Алишер Навоий машҳур «Ҳилолия» қасидасидан бошлаб, бутун асарларида Ҳусайн Бойқаро ҳақида сўз юритади, унинг томонидан амалга оширилган муҳим тадбирларни олқишлайди… Ҳусайн Бойқаро ҳам ўзининг машҳур рисоласида Навоий ҳақидаги мисраларни шоирнинг ўз она тилида ижод қилганлигини мадҳ этишдан бошлайди. сўнгра унинг «Хамса» яратишдаги юксак маҳоратига тўхталиб ўтади.
ҲУСАЙН БОЙҚАРО ҲАҚИДА
Суйима Ғаниева
Ҳусайн Бойқаро Амир Темур Кўрагон наслидан бўлиб, Мирзо Мансур бинни Мирзо Бойқаронинг ўғлидир. У 1438 йилда Ҳирот шаҳрида таваллуд топган.
Тарихий ва баъзи адабий манбаларнинг берган маълумотларига кўра, Алишер Навоийнинг отаси Кичкина бахши Баҳодур (Ғиёсиддин Муҳаммад) Мирзо Бойқаронинг ўғли Ғиёсиддин Мансур билан эмикдош бўлган.
Болалигидан жуда идрокли ва зўр қобилиятга эга бўлган Ҳусайн Темурийларнинг ўзаро урушларини қизиқиш билан кузатади ва узоқ олишувлардан кейин — 1469 йилда Ҳирот тахтини эгаллайди. Шундан сўнг Навоий сўзи билан айтганда: «… Абдулғози Султон Ҳусайн Баҳодурхон… жаҳонбонлиқ тахтида мақом тутти ва кишварситонлиғ маснадида ором топти,— мулк силкига амният гавҳарларин чекти ва жаҳон мазраъида жамият доналарин экти» (1).
Ниҳоятда мураккаб сиёсий шароитда, қонли олишувлар даврида шоҳлик мавқеига кўтарилган Султон Ҳусайн имконияти даражасида ўз фаолиятини ижтимоий- фойдали тадбирлар билан бошлади.
Озарбайжоннинг таниқли олими профессор Ҳамид Орасли ёзади: «Навоий машҳур «Ҳилолия» қасидасидан бошлаб, бутун асарларида Ҳусайн Бойқаро ҳақида сўз юритади, унинг томонидан амалга оширилган муҳим тадбирларни олқишлайди. Бойқаро Навоийнинг таъсири билан қатор илғор сиёсий, маданий тадбирларни ҳаётга тадбиқ этган, ўзбек халқининг тарихида прогрессив роль ўйнаган, айни замонда даврининг кўзга кўринган шоири бўлгандир» (2). Дарҳақиқат у ҳалокатли ўзбошимчаликларга, фалокатли низоларга хотима берди, мамлакатда ўттиз йилча давом этган низоларни бостириб, нисбий осойишталик ўрнатди. Ҳусайн Бойқаронинг тарихдаги асосий хизмати шундадир. Буни у ўткир ақли, тийрак зеҳни ва қиличи ёрдамида қаттиқ қўллилик билан амалга оширди.
Ҳусайн Бойқаро тахтга чиққанда Алишер Навоий Самарқандда эди. Ҳусайн Бойқаро ўзининг мактабдош дўсти Навоийни пойтахтга — Ҳиротга таклиф қилди ва давлат ишларига жалб этди.
Ҳусайн Бойқаро қўлидан келганича, давр, шароит имкон берганича, мамлакатда илм-маърифатни, маданиятнн тараққий эттиришга интилди.
«Макомирул-ахлоқ» муаллифи Хондамир Султон Ҳусайн Бойқаронинг вилоятларни обод қилиш, бинокорлик ва деҳқончилик ишларини ривожлантириш юзасидан тузган режалари ҳақида сўзлаб, шундай бир воқеани ҳикоя қилади: Ҳусайн Бойқаро Хоразм вилоятининг равнақи, бинокорлик ва деҳқончиликни кенг йўлга қўйиш учун у ерга уч минг хонадонни кўчириш ҳақида фармон беради. Лекин Навоий бу фикрга эътироз билдириб, бир неча марта шоҳ ҳузурида бундай қилмаслигини илтимос қилади. Охири Навоий «ўзингизнинг менга берган фармонингизга биноан, ҳар бир иш ўринсиэ воқеъ бўлса, тўққиз галгача айтишга ҳақлидурман» деб шоҳдан бу ишнинг баҳридан ўтишини сўрайди. Шунда Ҳусайн Бойқаро Навоийнинг давлат манфаатидан келиб чиққан ҳолда халқ аҳволига қайғуриб, бу ишнинг амалга ошишига монелик қилаётганини англайди. Лекин Хоразмни обод қилишга ғоят қаттиқ киришмоқни кўпдан ният қилиб қўйганлиги сабабли Хоразмга уч минг хонадондан икки ҳиссаси қолиб, бир ҳиссаси кўчиши учун янгидан ҳукм чиқаради.(3)
Хондамир келтирган бу ҳикояда бир томондан Ҳусайн Бойқаронинг мамлакат ободончилиги юзасидан амалга оширмоқчи бўлган режалари ҳақида сўз кетса, иккинчи томондан, Навоий билан Ҳусайн Бойқаро орасидаги муносабат, Навоийга шоҳ томонидан яратиб берилган катта имконият, ўз муддаоларига хилоф тарзда бўлса ҳам, унинг маслаҳат ёхуд мулоҳазаларидан тўғри хулоса чиқаришини, бинобарин, Навоий сўзлари унинг наздида эътиборли бўлганини кўрамиз.
Навоий ташаббуси ва иштироки билан Султон Ҳусайн хайрихоҳлиги туфайли мамлакатда талай ободончилик ишлари амалга оширилади, савдо-сотиқ йўлга солинади, ҳунармандчилик ривожланади, фан, санъат, адабиёт равнақ топади. Бу ҳақда Навоий ўзининг «Муҳокаматул-луғатайн» асарида ёзган эди: «… калом аҳлига тарбия ва ибтиҳожлар ва калом хайлиға равнақ ва ривожлар даст берди. Ва ҳар илмда муфид таълифлар ва ҳар фанда мунтиж таснифлар қилдилар ва ғариб расойили маънавий зуҳур қилди ва ажиб давойин ва ғазал ва қасойид ва маснавий ёзилди».
Султон Ҳусайн Бойқаро даврида Ҳирот бутун Шарқда илм, санъат ва адабиётнинг яшнаган марказига айланди. Ҳусайн Бойқаро хайрихоҳлик билан қараган Ҳирот маданий муҳитида машҳур тилшунос олимлар ва тарихчилар, хаттот ва котиблар, бастакор ва хонандалар, рассомлар ва наққошлар, созанда ва ҳофизлар, файласуф ва музикашунослар, шоир ва адиблар ижод қилар эдилар. Навоий уларга етакчилик қилди, уларнинг ижодий фаолиятлари тўғри йўналишда ривожланишига ёрдам кўрсатиб, доимо фойдали маслаҳатлар бернб турди. Ҳусайн Бойқаро Навоийни беҳад ҳурмат қилди, унинг фаолиятини қўллаб-қувватлади. Жомийни у «пирим» деди, замонасининг машҳур олимлари, фозиллари, санъат ва адабиёт аҳллари ундан баҳраманд бўлдилар. Ўз навба- тида бундай қайноқ адабий ва маданий муҳитда Ҳусайн Бойқаронинг ўзининг ҳам ижоди камолотга эриша борди.
У феодал ҳокимиятига, сарой ҳаётига хос бўлган тескаричи кучларнинг маданиятга қарши ҳужумларинн қайтариб турди. Сайид Ҳасан Ардашер ва Паҳлавон Муҳаммад каби эркин фикр соҳибларини эъзозлади.
Алишер Навоий зўр қониқиш билан Ҳусайн Бойқаронинг қадимги ўзбек тилининг тақдири масаласи юзасидан амалга оширган тадбирларини қайд қилади. Бу Ҳусайн Бойқаронинг халқ олдидаги катта хизмати эди. Маълумки, ўша даврларда баъзи «мўътабар» доиралар назарида ўзбек тили таҳқир этилган эди ва бу тилда ижод қилиш қалам аҳлларининг қобилиятсизлигини кўрсатувчи аломат деб қаралар эди. Араб ва форс тиллари расмий, ҳукмрон тил бўлиб, Навоий таъбири билан айтганда, «туркий тил»га эътибор берилмас, у камситилар эди. Ана шундай бир даврда Ҳусайн Бойқаро ўзбек тилида ёзиш учун махсус фармон берадики, бу нарса катта сиёсий, маданий ва ижтимоий аҳамиятга молик эди.
Ҳусайн Бойқаронинг ўзи ўша давр адабиётининг анчагина кўзга кўринган намояндаларидан эди. У шеърларини «Ҳусайний» тахаллуси билан ёзарди.
Навоийнинг хабар беришича, ҳар икки: форсий ва туркий тилда шеър яратиш иқтидорига эга бўлган Ҳусайн Бойқаро асосан ўзбек тилида ижод қилган. Шу тилда ёзган шеърларидан девон ҳам тузган. У бошқаларни ҳам ўзбек тилида шеър ёзишга даъват этган. Ҳатто, у томонидан, дейди Навоий, «… илтифот ва эҳтиром юзидин баъзи маънилар топиб назм қилурға ҳукмлар ҳам жорий бўлди ва сўз услубиға таъйинлар ва адосиға таълимлар ҳам изҳоре бўлди».
Демак, ўша даврларда бевосита Султон Ҳусайн ташаббуси билан у ёки бу ноёб ҳамда нозик маънолар, мавзуларга бағишланган мушоиралар, адабиётга оид мубоҳасалар уюштирилиб турар эди.
«Мажолисун-нафоис»да Навоий Ҳусайн Бойқаро ҳузурида ўтказиладиган анжуманларни «олий мажлис» деб юритилгани ва бундай мажлисда энг етук асарлар ўқилиши ва муҳокама боиси бўлиши ҳақида маълумотлар беради.
Ҳусайнийнинг етук шеърларига Навоий юксак баҳо беради. Бунда айниқса унинг ўзбек тилида ёзганлигини алоҳида қайд қилади.
Дарҳақиқат, Ҳусайний шеърларининг аксарига образларнннг гўзаллиги, ўхшатишларнинг ҳаётийлиги, лирик қаҳрамон кечинмаларинннг ғоят жозибадор қилиб берилиши, услубнинг равон ва жарангдорлиги хосдир.
Ҳусайний ғазалларининг бирида маҳбуба фироқида кўзининг қиладиган иши қонли ёш тўкиш бўлиб қолганлиги учун у кўзни инжу кони ва лаъл хазинасига ўхшатади:
Эй фироқингдин кўзумнинг ёшу қон тўкмак фани
Ким, эрур ҳам лаълнинг кони, ҳам инжу махзани.
Шоир қуйидаги ғазал матлаида:
Ҳажринг ўти жисми зорим қилди кул, эй ёр, бил,
Гар бино қилсанг мазорим, тарҳин ул кул бирла қил,
дейдики, бу ерда ғоят нозик ва гўзал хаёл ишлатган шоирнинг лирик қаҳрамони ўз маҳбубасига, унинг ҳажри ўти билан зор жисми куйиб кул бўлганини изҳор қилади. Ундан, агар мазоримни бино қилмоқчи бўлсанг, аввал ана шу кул билан унинг тарҳини қил — режасини тортгин, дея илтижо қилади.
Шунингдек, гўзал ва таъсирли, айни чоқда ғоят ҳаётий бир ўхшатиш билан шоир ўзининг ошиқона кайфиятини ифода этиб, ёзади:
Ишқни манъ этсалар шавқим ўти айлар ситез,
Шуъла янглиғким, нафас таъсири айлар они тез.
Яъни, шуълага нафас урсалар — уни пуфласалар у тезлаб ёнгани каби менга ишқни манъ этганлари сари шавқим ўти уни зўрайтириб юборади, дейди шоир.
Хусайний ижодининг энг қимматли томонларидан бири шундаки, ўша давр учун энг муҳим бўлган дунёвийлик унинг асарлари учун характерлидир.
Маълумки, Алишер Навоий Ҳусайнийга ўзининг «Мажолисун-нафоис» тазкирасидан махсус боб — саккизинчи мажлисни ажратади. Унда Ҳусайний девонидан бир юз олтмиш тўртта шеърининг матлаъ (биринчи байт)ини келтиради ва шоир қўллаган поэтик образ, восита, гўзал маъно ва умуман шоирнинг шеъриятдаги ихтиролари юзасидан фикр юритади ва иқтибос — цитаталар келтиради, шуларга ўз муносабатини билдириб ўтади.
Масалан:
«Наргис кўзлук ва ғунча оғизлик гулузори кўзу оғзин наргис билан ғунчага таржеҳ қилгони ажиб навъ воқеъ бўлубтур:
Наргис олмас ердин ул фаттон кўзунг олида кўз,
Оғзинг олида тутулмиш ғунчанинг оғзида сўз».(4)
«Бу қофия ва радиф ҳазрат Султони Соҳибқирон (Ҳусайн Бойқаро — С. Ғ.) нинг ихтироларидурким, ҳеч назм айтилмайдур ва ҳеч девонда битилмайдур:
Оҳким, ҳижрон ўтидин куйди жоним ўзга навъ,
Ўртади офоқни ўтлуқ фиғоним ўзга навъ» (5),
Ҳусайн Бойқаронинг шеърлари ҳақида Навоийнинг берган бундай баҳолари тасодифий эмас, албатта. Навоий ўз асарларининг бир неча ерларида Султон Ҳусайн унинг ғазалларини кўздан кечириб, баъзан эса таҳрир қилиб берганини қайд қилади. Худди шундай нарса Навоий томонидан ҳам доим амалга оширилиб қелинганлигига шубҳа қилмаса бўлади.
Алишер Навоий Султон Ҳусайн Бойқаронинг шоирлик қобилияти ҳақида сўзлаб, унинг шеършунослик иқтидори борасида «Мажолисун-нафоис» охирида икки нақл келтирадики, уларнинг бирида Хусрав Деҳлавийнинг ноёб маъноли бир матлаъси юзасидан Ҳусайннинг билдирган зўр мантиқли эътирози, иккинчисида эса, унинг Навоийнинг шеъриятдаги даҳоси, унинг услуби, бадиий маҳоратини ғоят яхши билганлиги ифода қилинган.
Баҳор кунларининг бирида Навоий машҳур шоир, замонасининг маликушшуароси Мавлоно Лутфий билан учрашиб қоладилар. Ғоят қаттиқ ёмғир ёғаётган эди. Лутфий ёмғирнинг торлари ҳақида сўзлаб, Амир Хусрав Деҳлавийнинг бир шеърида шу ҳақда билдирган гўзал маъно ва ўхшатишни мақтаб келтиради: Маҳбуба бир куни баҳор ёғинлари пайтида қаёққа эса кетаётган экан, лойда тийғаниб йиқила ёзади. У шу қадар нозик бўладики, ёғаётган ёмғир торини ушлаб, унинг мадади билан ўзини ўнглаб олади.
Бу маъно Навоийга жуда маъқул тушади. У анчагина шоир ва адабиёт мухлисларига, жойи келганда, бу ҳақда гапириб берадн. Улар ҳам Хусрав шеърига таҳсин ўқийдилар. Бир куни, олий мажлисда Ҳусайн Бойқарога Навоий шу шеър тўғрисида ҳикоя қилади ва ундан ҳем таърифу таҳсин кутади. Лекин Ҳусайн Бойқаро бу шеърдаги ўхшатиш юзасидан эътирози борлигини ва бу эътироз қуйидагилардан иборат эканлигини билдиради: унинг фикрича, юқоридан пастга қараб тушаётган ёғин риштаси йиқилаётган киши учун мадад бўла олмайди. Буни эшитган Навоий Ҳусайннинг эътирози мантиқан асосли эканлигидан ғоят зўр қониқиш пайдо қилади ва унинг шеърфаҳмликдаги заковатига қойил қолганлигини нақлнинг сўнгида айтиб ўтади.(6)
Шуни ҳам алоҳида қайд қилмоқ лозимки, юқорида қисман айтилганидек, Навоий ва Ҳусайн Бойқаро ораларидаги бадиий санъаткорлик юзасидан бўлган муносабат ҳеч қачон ва ҳеч бир масалада бир тарафлама бўлган эмас. Аксинча, Ҳусайн Бойқаро ҳам Навоийни кўкларга кўтариб, беҳад мадҳ этадики, бунда у тамомила ҳақли эди. Масалан, Ҳусайн Бойқаро ўзининг машҳур рисоласида (7) Навоий ҳақидаги мисраларни шоирнинг ўз она тилида ижод қилганлигини мадҳ этишдан бошлайди. сўнгра унинг «Хамса» яратишдаги юксак маҳоратига тўхталиб ўтади. Навоий билан ўзи ўртасидаги дўстликни катта мамнуният билан эътироф этадики, буни Навоий ҳам «Муҳокаматул-луғатайн» асарида алоҳида қониқиш билан тилга олади. Ҳусайн Бойқаро ўз рисоласида Навоийга ва унинг девонига ғоят юксак баҳо беради:
«Не девон, оллоҳ, оллоҳ, жунгеким (яъни: кема — С. Ғ ) софий алфоздин тўла гавҳар бўлғай ва сипеҳр авроқиким, пок маонийдин мамлу (яъни тўла — С. Ғ.) ахтар (юлдуз — С. Ғ.) бўлғой… Назм иқлимида қайси берк қўрғонга куч келтурдиким, эшиги анинг юзига очилмади ва қайси азим кишварга табъ черики била турктоз солдиким, фатҳ қилмади.
Бу кун назм арконининг рубъи маскунида қаҳрамон ул турур ва мамолик фатҳига соҳибқирон ани десалар бўлур.
Эрур сўз мулкининг кишварситони,
Қаю кишварситон, хисрав нишони.
Дема хисрав нишонким, қаҳрамони,
Эрур гар чин десанг, соҳибқирони».
Лекин катта таассуф билан шуни қайд қилмоқ лозимки, давр ниҳоят даражада мураккаб, синфий кучлар муносабати ниҳоят даражада чигал эди. Улуғбекдек нуроний сиймо, улкан ақл эгасига қилинган суиқасд ҳали ҳеч кимнинг ёдидан ўчмаган эди. Ўша кучлар ҳамон ҳаёт эди. Давр тақозоси билан шу кучлар борган сари зўрайди ва ниҳоят Ҳусайн Бойқародек иродали шахсни ҳам букдилар.
Тўғри, Ҳусайн Бойқаро шоҳ сифатида ўз давридаги ҳоким синфга мансуб ҳукмдор эди. У билан Навоий орасидаги вақти-вақти билан юз бериб турган ихтилофлар ҳаммадан олдин шу билан изоҳ этилади. Лекин кўп масалаларда Ҳусайн шу синфга хос бўлган маҳдудликдан холи эди. Унинг давлат бошлиғи сифатидаги, маданият, жумладан, Навоийга бўлган муносабати ва ўз ижодидаги қатор-қатор ижобий фазилатлар худди шу билан изоҳ этилади.
Тарихий манбаларнинг хабар беришича, жумладан, «Макоримул-ахлоқ»да қайд қилинишича, Ҳусайн Бойқаро Навоий вафотини ниҳоятда эўр қайғу билан кутиб олади. У оғир сафардан қайтаётганига қарамай (Астробод юришидан қайтаётган эди), тўғри Навоий уйига келади. Дўстини дафн этиш маросимига ўзи бошчилик қилади. Уч кун у Навоий уйида таъзияга келганларни қабул қилади, унинг қариндошлари ва яқинларига ғоят меҳрибонлик кўрсатади. Шоир вафотининг йигирманчи кунида Ҳиротнинг Сари Хиёбон майдонида катта маърака ўтказади. Шунингдек, 1501 йил 18 февралда яна ҳам дабдабали йиғин уюштириб, дўсти хотирасини эслайди.
Буларнинг ҳаммаси Ҳусайн Бойқаронинг Навоийга бўлган муносабати, вақти-вақти билан андак хиралашиб турганидан қатъи назар, ҳамиша юксак инсонийлик принципларига асосланганлигини кўрсатади.
Бизларга Ҳусайн Бойқаро қадимий ўзбек маданияти равнақи, ўзбек тилининг ривожи йўлидагн ижобий фаолияти ва гўзал асарлари учун қадрлидир.
Юқорида қисман айтиб ўтилганидек, Ҳусайн Бойқаронинг Алишер Навоийнинг фаол ҳаракатлари, оқилона маслаҳатлари туфайли мамлакатда сиёсий марказлашиш яратилади, энг аввало сиёсий ҳаёт иқлимида марказлашган давлат бунёд этилади ва бунинг оқибатида тинчлик ўрнатилади. Бу тинчлик эса, ўз навбатида, моддий ишлаб чиқариш, умуман моддий ҳаётда ҳамда маданиятда тараққиёт бўлишини таъминлаган энг асосий ва бош омиллардан бири бўлди.
Заҳириддин Муҳаммад Бобир тили билан айтганда: «Султон Ҳусайн Мирзонинг замони ажаб замоне эди, аҳли фазл ва беназир элдин Хуросон, батахсис Ҳирий шаҳри мамлу эди. Ҳар кишинингким, бир ишга машғуллуғи бор эрди, ҳиммати ва ғарази ул эрдиким, ул ишни камолға тегургай» (8).
Адабиётга келганда, бу соҳада шундай тараққиёт юз берадики, уни на аввалги барча асрлардаги ва кейинги бир неча асрлар мобайнидаги ўзбек адабиётигина эмас, форс-тожик тилидаги адабиёт ҳам, айниқса Жомий ижоди тимсолида ва Навоийнинг форс-тожик тилидаги асарлари тимсолида ўзининг яна бир чўққисига кўтарилади.
Адабий ҳаётдаги ғоят кенг ривожланишнинг энг муҳим томони ундаги тараннум этилган ва даврнинг бош белгиловчи масалалари ҳақида ифода этилган ғоявий янгиликлардир. Бунда биринчи навбатда юксак савиядаги дунёвийлик ва гуманизм алоҳида эътиборга сазовордир.
Агар XV асрдаги сиёсий ва этник харитани ва ғоят мураккаб шароитни кўз ўнгимизга келтирсак, айни замонда, у даврда яратилган маданиятнинг кейинги асрларда қолдирган таъсир изларини эсласак, шу нарсани айтиш керак бўладики, биринчидан, Ҳусайн Бойқаро ҳам давлат арбоби сифатида, ҳам маданий ҳаётга муносабати масаласида анчагина мураккаб шахсдир ва у билан Навоий орасидаги муносабатлар ҳам анчагина жиҳатдан мураккабдир. Иккинчидан. унинг фаолиятидаги ижобий томонлар ўзбек халқигагина эмас, бошқа қўшни халқларга ҳам аҳамиятли бўлган.
Бинобарин, унинг фаолиятини атрофлича ўрганиш ҳам тарихчиларимиз, ҳам адабиётшуносларимиз, ҳам маданиятимиз тарихи билан шуғулланувчи олимларимиз олдида турган муҳим вазифалардандир. Бу соҳада C. Айний, B. В. Бартольд, Е. Э. Бертельс, А. Ю. Якубовский, О. Шарофиддинов, В. Зоҳидов, Ҳоди Зарифлар анчагина ишлар қилишди, яна қилинадиган ишлар оз эмас. Зотан, Ҳусайн Бойқаро келажакда ҳам жиддий тадқиқот ишлари олиб борилишига сазовор сиймолардандир.
ИЗОҲЛАР
1. Алишер Навоий, Танланган асарлар, «Муҳокоматул-луғатайн» Т., 1948, 206-бет.
2. Ҳамид Орасли, «Ҳусайн Бойқаро рисоласи ҳақида». Жури. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1966 й. № 3. 6-бет.
3. Қаранг, Хондамир, «Макоримул-ахлоқ», Т., 1948, 61-бет.
4. Навоий, том 12. Т., 1966, 186-бет.
5. Ўша асар, 188-бет.
6. Алишер Навоий, том , 12. 207-208-бетлар
7. Бу рисола турк олими профессор Исмоил Ҳикмат томонидан Омосия кутубхонасидан топилиб 1945 йилда унинг фото факсимиле нашр эттирилади. 1954 йилда эса Римда шу факсимилени итальянча таржимаси билан турколог олим Турхон Ганжавий чоп этади. 1966 йилда профессор Ҳамид Орасли кичик кириш сўз билан бу рисолани «Ўзбек тили ва адабиёти» журналининг 1966 й. 3-сонида эълон қилган.
8. Бобир, «Бобирнома». Т., 1960, 239—240-бетлар.
Манба: Ҳусайн Бойқаро. Девон.Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриёт, 1968
РИСОЛАИ ҲУСАЙН БОЙҚАРО
Тўлиқ ҳолда саҳифа охирида онлайн форматда мутолаа қилинг
… Бу навь умурдин бошқа ва бу тавр ҳолатдии айру доғи ҳақ субхонаҳу ва таоло бу наҳиф бандасининғ салтанати замонида бир неча кишига жилваи зуҳур бериб турур ва бу фақир мажлисида алардин ташрифи ҳузур арзоний тутубтурким, аларнинг вужудидии бу замон жамеи азминаға рожиҳ турур ва бу даврон борича даврлардин мумтозки, булар тоғи мужиби кўп адойи шукр турурки, андин нотиқа тили лол ва қалам тили шикаста мақол дурур.
Ва ул жумланинг аълам ва афзали, фазойил дарёсининг дурри поки ва валоят афлокининг хуршеди тобноки, назм жавоҳирининг соҳиб интизоми ҳазрати шайхул-исломий мавлоно Абдураҳмон Жомий салламаҳуллоҳу ва абқо турурким, то фалаки қадимий ниҳод савобит ва сайёрдин юз минг кўз била олам аҳлиға нозирдурур, кўзига андоҳ нодир хаёл келмамиш ва то меҳри жаҳоннамо балки хуршеди сипеҳрпаймо жаҳон давриға сойир дурур, партаве ҳаргиз анингдек адимулмисол устига тушмамиш; жавоҳири назминдин жаҳон садафи тўла дурри самин ва лаолий насридин афлок атлосиға зебу тазйин, тасонифи жамеи улумда беҳад ва ҳар таснифда хазоини маоний беадад.
Шеър:
Чу мезони табъи бўлуб ганж санж,
Анга бир тарозу келиб «Панж ганж»
Ки, ҳайрон қолиб назм қилғон чоғи,
Анга йўқки Хисрав, Низомий тоғи.
Лутфомиз ғазаллари шўрангиз ва шўрангиз байтлари лутфомизким, кўп йиллар ҳақ субҳонаҳу ва таоло аларнинг сояи иршодини бардавом ва бу давлат айёмиға анингдек соҳиб давлатни мустадом тутсун.
Ва яна ҳам назм аҳлидин хушгўйлуқ авжининг суҳайли бўлурдек кишилар бор ва латофати назм достони ва матонати таркиб баёнида олам эли аларнинг туфайли бўлурдек мавжуд турурким, бурун алардек фалак жилва берган эрмас ва ҳоло тоғи ҳеч ерда кимса алартек нишон бермас. Ва Ҳирот сонаҳуллоҳу анилофот ва навоҳийисисида улча содиқул-хавл ва соҳиб вуқуф эл ал-арзға еткурурлар — шояд мингга яҳин кишиким, аларнинг иши маоний дурларин назм силкига тортмоҳ бўлғай ва диққат гавҳарлариға вазн либоси зебу зийнатин бермак бўлғайким, ҳеч даврда булардек элнинг мингидин ўни ва ҳечда юзидин бири йўқ эркан дурур.
Бу исми мазкур бўлғонлар ва авсофи мастур бўлғонлар форсий назм анжуманида базм тузган ва форсийгўйлуқ баҳрига шинолиқ кўргузганлардурур.
Ва лекин маоний абкориға бу кунга дегинча ҳеч киши туркона либос кийдурмаган ва ул нозанинларни бу зебо хилъат билан жилваи зуҳурға келтурмаган турур ва бу мушкбў раънолар табъ ниҳонхонасида урёнлиқдин маҳжуб қолғон дурур ва бу ҳурваш зеболар ҳулласизликдин жилваи ноз қила олмоғондурур. То бу фархунда замон ва бу безаксиз давронким, бу нотавоннинг бойри эл кунумдин ва у чодирий киши қорамдин қуллуқ силкидин кўкалтошлиқ бойрисиға етган ва мулозамат тариқидин мусоҳабат сармоясин этган ҳарам кабутаридек пардасарой хилватида маҳрам ва суроҳий батидек шабистон суҳбатида ҳамдам, ҳақ сўз адосинда далер, яъни Мир Алишер аслаҳаллоҳу шонаҳуким, тахаллуси Навоийға машҳурдурур ва ашъорида бу тахаллуси мастур — турк тилининг ўлган жасадига Масиҳ анфоси била руҳ киюрди ва ул руҳ топқонларға туркий ойин алфоз тору пудидин тўқулғон ҳулла ва ҳарир кийдурди. Ва сўз гулистонинда навбаҳори табъидин равон осо ёғинлар била ранго-ранг гуллар очти ва назм дарёсиға саҳоби фикратидин руҳпарвар қатралар била гуногун дурлар сочти. Ҳар синф шеър майдониғаким, таковар сурди — ул кишварни тиғи забон била ўз хиттаи тасарруфиға кивурди. Анинг назми васфида тил қосир ва баён ожиз турур. Хотирға ўзининг маснавийларидин неча байт келурким, бу айтиладурғон маънида назм қилиб турур, ва ул будур.
Маснавий
Мен улменки, то турки бедодидур,
Бу тил бирла то назм бунёдидур.
Фалак кўрмади мен киби нодире,
Низомий киби назм аро қодире.
Не назми дер эрсам мени дарднок —
Ки, ҳар лафзи бўлғай анинг дурри пок.
Худо еткурур онча суръат манга —
Ки, бўлмас битирига фурсат манга.
Бу майдонда Фирдавсий ул гурд эрур
Ки, гар келса Рустам жавобин берур.
Рақам қилди фархунда «Шаҳнома»е
Ки, синди жавобида ҳар хомае.
Мусаллам дурур зоҳиран бу иши
Ки, маъразға келмай дурур ҳар киши.
Деди ўз тили бирла ул кони ганж
«Ки, си сол бурдам ба «Шаҳнома» ранж».
Ани дерга бўлса қачон рағбатим,
Эрур онча ҳақ лутфидин фурсатим.
Ки ҳар неча табь ўлса коҳил сарой,
Битигаймен ўттуз йилин, ўттуз ой.
Агар хосса маъни, гар ийҳом эрур,
Анинг кунда юз байти ҳалвом эрур.
Не «Шаҳнома» ким «Хамса»ға урсам эл,
Анинг панжаси сори еткурсам эл,
Умидим буким, айлабон фатҳи боб,
Қўлум бергай ул панжаға тоғи тоб.
Ўттуз йилки они Низомий демиш,
Қошимда эрур икки-уч йиллиқ иш.
Қачон они халойиқға кўргузгамен.
Демакни халойиқға кўргузгамен.
Ул вақтки бу абёт анинг табъидин бош уруб эрди, эл қошида шоирона лоф ва мояи хомаи газоф кўрунур эрди. Ва алҳақ чун бу ҳумоюн фурсатда ва бу рўз афзун давлатда «Хамса» панжасиға илик урди ва анинг итмомиға жаҳд келтурди.
Агарчи Шайх Низомий назм аҳлининг устодидур, ўз «Хамса»сини машҳур будурким, ўттуз йилда такмил бериб турур. Ва Мир Хисравким, «Хамса» абёти ададин ўттуз мингдин ўн секкиз мингга ихтисор қилиб турур ва шуҳрати мундоқ турурким, олти-етти йилда тугатиб турур.
Бу фасоҳат майдонининг сафдари ва балоғат бешасининг ғазанфари бовужуди улким, кўп афсоналарда дилпазир тафсирлар берди ва табъ писанд ислоҳлар қилди, бунёдининг ибтидосидин саводининг интиҳосигача ҳамоно икки йилдин ўтмади ва айтилғон авқот ҳисобға кирса, деса бўлғайким, олти ойға етмадиким, анинг афсоналари рангинлиғин ва абёти сеҳр ойинлиғин ва тарокиби матонатин ва маонийси латофатин мутолаа қилғон киши билгай ва мулоҳаза қилғон киши фаҳм қилғай. Йўқким, маснавий услубида, балким ҳар синф назмким, араб фусаҳоси ва ажам булағоси тазйин беруб дурурлар ва тадвин қилиб турурлар, бу ҳам борчаға хома суруб дурур ва таарруз еткуруб турурким, шарҳи девонининг феҳристида мазкур ва мастур турур. Не девон, оллоҳ, оллоҳ, жунгеким, софий алфоздин тўла гавҳар бўлғай ва сипеҳр авроқиким, пок маонийдин мамлу ахтар бўлғай:
Дема девон ғаму дард аҳлиға офат де они,
Куймаку шўълаи ғам бирла қиёмат де они.
Қайси байтиким, ишқ аҳли жониға ўт урмас ва қайси мазмуниким ҳижрон хайли жисмин куйдурмас, балки кулин кўкка совурмас. Қайси мисраиким фироқ жигар хунининг бағри қонин томизмас ва қайси лафзиким ҳижрон дармондаси ашки сели била сабру шикеб хайлин оқизмас. Назм иқлимида қайси берк қўрғонға куч келтурдиким, эшиги анинг юзига очилмади ва қайси азим кишварға табъ черики била турктоз солдиким, фатҳ қилмади.
Бу кун назм арконининг рубъи маскунида қаҳрамон ул турур ва бу мамолик фатҳиға соҳибқирон ани десалар бўлур.
Эрур сўз мулкининг кишварситони,
Қаю кишварситон, хисравнишони.
Дема хисрав нишонким, қаҳрамони,
Эрур гар чин десанг, соҳибқирони.
Бу янглиғ ғаройиб осор ва бадоеъ шиорнинг хуружи бу давлатда зуҳури бу салтанатда бўлғонким, ҳақ субҳонаҳу ва таоло ани бу даргоҳи фалак мисол қуллуғининг озими ва бу зоти малак хисол маддоҳларининг нозими қилди ҳам мужиби кўп шукр турур.
Рубоий
Ё раб, қаю шукрингни адо қилғаймен,
Не тил била ани ибтидо қилғаймен?
Юз жоним агар бўлса фидо қилғаймен,
Десамки, адо бўлди — хато қилғаймен.
* * *
Ё раб, мени қуллуғунға қодир айла,
Гар етса балову дард собир айла.
Ёдингға тоғи ичимни зокир айла,
Инъомингға ҳам тилимни зокир айла.
HUSAYN BOYQARO HAQIDA
Suyima G’anieva
Husayn Boyqaro Amir Temur Ko’ragon naslidan bo’lib, Mirzo Mansur binni Mirzo Boyqaroning o’g’lidir. U 1438 yilda Hirot shahrida tavallud topgan.
Tarixiy va ba’zi adabiy manbalarning bergan ma’lumotlariga ko’ra, Alisher Navoiyning otasi Kichkina baxshi Bahodur (G’iyosiddin Muhammad) Mirzo Boyqaroning o’g’li G’iyosiddin Mansur bilan emikdosh bo’lgan.
Bolaligidan juda idrokli va zo’r qobiliyatga ega bo’lgan Husayn Temuriylarning o’zaro urushlarini qiziqish bilan kuzatadi va uzoq olishuvlardan keyin — 1469 yilda Hirot taxtini egallaydi. Shundan so’ng Navoiy so’zi bilan aytganda: «… Abdulg’ozi Sulton Husayn Bahodurxon… jahonbonliq taxtida maqom tutti va kishvarsitonlig’ masnadida orom topti,— mulk silkiga amniyat gavharlarin chekti va jahon mazra’ida jamiyat donalarin ekti» (1).
Nihoyatda murakkab siyosiy sharoitda, qonli olishuvlar davrida shohlik mavqeiga ko’tarilgan Sulton Husayn imkoniyati darajasida o’z faoliyatini ijtimoiy- foydali tadbirlar bilan boshladi.
Ozarbayjonning taniqli olimi professor Hamid Orasli yozadi: «Navoiy mashhur «Hiloliya» qasidasidan boshlab, butun asarlarida Husayn Boyqaro haqida so’z yuritadi, uning tomonidan amalga oshirilgan muhim tadbirlarni olqishlaydi. Boyqaro Navoiyning ta’siri bilan qator ilg’or siyosiy, madaniy tadbirlarni hayotga tadbiq etgan, o’zbek xalqining tarixida progressiv rol` o’ynagan, ayni zamonda davrining ko’zga ko’ringan shoiri bo’lgandir» (2). Darhaqiqat u halokatli o’zboshimchaliklarga, falokatli nizolarga xotima berdi, mamlakatda o’ttiz yilcha davom etgan nizolarni bostirib, nisbiy osoyishtalik o’rnatdi. Husayn Boyqaroning tarixdagi asosiy xizmati shundadir. Buni u o’tkir aqli, tiyrak zehni va qilichi yordamida qattiq qo’llilik bilan amalga oshirdi.
Husayn Boyqaro taxtga chiqqanda Alisher Navoiy Samarqandda edi. Husayn Boyqaro o’zining maktabdosh do’sti Navoiyni poytaxtga — Hirotga taklif qildi va davlat ishlariga jalb etdi.
Husayn Boyqaro qo’lidan kelganicha, davr, sharoit imkon berganicha, mamlakatda ilm-ma’rifatni, madaniyatnn taraqqiy ettirishga intildi.
«Makomirul-axloq» muallifi Xondamir Sulton Husayn Boyqaroning viloyatlarni obod qilish, binokorlik va dehqonchilik ishlarini rivojlantirish yuzasidan tuzgan rejalari haqida so’zlab, shunday bir voqeani hikoya qiladi: Husayn Boyqaro Xorazm viloyatining ravnaqi, binokorlik va dehqonchilikni keng yo’lga qo’yish uchun u yerga uch ming xonadonni ko’chirish haqida farmon beradi. Lekin Navoiy bu fikrga e’tiroz bildirib, bir necha marta shoh huzurida bunday qilmasligini iltimos qiladi. Oxiri Navoiy «o’zingizning menga bergan farmoningizga binoan, har bir ish o’rinsie voqe’ bo’lsa, to’qqiz galgacha aytishga haqlidurman» deb shohdan bu ishning bahridan o’tishini so’raydi. Shunda Husayn Boyqaro Navoiyning davlat manfaatidan kelib chiqqan holda xalq ahvoliga qayg’urib, bu ishning amalga oshishiga monelik qilayotganini anglaydi. Lekin Xorazmni obod qilishga g’oyat qattiq kirishmoqni ko’pdan niyat qilib qo’yganligi sababli Xorazmga uch ming xonadondan ikki hissasi qolib, bir hissasi ko’chishi uchun yangidan hukm chiqaradi.(3)
Xondamir keltirgan bu hikoyada bir tomondan Husayn Boyqaroning mamlakat obodonchiligi yuzasidan amalga oshirmoqchi bo’lgan rejalari haqida so’z ketsa, ikkinchi tomondan, Navoiy bilan Husayn Boyqaro orasidagi munosabat, Navoiyga shoh tomonidan yaratib berilgan katta imkoniyat, o’z muddaolariga xilof tarzda bo’lsa ham, uning maslahat yoxud mulohazalaridan to’g’ri xulosa chiqarishini, binobarin, Navoiy so’zlari uning nazdida e’tiborli bo’lganini ko’ramiz.
Navoiy tashabbusi va ishtiroki bilan Sulton Husayn xayrixohligi tufayli mamlakatda talay obodonchilik ishlari amalga oshiriladi, savdo-sotiq yo’lga solinadi, hunarmandchilik rivojlanadi, fan, san’at, adabiyot ravnaq topadi. Bu haqda Navoiy o’zining «Muhokamatul-lug’atayn» asarida yozgan edi: «… kalom ahliga tarbiya va ibtihojlar va kalom xaylig’a ravnaq va rivojlar dast berdi. Va har ilmda mufid ta’liflar va har fanda muntij tasniflar qildilar va g’arib rasoyili ma’naviy zuhur qildi va ajib davoyin va g’azal va qasoyid va masnaviy yozildi».
Sulton Husayn Boyqaro davrida Hirot butun Sharqda ilm, san’at va adabiyotning yashnagan markaziga aylandi. Husayn Boyqaro xayrixohlik bilan qaragan Hirot madaniy muhitida mashhur tilshunos olimlar va tarixchilar, xattot va kotiblar, bastakor va xonandalar, rassomlar va naqqoshlar, sozanda va hofizlar, faylasuf va muzikashunoslar, shoir va adiblar ijod qilar edilar. Navoiy ularga yetakchilik qildi, ularning ijodiy faoliyatlari to’g’ri yo’nalishda rivojlanishiga yordam ko’rsatib, doimo foydali maslahatlar bernb turdi. Husayn Boyqaro Navoiyni behad hurmat qildi, uning faoliyatini qo’llab-quvvatladi. Jomiyni u «pirim» dedi, zamonasining mashhur olimlari, fozillari, san’at va adabiyot ahllari undan bahramand bo’ldilar. O’z navba- tida bunday qaynoq adabiy va madaniy muhitda Husayn Boyqaroning o’zining ham ijodi kamolotga erisha bordi.
U feodal hokimiyatiga, saroy hayotiga xos bo’lgan teskarichi kuchlarning madaniyatga qarshi hujumlarinn qaytarib turdi. Sayid Hasan Ardasher va Pahlavon Muhammad kabi erkin fikr sohiblarini e’zozladi.
Alisher Navoiy zo’r qoniqish bilan Husayn Boyqaroning qadimgi o’zbek tilining taqdiri masalasi yuzasidan amalga oshirgan tadbirlarini qayd qiladi. Bu Husayn Boyqaroning xalq oldidagi katta xizmati edi. Ma’lumki, o’sha davrlarda ba’zi «mo»tabar» doiralar nazarida o’zbek tili tahqir etilgan edi va bu tilda ijod qilish qalam ahllarining qobiliyatsizligini ko’rsatuvchi alomat deb qaralar edi. Arab va fors tillari rasmiy, hukmron til bo’lib, Navoiy ta’biri bilan aytganda, «turkiy til»ga e’tibor berilmas, u kamsitilar edi. Ana shunday bir davrda Husayn Boyqaro o’zbek tilida yozish uchun maxsus farmon beradiki, bu narsa katta siyosiy, madaniy va ijtimoiy ahamiyatga molik edi.
Husayn Boyqaroning o’zi o’sha davr adabiyotining anchagina ko’zga ko’ringan namoyandalaridan edi. U she’rlarini «Husayniy» taxallusi bilan yozardi.
Navoiyning xabar berishicha, har ikki: forsiy va turkiy tilda she’r yaratish iqtidoriga ega bo’lgan Husayn Boyqaro asosan o’zbek tilida ijod qilgan. Shu tilda yozgan she’rlaridan devon ham tuzgan. U boshqalarni ham o’zbek tilida she’r yozishga da’vat etgan. Hatto, u tomonidan, deydi Navoiy, «… iltifot va ehtirom yuzidin ba’zi ma’nilar topib nazm qilurg’a hukmlar ham joriy bo’ldi va so’z uslubig’a ta’yinlar va adosig’a ta’limlar ham izhore bo’ldi».
Demak, o’sha davrlarda bevosita Sulton Husayn tashabbusi bilan u yoki bu noyob hamda nozik ma’nolar, mavzularga bag’ishlangan mushoiralar, adabiyotga oid mubohasalar uyushtirilib turar edi.
«Majolisun-nafois»da Navoiy Husayn Boyqaro huzurida o’tkaziladigan anjumanlarni «oliy majlis» deb yuritilgani va bunday majlisda eng yetuk asarlar o’qilishi va muhokama boisi bo’lishi haqida ma’lumotlar beradi.
Husayniyning yetuk she’rlariga Navoiy yuksak baho beradi. Bunda ayniqsa uning o’zbek tilida yozganligini alohida qayd qiladi.
Darhaqiqat, Husayniy she’rlarining aksariga obrazlarnnng go’zalligi, o’xshatishlarning hayotiyligi, lirik qahramon kechinmalarinnng g’oyat jozibador qilib berilishi, uslubning ravon va jarangdorligi xosdir.
Husayniy g’azallarining birida mahbuba firoqida ko’zining qiladigan ishi qonli yosh to’kish bo’lib qolganligi uchun u ko’zni inju koni va la’l xazinasiga o’xshatadi:
Ey firoqingdin ko’zumning yoshu qon to’kmak fani
Kim, erur ham la’lning koni, ham inju maxzani.
Shoir quyidagi g’azal matlaida:
Hajring o’ti jismi zorim qildi kul, ey yor, bil,
Gar bino qilsang mazorim, tarhin ul kul birla qil,
deydiki, bu yerda g’oyat nozik va go’zal xayol ishlatgan shoirning lirik qahramoni o’z mahbubasiga, uning hajri o’ti bilan zor jismi kuyib kul bo’lganini izhor qiladi. Undan, agar mazorimni bino qilmoqchi bo’lsang, avval ana shu kul bilan uning tarhini qil — rejasini tortgin, deya iltijo qiladi.
Shuningdek, go’zal va ta’sirli, ayni choqda g’oyat hayotiy bir o’xshatish bilan shoir o’zining oshiqona kayfiyatini ifoda etib, yozadi:
Ishqni man’ etsalar shavqim o’ti aylar sitez,
Shu’la yanglig’kim, nafas ta’siri aylar oni tez.
Ya’ni, shu’laga nafas ursalar — uni puflasalar u tezlab yongani kabi menga ishqni man’ etganlari sari shavqim o’ti uni zo’raytirib yuboradi, deydi shoir.
Xusayniy ijodining eng qimmatli tomonlaridan biri shundaki, o’sha davr uchun eng muhim bo’lgan dunyoviylik uning asarlari uchun xarakterlidir.
Ma’lumki, Alisher Navoiy Husayniyga o’zining «Majolisun-nafois» tazkirasidan maxsus bob — sakkizinchi majlisni ajratadi. Unda Husayniy devonidan bir yuz oltmish to’rtta she’rining matla’ (birinchi bayt)ini keltiradi va shoir qo’llagan poetik obraz, vosita, go’zal ma’no va umuman shoirning she’riyatdagi ixtirolari yuzasidan fikr yuritadi va iqtibos — sitatalar keltiradi, shularga o’z munosabatini bildirib o’tadi.
Masalan:
«Nargis ko’zluk va g’uncha og’izlik guluzori ko’zu og’zin nargis bilan g’unchaga tarjeh qilgoni ajib nav’ voqe’ bo’lubtur:
Nargis olmas yerdin ul fatton ko’zung olida ko’z,
Og’zing olida tutulmish g’unchaning og’zida so’z».(4)
«Bu qofiya va radif hazrat Sultoni Sohibqiron (Husayn Boyqaro — S. G’.) ning ixtirolaridurkim, hech nazm aytilmaydur va hech devonda bitilmaydur:
Ohkim, hijron o’tidin kuydi jonim o’zga nav’,
O’rtadi ofoqni o’tluq fig’onim o’zga nav’» (5),
Husayn Boyqaroning she’rlari haqida Navoiyning bergan bunday baholari tasodifiy emas, albatta. Navoiy o’z asarlarining bir necha yerlarida Sulton Husayn uning g’azallarini ko’zdan kechirib, ba’zan esa tahrir qilib berganini qayd qiladi. Xuddi shunday narsa Navoiy tomonidan ham doim amalga oshirilib qelinganligiga shubha qilmasa bo’ladi.
Alisher Navoiy Sulton Husayn Boyqaroning shoirlik qobiliyati haqida so’zlab, uning she’rshunoslik iqtidori borasida «Majolisun-nafois» oxirida ikki naql keltiradiki, ularning birida Xusrav Dehlaviyning noyob ma’noli bir matla’si yuzasidan Husaynning bildirgan zo’r mantiqli e’tirozi, ikkinchisida esa, uning Navoiyning she’riyatdagi dahosi, uning uslubi, badiiy mahoratini g’oyat yaxshi bilganligi ifoda qilingan.
Bahor kunlarining birida Navoiy mashhur shoir, zamonasining malikushshuarosi Mavlono Lutfiy bilan uchrashib qoladilar. G’oyat qattiq yomg’ir yog’ayotgan edi. Lutfiy yomg’irning torlari haqida so’zlab, Amir Xusrav Dehlaviyning bir she’rida shu haqda bildirgan go’zal ma’no va o’xshatishni maqtab keltiradi: Mahbuba bir kuni bahor yog’inlari paytida qayoqqa esa ketayotgan ekan, loyda tiyg’anib yiqila yozadi. U shu qadar nozik bo’ladiki, yog’ayotgan yomg’ir torini ushlab, uning madadi bilan o’zini o’nglab oladi.
Bu ma’no Navoiyga juda ma’qul tushadi. U anchagina shoir va adabiyot muxlislariga, joyi kelganda, bu haqda gapirib beradn. Ular ham Xusrav she’riga tahsin o’qiydilar. Bir kuni, oliy majlisda Husayn Boyqaroga Navoiy shu she’r to’g’risida hikoya qiladi va undan hem ta’rifu tahsin kutadi. Lekin Husayn Boyqaro bu she’rdagi o’xshatish yuzasidan e’tirozi borligini va bu e’tiroz quyidagilardan iborat ekanligini bildiradi: uning fikricha, yuqoridan pastga qarab tushayotgan yog’in rishtasi yiqilayotgan kishi uchun madad bo’la olmaydi. Buni eshitgan Navoiy Husaynning e’tirozi mantiqan asosli ekanligidan g’oyat zo’r qoniqish paydo qiladi va uning she’rfahmlikdagi zakovatiga qoyil qolganligini naqlning so’ngida aytib o’tadi.(6)
Shuni ham alohida qayd qilmoq lozimki, yuqorida qisman aytilganidek, Navoiy va Husayn Boyqaro oralaridagi badiiy san’atkorlik yuzasidan bo’lgan munosabat hech qachon va hech bir masalada bir taraflama bo’lgan emas. Aksincha, Husayn Boyqaro ham Navoiyni ko’klarga ko’tarib, behad madh etadiki, bunda u tamomila haqli edi. Masalan, Husayn Boyqaro o’zining mashhur risolasida (7) Navoiy haqidagi misralarni shoirning o’z ona tilida ijod qilganligini madh etishdan boshlaydi. so’ngra uning «Xamsa» yaratishdagi yuksak mahoratiga to’xtalib o’tadi. Navoiy bilan o’zi o’rtasidagi do’stlikni katta mamnuniyat bilan e’tirof etadiki, buni Navoiy ham «Muhokamatul-lug’atayn» asarida alohida qoniqish bilan tilga oladi. Husayn Boyqaro o’z risolasida Navoiyga va uning devoniga g’oyat yuksak baho beradi:
«Ne devon, olloh, olloh, jungekim (ya’ni: kema — S. G’ ) sofiy alfozdin to’la gavhar bo’lg’ay va sipehr avroqikim, pok maoniydin mamlu (ya’ni to’la — S. G’.) axtar (yulduz — S. G’.) bo’lg’oy… Nazm iqlimida qaysi berk qo’rg’onga kuch kelturdikim, eshigi aning yuziga ochilmadi va qaysi azim kishvarga tab’ cheriki bila turktoz soldikim, fath qilmadi.
Bu kun nazm arkonining rub’i maskunida qahramon ul turur va mamolik fathiga sohibqiron ani desalar bo’lur.
Erur so’z mulkining kishvarsitoni,
Qayu kishvarsiton, xisrav nishoni.
Dema xisrav nishonkim, qahramoni,
Erur gar chin desang, sohibqironi».
Lekin katta taassuf bilan shuni qayd qilmoq lozimki, davr nihoyat darajada murakkab, sinfiy kuchlar munosabati nihoyat darajada chigal edi. Ulug’bekdek nuroniy siymo, ulkan aql egasiga qilingan suiqasd hali hech kimning yodidan o’chmagan edi. O’sha kuchlar hamon hayot edi. Davr taqozosi bilan shu kuchlar borgan sari zo’raydi va nihoyat Husayn Boyqarodek irodali shaxsni ham bukdilar.
To’g’ri, Husayn Boyqaro shoh sifatida o’z davridagi hokim sinfga mansub hukmdor edi. U bilan Navoiy orasidagi vaqti-vaqti bilan yuz berib turgan ixtiloflar hammadan oldin shu bilan izoh etiladi. Lekin ko’p masalalarda Husayn shu sinfga xos bo’lgan mahdudlikdan xoli edi. Uning davlat boshlig’i sifatidagi, madaniyat, jumladan, Navoiyga bo’lgan munosabati va o’z ijodidagi qator-qator ijobiy fazilatlar xuddi shu bilan izoh etiladi.
Tarixiy manbalarning xabar berishicha, jumladan, «Makorimul-axloq»da qayd qilinishicha, Husayn Boyqaro Navoiy vafotini nihoyatda eo’r qayg’u bilan kutib oladi. U og’ir safardan qaytayotganiga qaramay (Astrobod yurishidan qaytayotgan edi), to’g’ri Navoiy uyiga keladi. Do’stini dafn etish marosimiga o’zi boshchilik qiladi. Uch kun u Navoiy uyida ta’ziyaga kelganlarni qabul qiladi, uning qarindoshlari va yaqinlariga g’oyat mehribonlik ko’rsatadi. Shoir vafotining yigirmanchi kunida Hirotning Sari Xiyobon maydonida katta ma’raka o’tkazadi. Shuningdek, 1501 yil 18 fevralda yana ham dabdabali yig’in uyushtirib, do’sti xotirasini eslaydi.
Bularning hammasi Husayn Boyqaroning Navoiyga bo’lgan munosabati, vaqti-vaqti bilan andak xiralashib turganidan qat’i nazar, hamisha yuksak insoniylik printsiplariga asoslanganligini ko’rsatadi.
Bizlarga Husayn Boyqaro qadimiy o’zbek madaniyati ravnaqi, o’zbek tilining rivoji yo’lidagn ijobiy faoliyati va go’zal asarlari uchun qadrlidir.
Yuqorida qisman aytib o’tilganidek, Husayn Boyqaroning Alisher Navoiyning faol harakatlari, oqilona maslahatlari tufayli mamlakatda siyosiy markazlashish yaratiladi, eng avvalo siyosiy hayot iqlimida markazlashgan davlat bunyod etiladi va buning oqibatida tinchlik o’rnatiladi. Bu tinchlik esa, o’z navbatida, moddiy ishlab chiqarish, umuman moddiy hayotda hamda madaniyatda taraqqiyot bo’lishini ta’minlagan eng asosiy va bosh omillardan biri bo’ldi.
Zahiriddin Muhammad Bobir tili bilan aytganda: «Sulton Husayn Mirzoning zamoni ajab zamone edi, ahli fazl va benazir eldin Xuroson, bataxsis Hiriy shahri mamlu edi. Har kishiningkim, bir ishga mashg’ullug’i bor erdi, himmati va g’arazi ul erdikim, ul ishni kamolg’a tegurgay» (8).
Adabiyotga kelganda, bu sohada shunday taraqqiyot yuz beradiki, uni na avvalgi barcha asrlardagi va keyingi bir necha asrlar mobaynidagi o’zbek adabiyotigina emas, fors-tojik tilidagi adabiyot ham, ayniqsa Jomiy ijodi timsolida va Navoiyning fors-tojik tilidagi asarlari timsolida o’zining yana bir cho’qqisiga ko’tariladi.
Adabiy hayotdagi g’oyat keng rivojlanishning eng muhim tomoni undagi tarannum etilgan va davrning bosh belgilovchi masalalari haqida ifoda etilgan g’oyaviy yangiliklardir. Bunda birinchi navbatda yuksak saviyadagi dunyoviylik va gumanizm alohida e’tiborga sazovordir.
Agar XV asrdagi siyosiy va etnik xaritani va g’oyat murakkab sharoitni ko’z o’ngimizga keltirsak, ayni zamonda, u davrda yaratilgan madaniyatning keyingi asrlarda qoldirgan ta’sir izlarini eslasak, shu narsani aytish kerak bo’ladiki, birinchidan, Husayn Boyqaro ham davlat arbobi sifatida, ham madaniy hayotga munosabati masalasida anchagina murakkab shaxsdir va u bilan Navoiy orasidagi munosabatlar ham anchagina jihatdan murakkabdir. Ikkinchidan. uning faoliyatidagi ijobiy tomonlar o’zbek xalqigagina emas, boshqa qo’shni xalqlarga ham ahamiyatli bo’lgan.
Binobarin, uning faoliyatini atroflicha o’rganish ham tarixchilarimiz, ham adabiyotshunoslarimiz, ham madaniyatimiz tarixi bilan shug’ullanuvchi olimlarimiz oldida turgan muhim vazifalardandir. Bu sohada C. Ayniy, B. V. Bartol`d, YE. E. Bertel`s, A. YU. Yakubovskiy, O. Sharofiddinov, V. Zohidov, Hodi Zariflar anchagina ishlar qilishdi, yana qilinadigan ishlar oz emas. Zotan, Husayn Boyqaro kelajakda ham jiddiy tadqiqot ishlari olib borilishiga sazovor siymolardandir.
IZOHLAR
1. Alisher Navoiy, Tanlangan asarlar, «Muhokomatul-lug’atayn» T., 1948, 206-bet.
2. Hamid Orasli, «Husayn Boyqaro risolasi haqida». Juri. «O’zbek tili va adabiyoti», 1966 y. № 3. 6-bet.
3. Qarang, Xondamir, «Makorimul-axloq», T., 1948, 61-bet.
4. Navoiy, tom 12. T., 1966, 186-bet.
5. O’sha asar, 188-bet.
6. Alisher Navoiy, tom , 12. 207-208-betlar
7. Bu risola turk olimi professor Ismoil Hikmat tomonidan Omosiya kutubxonasidan topilib 1945 yilda uning foto faksimile nashr ettiriladi. 1954 yilda esa Rimda shu faksimileni ital`yancha tarjimasi bilan turkolog olim Turxon Ganjaviy chop etadi. 1966 yilda professor Hamid Orasli kichik kirish so’z bilan bu risolani «O’zbek tili va adabiyoti» jurnalining 1966 y. 3-sonida e’lon qilgan.
8. Bobir, «Bobirnoma». T., 1960, 239—240-betlar.
Manba: Husayn Boyqaro. Devon.Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi nashriyot, 1968
RISOLAI HUSAYN BOYQARO
To’liq holda sahifa oxirida onlayn formatda mutolaa qilibg
… Bu nav umurdin boshqa va bu tavr holatdii ayru dog’i haq subxonahu va taolo bu nahif bandasining’ saltanati zamonida bir necha kishiga jilvai zuhur berib turur va bu faqir majlisida alardin tashrifi huzur arzoniy tutubturkim, alarning vujudidii bu zamon jamei azminag’a rojih turur va bu davron boricha davrlardin mumtozki, bular tog’i mujibi ko’p adoyi shukr tururki, andin notiqa tili lol va qalam tili shikasta maqol durur.
Va ul jumlaning a’lam va afzali, fazoyil daryosining durri poki va valoyat aflokining xurshedi tobnoki, nazm javohirining sohib intizomi hazrati shayxul-islomiy mavlono Abdurahmon Jomiy sallamahullohu va abqo tururkim, to falaki qadimiy nihod savobit va sayyordin yuz ming ko’z bila olam ahlig’a nozirdurur, ko’ziga andoh nodir xayol kelmamish va to mehri jahonnamo balki xurshedi sipehrpaymo jahon davrig’a soyir durur, partave hargiz aningdek adimulmisol ustiga tushmamish; javohiri nazmindin jahon sadafi to’la durri samin va laoliy nasridin aflok atlosig’a zebu tazyin, tasonifi jamei ulumda behad va har tasnifda xazoini maoniy beadad.
She’r:
Chu mezoni tab’i bo’lub ganj sanj,
Anga bir tarozu kelib «Panj ganj»
Ki, hayron qolib nazm qilg’on chog’i,
Anga yo’qki Xisrav, Nizomiy tog’i.
Lutfomiz g’azallari sho’rangiz va sho’rangiz baytlari lutfomizkim, ko’p yillar haq subhonahu va taolo alarning soyai irshodini bardavom va bu davlat ayyomig’a aningdek sohib davlatni mustadom tutsun.
Va yana ham nazm ahlidin xushgo’yluq avjining suhayli bo’lurdek kishilar bor va latofati nazm dostoni va matonati tarkib bayonida olam eli alarning tufayli bo’lurdek mavjud tururkim, burun alardek falak jilva bergan ermas va holo tog’i hech yerda kimsa alartek nishon bermas. Va Hirot sonahullohu anilofot va navohiyisisida ulcha sodiqul-xavl va sohib vuquf el al-arzg’a yetkururlar — shoyad mingga yahin kishikim, alarning ishi maoniy durlarin nazm silkiga tortmoh bo’lg’ay va diqqat gavharlarig’a vazn libosi zebu ziynatin bermak bo’lg’aykim, hech davrda bulardek elning mingidin o’ni va hechda yuzidin biri yo’q erkan durur.
Bu ismi mazkur bo’lg’onlar va avsofi mastur bo’lg’onlar forsiy nazm anjumanida bazm tuzgan va forsiygo’yluq bahriga shinoliq ko’rguzganlardurur.
Va lekin maoniy abkorig’a bu kunga degincha hech kishi turkona libos kiydurmagan va ul nozaninlarni bu zebo xil’at bilan jilvai zuhurg’a kelturmagan turur va bu mushkbo’ ra’nolar tab’ nihonxonasida uryonliqdin mahjub qolg’on durur va bu hurvash zebolar hullasizlikdin jilvai noz qila olmog’ondurur. To bu farxunda zamon va bu bezaksiz davronkim, bu notavonning boyri el kunumdin va u chodiriy kishi qoramdin qulluq silkidin ko’kaltoshliq boyrisig’a yetgan va mulozamat tariqidin musohabat sarmoyasin etgan haram kabutaridek pardasaroy xilvatida mahram va surohiy batidek shabiston suhbatida hamdam, haq so’z adosinda daler, ya’ni Mir Alisher aslahallohu shonahukim, taxallusi Navoiyg’a mashhurdurur va ash’orida bu taxallusi mastur — turk tilining o’lgan jasadiga Masih anfosi bila ruh kiyurdi va ul ruh topqonlarg’a turkiy oyin alfoz toru pudidin to’qulg’on hulla va harir kiydurdi. Va so’z gulistoninda navbahori tab’idin ravon oso yog’inlar bila rango-rang gullar ochti va nazm daryosig’a sahobi fikratidin ruhparvar qatralar bila gunogun durlar sochti. Har sinf she’r maydonig’akim, takovar surdi — ul kishvarni tig’i zabon bila o’z xittai tasarrufig’a kivurdi. Aning nazmi vasfida til qosir va bayon ojiz turur. Xotirg’a o’zining masnaviylaridin necha bayt kelurkim, bu aytiladurg’on ma’nida nazm qilib turur, va ul budur.
Masnaviy
Men ulmenki, to turki bedodidur,
Bu til birla to nazm bunyodidur.
Falak ko’rmadi men kibi nodire,
Nizomiy kibi nazm aro qodire.
Ne nazmi der ersam meni dardnok —
Ki, har lafzi bo’lg’ay aning durri pok.
Xudo yetkurur oncha sur’at manga —
Ki, bo’lmas bitiriga fursat manga.
Bu maydonda Firdavsiy ul gurd erur
Ki, gar kelsa Rustam javobin berur.
Raqam qildi farxunda «Shahnoma»ye
Ki, sindi javobida har xomae.
Musallam durur zohiran bu ishi
Ki, ma’razg’a kelmay durur har kishi.
Dedi o’z tili birla ul koni ganj
«Ki, si sol burdam ba «Shahnoma» ranj».
Ani derga bo’lsa qachon rag’batim,
Erur oncha haq lutfidin fursatim.
Ki har necha tab` o’lsa kohil saroy,
Bitigaymen o’ttuz yilin, o’ttuz oy.
Agar xossa ma’ni, gar iyhom erur,
Aning kunda yuz bayti halvom erur.
Ne «Shahnoma» kim «Xamsa»g’a ursam el,
Aning panjasi sori yetkursam el,
Umidim bukim, aylabon fathi bob,
Qo’lum bergay ul panjag’a tog’i tob.
O’ttuz yilki oni Nizomiy demish,
Qoshimda erur ikki-uch yilliq ish.
Qachon oni xaloyiqg’a ko’rguzgamen.
Demakni xaloyiqg’a ko’rguzgamen.
Ul vaqtki bu abyot aning tab’idin bosh urub erdi, el qoshida shoirona lof va moyai xomai gazof ko’runur erdi. Va alhaq chun bu humoyun fursatda va bu ro’z afzun davlatda «Xamsa» panjasig’a ilik urdi va aning itmomig’a jahd kelturdi.
Agarchi Shayx Nizomiy nazm ahlining ustodidur, o’z «Xamsa»sini mashhur budurkim, o’ttuz yilda takmil berib turur. Va Mir Xisravkim, «Xamsa» abyoti adadin o’ttuz mingdin o’n sekkiz mingga ixtisor qilib turur va shuhrati mundoq tururkim, olti-yetti yilda tugatib turur.
Bu fasohat maydonining safdari va balog’at beshasining g’azanfari bovujudi ulkim, ko’p afsonalarda dilpazir tafsirlar berdi va tab’ pisand islohlar qildi, bunyodining ibtidosidin savodining intihosigacha hamono ikki yildin o’tmadi va aytilg’on avqot hisobg’a kirsa, desa bo’lg’aykim, olti oyg’a yetmadikim, aning afsonalari ranginlig’in va abyoti sehr oyinlig’in va tarokibi matonatin va maoniysi latofatin mutolaa qilg’on kishi bilgay va mulohaza qilg’on kishi fahm qilg’ay. Yo’qkim, masnaviy uslubida, balkim har sinf nazmkim, arab fusahosi va ajam bulag’osi tazyin berub dururlar va tadvin qilib tururlar, bu ham borchag’a xoma surub durur va taarruz yetkurub tururkim, sharhi devonining fehristida mazkur va mastur turur. Ne devon, olloh, olloh, jungekim, sofiy alfozdin to’la gavhar bo’lg’ay va sipehr avroqikim, pok maoniydin mamlu axtar bo’lg’ay:
Dema devon g’amu dard ahlig’a ofat de oni,
Kuymaku sho»lai g’am birla qiyomat de oni.
Qaysi baytikim, ishq ahli jonig’a o’t urmas va qaysi mazmunikim hijron xayli jismin kuydurmas, balki kulin ko’kka sovurmas. Qaysi misraikim firoq jigar xunining bag’ri qonin tomizmas va qaysi lafzikim hijron darmondasi ashki seli bila sabru shikeb xaylin oqizmas. Nazm iqlimida qaysi berk qo’rg’ong’a kuch kelturdikim, eshigi aning yuziga ochilmadi va qaysi azim kishvarg’a tab’ cheriki bila turktoz soldikim, fath qilmadi.
Bu kun nazm arkonining rub’i maskunida qahramon ul turur va bu mamolik fathig’a sohibqiron ani desalar bo’lur.
Erur so’z mulkining kishvarsitoni,
Qayu kishvarsiton, xisravnishoni.
Dema xisrav nishonkim, qahramoni,
Erur gar chin desang, sohibqironi.
Bu yanglig’ g’aroyib osor va badoe’ shiorning xuruji bu davlatda zuhuri bu saltanatda bo’lg’onkim, haq subhonahu va taolo ani bu dargohi falak misol qullug’ining ozimi va bu zoti malak xisol maddohlarining nozimi qildi ham mujibi ko’p shukr turur.
Ruboiy
Yо rab, qayu shukringni ado qilg’aymen,
Ne til bila ani ibtido qilg’aymen?
Yuz jonim agar bo’lsa fido qilg’aymen,
Desamki, ado bo’ldi — xato qilg’aymen.
* * *
Yо rab, meni qullug’ung’a qodir ayla,
Gar yetsa balovu dard sobir ayla.
Yodingg’a tog’i ichimni zokir ayla,
In’omingg’a ham tilimni zokir ayla.
Husayn Boyqaro. Risola — Risolai Husayn Boyqaro by Khurshid Davron on Scribd
РИСОЛАНИНГ ҚЎЛЁЗМА МАТНИ БИЛАН ТАНИШИНГ
Risolai Sultan Husayn Boyqaro (Qo’Yazma) by Khurshid Davron on Scribd
Husayn Boyqaro. Devon by Khurshid Davron on Scribd
