақидаги бирор хусусият, белгини аниқ билдирувчи сўзлар ўрнида ишлатилади.
2. Бирор хусусият ёки ҳодисанинг, жараённинг миқдори жуда ортиқлигини, юқори даражада эканини билдиради.
3. Одоб-ахлоққа зид, айтиш уят ҳисобланган сўзлар ўрнида қўлланади”.
Шунингдек, халқ орасида фалон кимдир, биров, бошқа бир, қандайдир каби маъноларда ишлатилади. Бу сўз кўпинча умумийлик, кўплик, ноаниқлик мазмунларини ҳам ифодалайди. Ўзбек мумтоз шеъриятида “фалон” образининг юзага келиши ва ўринлашишида фалон сўзидан англашилган юқоридаги маънолар ғоятда муҳим асос бўлиб хизмат қилган. Буни буюк мутафаккир шоир Алишер Навоий қитъаларида қўлланган “фалон” тимсоли хусусидаги кузатишларимиздан ҳам билиб олиш мумкин.
Навоийнинг “фалон” туркумига мансуб қитъалари ҳақида адабиётшуносликда баъзи бир фикр-мулоҳазалар билдирилган. Адабиётшунослар Р.Орзибеков, И.Ҳаққулов, М.Худоёроваларнинг мақола ва тадқиқотларида улуғ шоир қитъаларидаги “фалон” образи борасида турли муносабат билан тўхталиб ўтилган. Шуниси ҳам борки, “фалон” тимсоли келтирилган қитъаларни атрофлича ўрганиш Навоий яшаган тарихий давр, замон ва ижтимоий муҳит ҳақида тасаввур бериши билан бирга, улуғ шоирнинг шахсияти, маънавий-ахлоқий қиёфасини ёрқин акс эттиришга ҳам кенг имкон яратади. ХV асрнинг иккинчи ярмида жамият тараққиётининг ривожига кескин қаршилик қилаётган, ижтимоий-маданий ҳаётнинг таназзулига сабаб бўлаётган, хоҳ даврининг юқори табақа вакиллари бўлсин, хоҳ оддий халқ кишилари бўлсин буюк шоирнинг аёвсиз танқидидан четда қолмаган. Буни, айниқса, “фалон” туркумига оид қитъалар яққол тасдиқлайди. Профессор И.Ҳаққулнинг ёзишича, “…оддий одамлар орасидан чиққан “фалон” билан, сиёсатда ёки амалдор тоифасига мансуб “фалон” бошқа-бошқа кимса: бирининг юзсизлиги, фитнакорлиги ва ўжарлиги иккинчисига айнан ўхшамайди” . Шубҳасиз, худди шундай. Бироқ Навоий қитъаларида танқидга учраган “фалон”лар фақатгина амалдор тоифасидаги кишиларгина эмас, балки турли соҳа, табақа вакилларики, улар табиатидаги нуқсонлар – ким бўлмасин – очиқ-ошкора фош этилади.
Ўз-ўзидан савол пайдо бўлиши табиий. Навоий танқид остига олинаётган “фалон”ларнинг номини шеърларида келтиришдан чўчиганми? Бу ҳақда адабиётшунос Р.Орзибеков шундай ёзади: “Шафқатсиз ва андишасиз бир замонда юқори табақа вакиллари ҳамда нуфузли кишиларнинг ҳаммасини ҳам ошкора фош қилиш, уларга хос ярамас хусусиятларни дангал айтиш қийин эди. Шунинг учун Навоий айрим замондош амалдорларни, мунофиқ шахсларни, улардаги ғайриинсоний ва ғайри ахлоқий нуқсонларни қоралашнинг шу усулини топди, ундан муваффақият билан фойдаланди”. Дарҳақиқат, “фалон” образи қўлланган қитъалар ўзбек мумтоз адабиёти, хусусан, Навоий ижодининг ўзига хос кашфиётларидан бири эди. Улуғ шоир фалоний туркумида енгил киноя ва ўткир кесатиқ мазмунларини ўзаро уйғунлаштириб, жамиятдаги турли табақа ва соҳа кишиларининг характери, хатти-ҳаракатларига хос қусурларни аямасдан очиб ташлайди. Бизнингча, қитъаларида ўз даврининг ҳукмдорларини (Абусаид Мирзони эсланг) мардона туриб танқид қилган Навоий (масалан, “Жаҳон ганжига шоҳ эрур аждаҳо…”, – деб бошланувчи ёки “Девони Фоний”даги “Эй фалон, сўхти халойиқро…”, – деб бошланувчи қитъа) замонасининг қандайдир бир бойию имоми, фисқ-фасодчисию котибининг номини келтиришдан ҳеч қачон қўрқмаган. Аксинча, бундай кимсалар шунчалик кўп бўлишганки, уларнинг барча салбий хусусиятларини “фалон” тимсоли воситасида типиклаштирган, умумлаштирган.
Навоийнинг “фалон” туркумидаги қитъаларини мазмунига кўра қуйидагича таснифлаш мумкин:
1) фисқ-фужурчи, ғийбатчи, иғвогар “фалон”лар қораланган қитъалар (масалан, “Биров бобидаким, бу саройин сотиб, фисқ асбоби тузди ва бу фисқ асбоби била ул саройин бузди” сарлавҳали қитъа);
2) фитнакор, ғаламис, худбин, одамлар орасига нифоқ солиб юрадиган худпараст “фалон”лар танқид қилинган қитъалар (чунончи, “Фузул эл бобидаким, бор ишга дахл қилурлар ва ҳар хориж ишга дохил дурурлар” сарлавҳали қитъа);
3) бахил, хасис, манфаатпараст “фалон”лар мазаммат қилинган қитъалар (жумладан, “Ашҳабнинг тувоғи берклигин темурга ўхшатқондек ўзин ҳам берк экан жиҳатдин темурбўз дебтур” сарлавҳали қитъа);
4) масъулиятсиз, билим-савияси саёз, нодон “фалон”лар қораланган қитъалар (масалан: “Ғалат бир котиб бобида қалам сурмагу қорасининг ғалатин юзига келтурмак” сарлавҳали қитъа);
5) иккиюзламачи, мунофиқ, риёкор “фалон”лар танқид қилинган қитъалар (масалан, “Масх бобидаким, масхараедур бетариқ такаллум сурмак” сарлавҳали қитъа);
6) жафокор, золим “фалон”лар фош этиб ёзилган қитъалар (масалан: “Баъзининг нешу жафосидин нола килғани ва келсалар, қова олмаса, мухлисни ўз қочариға ҳавола қилғани” сарлавҳали қитъа).
Юқоридаги фикрларнинг исботи учун “Ғалат бир котиб бобида қалам сурмагу қорасининг ғалатин юзига келтурмак” сарлавҳали мана бу қитъага эътибор қилайлик:
Фалон котиб ар хатни мундоқ ёзар,
Бу мансабдин ани қўпармоқ керак.
Юзин номасидек қаро айлабон,
Қаламдек бошин дағи ёрмоқ керак.
Қародин қароға берибон улоқ,
Қаламравдин ани чиқармоқ керак (ҒС, 721).
“Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати”да ғалат сўзи янглиш, хато, саҳв, нотўғри, ёлғон деб изоҳланган. Сарлавҳадан англашиладики, қитъа “ғалат”, яъни хато қилувчи ёки хатни нотўғри кўчирувчи “бир котиб” ҳақида надомат билан ёзилган. Сарлавҳанинг иккинчи қисми (“қорасининг ғалатин юзига келтурмак”) бадиий сайқал ва ифоданинг ёрқин намунасидир. Аниқроғи, ийҳом санъати талабига кўра, ундан икки мазмун англашилади: қаламнинг қорасини юзига суртмоқ (1) ва айбини ошкор қилиб, юзиқора ёки юзини шувут қилмоқ – уялтирмоқ (2). Аслида, сарлавҳаданоқ улуғ шоир котиблик илмини яхши ўзлаштира олмаган, ўз ишига ўта масъулиятсизлик билан қарайдиган хат соҳибларига сўз воситасида ҳаққоний кўзгу тутади. Қитъадаги “фалон котиб”нинг ахлоқий қиёфасини янада равшанроқ тасаввур қилиш учун “Маҳбуб ул-қулуб”да берилган “Котиблар зикрида” фаслидаги мулоҳазаларга эътибор қилиш кифоя – масала тўла ойдинлашади.
“Маҳбуб ул-қулуб“да хатни чиройли ҳуснихат билан ёзувчи котиб ҳақида мана нима дейилган: “Хушнавис котиб сўзга оройиш берар ва сўзлагувчига осойиш эткарур”. Аммо хати чиройли бўлса-ю, диққати суст бўлса – хатни турли хатолар билан ёзса-чи? Аёнки, араб алифбосидаги ҳарфларда нуқталар ҳам муҳим аҳамиятга эга: котибнинг биргина диққатсизлиги сўзнинг асл маъносига, хатнинг мазмунига зарар етказиши, дейлик, ҳабиб – дўст сўзи ҳабис – ярамас, муҳаббат калимаси эса меҳнат тарзида ўқилиши ҳам мумкин. Бундай хатоларга йўл қўядиган котибга нисбатан улуғ шоир жуда кескин муносабат билдиради – уни лаънатлайди: “Хушнавис ҳамким, саҳви (хатоси) кўп бўлғай – илги фалаж иллатиға (касаллигига) жўб (мубтало) бўлғай. Улки, бежо нуқта била “ҳабиб”ни “ҳабис” қилғай ва “муҳаббат”ни “меҳнат” – анингдек ҳабиси меҳнатзадаға юз лаънат”. Ёмон, бадхат, саводсиз котиб хусусида бўлса Навоийнинг қарашлари юқоридаги қитъа мазмунини яна ҳам тўлдиради: “Ямон котиб манзили қаламдонидек чоҳ аро бўлсун, қаламидек боши яро ва юзи қаро бўлсун” (9, 466). Бундай котибнинг жазоси қандай бўлади, дейсиз? Навоий қитъада шу каби ношуд ва нўноқ котибларга ҳам кескин ҳукм эълон қилади. Шоирга кўра, уни котиблик мавқеидан тушириш, яъни ҳайдаб солиш, қолаверса, халқ олдида ўзи ёзган хатоларга тўла хатдек юзини қора қилиш ва “қалам”нинг учини йўнгандек “бошини ёр”иш керак. Фақат шуми? Йўқ! Бу “қора” иши – қилмиши учун “қора” – қаттиқ жазо бериб, яъни “қародин қарога берибон улоқ”, уни “қаламрав”дан – мамалакатдан буткул бадарға қилиш лозим. Котибнинг хатоси ўқувчини ҳақиқатдан чалғитиши, хат моҳиятини янглиш тушунишга сабаб бўлиши, кайфиятига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Шу боис қитъанинг лирик қаҳрамони бундай котибларга шафқат қилмайди – ўткир танқид тиғини яланғочлайди. Диққат қилсак, қитъада бир нечта бадиий санъатлар ўзаро қоришиқ тарзда қўлланганига гувоҳ бўламиз. Жумладан, “котиб”, “хат”, “нома”, “қалам” калималарининг ўзаро мутаносиблиги асосида таносуб санъати ҳосил бўлса, “қаро” – “қародин” – “қароға” асосдош сўзлари орқали иштиқоқ ва такрир бадиий санъатлари юзага келган. “Номасидек”, “қаламдек” ўхшатишлари ташбеҳни, “қаламдек бошини ёрмоқ” ифодаси ташхис поэтик санъатини, ёзув қуроли ва мамалакат маъноларидаги “қалам” шаклдош сўзлари эса тажнис санъатини ҳосил қилган. Юксак бадиий ифода ва маънонинг теранлиги фалоний туркумига оид мазкур қитъанинг эстетик таъсирчанлигини янада ошириб, улуғ шоирнинг мақсад-муддаосини юзага чиқаришга кўмак берган.
Оддий одамлар орасида ҳам яна шундай “фалон”лар борки, бундайлар қаерда бўлмасин, нима ҳодиса юз бермасин – бари-барига ҳозиру нозир, аммо ҳеч қачон ҳеч бир ишдан кўнгли тўлмайди, ҳеч кимдан сира-сира рози бўлмайди – доим фитнаю ғавғо қўзғаб, ҳамма билан талашиб-тортишиб юраверади. Қуйидаги қитъада ана шундай “фалон”лар ҳақида гап боради:
Фалонға ажаб ҳол эрурким халойиқ
Не қилса алар бирладур можароси.
Сола олмас эл ошиға бир нухуд, гар
Тузулмас анинг бирла ул эл ароси.
Қазон йўқки, ул анда кафлиз эмастур,
Ки бўлсун юзига қазонлар қароси.
Маълум бўлмоқдаки, “фалон”нинг ярамас одати шундай: одамлар нима иш қилсалар ҳам унга асло ёқмайди, қандай мавзуда суҳбат кечмасин, “фалон”, албатта, билса-билмаса, тушунса-тушунмаса, бошқалар билан баҳсга киришаверади. “Эл”нинг “ошига бир нухуд” – нўхот солишга ҳам ярамайди, яъни муруввату шафқату ҳимматдан буткул йироқ. Бироқ яхшилик нималигини билмайдиган бу кимсанинг “эл” билан яқинлиги, ҳамфикрлиги ҳам йўқ. Одатда, қитъада ифодаланган фикр-мулоҳазалар бирор ҳаётий воқеани мисол келтириш орқали (тамсил санъати – М.А) далилланади. Мазкур қитъада ҳам халқ орасида кўп қўлланадиган “қозонга капкир бўлма” ибораси ирсоли масал санъатини ҳосил қилган бўлса, “юзи қора бўлсин” қарғишининг “бўлсин юзига қазонлар қораси” тарзида ифодаланиши фикрнинг таъсир қувватини орттирган. Шеърдаги муайян сўзларнинг ўзаро мутаносиблиги воситасида “фалон”нинг ахлоқий қиёфасини янада ёрқинроқ тасвирлаш мумкин: “можаро”, “эл оши”, “нухуд”, “қазон”, “кафлиз”, “қазонлар қароси”.
Дарҳақиқат, кундалик турмушда учраб турадиган мақол, матал ёки ҳикматли сўзларни образли тафаккур имкониятларидан келиб чиқиб, шеър мазмунига сингдириш айнан Навоийнинг “фалон” туркумидаги қитъаларига хосдир. “Ашҳабнинг тувоғи берклигин темурга ўхшатқондек ўзин ҳам берк экан жиҳатдин темурбўз дебтур” сарлавҳали қитъа таҳлили ҳам шундай фикр билдиришимизга тўла имкон беради. Масалан:
Фалоннинг сархун отики гар эрур берк,
Қилур таъвил ақли нуктаомуз.
Ки гўё нияти маҳкамлиғидин
Анинг отини дебтурлар Темурбўз. (НШ, 702)
Ички бир мантиқ, қаршилантириш асосида масаланинг асл моҳиятига ишорани илғаш мумкин. “Навоий асарлари изоҳли луғати”да “ашҳаб” оқ рангли, бўз тулпор деб изоҳланган. Замон одамлари “фалон”нинг миниб юрган оти жуда пишиқ, маҳкам, бақувват бўлгани учун унинг туёқларини темирга ўхшатишади. Отнинг эгаси бўлса “таъвил” – сўзни ўз маъносидан бошқа бир маънога буриш, вазиятдан осон чиқиб кетиш, аниқроғи, ўзига сув юқтирмасликка жуда уста бўлган – устомон одам. Унинг қандай инсонлиги, мақсади нимаю қандай ўй-хаёлда эканини билиб бўлмайди, яъни “фалон” сира сир бой бермайди – “нияти маҳкам”. Қитъанинг сўнгги – тўртинчи мисрасида тажнис санъати воситасида фикр фавқуллодда гўзал ифодаланган: “Анинг отини дебтурлар Темурбўз”. Яъни “фалон”нинг отини “Темурбўз” – пишитилган темир, пўлат дейдилар. Мисранинг яна бир маъноси: кишилар “фалон”нинг ўзига “Темурбўз” деб ном – лақаб берганлар. Бу ўринда темурбўз сўзининг қаттиқ маъносини ҳам назардан соқит қилмаслик лозим. Маълумки, халқ орасида “Мол эгасига ўхшамаса ҳаром ўлади” нақли кенг қўлланади. Қитъага мана шу мазмун маҳорат билан сингдириб юборилганки, “фалон”нинг табиатидаги қусурлар ҳазиломиз тарзда фош этилган.
Фалоний туркумидаги қитъаларнинг ҳаммасида ҳам “фалон” образини яратишда умумлаштириш, типиклаштириш тамойилига таянилган деб бўлмайди. Айрим қитъаларнинг сарлавҳасида “биров” образи келтириладики, бу ҳам “фалон”нинг реал, ҳаётий бир шахс эканини далиллайди. Жумладан:
“Биров бобидаким, бу саройин сотиб, фисқ асбоби тузди ва бу фисқ асбоби била ул саройин бузди”
Фалони мардак ар сотти саройин,
Демаким, ул саройин яхши тузди.
Қилиб икки саройиға ажаб иш,
Бу бирни соттию ул бирни бузди. (БВ, 739)
Қитъа фисқу фужурга ён берган бир кимса – “фалони мардак” ҳақида нафрат ва таассуф билан ёзилган. Улуғ шоир параллелизм воситасида мақсад-муддаосини юзага чиқариш учун ўзига хос йўл танлайди: икки – бири сотилган, бошқаси янги барпо этилган – сарой тимсол-тушунчалари орқали “фалон”га муносабатини жонли ифода этади. Икки саройдан ҳам фосиққа манфаат йўқ, яъни “Бу бирни соттию ул бирни бузди”. Қитъа мазмунини теранроқ тушуниш учун “Маҳбуб ул-қулуб”даги мана бу “танбеҳ”ни келтириш ўринли бўлади, назаримизда: “Фисқ шумлиғидин ўзингни яхшилардин ҳуратма ва ёмонлар аросида қотма. Ул шум агарчи ақлға мажруҳдур, аммо нафсға маҳбубдур, агарчи Ҳақ йўлида мағмумдур, аммо шайтон йўлида марғубдур”.
Атрофида фисқу фужур, ғийбату иғво, кизбу адоват қўзғаб, минг турфа ҳийлаю найрангларга уста бўлган шайтонсифат “фалон”лардан Навоий азият чекмаган дейсизми? Зулм тиғини қўлида тутган, илон каби жафо “неши” – заҳрини санчиб олишга ҳар лаҳза шай турган айрим кимсаларнинг ноҳақликларидан шоир ҳам четда қолмаган. Бу мулоҳазаларимизнинг тасдиғи учун яна “Маҳбуб ул-қулуб”га диққат қаратамиз: “Давр бевафолари жавридин дод ва даҳр беҳаёлари зулмидин фиғону фарёд! То олам биносидур бу ўтға ҳеч киши менча ўртанмайдур, то бевафолиғ ибтидосидур бу ёлинға ҳеч ким мендек чурканмайдур. Замон аҳли бевафолиғидин кўксумда туганлар ва даврон хайли беҳаёлиғидин бағримда тиканлар, ҳар қайсиға рақам урай десам, Айюб сабри анга вафо этмас ва қалам сурай десам, Нуҳ умрида тамомға этмас. Ҳақ аларға раҳм ва инсоф сари тавассул бергай ё бу маҳрум жафокашға сабр ва таҳаммул бергай” (9, 456). Қуйидаги қитъада эса Навоий ана шундай зулмкор кимсаларнинг бадиий қиёфасини “фалон” тимсоли орқали гавдалантиради:
Манга етса минг зулм неши фалондин,
Иложида ҳолимға ҳайрон қолурмен.
Жафо қилғоли қўйса вайронима юз,
Агар қавлай олмон, қоча худ олурмен.
Лирик қаҳрамон “фалон”нинг жафокорлигига, андишасизлигига бирор чора топа олмай ўз ҳолига ҳайрону лол. “Фалон”га бас келиш, яъни нодону жоҳил билан тенглашиш мушкул бир иш, аниқроғи, фойдасиздир. Замонавий шоирларимиздан бири ўзининг бир шеърида гўё Навоийдан илҳомлангандек бу ҳақда мана қандай ёзган эди:
Нодон, жоҳил билан олишмоқ абас,
Зеро унда бўлмас сира андиша.
Шишани тошга ур ё шишага тош,
Алқисса: барибир синади шиша!
ХV асрда ҳам бундай золим ва жоҳил “фалон”лар шунчалик кўп бўлганки, улар билан самарасиз олишиб, фурсатини беҳуда сарфлагунча, Навоийнинг лирик қаҳрамони бундайлардан узоқ юришга, “фалон”ларга яқин йўламасликка астойдил интилади: “Агар қавлай олмон, қоча худ олурмен”.
Умуман, Алишер Навоий “фалон” тимсоли билан ўзбек мумтоз шеъриятининг образлар тизимини янада бойитди. Улуғ шоирнинг “фалон” образи келтирилган қитъаларида давр, замон ва ижтимоий муҳитнинг турли маънавий, ахлоқий масалаларига эътибор қаратилиб, айрим тоифа кишиларнинг жамият ҳаётига доғ бўлиб тушадиган ғайриинсоний нуқсону қусурлари ўткир танқид остига олинган. “Фалон” туркумидаги қитъалар орқали буюк мутафаккирнинг гўзал маънавий дунёсини теранроқ кашф этишга, ўлмас асарларида илгари сурилган сахийлик, ростгўйлик, мардлик, очиқкўнгиллик каби олижаноб инсоний фазилатлар моҳиятини кенгроқ англашга ҳам йўл топилади. “Фалон”ларга нисбатан юрагимизда нафрат ҳисси пайдо бўлади, лирик қаҳрамоннинг қалбига, руҳий оламига ошнолик туйғуси ўқувчини Навоий шахсиятига янада яқинлаштиради.
Ma’lumki, badiiy obraz adabiyotning hayot haqiqatlarini jonli va ta’sirchan tarzda aks ettiruvchi o‘ziga xos kategoriyasidir. Obraz tabiatini, eng avvalo, adabiy matnning mazmuni, tasvir yo‘li va ifoda usuli belgilaydi.
NAVOIY QIT’ALARI: OBRAZ, MA’NO VA TASVIRDAGI YANGILANISHLAR
Maqsud ASADOV,
filologiya fanlari doktori, professor
Ma’lumki, badiiy obraz adabiyotning hayot haqiqatlarini jonli va ta’sirchan tarzda aks ettiruvchi o‘ziga xos kategoriyasidir. Obraz tabiatini, eng avvalo, adabiy matnning mazmuni, tasvir yo‘li va ifoda usuli belgilaydi. Muayyan matn tarkibi, uning mavzu ko‘lami, ma’no qamrovi, estetik ta’sir quvvati badiiy obrazning imkoniyatlariga ham u yoki bu darajada daxldor bo‘ladi, albatta. Obraz mohiyatan adabiyotning qat’iy va o‘zgarmas nazariy qonun-qoidalariga hamisha ham bo‘ysunavermaydi. Poetik obraz turg‘unlikdan xoli, shoirning maqsad-muddaosi, his-tuyg‘ulariga bog‘liq ravishda o‘zgarishlar hamda yangilanishlarga yo‘l ochadigan adabiy hodisadir. Shoir o‘z-o‘zicha istalgan so‘z yoki gapni obrazga solavermaydi. Bunda u mavjud voqelik, unda yashab turgan odamlar qarashi va ma’naviy qiziqishlariga suyanadi. Shu tariqa davr va sharoitga qarab poetik obrazning mundarijasi boyib boradi. She’riy obraz shoirning dunyoqarashi, ma’naviy olamini inkishof etishda birlamchi vosita sanaladi. Tashqi muhit ta’siri, ya’ni ijtimoiy hayotning turli madaniy, ma’naviy, axloqiy masalalari obrazning o‘ziga xos tamoyillarini shakllantiruvchi muhim omillardir. Mavhumlik obraz mohiyatiga begona, u tabiatan aniqlik – konkretlikka asoslanadi. Shu sababli, so‘zning obraz maqomiga yuksalishida shoirning nafaqat badiiy mahorati – olamni obrazli idrok qilish iqtidorining alohida jihatlari, balki davr va zamon hodisalariga, zamondoshlariga munosabati ham, teran hayotiy xulosalari ham yetakchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Masalan, falon so‘zini olaylik. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da falon quyidagicha izohlangan:
“1. Narsa, shaxs yoki voqea-hodisa, ular haqidagi biror xususiyat, belgini aniq bildiruvchi so‘zlar o‘rnida ishlatiladi.
2. Biror xususiyat yoki hodisaning, jarayonning miqdori juda ortiqligini, yuqori darajada ekanini bildiradi.
3. Odob-axloqqa zid, aytish uyat hisoblangan so‘zlar o‘rnida qo‘llanadi”.
Shuningdek, xalq orasida falon kimdir, birov, boshqa bir, qandaydir kabi ma’nolarda ishlatiladi. Bu so‘z ko‘pincha umumiylik, ko‘plik, noaniqlik mazmunlarini ham ifodalaydi. O‘zbek mumtoz she’riyatida “falon” obrazining yuzaga kelishi va o‘rinlashishida falon so‘zidan anglashilgan yuqoridagi ma’nolar g‘oyatda muhim asos bo‘lib xizmat qilgan. Buni buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy qit’alarida qo‘llangan “falon” timsoli xususidagi kuzatishlarimizdan ham bilib olish mumkin.
Navoiyning “falon” turkumiga mansub qit’alari haqida adabiyotshunoslikda ba’zi bir fikr-mulohazalar bildirilgan. Adabiyotshunoslar R.Orzibekov, I.Haqqulov, M.Xudoyorovalarning maqola va tadqiqotlarida ulug‘ shoir qit’alaridagi “falon” obrazi borasida turli munosabat bilan to‘xtalib o‘tilgan. Shunisi ham borki, “falon” timsoli keltirilgan qit’alarni atroflicha o‘rganish Navoiy yashagan tarixiy davr, zamon va ijtimoiy muhit haqida tasavvur berishi bilan birga, ulug‘ shoirning shaxsiyati, ma’naviy-axloqiy qiyofasini yorqin aks ettirishga ham keng imkon yaratadi. XV asrning ikkinchi yarmida jamiyat taraqqiyotining rivojiga keskin qarshilik qilayotgan, ijtimoiy-madaniy hayotning tanazzuliga sabab bo‘layotgan, xoh davrining yuqori tabaqa vakillari bo‘lsin, xoh oddiy xalq kishilari bo‘lsin buyuk shoirning ayovsiz tanqididan chetda qolmagan. Buni, ayniqsa, “falon” turkumiga oid qit’alar yaqqol tasdiqlaydi. Professor I.Haqqulning yozishicha, “…oddiy odamlar orasidan chiqqan “falon” bilan, siyosatda yoki amaldor toifasiga mansub “falon” boshqa-boshqa kimsa: birining yuzsizligi, fitnakorligi va o‘jarligi ikkinchisiga aynan o‘xshamaydi” . Shubhasiz, xuddi shunday. Biroq Navoiy qit’alarida tanqidga uchragan “falon”lar faqatgina amaldor toifasidagi kishilargina emas, balki turli soha, tabaqa vakillariki, ular tabiatidagi nuqsonlar – kim bo‘lmasin – ochiq-oshkora fosh etiladi.
O‘z-o‘zidan savol paydo bo‘lishi tabiiy. Navoiy tanqid ostiga olinayotgan “falon”larning nomini she’rlarida keltirishdan cho‘chiganmi? Bu haqda adabiyotshunos R.Orzibekov shunday yozadi: “Shafqatsiz va andishasiz bir zamonda yuqori tabaqa vakillari hamda nufuzli kishilarning hammasini ham oshkora fosh qilish, ularga xos yaramas xususiyatlarni dangal aytish qiyin edi. Shuning uchun Navoiy ayrim zamondosh amaldorlarni, munofiq shaxslarni, ulardagi g‘ayriinsoniy va g‘ayri axloqiy nuqsonlarni qoralashning shu usulini topdi, undan muvaffaqiyat bilan foydalandi”. Darhaqiqat, “falon” obrazi qo‘llangan qit’alar o‘zbek mumtoz adabiyoti, xususan, Navoiy ijodining o‘ziga xos kashfiyotlaridan biri edi. Ulug‘ shoir faloniy turkumida yengil kinoya va o‘tkir kesatiq mazmunlarini o‘zaro uyg‘unlashtirib, jamiyatdagi turli tabaqa va soha kishilarining xarakteri, xatti-harakatlariga xos qusurlarni ayamasdan ochib tashlaydi. Bizningcha, qit’alarida o‘z davrining hukmdorlarini (Abusaid Mirzoni eslang) mardona turib tanqid qilgan Navoiy (masalan, “Jahon ganjiga shoh erur ajdaho…”, – deb boshlanuvchi yoki “Devoni Foniy”dagi “Ey falon, so‘xti xaloyiqro…”, – deb boshlanuvchi qit’a) zamonasining qandaydir bir boyiyu imomi, fisq-fasodchisiyu kotibining nomini keltirishdan hech qachon qo‘rqmagan. Aksincha, bunday kimsalar shunchalik ko‘p bo‘lishganki, ularning barcha salbiy xususiyatlarini “falon” timsoli vositasida tipiklashtirgan, umumlashtirgan.
Navoiyning “falon” turkumidagi qit’alarini mazmuniga ko‘ra quyidagicha tasniflash mumkin:
1) fisq-fujurchi, g‘iybatchi, ig‘vogar “falon”lar qoralangan qit’alar (masalan, “Birov bobidakim, bu saroyin sotib, fisq asbobi tuzdi va bu fisq asbobi bila ul saroyin buzdi” sarlavhali qit’a);
2) fitnakor, g‘alamis, xudbin, odamlar orasiga nifoq solib yuradigan xudparast “falon”lar tanqid qilingan qit’alar (chunonchi, “Fuzul el bobidakim, bor ishga daxl qilurlar va har xorij ishga doxil dururlar” sarlavhali qit’a);
3) baxil, xasis, manfaatparast “falon”lar mazammat qilingan qit’alar (jumladan, “Ashhabning tuvog‘i berkligin temurga o‘xshatqondek o‘zin ham berk ekan jihatdin temurbo‘z debtur” sarlavhali qit’a);
4) mas’uliyatsiz, bilim-saviyasi sayoz, nodon “falon”lar qoralangan qit’alar (masalan: “G‘alat bir kotib bobida qalam surmagu qorasining g‘alatin yuziga kelturmak” sarlavhali qit’a);
5) ikkiyuzlamachi, munofiq, riyokor “falon”lar tanqid qilingan qit’alar (masalan, “Masx bobidakim, masxarayedur betariq takallum surmak” sarlavhali qit’a);
6) jafokor, zolim “falon”lar fosh etib yozilgan qit’alar (masalan: “Ba’zining neshu jafosidin nola kilg‘ani va kelsalar, qova olmasa, muxlisni o‘z qocharig‘a havola qilg‘ani” sarlavhali qit’a).
Yuqoridagi fikrlarning isboti uchun “G‘alat bir kotib bobida qalam surmagu qorasining g‘alatin yuziga kelturmak” sarlavhali mana bu qit’aga e’tibor qilaylik:
Falon kotib ar xatni mundoq yozar,
Bu mansabdin ani qo‘parmoq kerak.
Yuzin nomasidek qaro aylabon,
Qalamdek boshin dag‘i yormoq kerak.
Qarodin qarog‘a beribon uloq,
Qalamravdin ani chiqarmoq kerak (G‘S, 721).
“Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati”da g‘alat so‘zi yanglish, xato, sahv, noto‘g‘ri, yolg‘on deb izohlangan. Sarlavhadan anglashiladiki, qit’a “g‘alat”, ya’ni xato qiluvchi yoki xatni noto‘g‘ri ko‘chiruvchi “bir kotib” haqida nadomat bilan yozilgan. Sarlavhaning ikkinchi qismi (“qorasining g‘alatin yuziga kelturmak”) badiiy sayqal va ifodaning yorqin namunasidir. Aniqrog‘i, iyhom san’ati talabiga ko‘ra, undan ikki mazmun anglashiladi: qalamning qorasini yuziga surtmoq (1) va aybini oshkor qilib, yuziqora yoki yuzini shuvut qilmoq – uyaltirmoq (2). Aslida, sarlavhadanoq ulug‘ shoir kotiblik ilmini yaxshi o‘zlashtira olmagan, o‘z ishiga o‘ta mas’uliyatsizlik bilan qaraydigan xat sohiblariga so‘z vositasida haqqoniy ko‘zgu tutadi. Qit’adagi “falon kotib”ning axloqiy qiyofasini yanada ravshanroq tasavvur qilish uchun “Mahbub ul-qulub”da berilgan “Kotiblar zikrida” faslidagi mulohazalarga e’tibor qilish kifoya – masala to‘la oydinlashadi.
“Mahbub ul-qulub“da xatni chiroyli husnixat bilan yozuvchi kotib haqida mana nima deyilgan: “Xushnavis kotib so‘zga oroyish berar va so‘zlaguvchiga osoyish etkarur”. Ammo xati chiroyli bo‘lsa-yu, diqqati sust bo‘lsa – xatni turli xatolar bilan yozsa-chi? Ayonki, arab alifbosidagi harflarda nuqtalar ham muhim ahamiyatga ega: kotibning birgina diqqatsizligi so‘zning asl ma’nosiga, xatning mazmuniga zarar yetkazishi, deylik, habib – do‘st so‘zi habis – yaramas, muhabbat kalimasi esa mehnat tarzida o‘qilishi ham mumkin. Bunday xatolarga yo‘l qo‘yadigan kotibga nisbatan ulug‘ shoir juda keskin munosabat bildiradi – uni la’natlaydi: “Xushnavis hamkim, sahvi (xatosi) ko‘p bo‘lg‘ay – ilgi falaj illatig‘a (kasalligiga) jo‘b (mubtalo) bo‘lg‘ay. Ulki, bejo nuqta bila “habib”ni “habis” qilg‘ay va “muhabbat”ni “mehnat” – aningdek habisi mehnatzadag‘a yuz la’nat”. Yomon, badxat, savodsiz kotib xususida bo‘lsa Navoiyning qarashlari yuqoridagi qit’a mazmunini yana ham to‘ldiradi: “Yamon kotib manzili qalamdonidek choh aro bo‘lsun, qalamidek boshi yaro va yuzi qaro bo‘lsun” (9, 466). Bunday kotibning jazosi qanday bo‘ladi, deysiz? Navoiy qit’ada shu kabi noshud va no‘noq kotiblarga ham keskin hukm e’lon qiladi. Shoirga ko‘ra, uni kotiblik mavqeidan tushirish, ya’ni haydab solish, qolaversa, xalq oldida o‘zi yozgan xatolarga to‘la xatdek yuzini qora qilish va “qalam”ning uchini yo‘ngandek “boshini yor”ish kerak. Faqat shumi? Yo‘q! Bu “qora” ishi – qilmishi uchun “qora” – qattiq jazo berib, ya’ni “qarodin qaroga beribon uloq”, uni “qalamrav”dan – mamalakatdan butkul badarg‘a qilish lozim. Kotibning xatosi o‘quvchini haqiqatdan chalg‘itishi, xat mohiyatini yanglish tushunishga sabab bo‘lishi, kayfiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu bois qit’aning lirik qahramoni bunday kotiblarga shafqat qilmaydi – o‘tkir tanqid tig‘ini yalang‘ochlaydi. Diqqat qilsak, qit’ada bir nechta badiiy san’atlar o‘zaro qorishiq tarzda qo‘llanganiga guvoh bo‘lamiz. Jumladan, “kotib”, “xat”, “noma”, “qalam” kalimalarining o‘zaro mutanosibligi asosida tanosub san’ati hosil bo‘lsa, “qaro” – “qarodin” – “qarog‘a” asosdosh so‘zlari orqali ishtiqoq va takrir badiiy san’atlari yuzaga kelgan. “Nomasidek”, “qalamdek” o‘xshatishlari tashbehni, “qalamdek boshini yormoq” ifodasi tashxis poetik san’atini, yozuv quroli va mamalakat ma’nolaridagi “qalam” shakldosh so‘zlari esa tajnis san’atini hosil qilgan. Yuksak badiiy ifoda va ma’noning teranligi faloniy turkumiga oid mazkur qit’aning estetik ta’sirchanligini yanada oshirib, ulug‘ shoirning maqsad-muddaosini yuzaga chiqarishga ko‘mak bergan.
Oddiy odamlar orasida ham yana shunday “falon”lar borki, bundaylar qayerda bo‘lmasin, nima hodisa yuz bermasin – bari-bariga hoziru nozir, ammo hech qachon hech bir ishdan ko‘ngli to‘lmaydi, hech kimdan sira-sira rozi bo‘lmaydi – doim fitnayu g‘avg‘o qo‘zg‘ab, hamma bilan talashib-tortishib yuraveradi. Quyidagi qit’ada ana shunday “falon”lar haqida gap boradi:
Falong‘a ajab hol erurkim xaloyiq
Ne qilsa alar birladur mojarosi.
Sola olmas el oshig‘a bir nuxud, gar
Tuzulmas aning birla ul el arosi.
Qazon yo‘qki, ul anda kafliz emastur,
Ki bo‘lsun yuziga qazonlar qarosi.
Ma’lum bo‘lmoqdaki, “falon”ning yaramas odati shunday: odamlar nima ish qilsalar ham unga aslo yoqmaydi, qanday mavzuda suhbat kechmasin, “falon”, albatta, bilsa-bilmasa, tushunsa-tushunmasa, boshqalar bilan bahsga kirishaveradi. “El”ning “oshiga bir nuxud” – no‘xot solishga ham yaramaydi, ya’ni muruvvatu shafqatu himmatdan butkul yiroq. Biroq yaxshilik nimaligini bilmaydigan bu kimsaning “el” bilan yaqinligi, hamfikrligi ham yo‘q. Odatda, qit’ada ifodalangan fikr-mulohazalar biror hayotiy voqeani misol keltirish orqali (tamsil san’ati – M.A) dalillanadi. Mazkur qit’ada ham xalq orasida ko‘p qo‘llanadigan “qozonga kapkir bo‘lma” iborasi irsoli masal san’atini hosil qilgan bo‘lsa, “yuzi qora bo‘lsin” qarg‘ishining “bo‘lsin yuziga qazonlar qorasi” tarzida ifodalanishi fikrning ta’sir quvvatini orttirgan. She’rdagi muayyan so‘zlarning o‘zaro mutanosibligi vositasida “falon”ning axloqiy qiyofasini yanada yorqinroq tasvirlash mumkin: “mojaro”, “el oshi”, “nuxud”, “qazon”, “kafliz”, “qazonlar qarosi”.
Darhaqiqat, kundalik turmushda uchrab turadigan maqol, matal yoki hikmatli so‘zlarni obrazli tafakkur imkoniyatlaridan kelib chiqib, she’r mazmuniga singdirish aynan Navoiyning “falon” turkumidagi qit’alariga xosdir. “Ashhabning tuvog‘i berkligin temurga o‘xshatqondek o‘zin ham berk ekan jihatdin temurbo‘z debtur” sarlavhali qit’a tahlili ham shunday fikr bildirishimizga to‘la imkon beradi. Masalan:
Falonning sarxun otiki gar erur berk,
Qilur ta’vil aqli nuktaomuz.
Ki go‘yo niyati mahkamlig‘idin
Aning otini debturlar Temurbo‘z. (NSH, 702)
Ichki bir mantiq, qarshilantirish asosida masalaning asl mohiyatiga ishorani ilg‘ash mumkin. “Navoiy asarlari izohli lug‘ati”da “ashhab” oq rangli, bo‘z tulpor deb izohlangan. Zamon odamlari “falon”ning minib yurgan oti juda pishiq, mahkam, baquvvat bo‘lgani uchun uning tuyoqlarini temirga o‘xshatishadi. Otning egasi bo‘lsa “ta’vil” – so‘zni o‘z ma’nosidan boshqa bir ma’noga burish, vaziyatdan oson chiqib ketish, aniqrog‘i, o‘ziga suv yuqtirmaslikka juda usta bo‘lgan – ustomon odam. Uning qanday insonligi, maqsadi nimayu qanday o‘y-xayolda ekanini bilib bo‘lmaydi, ya’ni “falon” sira sir boy bermaydi – “niyati mahkam”. Qit’aning so‘nggi – to‘rtinchi misrasida tajnis san’ati vositasida fikr favqullodda go‘zal ifodalangan: “Aning otini debturlar Temurbo‘z”. Ya’ni “falon”ning otini “Temurbo‘z” – pishitilgan temir, po‘lat deydilar. Misraning yana bir ma’nosi: kishilar “falon”ning o‘ziga “Temurbo‘z” deb nom – laqab berganlar. Bu o‘rinda temurbo‘z so‘zining qattiq ma’nosini ham nazardan soqit qilmaslik lozim. Ma’lumki, xalq orasida “Mol egasiga o‘xshamasa harom o‘ladi” naqli keng qo‘llanadi. Qit’aga mana shu mazmun mahorat bilan singdirib yuborilganki, “falon”ning tabiatidagi qusurlar hazilomiz tarzda fosh etilgan.
Faloniy turkumidagi qit’alarning hammasida ham “falon” obrazini yaratishda umumlashtirish, tipiklashtirish tamoyiliga tayanilgan deb bo‘lmaydi. Ayrim qit’alarning sarlavhasida “birov” obrazi keltiriladiki, bu ham “falon”ning real, hayotiy bir shaxs ekanini dalillaydi. Jumladan:
“Birov bobidakim, bu saroyin sotib, fisq asbobi tuzdi va bu fisq asbobi bila ul saroyin buzdi”
Faloni mardak ar sotti saroyin,
Demakim, ul saroyin yaxshi tuzdi.
Qilib ikki saroyig‘a ajab ish,
Bu birni sottiyu ul birni buzdi. (BV, 739)
Qit’a fisqu fujurga yon bergan bir kimsa – “faloni mardak” haqida nafrat va taassuf bilan yozilgan. Ulug‘ shoir parallelizm vositasida maqsad-muddaosini yuzaga chiqarish uchun o‘ziga xos yo‘l tanlaydi: ikki – biri sotilgan, boshqasi yangi barpo etilgan – saroy timsol-tushunchalari orqali “falon”ga munosabatini jonli ifoda etadi. Ikki saroydan ham fosiqqa manfaat yo‘q, ya’ni “Bu birni sottiyu ul birni buzdi”. Qit’a mazmunini teranroq tushunish uchun “Mahbub ul-qulub”dagi mana bu “tanbeh”ni keltirish o‘rinli bo‘ladi, nazarimizda: “Fisq shumlig‘idin o‘zingni yaxshilardin huratma va yomonlar arosida qotma. Ul shum agarchi aqlg‘a majruhdur, ammo nafsg‘a mahbubdur, agarchi Haq yo‘lida mag‘mumdur, ammo shayton yo‘lida marg‘ubdur”.
Atrofida fisqu fujur, g‘iybatu ig‘vo, kizbu adovat qo‘zg‘ab, ming turfa hiylayu nayranglarga usta bo‘lgan shaytonsifat “falon”lardan Navoiy aziyat chekmagan deysizmi? Zulm tig‘ini qo‘lida tutgan, ilon kabi jafo “neshi” – zahrini sanchib olishga har lahza shay turgan ayrim kimsalarning nohaqliklaridan shoir ham chetda qolmagan. Bu mulohazalarimizning tasdig‘i uchun yana “Mahbub ul-qulub”ga diqqat qaratamiz: “Davr bevafolari javridin dod va dahr behayolari zulmidin fig‘onu faryod! To olam binosidur bu o‘tg‘a hech kishi mencha o‘rtanmaydur, to bevafolig‘ ibtidosidur bu yoling‘a hech kim mendek churkanmaydur. Zamon ahli bevafolig‘idin ko‘ksumda tuganlar va davron xayli behayolig‘idin bag‘rimda tikanlar, har qaysig‘a raqam uray desam, Ayyub sabri anga vafo etmas va qalam suray desam, Nuh umrida tamomg‘a etmas. Haq alarg‘a rahm va insof sari tavassul bergay yo bu mahrum jafokashg‘a sabr va tahammul bergay” (9, 456). Quyidagi qit’ada esa Navoiy ana shunday zulmkor kimsalarning badiiy qiyofasini “falon” timsoli orqali gavdalantiradi:
Manga yetsa ming zulm neshi falondin,
Ilojida holimg‘a hayron qolurmen.
Jafo qilg‘oli qo‘ysa vayronima yuz,
Agar qavlay olmon, qocha xud olurmen.
Lirik qahramon “falon”ning jafokorligiga, andishasizligiga biror chora topa olmay o‘z holiga hayronu lol. “Falon”ga bas kelish, ya’ni nodonu johil bilan tenglashish mushkul bir ish, aniqrog‘i, foydasizdir. Zamonaviy shoirlarimizdan biri o‘zining bir she’rida go‘yo Navoiydan ilhomlangandek bu haqda mana qanday yozgan edi:
Nodon, johil bilan olishmoq abas,
Zero unda bo‘lmas sira andisha.
Shishani toshga ur yo shishaga tosh,
Alqissa: baribir sinadi shisha!
XV asrda ham bunday zolim va johil “falon”lar shunchalik ko‘p bo‘lganki, ular bilan samarasiz olishib, fursatini behuda sarflaguncha, Navoiyning lirik qahramoni bundaylardan uzoq yurishga, “falon”larga yaqin yo‘lamaslikka astoydil intiladi: “Agar qavlay olmon, qocha xud olurmen”.
Umuman, Alisher Navoiy “falon” timsoli bilan o‘zbek mumtoz she’riyatining obrazlar tizimini yanada boyitdi. Ulug‘ shoirning “falon” obrazi keltirilgan qit’alarida davr, zamon va ijtimoiy muhitning turli ma’naviy, axloqiy masalalariga e’tibor qaratilib, ayrim toifa kishilarning jamiyat hayotiga dog‘ bo‘lib tushadigan g‘ayriinsoniy nuqsonu qusurlari o‘tkir tanqid ostiga olingan. “Falon” turkumidagi qit’alar orqali buyuk mutafakkirning go‘zal ma’naviy dunyosini teranroq kashf etishga, o‘lmas asarlarida ilgari surilgan saxiylik, rostgo‘ylik, mardlik, ochiqko‘ngillik kabi olijanob insoniy fazilatlar mohiyatini kengroq anglashga ham yo‘l topiladi. “Falon”larga nisbatan yuragimizda nafrat hissi paydo bo‘ladi, lirik qahramonning qalbiga, ruhiy olamiga oshnolik tuyg‘usi o‘quvchini Navoiy shaxsiyatiga yanada yaqinlashtiradi.
