Ўз ғазалларига тахмис боғлаш мумтоз адабиётимиз тарихида Алишер Навоийгача кузатилмаган. Навоийдан кейин эса бундай ҳолат баъзи шоирлар, хусусан Хива адабий муҳити ижодкорларида кўринади.

Дилнавоз ЮСУПОВА
АЛИШЕР НАВОИЙ ТАХМИСЛАРИ

Алишер Навоий йигитлик давридаёқ шоир сифатида катта шуҳрат қозонган. Шоирнинг ўзи ҳали расмий девон тартиб беришга улгурмай, унинг шеърлари киритилган икки девон: бири Машҳадда (“Илк девон”), бири Шерозда (“Оққуюнли ихлосмандлар девони”) мухлислар томонидан тузилиб, кўчирилганлиги ҳазрат Навоий шеърларига ҳамма даврларда, хусусан, ўз даврида ҳам юқори даражада эҳтиёж бўлганлигидан дарак беради. Адабиёт яратилибдики, ҳали жаҳон Алишер Навоийдек икки девони ихлосмандлари томонидан тартиб берилган иккинчи бир шоирни кўргани йўқ.

Алишер Навоий шеърияти жанрларга бойлиги билан ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Унинг туркий тилда яратган шеърлари 16 жанрда бўлиб, ушбу ижод намуналари том маънода шакл ва мазмун бирлигининг юксак намунаси ҳамдир. Ушбу 16 жанр орасида мухаммас алоҳида ўрин тутади. Чунки ўрганишлар натижасида маълум бўлдики, шоир ўз ғазалларига мухаммас боғлашдек янги анъанага асос солган экан.

“Хазойин ул-маоний” номли йирик куллиётдан шоирнинг 10 та мухаммаси ўрин олган. Маълумки, мухаммас арабча “бешлик” маъносини билдириб, ҳар банди беш мисрадан иборат шеър шакли ҳисобланади. Мухаммаслар яратилиш хусусиятига кўра 2 хил бўлади:

1) табъи худ, яъни мустақил мухаммас;
2) тахмис – ғазални бешлантириш асосида яратиладиган мухаммас.

Табъи худ мухаммасда барча мисралар бир шоирнинг ўзи томонидан яратилади. Бунда ижодкор ўзга шоир шеърини асос қилиб олмайди, балки ўзи мустақил равишда бешлик яратади. Тахмисда эса муаллиф ўзга шоир ёки баъзида (жуда кам ҳолларда) ўз ғазалини асос – замин қилиб олиб, шу мавзуни давом эттиргани ҳолда, вазн, қофия ва радифни сақлаб қолиб бешлик яратади. Бунда асос қилиб олинган ғазалдаги ҳар байтнинг юқори қисмига уч мисра қўшилади. Мақтаъ бандда тахмис боғлаётган шоирнинг тахаллуси ҳам келтирилади.

Қизиғи шундаки, Алишер Навоийнинг “Хазойин ул-маоний”га киритилган 10 мухаммасидан барчаси тахмис, яъни ғазални бешлантириш асосида вужудга келган мухаммас ҳисобланади. Буларнинг 3 таси “малик ул- калом” Лутфийга, қолган 7 таси эса шоирнинг ўз ғазаллари асосида яратилганлиги билан характерланади. Мумтоз адабиётимиз тарихида ижодкорнинг ўз ғазалига тахмис битиш ҳодисаси кам учрайди.

Аввало, Алишер Навоий ўзининг илк тахмисини қачон битган ва у кимнинг ғазалига боғланган, деган савол устида қисқача тўхталсак. Профессор Ҳамид Сулаймон томонидан тайёрланган ва шоирнинг дастлабки шеърлари киритилган “Илк девон”нинг фотонусха нашрида бир мухаммас мавжудлигини кўрамиз . Бу мухаммас девоннинг 137б – 138а саҳифаларидан ўрин олган бўлиб, мавлоно Лутфий ғазалига боғланган. Агар ушбу девоннинг 1465-1466 йилларда тузилганлигини ҳисобга олсак, Алишер Навоий ўзининг илк тахмисини 25 ёшига қадар яратиб бўлганлиги маълум бўлади. Мазкур тахмис қуйидаги банд билан бошланади:

Шарбати “юҳйил изом” эрни майи нобиндадур,
Сураи “вашшамс” тафсири юзи бобиндадур,
Шарҳи “мозоғулбасар” наргислари хобиндадур,
Лайлатул меърожнинг шарҳи сочи тобиндадур,
Қоба қавсайн иттиҳоди қоши меҳробиндадур.

Бунда ажратиб кўрсатилган мисралар Лутфий қаламига мансуб бўлиб, юқоридаги уч мисра Алишер Навоий томонидан битилган.

Ўзга шоир ғазалига тахмис боғлаш – бу гўё шу шоир билан ижодий ҳамкорлик ва муайян маънода адабий мусобақага киришишдир. Шунинг учун ҳам ижодкорлар, одатда, ўз тахмисларини маълум поэтик маҳоратга эга бўлганларидан кейин ярата бошлаганлар. Яна шуни унутмаслик керакки, бунда ғазал муаллифи билан унга тахмис боғлаётган муаллиф ўртасида муштарак дунёқараш, эстетик идеал ҳамоҳанглиги ва ғоявий яқинлик бўлиши зарур. Тахмис муаллифи ғазалда келтирилган фикрларни мантиқан ривожлантириб, уни ўз ижодий ғоялари билан шундай тўлдириши ва бойитиши керакки, натижада, вужудга келган шеър унга асос бўлган ғазал билан уйғунлашиб, бир муаллиф томонидан яратилгандек тасаввур уйғотсин.

Шу ўринда савол туғилади: Нега Алишер Навоий ўзининг илк тахмисини айнан Лутфийнинг шу ғазалига боғлади?

Саволга жавоб топиш учун Лутфий ғазалига эътибор қаратамиз. Ғазал қуйидаги байт билан бошланади:

Лайлатул меърожнинг шарҳи сочи тобиндадур,
Қоба қавсайн иттиҳоди қоши меҳробиндадур.

Матлаъдаёқ маълум бўладики, Лутфий ғазалининг лирик қаҳрамони гўзалликда тенгсиз ёр. Унинг тундек қора сочи замирига меърож кечасининг шарҳи яширинган, меҳробдек қоши эса қоба қавсайн – икки ёй оралиғидаги масофани ёдга солади. Бу ўринда мавлоно Лутфий ёр тасвири асносида пайғамбарнинг меърож тунида Холиқ ҳузурига кўтарилиши ва Яратган билан расул орасидаги масофа икки қош оралиғидек яқин бўлганлиги ҳодисасига ишора қилади. Ғазалнинг кейинги байтлари ҳам ёр гўзаллиги таърифи билан давом этиб, унинг ширин ва жонбахш лабидан салсабил (жаннат булоғи) саргардон, Хизр ва Исо Масиҳлар хижолатда эканлиги таъкидланади. Шу тариқа ғазал байтлари ёр таърифу тавсифи тарзида давом этади.

Алишер Навоийнинг мазкур ғазалга мурожаат қилиши ҳам тасодифий бўлмай, муайян асосларга эга. Навоий шу йиллари буюк сўз устаси Абдураҳмон Жомий билан танишган ва устози таъсирида ваҳдат ул-вужуд (бутун борлиқнинг ягоналиги) таълимотига қизиққан. Маълумки, Абдураҳмон Жомий ваҳдатул вужуд таълимотини нақшбандия тариқатига татбиқ қилади . Ундаги ғояга кўра, комил инсон – Яратганнинг бир зарраси сифатида ҳам ташқи, ҳам ички гўзалликлар мажмуидир. Комил инсон тимсолининг олий намунаси бўлган Пайғамбар (с.а.в)дан тортиб барча валий зотлар ҳам комил инсон тимсоли ҳисобланадилар. Лутфий ғазалида тавсифи келтирилган ёр муайян маънода комил инсон тимсолидир. Шу ўринда айтиш мумкинки, инсонни бутун “махлуқотларнинг тожи” сифатида улуғлаган Алишер Навоий “малик ул-калом”нинг ушбу ғазалидан таъсирланиши ва ундаги ғояни ривожлантириб, мазкур ғазалга тахмис боғлаши бежиз эмас эди. Навоий тахмиснинг биринчи бандида Лутфий ғазали матлаъсида келтирилган комил гўзаллик таърифига ҳамоҳанг тарзда иқтибос санъатидан фойдаланиб, ҳар бир мисрада Қуръон оятларидан жумла келтиради:

Шарбати “юҳйил изом” эрни майи нобиндадур,
Сураи “вашшамс” тафсири юзи бобиндадур,
Шарҳи “мозоғулбасар” наргислари хобиндадур…

Навоий талқинида ёрнинг лаби ўликларни тирилтирувчи тоза шарбат, Қуръони Каримдаги “Ваш шамс” сурасининг изоҳи унинг юзида акс этади, “кўз алданмади” оятининг шарҳи унинг кўзларида намоён. Бу таъриф Лутфий қаламидан тўкилган соч ва қош таърифлари билан бирлашиб, мукаммал гўзаллик тасвирининг ёрқин намунаси вужудга келганлигини кўрамиз.
Одатда, ғазалга тахмис боғланаётганда унинг бандлари сони ғазал байтларига мос ҳолга келтирилади. Лекин баъзан шоирнинг хоҳишига кўра, ғазалдаги айрим байтларга тахмис битилмаслиги, яъни улар қисқартирилиши мумкин. Айнан шу ҳолат юқоридаги тахмисда ҳам кузатилади. Тахмисга асос бўлган Лутфий ғазали, аслида, ҳажман 7 байтдан иборат. Аммо тахмис боғланганда унинг икки байти қисқартирилиб, 5 банд ҳолига келтирилган. Хусусан, қуйидаги икки байт Навоий тахмисида учрамайди:

Хомаи қудрат-ла битганда не мусҳафдур юзи
Ким, малоҳат ояти мажмуъ анинг бобиндадур…

Кўзлари ҳар гўша уйқудин қўпорур фитналар,
Турфа махмуреки чандон фитналар хобиндадур.

Бунинг бир неча сабаблари бор. Юқоридаги икки байтга эътибор қаратсак, уларда юз ва кўз тасвирини кўрамиз. Биринчи байтда ёр юзи қудрат қалами ила битилган Мусҳаф, яъни Қуръонга нисбат берилса, иккинчи байтда унинг кўзлари уйқуда ҳам фитна қўзғотувчи махмур (маст)га ўхшатилмоқда. Алишер Навоий ўз тахмисининг биринчи бандидаёқ юз ва кўз тасвирининг мукаммал тарздаги баёнини бериб бўлганлиги учун уни яна такрорлашга эҳтиёж қолмаяпти ва ўз-ўзидан энди бу икки байт мазмун жиҳатидан тахмис учун ортиқча эканлиги сезилади. Яна бир сабаб қофия талаби билан боғлиқ. Тушириб қолдирилган байтлардаги қофияларга эътибор қаратсак, улар “бобиндадур” ва “хобиндадур” тарзида эканлигини кўрамиз. Алишер Навоий тахмиснинг матлаъ бандидаёқ ушбу қофиялардан фойдаланганлиги учун уларни такрор ҳолда қўллашни истамаган ва шу тарзда тахмис 5 банд ҳолатига келган.

Филология фанлари доктори Афтондил Эркинов фанга маълум қилган ва шоирнинг мухлислари тузган иккинчи девони ҳисобланадиган “Оққуюнли ихлосмандлар девони” таркибида 3 мухаммас мавжуд. Уларнинг барчаси Лутфий ғазалларига боғланган. Мазкур девоннинг 1471 йилда тузилганлиги 30 ёшли шоирнинг дастлабки тахмислари фақатгина устози Лутфий ғазаллари асосида яратилаётганлигини билдиради. Девондан ўрин олган кейинги тахмислар қуйидаги банд билан бошланади:

2-тахмис:
Маснади ҳусн узра токим кўрмишам ул шоҳни,
Тийра айлабмен фиғондин нилгун хиргоҳни,
Эй сабо, арз айла ногаҳ кўрсанг ул дилхоҳни,
Кўктадур ҳар дам фиғоним кўргали сен моҳни.
Даъвии меҳрингга тонуқ тортадурмен оҳни.

3-тахмис:
Ҳалқайи зулфунгда кўнглум бўлғали ғам маҳрами,
Ул қора қайғу билан савдода чун ортар ғами.
Дер санга девонаву шайдолиғидин ҳар даме,
Эй сочинг шайдо кўнгулларнинг саводи аъзами,
Ҳалқа-ҳалқа руҳнинг сарманзилидур ҳар хами.

Ёш Навоийнинг дастлабки мухаммасларини “малик ул-калом” ғазалларига боғлаётганлиги бежиз бўлмай, бу ҳолатни Лутфийнинг Навоийгача бўлган туркий адабиётда тутган юксак мақоми, унинг бадиий жиҳатдан мукаммал шеърияти билан изоҳлаш мумкин. Алишер Навоий “Муҳокамат ул-луғатайн”да туркий шеъриятда ўзидан аввал етишиб чиққан бир неча шоирларни тилга олиб, шундай ёзади: “Саккокий ва Ҳайдар Хоразмий ва Атоий ва Муқимий ва Яқиний ва Амирий ва Гадоий… Ва форсий мазкур бўлғон шуаро (таъкид бизники – Д.Ю.) муқобаласида киши пайдо бўлмади, бир мавлоно Лутфийдин ўзгаким, бир неча матлаълари борким, табъ аҳли қошида ўқуса бўлур…”

Алишер Навоий бу ўринда туркигўй шоирлар орасида форсий адабиётдаги Хоқоний, Авҳауддин Анварий, Камол Исмоил, Заҳир Форёбий, Салмон Соважийдек қасиданавислар; Абулқосим Фирдавсий, Низомий Ганжавий ва Хусрав Деҳлавийдек маснавий усталари; Саъдий Шерозий ва Ҳофиз Шерозий каби ғазалнавис шоирлар етишиб чиқмаганлигига эътиборини қаратиб, туркий шоирлардан фақат Лутфийгина улар билан шеърий мусобақага киришиш салоҳиятига эга бўлганлигини таъкидлаяпти. Алишер Навоийнинг ўттиз ёшгача бўлган даврда яратган тахмислари айнан Лутфий ғазалларига битилганлиги бу фикрни асослайди.

Алишер Навоийнинг илк расмий девони “Бадоеъ ул-бидоя” 1470-1480 йиллар оралиғида Султон Ҳусайн Бойқаронинг таклифи билан тузилган. Мазкур девон таркибига 5 мухаммас киритилган бўлиб, уларнинг дастлабки учтаси юқорида келтириб ўтганимиз – Лутфий ғазалларига битилган.

Аммо кейинги икки тахмисни шоир айнан ўз ғазалларига боғлаганлиги масаланинг эътиборли жиҳати ҳисобланиб, бу алоҳида таҳлил қилиниши лозим бўлган нуқтадир. Диққатимизни девондаги “Жудо” радифли мухаммасга қаратсак. Тахмис қуйидаги банд билан бошланади:

Оҳким, воламен ул сарви хиромондин жудо,
Кўзларим гирёндур ул гулбарги хандондин жудо,
Бенаводур жон доғи ул ҳури ризвондин жудо,
Не наво соз айлагай булбул гулистондин жудо,
Айламас тўти такаллум шаккаристондин жудо.

Агар “Бадоеъ ул-бидоя” таркиби ўрганиб чиқилса, мазкур тахмисга асос бўлган ғазал айнан шу девоннинг ўзида – 52-ўринда келаётганлигини кўриш мумкин. Демак, шоир мана шу ўриндан бошлаб, ўз қаламига мансуб ғазалларга тахмис боғлашга киришяпти. Яна ҳам эътиборни тортадиган жиҳати, тахмисга асос бўлган ғазал мухлислар томонидан тартиб берилган “Илк девон”да (19-б саҳифа) ҳам учрайди. Демак, кўриняптики, бу ғазал шоирнинг 25 ёшгача бўлган даврида яратилган ва кейинроқ, “Бадоеъ ул-бидоя” таркибига ҳам киритилган. Маълум бўляптики, шоир ўзининг йигитлик даврида битган ғазалига алоҳида эътибор билан қараяпти. Уни дастлабки расмий девонига ҳам киритиб, яна тахмис боғлаш учун ҳам танлаб оляпти. Бундан кўриш мумкинки, Алишер Навоий ўзининг ёшлик лирикасига мансуб ғазали мавзусига орадан вақт ўтгач яна қайтишга эҳтиёж сезган ва шу тариқа бу ғазалини мухаммас ҳолига келтирган. Мазкур тахмис таркибини кузатадиган бўлсак, ундаги баъзи ўринлар ғазал матнидан бир оз фарқланишини кузатамиз. Хусусан, мазмун талабига кўра, ғазалдаги тўртинчи ва бешинчи байтларнинг ўрни алмашган. Шунингдек, бешинчи байтдаги “гардун” сўзи қофия имкониятига қараб тахмис таркибида “даврон” сўзи билан алмаштирилган. Натижада, шоир “гардун” сўзининг ўрнига “жонон”, “жон”, “ҳижрон” сўзлари билан қофиядош бўлиш имконига эга бўлган “даврон” сўзидан фойдаланган. Ғазал байтини тахмис мисралари билан қиёсласак:

Ғазал байти:

Ҳажр ўлумдин талх эмиш, мундин сўнг, эй гардун, мени
Айлагил жондин жудо, қилғунча жонондин жудо.

Энди бу байт тахмис таркибида қандай ҳолатда қўлланилганлигини кўрамиз:

Қилғали маҳрум жоми васлдин жонон мени,
Талхком этмиш тириклик бодасидин жон мени,
Ҳа замоне ўлтурур ғам заҳридин ҳижрон мени
Ҳажр ўлумдин талх эмиш, мундин сўнг, эй даврон, мени
Айлагил жондин жудо, қилғунча жонондин жудо.

“Бадоеъ ул-бидоя”даги “Оқибат” радифли тахмисга асос бўлган ғазал ҳам айнан шу девон таркибида 82-ўринда учрайди. Қолган тахмисларни ҳам ўрганиш натижалари шуни кўрсатдики, 7 тахмисдан олтитасига асос бўлган ғазаллар шоирнинг ёшлик ва йигитлик даврларида яратилган бўлиб, улар “Хазойин ул-маоний”нинг муайян девонидан ўрин олиш билан бирга ундан илгариги девонлар таркибида ҳам учрайди. Хусусан, уларнинг биттаси “Илк девон”га, иккитаси “Бадоеъ ул-бидоя”, учтаси “Наводир ун-ниҳоя”га киритилганлигини кузатиш мумкин.

Навоий тахмисларининг “Хазойин ул-маоний”да жойлашиш ўрнини қуйидаги жадвалда кўриш мумкин:

Мухаммас “Ғаройиб ус-сиғар” “Наводир уш-шабоб” “Бадоеъ ул-васат” “Фавойид ул-кибар”
Лутфийга тахмис 1 1 1 0
Ўз ғазалларига тахмис 2 2 1 2
Жами 3 3 2 2

Шу ўринда яна савол туғилади: нима учун Алишер Навоий маълум бир ёшдан сўнг ўз тахмисларини бошқа шоирларнинг ғазалларига боғламай, ўзининг ғазаллари асосида мухаммас битишни маъқул кўряпти?

Маълумки, Алишер Навоий сўзга, хусусан, шеърга юксак талабчанлик билан ёндашган. У ҳар бир жанрнинг қонун-қоидаларини чуқур билгани ҳолда мухаммас жанрига ҳам ижодкор ғояларининг ифодаси сифатида қараган. Алишер Навоий танлаган ғазалда буюк шоирнинг дарду дунёси, албатта, акс этиши шарт эди. Эҳтимол, Алишер Навоий муайян бир ижодий салоҳиятга етишгандан сўнг туркий адабиётда мана шундай шеър намунасига дуч келмагандир, бошқа шоирларнинг байтларида ўз оламининг акс-садосини ҳис этмагандир?! Бу эса бадиий диди юксак бўлган Алишер Навоийнинг ўз ғазалларига тахмис боғлашига олиб келган бўлиши мумкин. Қолаверса, шоир, юқорида кўрганимиздек, “Мажолис ун-нафоис”да туркий тилда ижод қилган Атойи, Гадоий, Саккокий каби йирик шоирлар ҳақида тўхталгани ҳолда фақат Лутфий ғазалларини тахмис битишга муносиб кўрмоқда.

Шу ўринда яна қуйидагича саволлар пайдо бўлиши табиий: мумтоз адабиётимизда ўз ғазалларига тахмис боғлаш ҳодисаси Алишер Навоийгача мавжудмиди? Бу ҳолат Алишер Навоийдан кейин қай даражада давом этди?

Ўз ғазалларига тахмис боғлаш мумтоз адабиётимиз тарихида Алишер Навоийгача кузатилмаган. Навоийдан кейин эса бундай ҳолат баъзи шоирлар, хусусан Хива адабий муҳити ижодкорларида кўринади. Муҳаммад Раҳимхон Феруз давридаги XIX аср Хива адабий муҳитида темурийлар ва Алишер Навоий ижодига қизиқиш ва эҳтиром юксак даражада бўлиб, Ферузшоҳ ўз фаолияти давомида Султон Ҳусайн Бойқарога тақлид қилишга уринган ва Алишер Навоий сингари ўз ғазалларининг аксариятига ўзи тахмис боғлаган . Худди шу муҳитнинг яна бир йирик вакили Муҳаммад Ризо Огаҳий ҳам Алишер Навоий, Фузулий каби улуғ сўз усталарига мухаммас боғлагани ҳолда ўзининг ўнта ғазалини бешлантириб, тахмис ҳолига келтирган .

Хулоса сифатида айтиш мумкинки, Алишер Навоий ёшлик ва йигитлик чоғларида туркий шоирлардан Лутфий ижодига юксак эҳтиром билан қараган ва туркигўй шоирлар орасидан айнан Лутфий ғазалларига 3 мухаммас боғлаган. Кейинчалик (ўттиз ёшдан кейин) ёзган тахмисларига эса ўз ғазалларини асос қилиб олган. Тахмис учун танланган ғазалларнинг деярли барчаси шоирнинг ёшлик ва йигитлик даврида яратилган бўлиб, уларнинг “Илк девон”, “Бадоеъ ул-бидоя” ҳамда “Навоир ун-ниҳоя”да учраши бу фикрни исботлайди. Демак, шоир ўзининг ёшлик ва йигитлик чоғидаги ижодига алоҳида эътибор билан қараган ва бу даврда ёзган ғазалларига ўз ижоди жараёнида қайта-қайта мурожаат этиб турган. Шоир муайян мавзуга доир ғазал ёзар экан, орадан вақт ўтиб, шу мавзуга қайтишга эҳтиёж сезган ва шу тариқа ўз ғазалларини мухаммас ҳолига келтирган бўлиши мумкин. Алишер Навоий ўз ғазалига тахмис боғлаш натижасида мумтоз адабиётимизда мавжуд анъаналарга янгича руҳ бахш этиб, ўзининг новаторлик салоҳиятини намоён этган. Шоир тахмис боғлаш учун ўз ғазалларини танлар экан, улардаги руҳнинг ёшликка хос жўшқин ва шиддаткор эканлигига алоҳида эътибор қаратган. Натижада, биз мазкур тахмисларни ўқир эканмиз, ёши улғайиб бораётган Навоийнинг ички дунёси ва навқирон Алишернинг қайноқ ҳиссиётлари санъаткорона уйғунлашганига гувоҳ бўламиз.

Ижод – сирли жараён. Юксак санъат намунаси бўла оладиган ижодий асарларнинг яратилиши мухлислар учун ҳамиша қизиқ бўлиб келган. Мазкур хулосалардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, Алишер Навоий мухаммасларининг яратилиш хусусиятларини тадқиқ қилиш шоирнинг ижод ва илҳом ҳиссиётлари билан боғлиқ тасаввурларни аниқлаштиришга ёрдам беради.

Dilnavoz YUSUPOVA
ALISHER NAVOIY TAXMISLARI

Alisher Navoiy yigitlik davridayoq shoir sifatida katta shuhrat qozongan. Shoirning o’zi hali rasmiy devon tartib berishga ulgurmay, uning she’rlari kiritilgan ikki devon: biri Mashhadda (“Ilk devon”), biri Sherozda (“Oqquyunli ixlosmandlar devoni”) muxlislar tomonidan tuzilib, ko’chirilganligi hazrat Navoiy she’rlariga hamma davrlarda, xususan, o’z davrida ham yuqori darajada ehtiyoj bo’lganligidan darak beradi. Adabiyot yaratilibdiki, hali jahon Alisher Navoiydek ikki devoni ixlosmandlari tomonidan tartib berilgan ikkinchi bir shoirni ko’rgani yo’q.

Alisher Navoiy she’riyati janrlarga boyligi bilan ham alohida ahamiyat kasb etadi. Uning turkiy tilda yaratgan she’rlari 16 janrda bo’lib, ushbu ijod namunalari tom ma’noda shakl va mazmun birligining yuksak namunasi hamdir. Ushbu 16 janr orasida muxammas alohida o’rin tutadi. Chunki o’rganishlar natijasida ma’lum bo’ldiki, shoir o’z g’azallariga muxammas bog’lashdek yangi an’anaga asos solgan ekan.

“Xazoyin ul-maoniy” nomli yirik kulliyotdan shoirning 10 ta muxammasi o’rin olgan. Ma’lumki, muxammas arabcha “beshlik” ma’nosini bildirib, har bandi besh misradan iborat she’r shakli hisoblanadi. Muxammaslar yaratilish xususiyatiga ko’ra 2 xil bo’ladi:

1) tab’i xud, ya’ni mustaqil muxammas;
2) taxmis – g’azalni beshlantirish asosida yaratiladigan muxammas.

Tab’i xud muxammasda barcha misralar bir shoirning o’zi tomonidan yaratiladi. Bunda ijodkor o’zga shoir she’rini asos qilib olmaydi, balki o’zi mustaqil ravishda beshlik yaratadi. Taxmisda esa muallif o’zga shoir yoki ba’zida (juda kam hollarda) o’z g’azalini asos – zamin qilib olib, shu mavzuni davom ettirgani holda, vazn, qofiya va radifni saqlab qolib beshlik yaratadi. Bunda asos qilib olingan g’azaldagi har baytning yuqori qismiga uch misra qo’shiladi. Maqta’ bandda taxmis bog’layotgan shoirning taxallusi ham keltiriladi.

Qizig’i shundaki, Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy”ga kiritilgan 10 muxammasidan barchasi taxmis, ya’ni g’azalni beshlantirish asosida vujudga kelgan muxammas hisoblanadi. Bularning 3 tasi “malik ul- kalom” Lutfiyga, qolgan 7 tasi esa shoirning o’z g’azallari asosida yaratilganligi bilan xarakterlanadi. Mumtoz adabiyotimiz tarixida ijodkorning o’z g’azaliga taxmis bitish hodisasi kam uchraydi.

Avvalo, Alisher Navoiy o’zining ilk taxmisini qachon bitgan va u kimning g’azaliga bog’langan, degan savol ustida qisqacha to’xtalsak. Professor Hamid Sulaymon tomonidan tayyorlangan va shoirning dastlabki she’rlari kiritilgan “Ilk devon”ning fotonusxa nashrida bir muxammas mavjudligini ko’ramiz . Bu muxammas devonning 137b – 138a sahifalaridan o’rin olgan bo’lib, mavlono Lutfiy g’azaliga bog’langan. Agar ushbu devonning 1465-1466 yillarda tuzilganligini hisobga olsak, Alisher Navoiy o’zining ilk taxmisini 25 yoshiga qadar yaratib bo’lganligi ma’lum bo’ladi. Mazkur taxmis quyidagi band bilan boshlanadi:

Sharbati “yuhyil izom” erni mayi nobindadur,
Surai “vashshams” tafsiri yuzi bobindadur,
Sharhi “mozog’ulbasar” nargislari xobindadur,
Laylatul me’rojning sharhi sochi tobindadur,
Qoba qavsayn ittihodi qoshi mehrobindadur.

Bunda ajratib ko’rsatilgan misralar Lutfiy qalamiga mansub bo’lib, yuqoridagi uch misra Alisher Navoiy tomonidan bitilgan.

O’zga shoir g’azaliga taxmis bog’lash – bu go’yo shu shoir bilan ijodiy hamkorlik va muayyan ma’noda adabiy musobaqaga kirishishdir. Shuning uchun ham ijodkorlar, odatda, o’z taxmislarini ma’lum poetik mahoratga ega bo’lganlaridan keyin yarata boshlaganlar. Yana shuni unutmaslik kerakki, bunda g’azal muallifi bilan unga taxmis bog’layotgan muallif o’rtasida mushtarak dunyoqarash, estetik ideal hamohangligi va g’oyaviy yaqinlik bo’lishi zarur. Taxmis muallifi g’azalda keltirilgan fikrlarni mantiqan rivojlantirib, uni o’z ijodiy g’oyalari bilan shunday to’ldirishi va boyitishi kerakki, natijada, vujudga kelgan she’r unga asos bo’lgan g’azal bilan uyg’unlashib, bir muallif tomonidan yaratilgandek tasavvur uyg’otsin.

Shu o’rinda savol tug’iladi: Nega Alisher Navoiy o’zining ilk taxmisini aynan Lutfiyning shu g’azaliga bog’ladi?

Savolga javob topish uchun Lutfiy g’azaliga e’tibor qaratamiz. G’azal quyidagi bayt bilan boshlanadi:

Laylatul me’rojning sharhi sochi tobindadur,
Qoba qavsayn ittihodi qoshi mehrobindadur.

Matla’dayoq ma’lum bo’ladiki, Lutfiy g’azalining lirik qahramoni go’zallikda tengsiz yor. Uning tundek qora sochi zamiriga me’roj kechasining sharhi yashiringan, mehrobdek qoshi esa qoba qavsayn – ikki yoy oralig’idagi masofani yodga soladi. Bu o’rinda mavlono Lutfiy yor tasviri asnosida payg’ambarning me’roj tunida Xoliq huzuriga ko’tarilishi va Yaratgan bilan rasul orasidagi masofa ikki qosh oralig’idek yaqin bo’lganligi hodisasiga ishora qiladi. G’azalning keyingi baytlari ham yor go’zalligi ta’rifi bilan davom etib, uning shirin va jonbaxsh labidan salsabil (jannat bulog’i) sargardon, Xizr va Iso Masihlar xijolatda ekanligi ta’kidlanadi. Shu tariqa g’azal baytlari yor ta’rifu tavsifi tarzida davom etadi.

Alisher Navoiyning mazkur g’azalga murojaat qilishi ham tasodifiy bo’lmay, muayyan asoslarga ega. Navoiy shu yillari buyuk so’z ustasi Abdurahmon Jomiy bilan tanishgan va ustozi ta’sirida vahdat ul-vujud (butun borliqning yagonaligi) ta’limotiga qiziqqan. Ma’lumki, Abdurahmon Jomiy vahdatul vujud ta’limotini naqshbandiya tariqatiga tatbiq qiladi . Undagi g’oyaga ko’ra, komil inson – Yaratganning bir zarrasi sifatida ham tashqi, ham ichki go’zalliklar majmuidir. Komil inson timsolining oliy namunasi bo’lgan Payg’ambar (s.a.v)dan tortib barcha valiy zotlar ham komil inson timsoli hisoblanadilar. Lutfiy g’azalida tavsifi keltirilgan yor muayyan ma’noda komil inson timsolidir. Shu o’rinda aytish mumkinki, insonni butun “maxluqotlarning toji” sifatida ulug’lagan Alisher Navoiy “malik ul-kalom”ning ushbu g’azalidan ta’sirlanishi va undagi g’oyani rivojlantirib, mazkur g’azalga taxmis bog’lashi bejiz emas edi. Navoiy taxmisning birinchi bandida Lutfiy g’azali matla’sida keltirilgan komil go’zallik ta’rifiga hamohang tarzda iqtibos san’atidan foydalanib, har bir misrada Qur’on oyatlaridan jumla keltiradi:

Sharbati “yuhyil izom” erni mayi nobindadur,
Surai “vashshams” tafsiri yuzi bobindadur,
Sharhi “mozog’ulbasar” nargislari xobindadur…

Navoiy talqinida yorning labi o’liklarni tiriltiruvchi toza sharbat, Qur’oni Karimdagi “Vash shams” surasining izohi uning yuzida aks etadi, “ko’z aldanmadi” oyatining sharhi uning ko’zlarida namoyon. Bu ta’rif Lutfiy qalamidan to’kilgan soch va qosh ta’riflari bilan birlashib, mukammal go’zallik tasvirining yorqin namunasi vujudga kelganligini ko’ramiz.

Odatda, g’azalga taxmis bog’lanayotganda uning bandlari soni g’azal baytlariga mos holga keltiriladi. Lekin ba’zan shoirning xohishiga ko’ra, g’azaldagi ayrim baytlarga taxmis bitilmasligi, ya’ni ular qisqartirilishi mumkin. Aynan shu holat yuqoridagi taxmisda ham kuzatiladi. Taxmisga asos bo’lgan Lutfiy g’azali, aslida, hajman 7 baytdan iborat. Ammo taxmis bog’langanda uning ikki bayti qisqartirilib, 5 band holiga keltirilgan. Xususan, quyidagi ikki bayt Navoiy taxmisida uchramaydi:

Xomai qudrat-la bitganda ne mus’hafdur yuzi
Kim, malohat oyati majmu’ aning bobindadur…

Ko’zlari har go’sha uyqudin qo’porur fitnalar,
Turfa maxmureki chandon fitnalar xobindadur.

Buning bir necha sabablari bor. Yuqoridagi ikki baytga e’tibor qaratsak, ularda yuz va ko’z tasvirini ko’ramiz. Birinchi baytda yor yuzi qudrat qalami ila bitilgan Mus’haf, ya’ni Qur’onga nisbat berilsa, ikkinchi baytda uning ko’zlari uyquda ham fitna qo’zg’otuvchi maxmur (mast)ga o’xshatilmoqda. Alisher Navoiy o’z taxmisining birinchi bandidayoq yuz va ko’z tasvirining mukammal tarzdagi bayonini berib bo’lganligi uchun uni yana takrorlashga ehtiyoj qolmayapti va o’z-o’zidan endi bu ikki bayt mazmun jihatidan taxmis uchun ortiqcha ekanligi seziladi. Yana bir sabab qofiya talabi bilan bog’liq. Tushirib qoldirilgan baytlardagi qofiyalarga e’tibor qaratsak, ular “bobindadur” va “xobindadur” tarzida ekanligini ko’ramiz. Alisher Navoiy taxmisning matla’ bandidayoq ushbu qofiyalardan foydalanganligi uchun ularni takror holda qo’llashni istamagan va shu tarzda taxmis 5 band holatiga kelgan.

Filologiya fanlari doktori Aftondil Erkinov fanga ma’lum qilgan va shoirning muxlislari tuzgan ikkinchi devoni hisoblanadigan “Oqquyunli ixlosmandlar devoni” tarkibida 3 muxammas mavjud. Ularning barchasi Lutfiy g’azallariga bog’langan. Mazkur devonning 1471 yilda tuzilganligi 30 yoshli shoirning dastlabki taxmislari faqatgina ustozi Lutfiy g’azallari asosida yaratilayotganligini bildiradi. Devondan o’rin olgan keyingi taxmislar quyidagi band bilan boshlanadi:

2-taxmis:
Masnadi husn uzra tokim ko’rmisham ul shohni,
Tiyra aylabmen fig’ondin nilgun xirgohni,
Ey sabo, arz ayla nogah ko’rsang ul dilxohni,
Ko’ktadur har dam fig’onim ko’rgali sen mohni.
Da’vii mehringga tonuq tortadurmen ohni.

3-taxmis:
Halqayi zulfungda ko’nglum bo’lg’ali g’am mahrami,
Ul qora qayg’u bilan savdoda chun ortar g’ami.
Der sanga devonavu shaydolig’idin har dame,
Ey soching shaydo ko’ngullarning savodi a’zami,
Halqa-halqa ruhning sarmanzilidur har xami.

Yosh Navoiyning dastlabki muxammaslarini “malik ul-kalom” g’azallariga bog’layotganligi bejiz bo’lmay, bu holatni Lutfiyning Navoiygacha bo’lgan turkiy adabiyotda tutgan yuksak maqomi, uning badiiy jihatdan mukammal she’riyati bilan izohlash mumkin. Alisher Navoiy “Muhokamat ul-lug’atayn”da turkiy she’riyatda o’zidan avval yetishib chiqqan bir necha shoirlarni tilga olib, shunday yozadi: “Sakkokiy va Haydar Xorazmiy va Atoiy va Muqimiy va Yaqiniy va Amiriy va Gadoiy… Va forsiy mazkur bo’lg’on shuaro (ta’kid bizniki – D.YU.) muqobalasida kishi paydo bo’lmadi, bir mavlono Lutfiydin o’zgakim, bir necha matla’lari borkim, tab’ ahli qoshida o’qusa bo’lur…”

Alisher Navoiy bu o’rinda turkigo’y shoirlar orasida forsiy adabiyotdagi Xoqoniy, Avhauddin Anvariy, Kamol Ismoil, Zahir Foryobiy, Salmon Sovajiydek qasidanavislar; Abulqosim Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviydek masnaviy ustalari; Sa’diy Sheroziy va Hofiz Sheroziy kabi g’azalnavis shoirlar yetishib chiqmaganligiga e’tiborini qaratib, turkiy shoirlardan faqat Lutfiygina ular bilan she’riy musobaqaga kirishish salohiyatiga ega bo’lganligini ta’kidlayapti. Alisher Navoiyning o’ttiz yoshgacha bo’lgan davrda yaratgan taxmislari aynan Lutfiy g’azallariga bitilganligi bu fikrni asoslaydi.

Alisher Navoiyning ilk rasmiy devoni “Badoe’ ul-bidoya” 1470-1480 yillar oralig’ida Sulton Husayn Boyqaroning taklifi bilan tuzilgan. Mazkur devon tarkibiga 5 muxammas kiritilgan bo’lib, ularning dastlabki uchtasi yuqorida keltirib o’tganimiz – Lutfiy g’azallariga bitilgan.

Ammo keyingi ikki taxmisni shoir aynan o’z g’azallariga bog’laganligi masalaning e’tiborli jihati hisoblanib, bu alohida tahlil qilinishi lozim bo’lgan nuqtadir. Diqqatimizni devondagi “Judo” radifli muxammasga qaratsak. Taxmis quyidagi band bilan boshlanadi:

Ohkim, volamen ul sarvi xiromondin judo,
Ko’zlarim giryondur ul gulbargi xandondin judo,
Benavodur jon dog’i ul huri rizvondin judo,
Ne navo soz aylagay bulbul gulistondin judo,
Aylamas to’ti takallum shakkaristondin judo.

Agar “Badoe’ ul-bidoya” tarkibi o’rganib chiqilsa, mazkur taxmisga asos bo’lgan g’azal aynan shu devonning o’zida – 52-o’rinda kelayotganligini ko’rish mumkin. Demak, shoir mana shu o’rindan boshlab, o’z qalamiga mansub g’azallarga taxmis bog’lashga kirishyapti. Yana ham e’tiborni tortadigan jihati, taxmisga asos bo’lgan g’azal muxlislar tomonidan tartib berilgan “Ilk devon”da (19-b sahifa) ham uchraydi. Demak, ko’rinyaptiki, bu g’azal shoirning 25 yoshgacha bo’lgan davrida yaratilgan va keyinroq, “Badoe’ ul-bidoya” tarkibiga ham kiritilgan. Ma’lum bo’lyaptiki, shoir o’zining yigitlik davrida bitgan g’azaliga alohida e’tibor bilan qarayapti. Uni dastlabki rasmiy devoniga ham kiritib, yana taxmis bog’lash uchun ham tanlab olyapti. Bundan ko’rish mumkinki, Alisher Navoiy o’zining yoshlik lirikasiga mansub g’azali mavzusiga oradan vaqt o’tgach yana qaytishga ehtiyoj sezgan va shu tariqa bu g’azalini muxammas holiga keltirgan. Mazkur taxmis tarkibini kuzatadigan bo’lsak, undagi ba’zi o’rinlar g’azal matnidan bir oz farqlanishini kuzatamiz. Xususan, mazmun talabiga ko’ra, g’azaldagi to’rtinchi va beshinchi baytlarning o’rni almashgan. Shuningdek, beshinchi baytdagi “gardun” so’zi qofiya imkoniyatiga qarab taxmis tarkibida “davron” so’zi bilan almashtirilgan. Natijada, shoir “gardun” so’zining o’rniga “jonon”, “jon”, “hijron” so’zlari bilan qofiyadosh bo’lish imkoniga ega bo’lgan “davron” so’zidan foydalangan. G’azal baytini taxmis misralari bilan qiyoslasak:

G’azal bayti:

Hajr o’lumdin talx emish, mundin so’ng, ey gardun, meni
Aylagil jondin judo, qilg’uncha jonondin judo.

Endi bu bayt taxmis tarkibida qanday holatda qo’llanilganligini ko’ramiz:

Qilg’ali mahrum jomi vasldin jonon meni,
Talxkom etmish tiriklik bodasidin jon meni,
Ha zamone o’lturur g’am zahridin hijron meni
Hajr o’lumdin talx emish, mundin so’ng, ey davron, meni
Aylagil jondin judo, qilg’uncha jonondin judo.

“Badoe’ ul-bidoya”dagi “Oqibat” radifli taxmisga asos bo’lgan g’azal ham aynan shu devon tarkibida 82-o’rinda uchraydi. Qolgan taxmislarni ham o’rganish natijalari shuni ko’rsatdiki, 7 taxmisdan oltitasiga asos bo’lgan g’azallar shoirning yoshlik va yigitlik davrlarida yaratilgan bo’lib, ular “Xazoyin ul-maoniy”ning muayyan devonidan o’rin olish bilan birga undan ilgarigi devonlar tarkibida ham uchraydi. Xususan, ularning bittasi “Ilk devon”ga, ikkitasi “Badoe’ ul-bidoya”, uchtasi “Navodir un-nihoya”ga kiritilganligini kuzatish mumkin.
Navoiy taxmislarining “Xazoyin ul-maoniy”da joylashish o’rnini quyidagi jadvalda ko’rish mumkin:

Muxammas “G’aroyib us-sig’ar” “Navodir ush-shabob” “Badoe’ ul-vasat” “Favoyid ul-kibar”
Lutfiyga taxmis 1 1 1 0
O’z g’azallariga taxmis 2 2 1 2
Jami 3 3 2 2

Shu o’rinda yana savol tug’iladi: nima uchun Alisher Navoiy ma’lum bir yoshdan so’ng o’z taxmislarini boshqa shoirlarning g’azallariga bog’lamay, o’zining g’azallari asosida muxammas bitishni ma’qul ko’ryapti?

Ma’lumki, Alisher Navoiy so’zga, xususan, she’rga yuksak talabchanlik bilan yondashgan. U har bir janrning qonun-qoidalarini chuqur bilgani holda muxammas janriga ham ijodkor g’oyalarining ifodasi sifatida qaragan. Alisher Navoiy tanlagan g’azalda buyuk shoirning dardu dunyosi, albatta, aks etishi shart edi. Ehtimol, Alisher Navoiy muayyan bir ijodiy salohiyatga yetishgandan so’ng turkiy adabiyotda mana shunday she’r namunasiga duch kelmagandir, boshqa shoirlarning baytlarida o’z olamining aks-sadosini his etmagandir?! Bu esa badiiy didi yuksak bo’lgan Alisher Navoiyning o’z g’azallariga taxmis bog’lashiga olib kelgan bo’lishi mumkin. Qolaversa, shoir, yuqorida ko’rganimizdek, “Majolis un-nafois”da turkiy tilda ijod qilgan Atoyi, Gadoiy, Sakkokiy kabi yirik shoirlar haqida to’xtalgani holda faqat Lutfiy g’azallarini taxmis bitishga munosib ko’rmoqda.

Shu o’rinda yana quyidagicha savollar paydo bo’lishi tabiiy: mumtoz adabiyotimizda o’z g’azallariga taxmis bog’lash hodisasi Alisher Navoiygacha mavjudmidi? Bu holat Alisher Navoiydan keyin qay darajada davom etdi?

O’z g’azallariga taxmis bog’lash mumtoz adabiyotimiz tarixida Alisher Navoiygacha kuzatilmagan. Navoiydan keyin esa bunday holat ba’zi shoirlar, xususan Xiva adabiy muhiti ijodkorlarida ko’rinadi. Muhammad Rahimxon Feruz davridagi XIX asr Xiva adabiy muhitida temuriylar va Alisher Navoiy ijodiga qiziqish va ehtirom yuksak darajada bo’lib, Feruzshoh o’z faoliyati davomida Sulton Husayn Boyqaroga taqlid qilishga uringan va Alisher Navoiy singari o’z g’azallarining aksariyatiga o’zi taxmis bog’lagan . Xuddi shu muhitning yana bir yirik vakili Muhammad Rizo Ogahiy ham Alisher Navoiy, Fuzuliy kabi ulug’ so’z ustalariga muxammas bog’lagani holda o’zining o’nta g’azalini beshlantirib, taxmis holiga keltirgan .

Xulosa sifatida aytish mumkinki, Alisher Navoiy yoshlik va yigitlik chog’larida turkiy shoirlardan Lutfiy ijodiga yuksak ehtirom bilan qaragan va turkigo’y shoirlar orasidan aynan Lutfiy g’azallariga 3 muxammas bog’lagan. Keyinchalik (o’ttiz yoshdan keyin) yozgan taxmislariga esa o’z g’azallarini asos qilib olgan. Taxmis uchun tanlangan g’azallarning deyarli barchasi shoirning yoshlik va yigitlik davrida yaratilgan bo’lib, ularning “Ilk devon”, “Badoe’ ul-bidoya” hamda “Navoir un-nihoya”da uchrashi bu fikrni isbotlaydi. Demak, shoir o’zining yoshlik va yigitlik chog’idagi ijodiga alohida e’tibor bilan qaragan va bu davrda yozgan g’azallariga o’z ijodi jarayonida qayta-qayta murojaat etib turgan. Shoir muayyan mavzuga doir g’azal yozar ekan, oradan vaqt o’tib, shu mavzuga qaytishga ehtiyoj sezgan va shu tariqa o’z g’azallarini muxammas holiga keltirgan bo’lishi mumkin. Alisher Navoiy o’z g’azaliga taxmis bog’lash natijasida mumtoz adabiyotimizda mavjud an’analarga yangicha ruh baxsh etib, o’zining novatorlik salohiyatini namoyon etgan. Shoir taxmis bog’lash uchun o’z g’azallarini tanlar ekan, ulardagi ruhning yoshlikka xos jo’shqin va shiddatkor ekanligiga alohida e’tibor qaratgan. Natijada, biz mazkur taxmislarni o’qir ekanmiz, yoshi ulg’ayib borayotgan Navoiyning ichki dunyosi va navqiron Alisherning qaynoq hissiyotlari san’atkorona uyg’unlashganiga guvoh bo’lamiz.

Ijod – sirli jarayon. Yuksak san’at namunasi bo’la oladigan ijodiy asarlarning yaratilishi muxlislar uchun hamisha qiziq bo’lib kelgan. Mazkur xulosalardan kelib chiqib aytish mumkinki, Alisher Navoiy muxammaslarining yaratilish xususiyatlarini tadqiq qilish shoirning ijod va ilhom hissiyotlari bilan bog’liq tasavvurlarni aniqlashtirishga yordam beradi.