Давлатшоҳ Самарқандий Алишер Навоийни “Мир Низомиддин”, яъни “диннинг низоми – қонуни” деб бежиз улуғламаган. Ҳазрат Навоийнинг деярли барча асарларида, хусусан, “Хамса” достонларининг муқаддималарида Аллоҳга ҳамд, Пайғамбарга наът, муножот ва Расулуллоҳ с.а.в мадҳининг мавжудлигиёқ бу фикрни тасдиқлайди. Биз қуйида кўриб чиқадиган асарларда Алишер Навоий шариат ва тасаввуф илмининг чуқур билимдони, назариётчиси сифатида намоён бўлади.

АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ ДИНИЙ
ВА ТАСВВУФИЙ АСАРЛАРИ
Дилнавоз Юсупова

Давлатшоҳ Самарқандий Алишер Навоийни “Мир Низомиддин”, яъни “диннинг низоми – қонуни” деб бежиз улуғламаган. Ҳазрат Навоийнинг деярли барча асарларида, хусусан, “Хамса” достонларининг муқаддималарида Аллоҳга ҳамд, Пайғамбарга наът, муножот ва Расулуллоҳ с.а.в мадҳининг мавжудлигиёқ бу фикрни тасдиқлайди. Биз қуйида кўриб чиқадиган асарларда Алишер Навоий шариат ва тасаввуф илмининг чуқур билимдони, назариётчиси сифатида намоён бўлади.

“Арбаъин” (“Қирқ ҳадис”) – ҳадисларнинг шеърий таржимаси бўлиб, анъанавий ҳамд ва наът билан бошланади. Асар муқаддимаси – “Сабаби таълифи манзума”да Навоий устози Абдураҳмон Жомий саҳиҳ ҳадислардан 40 тасини танлаб олиб, форсий тилда “Арбаъин” яратганини, лекин туркий китобхон бу чашмадан бебаҳра эканлигини айтиб, Жомийнинг рухсати билан шу 40 ҳадисни туркий тилга таржима қилганлигини ёзади:

Форсийдонлар айлабон идрок,
Орий эрди бу нафъдин атрок.
Истадимки, бу халқ ҳам бори
Бўлмағайлар бу нафъдин орий.
Мен демакни чу муддао айлаб,
Ул ижозат бериб дуо айлаб.

Шунингдек, муқаддимада Навоий Жомий ўз асарини ҳижрий 886 (милодий 1486) йилда яратганлигини, у ҳам тез орада устозидан ижозат олиб, асарни бир-икки кун ичида тамомлаганини айтади:

Бир-ики кунки эҳтимом эттим,
Кўз тутардин бурун тамом эттим.

Ушбу маълумотдан Алишер Навоий ўз асарини Жомий билан бир даврда яратган деган хулосага келиш мумкин. Шоир Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг ҳадисларини аввал араб тилида беради ва унинг таржимасини шеърий усулда тақдим этади.

“Арбаъин”нинг асосий қисми “Сизлардан ҳеч бирингиз ўзига раво кўрган нарсасини биродарига раво кўрмагунча, чин мўъмин бўлолмайди” деган машҳур ҳадиснинг навоиёна талқини билан бошланади:

Мўъмин эрмастур, улки иймондин
Рўзгорида юз сафо кўргай.
Токки қардошига раво кўрмас –
Ҳар неким ўзига раво кўргай.

Танланган ҳадисларнинг деярли барчаси комил инсон ахлоқига оид қарашларни ўзида акс эттирганини кўришимиз мумкин. Бу ҳадисларда инсонлар яхшилик қилишга чорланади, ёмон иллатлардан қайтарилади, умуман олганда, улар инсоннинг ҳаёт ва жамиятдаги вазифасини англатади. Масалан, “Инсонларнинг энг яхшиси – инсонларга фойдаси тегадиганидир” деган ҳадисни Алишер Навоий туркий тилда шундай ифода этади:

Халқ аро яхшироқ, дединг, кимдур?
Эшитиб, айла шубҳа рафъ андин.
Яхшироқ бил ани улус ароким,
Етса кўпрак улусқа нафъ андин.

Кўриб ўтганимиздек, ушбу шарҳ орқали инсоннинг улусга – жамиятга хизмат қилиши улуғланяпти. Машҳур “Курашда ғолиб чиққан паҳлавон эмас, балки ғазаби келганда ўзини енга олган одам паҳлавондир” ҳадисини шоир шундай талқин қилади:

Эмас ул паҳлавонки ўз қадрин
Бош уза элтибон нигун қилғай.
Паҳлавон они билки етса ғазаб
Нафси амморани забун қилғай.

Мазкур ҳадис инсонни ўз нафси – ғазаби устидан ҳокимлик қилишга чақиради. Алишер Навоий буни таржима қилиш орқали киши жаҳлга қул бўлиб қолишдан сақланиши кераклигини эслатяпти.

Умуман олганда, “Арбаъин” асари инсоннинг маънавиятини юксалтиришга хизмат қилади. Бу ҳақда шоир асарнинг хотима қисмида айтиб ўтади:

Эрур ул арбаъиннинг аввали ҳол,
Айла бу “Арбаъин” била аъмол.

Асарнинг умумий ҳажми 108 байтдир. Эътиборли жиҳати, кириш (ҳамд ва наът) ва якуний қисмлар бир хил – 5 байтдан иборат.

Асосий қисмда келтирилган шеърлар шакл жиҳатидан қитъа сингари бўлиб, бунда фақат жуфт мисралар қофияланган ва тоқ мисралар очиқ қолдирилган:

Тенгридин раҳм агар тамаъ қилсанг,
Аввал ўлмоқ кераксен элга раҳим.
Ҳар кишиким улусқа раҳм этмас,
Анга раҳм айламас раҳими карим.

“Арбаъин” хафиф баҳрининг хафифи мусаддаси солими махбуни маҳзуф ёки мақтуъ (рукнлари ва тақтеъи: фоилотун мафоилун фаилун ёки фаълун – V – – / V – V – / V V – ёки – –) вазнида яратилган.

Алишер Навоийнинг ”Вақфия” асари 1481-82 йиллар оралиғида яратилган бўлиб, Навоийнинг давлат арбоби сифатидаги фаолияти, вақф қилдирган ерлари, қурдирган бинолари ҳақида маълумот берувчи асардир [1]. “Вақфия” Ҳамд, наът ва Султон Ҳусайн Бойқаро мадҳини ўзи ичига олган каттагина муқаддима билан бошланади. Асарнинг асосий қисмини шартли равишда икки қисмга бўлиш мумкин:

1.Навоийнинг Султон Ҳусайн Бойқаро саройидаги давлат арбоби сифатидаги фаолияти акс этган ўринлар.
2.Навоийнинг хайрия ишлари ва вақф қилдирган мулк, ерлари; вақфия жойлардаги идора усули, хизмат учун белгиланган лавозимлар, тайин этилган маош, ўрнатилган тартиб-қоидалар баёни.

Ҳар бир қисм муайян тарздаги муқаддима ва хотимани ўз ичига олади.

Асарда Навоийнинг мамлакат ободлиги ва эл-юрт фаровонлигига доир муҳим фикрлари ҳам ўз ифодасини топган:

То ҳирсу ҳавас хирмани барбод ўлмас,
То нафсу ҳаво қасри барафтод ўлмас.
То зулму ситам жониға бедод ўлмас,
Эл шод ўлмас, мамлакат обод ўлмас.

Алишер Навоийнинг “Назму-л-жавоҳир” асари насрий усулда ёзилган муқаддима ва Ҳазрати Алининг икки юз эллик беш рақам остида тартибланган араб тилидаги ўгитларининг туркий тилда рубоий шаклида берилган талқинидан иборат.

Асар муқаддимаси ҳамд ва наът билан бошланиб, унда сўз ва унинг қудрати, инсон яратилиши билан боғлиқ диний-тасаввуфий қарашлар баёни келтирилади. Шунингдек, шоир “Назму-л-жавоҳир”нинг ёзилиши билан боғлиқ маълумотларга тўхталади. Ҳар бир фикр сура ва ҳадислардан парчалар келтириб исботлаб борилади, уларнинг таъсирчанлигини ошириш учун тўрт мисраси ҳам қофиядош – таронайи рубоийлардан фойдаланилади.

Шунингдек, муқаддимада шоир анчадан буён Ҳазрат Алининг ўгитларини шеърга солмоқчи бўлиб юрганини, лекин негадир бунга журъат қила олмаётганлигини айтади. Шоҳ Ҳусайн Бойқаро “Рисола” битгач, унга жавоб тариқасида ушбуни ёзишга қарор қилади. Айнан “Насру-л-лаолий”ни Ҳусайн Бойқаро рисоласига жавоб тарзида таржима қилишида ҳам маъно бўлиб, бу Ҳазрати Алининг Ислом оламида тутган юксак ўрни билан изоҳланади. Ҳусайн Бойқаро даражаси Ҳазрати Алининг мақоми билан қиёс этилади. Бундан ташқари, ўша даврда Ҳазрат Али ҳикматлари форсий шоирлар томонидан назмга солинган бўлиб, Алишер Навоий улар билан яхши таниш бўлган ва бу анъанани туркий тилда амалга оширишни мақсад қилган [2].

Алишер Навоий шоҳнинг саховатини, адолатини меҳр билан таърифлагач, Ҳазрат Али ўгитлари талқинларини рубоий тарзида беришини маълум қилади. Мазкур рубоийларнинг тўрт мисраси ҳам қофиядош бўлишида рамзий маъно бор: шоҳ тахтининг тўрт пояси уни кўтариб туради, Каъбатуллоҳни биз тўрт девори бўлганлиги учун тасаввур эта оламиз, фалакнинг тўртинчи қавати қуёшнинг масканидир ва бошқалар:

Ҳар бирини тўрт дурри шаҳвор дегил,
Тўртунчи фалакда меҳр заркор дегил.
Рубъи маскунда Каъбаи осор дегил,
Байтул муқаддасқа тўрт девор дегил.

Сўнг Ҳазрат Алининг ўгитлари “Насру-л-лаолий” (“Сочма дурлар”) деб аталган бўлса, бу таржима “Назму-л-жавоҳир” (“Назм жавоҳирлари”) деб номлангани айтилади, бу сочма дурларни бир риштага – ипга жавоҳир сингари тизилганига ҳам ишорадир ва шоир ушбу байтларини халқ учун манфаатли ва ёқимли бўлишини илтижо қилган мазмундаги 3 рубоийи тароналарини илова қилади.

Асарнинг асосий қисми ўзига хос тузилишга эга. Даставвал, ҳазрат Алининг араб тилидаги фалсафий ўгитлари келтирилади, сўнг эса туркий тилда рубоий шаклидаги талқин берилади. Биз бу ўринда таржима эмас, кўпроқ талқин атамасини ишлатяпмиз. Чунки Алишер Навоий тўғридан-тўғри таржимани эмас, балки бадиий жиҳатдан бойитилган фикрларни тақдим этади.

“Назму-л-жавоҳир”даги рубоийлар мавзу жиҳатдан ранг-барангдир. Уларда биз ҳаётнинг моҳияти, дўстлик ва севгининг улуғворлиги, инсонийликнинг қадр-қиммати тўғрисидаги нодир фикрлардан баҳраманд бўламиз. Масалан, 100-рубоийга ҳазрат Алининг “Дўстларни зиёрат қилиш муҳаббатни оширади” деган ўгитлари асос қилиб олинган:

Ҳар кимки ҳабибинг ўлса эврул бошиға,
Маҳв ўл юзиға, жонни фидо қил қошиға,
Тош урса, равонингни туфайл эт бошиға,
Таждиди муҳаббат англа бормоқ қошиға.

Кўриб турганимиздек, Навоий ҳазрати Алининг фикрини талқин қилиш баробарида бу фикрни тўлдириб, таъсир қувватини оширувчи ёндашувни беряпти: “Ким дўстинг бўлса, унинг бошига айлан, яъни ҳар бир хаёлу ўйидан хабардор бўл, дийдори учун, қошига бориш учун жон фидо қил. Агар тош урса ҳам унга ўзингни бағишла, унинг қошига бориш муҳаббатни зиёда қилишини англа!”

Ёки 237-рубоийда “Кишининг улуғлиги унинг ҳимматидан билинади” деган фикр шарҳланади:

Ҳар кимсаки иқбол анинг ёваридур,
Ҳар ёнки юз урса, ҳиммати раҳбаридур,
Ҳиммат дури фахр тожининг гавҳаридур,
Чун ҳиммати одам ўғлининг сарваридур.

Умуман олганда, Алишер Навоий “Назму-л-жавоҳир” асарида ўзининг дунё ва ҳаёт ҳақидаги фалсафасини янада аниқроқ шаклда юксак бадиий маҳорат билан намоён қилади. Биз бу асар орқали шоирни файласуф-донишманд қиёфасида кўрамиз.

Алишер Навоийнинг “Сирожу-л-муслимин” (“Мусулмонлар нури”) асари соф диний йўналишда бўлиб, ислом дини аҳкомларини ёритишга бағишланган. Асар маснавий шаклида ёзилган бўлиб, ҳажман 197 байтдан иборат. “Сирожу-л-муслимин” ҳамд ва наът, китоб ёзилишининг сабаби, исломга оид фиқҳий ва ақидавий масалалар шарҳи ва хотимани ўз ичига олади.

Ҳазрат Навоий, аввало, Аллоҳга ҳамд ва Пайғамбаримиз Муҳаммад с.а.в.га салот ва саломларини йўллагач, мазкур китоб назмининг сабаби баёнига ўтади. Даставвал султон Ҳусайн Бойқарога чексиз ҳурматини изҳор этиб, бир воқеани баён қилади. Унга кўра, шоҳ мажлисларидан бирида бир нуктадон инсон Ҳусайн Бойқарога: “Навоийнинг шеърлари жуда ажойиб, ундан баҳраманд бўлган одам яна баҳра олмоқни хоҳлайди, лекин бундан не фойда бор?”, – деган маънода фикр билдиради. Аслида шоир кўпдан буён фиқҳ ва ақидага доир асар ёзишни ният қилиб юрардию, азбаройи юмуш кўплигидан бунга фурсат тополмаётган эди. Самарқанддан бир улуғ инсоннинг Ҳиротга ташриф буюриб, пири муршид Хожа Аҳрор Валийнинг шоирдан диний масалалар шарҳини ёритувчи китоб ёзишни сўраганини айтганидан сўнг Алишер Навоий катта иштиёқ билан ишга киришади:

…Чу сўрди Исо анфоси бу дамни,
Ҳам ул дам азмиға йўндум қаламни…

Алишер Навоий “Китоб назмининг сабаби” қисмида аввал ақида шарҳини, сўнг фарз, вожиб, суннатни баён этишини, бундан аҳли исломга фойда бўлишини айтади:

…Ҳам эткаймен бурун шарҳи ақойид,
Ки, ислом аҳлиға бергай фавойид.
Яна ҳам фарз, ҳам вожиб, сунан ҳам,
Неки ориз бўлур яхши, ёмон ҳам…

Асарнинг асосий қисмида Алишер Навоий ўзи айтганидек, даставвал ақоид ҳамда шариат ҳукмлари шарҳига тўхталади. Бунда шоир ислом аҳкоми икки қисм: ақида ва амал (шариат)дан иборат деб ёзар экан, ақида пок бўлмаса, амалнинг аҳамияти юқори бўлмаслигини таъкидлайди.

Алишер Навоий иймон шартлари сифатида Аллоҳнинг биру борлигига, фаришталарга, илоҳий китобларга, пайғамбарларга, охират кунига, қадар – тақдирга ишониш кабиларни санаб ўтади.

Кейинги қисмда шоир Аллоҳнинг сифатларини баён этади. Унга кўра, мўмин инсон Аллоҳнинг замон ва макондан муназзаҳ – холи эканига, шериги йўқлигига, унинг безавол илмига, эшитиш ва кўришига, каломига, тақдир эгаси эканига ишониши шарт. Ҳазрат Навоий, шунингдек, Аллоҳнинг ўхшаши йўқ, унинг қудрати ҳар қандай жисмдан холи бўлиб, бандалар каби эҳтиёжманд эмасдур деган ислом ақидасидаги фикрни уқтирар экан, бунга исбот тариқасида “Шўро” сурасидаги 11-оятни келтиради.

Кейинги бобда шоир ислом ақидасидаги – қабр азоби, қабрдаги савол-жавоб, сирот кўприги, тарози, дўзах, жаннат, Расулуллоҳ с.а.в. шафоати, набийлар мўжизалари, авлиёлар каромати ҳақ эканини таъкидлайди ҳамда коҳин [3]ни тасдиқ этиш куфр эканини ҳам айтиб ўтади.

Ислом ақидаси шартлари баёнидан сўнг Алишер Навоий ислом аҳкомларини ёритади. Бунда шоир ислом дини фарзлари – таҳорат, ғусл, намоз, закот, рамазон рўзаси, ҳаж билан боғлиқ шариат ҳукмларини батафсил баён этади.

Асарнинг хотима қисмида шоир ўз манзумаси инсонлар учун фойдали бўлишидан умид қилиб, мусулмонлар дилини равшан этсин, дея бу китобга “Сирожу-л-муслимин” (“Мусулмонлар нури”) деб ном қўйганлигини айтади.

“Асар арузнинг ҳазажи мусаддаси маҳзуф (мафоийлун мафоийлун фаувлун, чизмаси: V – – –/ V – – –/ V – –) вазнида ёзилган.

“Муножот” – Оллоҳга илтижо тарзида яратилган насрий асар бўлиб, “Ҳамд”, “Наът” ва “Муножот” деб аталган уч қисмни ўз ичига олади. “Ҳамд”да Аллоҳнинг буюклиги, абадийлиги ҳақида сўз борса, “Наът”да Пайғамбаримиз расули акрам таърифлари кетирилади. Асарнинг “Муножот” қисми бевосита шоирнинг Аллоҳдан нажот сўраб қилган илтижоларига бағишланган. Асарнинг ҳар бир жумласи Аллоҳга мурожаат, яъни “илоҳи” сўзи билан бошланади. Навоий ўзини беҳад гуноҳкор, яратганни пок ва акрам (карамли), ўзини чексиз исёнкор ва Холиқни раҳмли ва меҳрибон деб атар экан, ички қофия, тазод, иштиқоқ санъатларининг бетакрор намуналари шоир ҳис-туйғулари билан уйғунлик касб этганлигини кўрамиз:

Илоҳи, акрам ул-акрамин – сен ва мен – гуноҳкор.
Илоҳи, арҳам ар-роҳимин – сен ва мен тийрарўзгор.
Илоҳи, агарчи журму исёндин ўзга ишим йўқ, аммо сендин ўзга ҳам кишим йўқ…

“Муножот” асари моҳиятан Ҳақ васлига ташна, орифлик мақомига эришган ошиқнинг ҳиссиётларини ўзида акс эттириб, жанрий жиҳатдан назм ва наср хусусиятларини намоён қилади. Асарнинг ўзига хос мусиқий оҳанги, сажъ усулидан маҳорат билан фойдаланилганлиги унинг бадиий жиҳатдан қийматини оширган, деб айтиш мумкин. Мазкур асар ўзининг ғоявий ва бадиий хусусиятлари билан мумтоз адабиётимиздаги шоҳ асарлари сифатида ўз ўрнига эгадир.

Алишер Навоийнинг тирандозлик – камондан ўқ отиш фазилатига бағишланган “Рисолайи тийр андохтан” рисоласи ҳар бир фикрнинг соф диний далиллар – ҳадис ва ривоятлар билан изоҳланганлиги билан алоҳида характерланади. Рисола ҳажман кичик, муаллиф бунда камондан ўқ узишнинг қанчалик савобли амал эканини асослашга эътибор қаратади.

Рисолада бир нечта ҳадис ва ривоятлар келтирилган бўлиб, улар қуйидагилардир [4]:

• Ҳазрат Одам Ато алайҳиссалом шайтон ҳийласи билан жаннатдан ерга туширилгач, Аллоҳнинг амри билан деҳқончлик қилади – буғдой экади. Аммо қарғалар экилган буғдойни кавлаб еб қўя бошлагач, Худога муножот қилади. Шунда Худо камон ва ўқ юборади. Ёйдан ўқ отишни фаришта Жаброил (алайҳиссалом) Одам алайҳиссаломга ўргатади. Одам Ато алайҳиссалом қарғаларга отган биринчи ўқи тегмайди, фаришта Жаброил алайҳиссалом табассум қилади, иккинчи бор отилган ўқ нишонга тегади, шунда Жаброил алайҳиссалом ўз табассумини қўйидагича изоҳлайди: “Агар илк ўқинг нишонга текканида қиёматгача ҳеч нарса болаларинг қўлидан қутулмас эди”.

Шундан кейин ҳазрат Навоий ўқ отишни Худонинг лутфи, Одам Сафий алайҳиссаломнинг мўъжизаси деб хулоса қилади.

• Шайхлардан Шафиқи Балхий жон бериш чоғи ўқ-ёй олиб келиб ўқ отади. Дўстлари буни кўриб “Шайх шифо топибди” деб хурсанд бўлдилар. Шунда шайх ўз ҳолатини: “Умрим охирлабди, шунда бир яхши амал қилгим келди. Бирор амални ёйдан ўқ узишдан кўра яхшироқ деб топмадим. Чунки ўқ отишда савоб кўп”, – деб изоҳлайди.

• “Кимки, камончиликни ўрганиб, сўнг тарк этса, суннатимдан юз ўгирган ҳисобланади. У мендан эмас”.

• Расулуллоҳ саллолоҳу алайҳи ва саллам камончиликнинг фазилатини кўп айтдилар. Саҳобалар камондан ўқ отишнинг савобини қанча миқдорда едб сўрадилар. Шунда У Зот алайҳиссалом: “Агар камончиликнинг савобини айтсам, халқ тирикчиликни ташлаб, камондан ўқ отишга берилиб кетади. Бир соат ўқ отишнинг савоби эллик йиллик тоат савоби билан тенгдур. Агар ким ўқ отса, Аллоҳ унга жаннатийлар савобини беради, нишонга тегизса, жаннат эшигини очиб, бир ҳурни унга атайди”.

• Бир куни Пайғамбаримиз алайҳиссалом борар эдилар. Саҳоба Саъд Ваққоснинг ўз фарзандларига камондан ўқ отишни ўргатаётгани устидан чидилар. Расулуллоҳ томоша қилиб турдилар. Шу пайт бир йигит келиб, ёйан ўқ узди. Расули Акрам саллолоҳу алайҳи ва саллам хушнуд бўлдилар. Саҳобалар бунинг сабабини сўраганларида: “У йигит келганида гуноҳлари кўп эди, ўқ отди – гуноҳлари тўкилди, шунинг учун шодландим”, – деб изоҳ бердилар.

• “Агар бир жойга масжид қуриладиган бўлса, у ер менда масжид қурадилар деб 40 йил олдин шодланади. Агар бир ерда ўқ отиладиган бўлса, у ер менда ўқ отилади деб 80 йил илгари хурсанд бўлади”.

• Али каррамаллоҳу важҳаҳу гоҳо яланг бош ва яланг оёқ ўқ келтирар эдилар. Бир куни Саъд Ваққос ўқ отар эдилар. Жаброил алайҳиссалом келдилар. Расулуллоҳ алайҳиссалом мен учун ўқ от дедилар. Шунда Жаброил алайҳиссалом мен учун ҳам Саъд ўқ отсин деди. Саъд Ваққос ўқ отдилар. Шунда Расулуллоҳ алайҳиссалом Худойи таоло номи учун ўқ отгил дедилар. Саъд ўқ отдилар. Саҳобалар нишонга бориб, икки ўқни топиб, учинчисини тополмадилар. Жаброил алайҳиссалом айтдиларки: “Ё Муҳаммад, у ўқни топмасинлар. Бу ўқ жаннатда Саъд Ваққос учун ер олиб турибди”.

Кўриб ўтганимиздек, Навоий камондан ўқ отишнинг қанчалик савобли амаллардан эканлигига асосий урғуни қаратади. Бу бежиз эмас, чунки ўрта асрларда юрт ҳимояси аскарларнинг фидойи ва жасурлиги ҳамда бевосита қуролларни, айниқса, камонни маҳорат билан ишлата билиши билан таъминланган. Мазкур асар Ватан ҳимоясига чоғланган йигитларни ўз ишларининг Тангри ва пайғамбар томонидан севилган, маъқул кўрилган амал эканлигига ишонтиришга хизмат қилган.

“Рисолайи тийр андохтан” асари фақат диний далиллардан иборат ҳамда баён тилининг бошқа илмий асарларидан содда ва тушунарли эканлиги, бадиий бўёқдор эмаслиги билан алоҳида характерланади. Бу ҳам асарнинг омма учун махсус бағишланган дейишга асос беради.

Алишер Навоийнинг “Насойиму-л-муҳаббат” (тўлиқ номи “Насойиму-л-муҳаббат мин шамойилу-л-футувват” – “Мардлик хушбўйликларини таратувчи муҳаббат шабадалари”) асари 1495-96 йилларда яратилган бўлиб, Абдураҳмон Жомийнинг “Нафаҳот ул-унс мин ҳазароту-л-қудс” (“Дўстлик таровати”) асарининг ижодий таржимасидир.

Асарнинг танқидий матни муаллиф яшаган даврда кўчирилган нусха асосида 1996 йил Туркия (Анқара)да Камол Эраслон томонидан яратилган. 2011 йил навоийшунос олим Ҳ.Исломов ҳам мазкур асарнинг илмий-танқидий матнини яратиб, чоп қилдирди.

Абдураҳмон Жомийнинг “Нафаҳот ул-унс” асарида 616 та шайх ҳақида маълумот келтирилган. Ҳазрат Навоий бу маълумотларни қайта ишлаб, тўлдириб, шайхлар сонини 770 тага етказади, улардан 35 тасини авлиё аёллар ташкил этади.

Адабиётшунос олим Н.Рамазонов “Насойим”нинг ўзига хос хусусиятларига доир” мақоласида [5] “Насойиму-л-муҳаббат” ва “Нафоҳату-л-унс”ни қиёслар экан, ҳазрат Навоий тазкиранинг кириш қисмини таржима қилмасдан ўзи ёзганини маълум қилади.

“Насойиму-л-муҳаббат” муқаддима (ҳамд, наът ва асар ёзилиш сабаби, “Бу тоифа муқаддима тамҳиди”, “Бу тоифа аъмолу афъоли ва муомилату риёзотидин баъзини зикр қилмоқ”), 770 шайх зикрини ўз ичига олган асосий қисм ва хотимадан иборат.

Ҳазрат Навоий асарнинг ёзилиш сабаблари ҳақида тўхталар экан, Жомий ва ўз тазкираси ўртасидаги фарқларни айтиб ўтади. Унга кўра:

— “Нафоҳату-л-унс”да Фаридиддин Атторнинг “Тазкирату-л-авлиё” асаридаги баъзи авлиёлар тушириб қолдирилган, Навоий эса уларни ўз тазкирасида зикр қилган;

— Жомийда ҳинд ва турк машойих (шайх)ларига кенг ўрин ажратилмаган, лекин ҳазрат Навоий мумкин қадар уларнинг барчасини ўз асарида акс эттиради;
Шунингдек, шоир “Насойиму-л-муҳаббат”да Абдураҳмон Жомий ва унинг замондоши бўлган валий зотлар ҳаёти ва фаолиятини ҳам ёритганини маълум қилади.

“Бу тоифа сулукида муқаддима тамҳиди” деб аталган қисмда Навоий инсон яратилиши сабаби, Аллоҳнинг ҳикмати, пайғамбарлар саййиди Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи ва салламнинг Ҳаққа ҳабиб эканлиги билан боғлиқ тушунчаларни баён қилади. Алишер Навоий Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва салламдан сўнг пайғамбарлик эшиги беркитилган бўлса-да, мўминлар пок эътиқод, тақво билан Аллоҳга дўстлик – валийлик мақомига эришишлари мумкин, чунки “Олимлар – пайғамбарларнинг ворисларидир”, валий зотларнинг барчаси Аллоҳ йўлида собит бўлган зотлардир, улар халқни тўғри йўлга бошлайди, деб таъкидлайди.

Муқаддиманинг “Бу тоифа аъмолу афъоли ва муомилату риёзотидин баъзини зикр қилмоқ” деб номланган қисми авлиёларнинг аъмоли – амаллари, афъоли – феъл-атвори, муомилоту риёзати – муомаласи (халқ билан муносабати) ва Ҳақ йўлида чекадиган машаққатларини ёритишга бағишланган. Унда валий зотлар билан боғлиқ луқма ҳалоллиги, шариатга амал қилиш, имон калимасини руҳга сингдириш, беш вақт намоз ўқиш, закот бериш, рўза тутиш, ҳаж қилиш, одоб, ҳилм,тақдирга ризо бўлиш ва сабр қилиш, сидқ – ростгўйлик, риёзат чекиш каби амаллар келтириб ўтилади. Бу фазилатли амаллар оддий одамларникидан фарқ қилади. Асарда келтирилишича, имон калимаси – калимаи шаҳодатни ҳамма чин дилдан айтиши мумкин, лекин валийлар бу каломни айтиб, ҳушларини ҳам йўқотишлари мумкин. Ёки шариатда закот молнинг қирқдан бир қисмини фақирларга бериш билан амалга оширилса, валийлар қўлидаги нарсанинг ортиғи билан эҳсон қилишни закот деб билишлари ҳақида ибратли фикрлар келтирилади (шайх Абу Бакр Шиблийнинг бир фақиҳга берган жавоби мисолида).

Бундан ташқари, луқма ҳалоллигига эришиш учун ҳар бир валий зот ўз касби корига эга бўлган. Масалан, Шайх Абу Саид Харроз, Хожа Абдуллоҳ Ансорийлар этикдўзлик, шайх Муҳаммад Саккок пичоқчилик, шайх Абу Ҳафз Ҳаддод темирчилик билан машғул бўлганлар.

Ислом ақидасига кўра мўъжиза ва каромат ҳақдир. Мўъжиза пайғамбарлар томонидан Аллоҳнинг қудрати билан амалга ошириладиган ва инсон ақли етмайдиган ҳодисалар бўлса, авлиёларнинг бу каби ишлари каромат дейилади. Булар умумий хавориқи одат – ғайриодатий, ғайритабиий ишлар, деб аталади. Масалан, дуолар ижобати, ғайб сирларидан огоҳ бўлиш, инсон кўнглидаги ўйни англаш, сув ва таомсиз рўза тутиш, бир лаҳзада дунёнинг у четидан бу четига бориб қолиш каби оддий инсон ақли учун ғайритабиий бўлган ҳолатлар авлиёларга хос бўлиб, уларни кўп ошкор қилмаслик валийнинг юксак мақомини билдиради.

Шундан сўнг бевосита валийларнинг номлари ва таржимаи ҳоли билан боғлиқ маълумотлар келтирилади. Номи зикр этилган илк валий зот – авлиёлар султони деб улуғланган Увайс Қаранийдир. Увайс Қаранийнинг Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва салламга ғойибона ошиқ бўлганлиги, унинг кучли ва мустаҳкам муҳаббати барча ислом уммати учун ибрат ҳисобланади.

Асарда авлиёларга доир маълумотлар турли ҳажмда бўлиб, баъзилари ҳақида бир жумла билан кифояланилса, баъзи шайхлар таърифига кенг ўрин ажратилади. Авлиёларнинг таржимаи ҳолидаги маълумотлар муайян мезонларга эга эмас: айрим шайхларнинг яшаган йиллари, жойлари, касби корлари ва ҳоказолар билан боғлиқ маълумотлар батафсилроқ келтирилса, баъзиларининг фақат каромат ёки ўгитларидан парча берилади.

Тазкирада асосий эътибор валий зотнинг амалига қаратилган. Ҳар бир авлиё шариат ҳукмларини сўзсиз ва итоат билан адо этиб, Ҳақ васли талабида мол-дунё ташвишидан, ўз борлигидан мутлақо воз кечади. Бу дунёга заррача муҳаббат қўйиш Ҳақ ишқига соя солади, деб эътиқод қилинади. Ҳар бир авлиё ҳақидаги маълумотлар таркибида араб тилидаги байтлар, ҳикматли фикрлар бериб борилади.

“Насойиму-л-муҳаббат” таркибида тилга олинган авлиёлар орасида исломдаги тўрт мазҳаб бошлиқлари – имом Аъзам, имом Молик, имом Шофеъий, имом Аҳмад ибн Ханбалдан тортиб Муҳаммад Ғаззолий, Баҳоуддин Валад, ўғли Жалолиддин Румий, Румийнинг ўғли Султон Валад каби буюк зотлар ҳақидаги турли қизиқарли, ибратли ҳикояларга дуч келамиз. Ушбу авлиёлар ҳақидаги маълумотлар илмий асосга эга бўлиб, тасаввуф тарихини ўрганишда алоҳида аҳамият касб этади (Масалан, Жалолиддин Румийга болалигида Фариддин Аттор ўзининг “Асрорнома” асарини ҳадя қилиши ёки Шамсиддин Табризий ва Румий учрашуви билан боғлиқ маълумотлар).

Умуман олганда, ҳазрати Алишер Навоийнинг авлиёлар таржимаи ҳолига бағишланган мазкур “Насойиму-л-муҳаббат мин шамойилу-л-футувват” асари шоирнинг етук мутасаввиф олим сифатидаги фаолиятини кўрсатувчи муҳим манбадир.

Алишер Навоийнинг мазкур диний йўналишдаги асарларини ўрганиш орқали унинг динга бўлган муносабати, эътиқоди билан боғлиқ муайян маълумотлар олиш билан биргаликда, унинг ислом илмларининг етук билимдони эканлиги тўғрисида тасаввур ҳосил қиламиз. Бу улуғ шоирнинг ўз даври ижтимоий ҳаётида тутган ўрни нечоғлик муҳим бўлганлигини белгилаб берувчи ўзига хос омил эканлиги билан аҳамиятли саналади.

Адабиётлар:
________________________________________

1. Навоий Алишер. Вақфия. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдлик. – Т.: Фан, 1998. 14-жилд. – Б. 231-270.
2. Навоий Алишер. Арбаъин. Сирож ул-муслимин.Муножот. Рисолаи тийр андохтан. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдлик. – Т.: Фан, 2000. 16-жилд. – Б.261-308.
3. Навоий Алишер. Вақфийя / Нашрга тайёрл. И.Шамсимуҳамедов. – Т. : Фан, 1991.
4. Муножот / Нашрга тайёрл. ва луғатлар муаллифи: Суйима Ғани қизи. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1991.
5. Арбаъийн / Нашрга тайёрл. Каримбек ва Саидбек Ҳасан; Шарҳловчи А.Рустам. – Т.: Мерос, 1991.
6. Арбаъин: Қирқ ҳадис шарҳи / Сўз боши муаллифлари ва шарҳловчи: Қ.Аҳад, О.Маҳмуд. – Т. : Адабиёт ва санъат, 1995.
7. Комилов Н. Тасаввуф. – Тошкент.: Movarounnahr – O’zbekiston NMIU, 2009.
8. Қаюмов А. Дилкушо такрорлар ва руҳафзо ашъорлар. – Т.: MUMTOZ SO’Z, 2011.
9. Рамазонов Н. “Насойим”нинг ўзига хос хусусиятларига доир / Навоийнинг ижод олами (мақолалар тўплами). – Т.: Фан, 2001.
10. Ражабова М. “Назм ул- жавоҳир” тарихига оид муҳим манба / Алишер Навоий ижодий ва маънавий меросининг оламшумул аҳамияти (халқаро илмий-назарий анжуман материаллари). – Т.: Ўзбекистон, 2011.
11. Ўзбек адабиёти тарихи. Беш жилдлик. 2-жилд (XV асрнинг иккинчи ярми). – Т.: Фан, 1977.
12. Шамсимухамедов И.У. “Вакфийе” Алишера Навои как литературный памятник: Дисс. на соискание канд филол. Наук. — Т., 1991.
13. Исламов Х. И. “Насойимул муҳаббат” Алишера Навои и его науч-но-кртиический текст: Дисс. на соискание канд филол. наук . – Т., 1990.

АЛИШЕР НАВОИЙ
СИРОЖ УЛ-МУСЛИМИН

БИСМИЛЛОҲИР-РАҲМОНИР-РАҲИМ

Чу йўндум хомаи мушкин шамома1,
Қилай деб Ҳақ оти бирла зебнома.

Таололлаҳ зиҳи, халлоқи Маъбуд2
Ки, махлуқот андин бўлди мавжуд.

Йўқ эрдин ҳар не бор ул қилди изҳор,
Борин йўқ айлабон ҳам бўлгуси бор.

Қилиб барҳақ улусқа анбиёси,
Муҳаммад барчасининг пешвоси.

Мунга юз минг салом андин дамодам,
Яна авлодию асҳобиға ҳам.

КИТОБ НАЗМИНИНГ САБАБИ

Қилур арз ушбу водий раҳнамойи,
Ғариби бенаво, яъни Навоий

Ки, чун офоқ шоҳи давлатидин,
Анинг ҳам тарбият, ҳам ҳимматидин.

Не шоҳ Султон Ҳусайн, ул шоҳи Ғозий,
Мамолик шаҳларининг сарфарози.

Ки, минг йил олам ичра шоҳи бўлсун,
Салотин бандан даргоҳи бўлсун.

Менинг назмим ёйилди олам ичра,
Кўп офат солди хайли одам ичра.

Биров бир кун деди айлаб нишоте
Ким, ул қилмиш бино олий работе.

Мусофирға ҳар уй бир турфа манзил
Ки, ҳам орому ҳам ком анда ҳосил.

Эшиттим базмининг бир нуктадони3,
Шоҳи соҳибқирон жон дармиёни.

Демиш: не суд гар бир уйни тузмиш
Ки, назми шайнидин кўп уйни бузмиш,

Ўқуғон эл анинг шеърини пайваст,
Тилар бўлғай ҳамиша ошиқу маст.

Солиб ислому дин уйига ошуб,
Бинойи хайр буткармак не маҳсуб.

Тушуб бу нуктадин жисмим аро печ,
Чу билдим, чин эмиш дам урмадим ҳеч.

Дедимким, айлайин бир нусха мастур
Ки, бўлғай дину ислом уйи маъмур.

Неким, дин аҳлиға бўлғай зарурат,
Бари тутқай ани билганча сурат.

Ҳам эткаймеи бурун шарҳи ақойид
Ки, ислом аҳлиға бергай фавойид.

Яна ҳам фарз, ҳам вожиб, суннан ҳам
Неким ориз бўлур яхши, ёмон ҳам

Ки, дин аҳлининг ўлғай дилназири,
Мусулмонлиғ ишида ногузири.

Баён қилғаймен андоқ равшану пок.
Ки, идрок эткан они хайли атрок.

Ва лекин гоҳи ашғол эрди монеъ,
Гаҳи ҳар мухталиф ҳол эрди монеъ.

Анга тегруки, бу фурсатда ногоҳ,
Бировким, эрди кўп маънидин огоҳ.

Мақому мавлиди онинг Самарқанд4
Ки, нузҳат ичрадур фирдавс монанд.

Буён ўлмакка кишвардин етишти,
Суруши чархи ахзардин етишти.

Кўнгул майл айлаб онинг хидматиға,
Мушарраф қилдим ўзни суҳбатиға.

Бўлур эрди маонийдин гуҳарпош,
Сўз асносида бу навъ айлади фош.

Ки, бир кун Хожаеким5 чархи оли(й),
Ҳилолин истар онинг оти наъли.

Равишда Шиблию6 Зуннунға7 фойиқ,.
Убайдуллоҳ8 деб отин халойиқ.

Ким, улдур пешвойи аҳли иршод,
Бу иршод этти сандин айлабон ёд.

Ким, ул кўп назм дерга бўлди роғиб,
Бу янглиғ назм ҳам эрди муносиб.

Чу қилди Хожанинг амрига тақрир,
Ул эрдиким, бурунроқ бўлди таҳрир.

Ки, мен дер эрдим айтай улча мақдур
Вале монеъдин эрдим анда маъзур.

Чу сўрди Исо анфоси бу дамни,
Ҳам ул дам азмиға йўндум қаламни.

Бу сўзнинг сидқу кизби ков-кови,
Адаб эрмас чу содиқ эрди ровий.

Чу лобуд нукталар малҳуз бўлғай,
Умид улким, улус маҳзуз бўлғай.

Навоийдин чу топқайлар навое,
Анинг руҳиға ҳам етган дуое.

ШАРИАТДА АҲКОМ ШАРҲИ ВА АҚОИД ВА ҚАВОИДИ АДОСИ

Бурун билким, эрур шаръ ичра аҳком,
Ки, билмак они бўлмиш элга ноком.

Ул аҳком икки янглиғ бўлди мавжуд,
Ки, бордур ҳар бирида ўзга мақсуд.

Бирисидин мурод ўлди ақида,
Амал матлуб бўлди ул бирида.

Ақоид дедилар аввалгига исм,
Иккинчи аҳком фаръидин топиб қисм.

Амалдин чун бурун келди ақойид,
Пас, андин еткурай аввал фавойид.

ИЙМОН ҚОИДАСИНИНГ ИЖМОЛИ

Бурун ул нимаким, фарз этти Яздон.
Эрур оқилға болиғ бўлғач иймон.

Анинг маънисидур тил бирла иқрор,
Кўнгул бирла инонмоғлиғ дағи бор.

Тилар бўлсанг анга ўзни етурмак,
Бил олти нимага иймон кетурмак.

МЎМАН БИҲИЛАРИНИНГ ТАФСИЛИ

Бурун бермак тонуғлуқким, Худованд,
Ки, не бордур анга мислиҳ, не монанд.

Худоедур яраткан буду нобуд,
Ки, андин ўзга йўқтур Тенгри мавжуд.

Яна билмак малоикники, Холиқ,
Яратибдур ибодатқа мувофиқ.

Яна билмак китобин ҳам камоҳий,
Қадим ўлди дағи бори илоҳий.

Яна ҳам анбиёға қилмоқ иқрор,
Ки, борин элга ирсол этти Жаббор9.

Яна улким, бўлур қойим қиёмат,
Ки, кўпрак элгадур оҳу надомат.

Яна билмакдурур бемакру тазвир,
Ки, Ҳақдиндур ямон-яхшиға тақдир.

СЕККИЗ СИФОТУЛЛОҲКИМ, АҚОИД ДОХИЛИДУР

Яна секкиз сифатқа муътақид бўл,
Алардин ҳар бирига кўргузай йўл.

Ким, ул секкиз эрур Ҳақнинг сифоти,
Ки, боридин муназзаҳ қилди зоти.

Эрур ҳаййю алиму яна қодир,
Муриду ҳам самиъ ўлдиву нозир.

Такаллум васфиға дағи мувофиқ,
Яна ибод афъолиға Холиқ.

Не бор анинг шарики, не вазири,
Не бор анинг саҳими, не назири.

Не жавҳар, не араздур, не маконда,
Не воқеъдур жиҳатда, не замонда.

Чу эрмас анга ҳеч ашё мушобиҳ,
Анинг шаъниндадур: «Лайсака мислиҳ»10.

Қадим ўлди каломи дағи олам,
Эрур ҳодис дедим бу сўзни фафҳам11.

НЕЧАКИМ ҲАҚ БИЛМАКИ АҚИДАДИНДУР

Яна билким, ақойид ичра мутлақ,
Неча иш келди билмак керак ҳақ.

Азоби қабр эрур куфр аҳли хосий,
Яна дин аҳлидин баъзи бўлса осий.

Яна икки малакнингдур саволи,
Яна ҳам руъятуллоҳ эҳтимоли.

Яна ҳақ бир сироту, яна мезон,
Яна дўзах, яна фирдавси ризвон.

Шафоат анбиёдин ҳам эрур ҳақ,
Муҳаммад барчанинг сархайли мутлақ.

Яна ҳақ келди эъжоз анбиёға,
Анингдекким, каромат авлиёға.

Яна билгил ақоид ичра маҳсуб,
Ки, бўлмас элдин амру наҳй маслуб.

Яна куфр англағил тасдиқи коҳин,
Нечукким, Тенгридин маъюсу эмин.

ИСЛОМ АРКОНИНИНГ ШАРҲИ

Ангаким, бўлди иймон амри кирдор,
Керак исломдин бўлса хабардор.

Биносин англағил исломнинг беш,
Ани билмакка бўлғил фикратандеш.

Бу бешдир – бир эрур лафзи «шаҳодат»,
Ки, айтурлар ани аҳли саодат.

Эрур бир билмак ул Тенгрини аввал,
Муҳаммадни анинг халқиға мурсал.

Бу сўз иймон сўзида бўлди мазкур,
Ақойид шарҳини айларда мастур.

Яна тўртин дағи айтай яко-як,
Ки, мўмин хотирида қолмасун шак.

Салоти хамс анинг иккинчиси бил,
Анинг шарҳини айлай эмди тафсил.

ТАҲОРАТ ФАРОИЗИНИНГ АДОСИ

Эрур шарти анинг аввал таҳорат,
Таҳоратда сурай аввал иборат.

Таҳорат ичра билким, тўрт эрур фарз,
Гар этсанг истимоъ, айлай ани арз.

Ю(в)мвғлиқ юзни манглай то зақандур,
Қулоқдин то қулоқ важҳи ҳасандур.

Маҳосин бўлса ончаким, ёпар юз,
Ани ғусл айламак, эй ниятинг туз.

Ики қўлни ики тирсак била ю(в),
Вузу айларда билким, фарз эрур бу.

Яна бош масҳини ҳам фарз билғил,
Валекин, тўрт улуштин бирни қилғил.

Ю(в)моғ ики оёғни фарз эрур ҳам,
Ики ошуғни ҳам қилмоқ анга зам,

ТАҲОРАТ СУННАТЛАРИНИНГ ШАРҲИ

Вузуъда ўн ики иш келди суннат,
Бирисин тасмия12 бил, бирни ният.

Ю(в)моғ уч қатла қўл тирсакка тегру,
Яна бир мазмаза уч қатла ҳам бу.

Чу бўлди мазмаза қилмоқ мукаррар,
Бил истиншоҳ ҳам мундоқ муқаррар.

Яна таҳлил қилмоқ лиҳияға зам,
Оёғ бирла илик бармоғлари ҳам

Яна уч қатла аъзони ю(в)моқ бил,
Яна бошнинг тамомин масҳ қилғил.

Яна тартиб, яъни улча таҳрир,
Қилинди берма лек анга таҳйир.

Биров ул жумладин келди муволот,
Ю(в)моқ, яъни паёпай узвни бот-бот.

ВУЗУЪ МУСТАҲАБЛАРИ

Таҳорат ичра олти мустаҳабдур,
Эшитсин ҳар киши аҳли талабдур.

Бурун ният, яна билгил муволот,
Бори бош масҳию тартиби одот.

Бўюн масҳини дағи мустаҳаб қил,
Агар қилсанг саодатқа сабаб бил.

Таяммундур бири, яъники бунёд,
Ю(в)моққа ўнг тарафдин қилмоқ ирод.

ВУЗУЪ НОҚИСЛАРИ

Ики ёндин неким дафъ этса тоҳир,
Таҳоратнинг бўлур нуқсони зоҳир.

Яна бир узвдин рийм оқса ё қон,
Вузуға бор алардин дағи нуқсон.

Қонаса тишки, кўз солғанда толиб,
Оғиз сувиға рангин топса ғолиб.

Йўқ эрса қуссаким, қон келса софин,
Икисидур таҳоратқа манофий.

Яна қай уйлаким, бўлғай тўла фам,
Ва лекин дафъ бўлғай ғайри балғам.

Жунуну хушсизлик, дағи уйқу,
Ки, бўлғай такяда ноқисдурур бу.

Намоз ичра билик кулгу вуқуъи,
Ки, бор анинг сужудию рукуъи…

Бу ҳолатларки, мазкур ўлди бир-бир,
Берур барча вузуъ ҳолиға тағйир…

ҒУСЛНИНГ ФАРОЙИЗИ

Нимаким, ғусл қилмаққа эрур фарз,
Агар сен истимоъ этсанг, қилай арз.

Оғизға мазмаза қилмоқ билгил,
Бурунға дағи истиншоқ қилғил.

Эрур бу икки бўлғач бебаҳона,
Бари аъзоға сув қилмоқ равона

Яна ғусл ичра суннатлар дағи бор,
Таомил айлагил то айлай изҳор.

ҒУСЛНИНГ СУННАТЛАРИ

Илик аввал ю(в)моғлиғ айла мафҳум,
Пас, андин сўнг ю(в)моқдур узви маълум,

Баданда гар нажосат бўлса зоҳир,
Ани қилмоқдурур су(в) бирла тоҳит).

Яна суннатдурур қилмоқ вузуъ ҳам,
Ю(в)бон аъзо қуюб уч қатла су(в) ҳам.

ТАЯММУМ ФАРЗЛАРИ

Таяммум фарзи аввал бўлди ният,
Илик туфроққа урмак икки навбат.

Керактур бирни юз масҳига билмак,
Яна не бирла масҳ эт қўл ва тирсак.

Таяммум ноқисин айлай ишорат,
Эрур ҳар неки нуқс этгай таҳорат.

Икинчи онча су(в)ға дастрасдур,
Ким, ул су(в) бир вузуъ қилмаққа басдур.

НАМОЗ ФАРОИИЗИДА ОЛТИ ХОРИЖ ФАРЗНИНГ ШАРҲИ

Намоз ичра фаройиз, эй хирадманд,
Ун икки нима айлабдур Худованд.

Намозингга алардин олти дохил,
Яна олтиси хориж келди ҳосил.

Бу олтидин бири қилсанг ибодат,
Ҳадас бирла нажасдин бир таҳорат.

Яна бир пок бўлмоқдур макон ҳам,
Яна авратни қилмоқдур ниҳон ҳам.

Яна бир вақт билмак кеча-кундуз,
Яна бир қибла сори айламак юз.

Яна бир ният этмак бўлди билгил,
Намоз албатта, ният бирла қилғил.

НАМОЗ ОЛТИ ДОХИЛИ ФАРЗИНИНГ БАЁНИ

Чу хориж олтини қилдим аёнинг,
Қилай дохилни ҳам хотир нишонинг.

Эрур аввалгиси аввалғи такбир13,
Қиём ўлди намозингда яна бир.

Яна бирни яқин билгил қироат,
Яна бирдур рукуъ айларда тоат.

Сужуд ўлди бири, эй хилқатинг пок,
Яна бир қаъдаи охир қил идрок.

Киши бу ерга истар бўлса маъни,
Ташаҳҳудгача14 қилмоқ макс яъни.

НАМОЗНИНГ ВОЖИБЛАРИ

Намозинг ичра вожиб келди етти,
Ки, соҳиб шаръдин бу навъ етти.

Бурун «ал-ҳамд»15ни қилмоқ қироат,
Яна бир сура анга қилмоқ изофат.

Яна тутмоқдурур тартиб маръи,
Будур хожайи кавнайн шаръи.

Қироат айламак таъйин бирин бил,
Яна бир айламак арконға таъдил.

Бирин эл қаъдаи аввал тааҳҳуд16,
Бири бу қаъдадин сўнгра ташаҳҳуд.

НАМОЗНИНГ ЎН СУННАТЛАРИ ВА ЎН ҚАВЛИСИ АДОСИ

Намоз ичра йигирма келди суннат,
Кишиким қилса кўйдег жонға миннат.

Йигирмидин ўнини англа қавлий,
Яна ўнини феъли билмак авлий.

Бурун улки қавлийдур ани бил,
Яна феълийси сари майл қилғил.

Ул ўндин бирини истифтоҳ билгил,
«Аъузу»17 иш бандиға мифтоҳ билгил.

Яна бил тасмия, андин сўнг омин,
Қил андин сўнг «самиъ Оллоҳу»18 таъйин.

Учу тўртинчида йўқ фотиҳа фарз,
Эрур суннат бу янглиғ қилдилар арз.

Рукуъ ва саждада ҳам икки такбир,
Ики тасбиҳға19 ҳам берма тағйир.

НАМОЗ СУННАТЛАРИДИН ЎН ФЕЪЛИСИ БАЁНИ

Яна феълий бировғаким, биликдур,
Қулоққача бийик қилмоқ иликдур.

Ўнг илгинг сўлға қўймоқтур яна сўз,
Яна сажда, ерга тикмоғинг кўз.

Рукуъ ичра илик тизга қилиб ёр,
Учани тутмоқ ул ҳолатда ҳамвор.

Ики овуч не ерга бўлса мансуб,
Эрур сажда арода бошқа матлуб.

Сужуд айларда пайдову ниҳондин,
Қорин тиздан жудо тут, қўлни ёндин.

Яна сўл пошна устида ором,
Қилмоқ қибла сори мойил ибҳом.

Кеча-кундуз намозеким эрур фарз,
Эрур ўн етти ракъат уйлаким, қарз.

НАМОЗ ФАРОЙИЗИ РАКАОТИ АДАДИ

Ики субҳу яна тўрт ўлди пешин,
Яна аср ичра бўлди тўрт таъйин.

Учу тўрт англа, мағрибла ашода,
Вали қил витрни вожиб арода.

НАМОЗ СУННАТЛАРИНИНГ РАКАОТИ АДАДИ

Бировким, кеча-кундуз қилса тоат,
Эрур суннат анга ўн икки ракъат.

Икирар ракъат ўлди субҳ ила шом,
Ул икки-тўртар англа барча айём.

ИСЛОМНИНГ УЧУНЧИ РУКНИКИМ, ЗАКОТДУР, БАЁН ҚИЛМОҚ

Закот ўлди учунчи рукн билгил,
Нечукким, амр қилмиш Тенгри қилғил.

Киши соҳибнисоб ўлғунча маъмур,
Эмаским, ҳақ тутубтур ани маъзур.

Нисоб ўлса киши молиға зоҳир,
Айирмоқ фарз келди қирқдин бир.

Етурмагил ангаким, мустаҳиқдур,
Бу ишга мустаҳиқ бўлғай муҳиқдур.

Бу сийм аҳкомидур қилмоқ тасаддуқ,
Яна ашёда мундоқ бил таҳаққуқ.

Ки, ҳар турлук яна бўлса жиҳотинг,
Баҳоси узра мундоқдур закотинг.

Мавошийға битубтурлар қавойид,
Ани ҳам яхши англа кўргузуб жид.

Яна жамъики, дерлар исми худдом,
Муқаррардур аларға дағи аҳком.

Вале эрмас кияр тўн ва минар от,
Яна ҳам ногузир ўлған мис олот.

Давоту хома ё авроқу ажзо,
Бу дастур ўлса, бир, ҳар навъ ашё

Ки, онсиз бўлмағай матлуб ҳосил,
Закот ичра эмас ул шай дохил.

Вале дохили ҳаққуллоҳ билгил,
Анинг имсокидин эъроз қилғил.

Адосида балонинг раддин айла,
Яна қилмоқ сабукбор ўзни тонгла.

ИСЛОМНИНГ ТЎРТУНЧИ РУКНИКИМ, РЎЗАДУР – ШАРҲ ЭТМАК

Эрур тўртунчи (рукни) исломнинг савм,
Ки, ўтган кимсага тақво била явм.

Чу рўза бўлди йилда бир ой,
Анинг ижросида бўл нафсфармой.

Ани бил субхдин то шом чоғлиқ,
Таому шурбу шаҳватдин йироғлиқ.

Эрур бу рўзада ният санга фарз,
Валекин неча авло айладим арз.

Навофилда валс ниятни қилмоқ,
Санга жоииздурур туштин бурунроқ.

Чибин ё пашшадек ҳар жинси ҳосил,
Эмас бўғзунгға кирса рўза ботил.

Тузу сирка тоторға аҳли идрок,
Тенгурса тил учун эмас анга пок.

Яна улким, ҳижомат қилсаю қасд,
Ғам эрмас, рўзаға чун қилмамиш қасд.

Гар ўтмак тифл учун чайнар аноси,
Раводур гар яна йўқтур ғизоси.

Вале билмак керактур ани макруҳ,
Керак макруҳдин хотирда андуҳ.

Унутиб гар есанг, ичсанг эмас ғам,
Эрур ул рўза боқий, эй мукаррам.

ФАВТ БЎЛГАН РУЗА ЭВАЗИ ВА КАФФОРАТИ

Агар бебоклик ойини туздук,
Ғизонинг ғайри бирла рўза буздук.

Ғизо еб рўза улким, қилса зойил,
Ва ё нафси бўлиб шаҳватға мойил.

Каффорат олтмиш мискинга итъом,
Эрур ё олтмиш кун савми ноком,

Ким, ул кунларнинг ўлғай иттисоли,
Йўқ эрса солим эрмас рўза ҳоли.

Ва ё бир банданинг кўнглин қилиб шод,
Анга Тенгри йўлинда қилмоқ озод.

ИСЛОМНИНГ БЕШИНЧИ РУКНИКИМ, ҲАЖДУР, БАЁН ҚИЛМОҚ

Бешинчи рукн билгил ҳажжи ислом,
Чу фарз ўлди адоси келди ноком.

Вале фарзиятида шартлар бор,
Қулоқ тутким, қилай борини изҳор.

Биров улким, иститоат бўлса мавжуд,
Анга тенгруки, қилдинг ани мақсуд.

Яна бир шарт йўл амнияти бил,
Бу чун мавжуд ўлур ҳаж нияти қил.

Яна гар дайн йўқ бўйнунгға лозим,
Санга бўлмоқ бўлур ул йўлға озим.

Яна гар йўқ аёлингдин маунат,
Ки, ул кўргай маош учун суубат.

Яна гар бермади жисмингда сонеъ,
Мараз андоқки, бўлғай йўлға монеъ.

Бу маҳзурот гар йўқ тебра филҳол,
Ўзунгу дўст кўйи тавқиға сол.

Неким фарз ўлди бўйнунгда адо қил,
Етиб мақсадқа комингни раво қил.

ХОТИМА ВА КИТОБ ТУГАНЧИНИНГ ТАҚРИРИ

Манга бу нукталарким, бўлди таҳрир,
Қилай итмоми тақрибини тақрир.

Агарчи хутбаву фиҳрастида бор,
Вале ул аҳддин гардуни даввор.

Басе ошуфталиғлар қилди ҳодис,
Ки, итмомиға маълум ўлди боис.

Тўқиз юз бешда20 бир фархунда фарзанд,
Адаб бирла тавозуъдин баруманд,

Ки, мажлис ичра ҳозир эрди бир кун,
Масойил баҳси эрди тилга мақрун.

Чу анда қобилият зоҳир эрди,
Кўнгул бу назмға тартиб берди,

Ки шояд анга нафъи ҳосил ўлғай,
Кўп элга ҳам бу маъни восил ўлғай.

Сабаб бу ишни қилди даври айём,
Топорға бу китоб оғози анжом.

Чу равшан айлар ислом аҳли зотин:
«Сирож ул-муслимин» қўймишмен отин.

Умидим улки, ҳарким ўқуғай,
Мунунг нури била кўнгли ёруғай.

Дуо бирла мени ҳам айлагай ёд,
Равоним ул дуодин айлагай шод.

«СИРОЖ УЛ-МУСЛИМИН»НИНГ ИЗОҲ ВА ТАРЖИМАЛАРИ

1. Маъноси: хушбўй ҳид таратувчи қаламни йўнди, демакдир.
2. Тарж. ар.: Тангри юксак, унга ҳамма талпинувчи ажиб бир зотдир.
3. Шоҳ мажлисларида қатнашиб юрадиган, зийрак ва унга ғоят яқин (айнан жондек ички) ким эса (фикримизча шаҳзодалардан бири) Навоий шеърияти дилларни вайрон ва ислому дин уйини алғов-далғов қилади, ўзи жуда кўп хайрли ишлар қилади, лекин булардан не фойда, яъни ҳисобга ўтармикан, деган фикрни айтади. Навоийда «Ислом уйини маъмур» этадиган бир асар ёзиш нияти пайдо бўлади. Лекин турли юмушларнинг кўплиги бунга имкон бермайди.
4. Самарқандда туғилган ва ўша шаҳарда яшайдиган бир улуғ покиза зот Ҳиротга ташриф буюради. Навоий унинг хизматига шошади.
5. Хожаеким… – Хожа Аҳрор назарда тутилади. Асл исми Хожа Убайдуллоҳ, Тошкентга яқин Боғистон қишлоғида 1404 йилда туғилган ва 1490 йилда Самарқандда вафот этган машҳур шайх, нақшбандийлик валийларидан бири, йирик феодал, нуфузли дин арбоби. Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоийларнинг муршиди комили Хожа Аҳрор илмда яқинга қадар ўз ҳаққоний баҳосини ола олмаган эди.
Проф. А. И. Болдирев ўз ҳаётининг сўнги йилларида Хожа Аҳрор ҳақида кичик бир тадқиқот яратиб, унинг моҳиятини «Бартольд ўқишлари» (1974 йилда таъсис этилган) номи остида ўтказилиб келинаётган Умумиттифоқ Шарқшунослар анжуманига тақдим этдилар (1982). Маъруза кашфиёт даражасида қабул қилинди ва 1985 йилда Москвада «Феодализм давридаги яқин ва Ўрта Шарқда руҳонийлар ва сиёсий ҳаёт» тўпламида нашр этилди. Унда Хожа Аҳрорнинг аграр фаолияти, «тамға»ни йўқ қилиши, «шариат ва дин аҳкомлари»ни бузувчиларни жиловлаб туриши, Жомий, Навоий ва Бобур талқинида унинг шахсияти ва фаолиятига муносабат, асарлари, хайрли ишлари, бунёдкорлиги, Улуғбек қатлига дахлсизлиги ва ҳ. к.лар бирлашиб, илмдаги унга қарашни ижобий томонга йўналтириш, ҳақиқий баҳосини олиши лозимлиги қаламга олинади.
6. Шиблий – Абубакр Шиблий, машҳур сўфий, комил авлиёлардан. Фаридуддин Аттор «Тазкират ул-авлиё»да Шиблий маноқибларидан 60 та нақл, суҳбатларни келтиради. 945 йилда Бағдодда вафот этган.
7. Зуннун – Абулфайз Субон Зуннун Мисрий, машҳур сўфий. 859 йилда вафот этган. Манбаларда унинг кимё фани билан машғул бўлгани таъкидланади.
8. Убайдуллоҳ – Хожа Аҳрорнинг исми.
9. Жаббор – Оллоҳнинг сифатларидан бири, мажбур қилувчи, демакдир.
10. Тарж. ар.: Ҳеч нарса унга ўхшаш эмас (Қуръон. «Шўро» сураси, 11-оят).
11. Тарж. ар.: билиб ол.
12. Тасмия – «Бисмиллоҳир раҳмонир-раҳим»ни айтмоқ.
13. Такбир – «Оллоҳу акбар» (Оллоҳ улуғдир)ни айтмоқ.
14. Ташаҳҳуд – «ат-таҳиёту лиллоҳи вас-салавоту ват-таййибот.
Ассалому алайка айюҳан-набийю ва раҳматуллоҳи ва баракатуҳ. Ассалому алайно ва ало ибодиллоҳис-солиҳин. Ашҳаду алло илоҳа иллаллоҳу ва ашҳаду анна Муҳаммадан абдуҳу ва расулуҳуади айтмоқ.
15. «Ал-ҳамд» – Қуръони мажиднинг биринчи «Фотиҳа» сураси.
16. Таъаҳҳуд – аҳд қилмоқ.
17. «Аъузу» – «Аузу биллоҳи минаш-шайтонир-рожим»ни айтмоқ.
18. «Самиъоллоҳ» – «Самиъоллоҳу лиман ҳамидаҳ»ни айтмоқ.
19. Икки тасбиҳ – бири рукуъ тасбиҳи «Субхона раббиял-азим» ва иккинчиси сажда тасбиҳи «Субҳона раббиял-аъло»ни айтмоқ.
20. 905 ҳ. й. 1499/1500 милодий йилга тўғри келади.

ALISHER NAVOIYNING DINIY
VA TASVVUFIY ASARLARI
Dilnavoz Yusupova

Davlatshoh Samarqandiy Alisher Navoiyni “Mir Nizomiddin”, ya’ni “dinning nizomi – qonuni” deb bejiz ulug’lamagan. Hazrat Navoiyning deyarli barcha asarlarida, xususan, “Xamsa” dostonlarining muqaddimalarida Allohga hamd, Payg’ambarga na’t, munojot va Rasululloh s.a.v madhining mavjudligiyoq bu fikrni tasdiqlaydi. Biz quyida ko’rib chiqadigan asarlarda Alisher Navoiy shariat va tasavvuf ilmining chuqur bilimdoni, nazariyotchisi sifatida namoyon bo’ladi.

“Arba’in” (“Qirq hadis”) – hadislarning she’riy tarjimasi bo’lib, an’anaviy hamd va na’t bilan boshlanadi. Asar muqaddimasi – “Sababi ta’lifi manzuma”da Navoiy ustozi Abdurahmon Jomiy sahih hadislardan 40 tasini tanlab olib, forsiy tilda “Arba’in” yaratganini, lekin turkiy kitobxon bu chashmadan bebahra ekanligini aytib, Jomiyning ruxsati bilan shu 40 hadisni turkiy tilga tarjima qilganligini yozadi:

Forsiydonlar aylabon idrok,
Oriy erdi bu naf’din atrok.
Istadimki, bu xalq ham bori
Bo’lmag’aylar bu naf’din oriy.
Men demakni chu muddao aylab,
Ul ijozat berib duo aylab.

Shuningdek, muqaddimada Navoiy Jomiy o’z asarini hijriy 886 (milodiy 1486) yilda yaratganligini, u ham tez orada ustozidan ijozat olib, asarni bir-ikki kun ichida tamomlaganini aytadi:

Bir-iki kunki ehtimom ettim,
Ko’z tutardin burun tamom ettim.

Ushbu ma’lumotdan Alisher Navoiy o’z asarini Jomiy bilan bir davrda yaratgan degan xulosaga kelish mumkin. Shoir Payg’ambarimiz (s.a.v.)ning hadislarini avval arab tilida beradi va uning tarjimasini she’riy usulda taqdim etadi.

“Arba’in”ning asosiy qismi “Sizlardan hech biringiz o’ziga ravo ko’rgan narsasini birodariga ravo ko’rmaguncha, chin mo»min bo’lolmaydi” degan mashhur hadisning navoiyona talqini bilan boshlanadi:

Mo»min ermastur, ulki iymondin
Ro’zgorida yuz safo ko’rgay.
Tokki qardoshiga ravo ko’rmas –
Har nekim o’ziga ravo ko’rgay.

Tanlangan hadislarning deyarli barchasi komil inson axloqiga oid qarashlarni o’zida aks ettirganini ko’rishimiz mumkin. Bu hadislarda insonlar yaxshilik qilishga chorlanadi, yomon illatlardan qaytariladi, umuman olganda, ular insonning hayot va jamiyatdagi vazifasini anglatadi. Masalan, “Insonlarning eng yaxshisi – insonlarga foydasi tegadiganidir” degan hadisni Alisher Navoiy turkiy tilda shunday ifoda etadi:

Xalq aro yaxshiroq, deding, kimdur?
Eshitib, ayla shubha raf’ andin.
Yaxshiroq bil ani ulus arokim,
Yetsa ko’prak ulusqa naf’ andin.

Ko’rib o’tganimizdek, ushbu sharh orqali insonning ulusga – jamiyatga xizmat qilishi ulug’lanyapti. Mashhur “Kurashda g’olib chiqqan pahlavon emas, balki g’azabi kelganda o’zini yenga olgan odam pahlavondir” hadisini shoir shunday talqin qiladi:

Emas ul pahlavonki o’z qadrin
Bosh uza eltibon nigun qilg’ay.
Pahlavon oni bilki yetsa g’azab
Nafsi ammorani zabun qilg’ay.

Mazkur hadis insonni o’z nafsi – g’azabi ustidan hokimlik qilishga chaqiradi. Alisher Navoiy buni tarjima qilish orqali kishi jahlga qul bo’lib qolishdan saqlanishi kerakligini eslatyapti.
Umuman olganda, “Arba’in” asari insonning ma’naviyatini yuksaltirishga xizmat qiladi. Bu haqda shoir asarning xotima qismida aytib o’tadi:

Erur ul arba’inning avvali hol,
Ayla bu “Arba’in” bila a’mol.

Asarning umumiy hajmi 108 baytdir. E’tiborli jihati, kirish (hamd va na’t) va yakuniy qismlar bir xil – 5 baytdan iborat.

Asosiy qismda keltirilgan she’rlar shakl jihatidan qit’a singari bo’lib, bunda faqat juft misralar qofiyalangan va toq misralar ochiq qoldirilgan:

Tengridin rahm agar tama’ qilsang,
Avval o’lmoq keraksen elga rahim.
Har kishikim ulusqa rahm etmas,
Anga rahm aylamas rahimi karim.

“Arba’in” xafif bahrining xafifi musaddasi solimi maxbuni mahzuf yoki maqtu’ (ruknlari va taqte’i: foilotun mafoilun failun yoki fa’lun – V – – / V – V – / V V – yoki – –) vaznida yaratilgan.

Alisher Navoiyning ”Vaqfiya” asari 1481-82 yillar oralig’ida yaratilgan bo’lib, Navoiyning davlat arbobi sifatidagi faoliyati, vaqf qildirgan yerlari, qurdirgan binolari haqida ma’lumot beruvchi asardir [1]. “Vaqfiya” Hamd, na’t va Sulton Husayn Boyqaro madhini o’zi ichiga olgan kattagina muqaddima bilan boshlanadi. Asarning asosiy qismini shartli ravishda ikki qismga bo’lish mumkin:

1.Navoiyning Sulton Husayn Boyqaro saroyidagi davlat arbobi sifatidagi faoliyati aks etgan o’rinlar.
2.Navoiyning xayriya ishlari va vaqf qildirgan mulk, yerlari; vaqfiya joylardagi idora usuli, xizmat uchun belgilangan lavozimlar, tayin etilgan maosh, o’rnatilgan tartib-qoidalar bayoni.

Har bir qism muayyan tarzdagi muqaddima va xotimani o’z ichiga oladi.

Asarda Navoiyning mamlakat obodligi va el-yurt farovonligiga doir muhim fikrlari ham o’z ifodasini topgan:

To hirsu havas xirmani barbod o’lmas,
To nafsu havo qasri baraftod o’lmas.
To zulmu sitam jonig’a bedod o’lmas,
El shod o’lmas, mamlakat obod o’lmas.

Alisher Navoiyning “Nazmu-l-javohir” asari nasriy usulda yozilgan muqaddima va Hazrati Alining ikki yuz ellik besh raqam ostida tartiblangan arab tilidagi o’gitlarining turkiy tilda ruboiy shaklida berilgan talqinidan iborat.

Asar muqaddimasi hamd va na’t bilan boshlanib, unda so’z va uning qudrati, inson yaratilishi bilan bog’liq diniy-tasavvufiy qarashlar bayoni keltiriladi. Shuningdek, shoir “Nazmu-l-javohir”ning yozilishi bilan bog’liq ma’lumotlarga to’xtaladi. Har bir fikr sura va hadislardan parchalar keltirib isbotlab boriladi, ularning ta’sirchanligini oshirish uchun to’rt misrasi ham qofiyadosh – taronayi ruboiylardan foydalaniladi.

Shuningdek, muqaddimada shoir anchadan buyon Hazrat Alining o’gitlarini she’rga solmoqchi bo’lib yurganini, lekin negadir bunga jur’at qila olmayotganligini aytadi. Shoh Husayn Boyqaro
“Risola” bitgach, unga javob tariqasida ushbuni yozishga qaror qiladi. Aynan “Nasru-l-laoliy”ni Husayn Boyqaro risolasiga javob tarzida tarjima qilishida ham ma’no bo’lib, bu Hazrati Alining Islom olamida tutgan yuksak o’rni bilan izohlanadi. Husayn Boyqaro darajasi Hazrati Alining maqomi bilan qiyos etiladi. Bundan tashqari, o’sha davrda Hazrat Ali hikmatlari forsiy shoirlar tomonidan nazmga solingan bo’lib, Alisher Navoiy ular bilan yaxshi tanish bo’lgan va bu an’anani turkiy tilda amalga oshirishni maqsad qilgan [2].

Alisher Navoiy shohning saxovatini, adolatini mehr bilan ta’riflagach, Hazrat Ali o’gitlari talqinlarini ruboiy tarzida berishini ma’lum qiladi. Mazkur ruboiylarning to’rt misrasi ham qofiyadosh bo’lishida ramziy ma’no bor: shoh taxtining to’rt poyasi uni ko’tarib turadi, Ka’batullohni biz to’rt devori bo’lganligi uchun tasavvur eta olamiz, falakning to’rtinchi qavati quyoshning maskanidir va boshqalar:

Har birini to’rt durri shahvor degil,
To’rtunchi falakda mehr zarkor degil.
Rub’i maskunda Ka’bai osor degil,
Baytul muqaddasqa to’rt devor degil.

So’ng Hazrat Alining o’gitlari “Nasru-l-laoliy” (“Sochma durlar”) deb atalgan bo’lsa, bu tarjima “Nazmu-l-javohir” (“Nazm javohirlari”) deb nomlangani aytiladi, bu sochma durlarni bir rishtaga – ipga javohir singari tizilganiga ham ishoradir va shoir ushbu baytlarini xalq uchun manfaatli va yoqimli bo’lishini iltijo qilgan mazmundagi 3 ruboiyi taronalarini ilova qiladi.

Asarning asosiy qismi o’ziga xos tuzilishga ega. Dastavval, hazrat Alining arab tilidagi falsafiy o’gitlari keltiriladi, so’ng esa turkiy tilda ruboiy shaklidagi talqin beriladi. Biz bu o’rinda tarjima emas, ko’proq talqin atamasini ishlatyapmiz. Chunki Alisher Navoiy to’g’ridan-to’g’ri tarjimani emas, balki badiiy jihatdan boyitilgan fikrlarni taqdim etadi.

“Nazmu-l-javohir”dagi ruboiylar mavzu jihatdan rang-barangdir. Ularda biz hayotning mohiyati, do’stlik va sevgining ulug’vorligi, insoniylikning qadr-qimmati to’g’risidagi nodir fikrlardan bahramand bo’lamiz. Masalan, 100-ruboiyga hazrat Alining “Do’stlarni ziyorat qilish muhabbatni oshiradi” degan o’gitlari asos qilib olingan:

Har kimki habibing o’lsa evrul boshig’a,
Mahv o’l yuzig’a, jonni fido qil qoshig’a,
Tosh ursa, ravoningni tufayl et boshig’a,
Tajdidi muhabbat angla bormoq qoshig’a.

Ko’rib turganimizdek, Navoiy hazrati Alining fikrini talqin qilish barobarida bu fikrni to’ldirib, ta’sir quvvatini oshiruvchi yondashuvni beryapti: “Kim do’sting bo’lsa, uning boshiga aylan, ya’ni har bir xayolu o’yidan xabardor bo’l, diydori uchun, qoshiga borish uchun jon fido qil. Agar tosh ursa ham unga o’zingni bag’ishla, uning qoshiga borish muhabbatni ziyoda qilishini angla!”

Yoki 237-ruboiyda “Kishining ulug’ligi uning himmatidan bilinadi” degan fikr sharhlanadi:

Har kimsaki iqbol aning yovaridur,
Har yonki yuz ursa, himmati rahbaridur,
Himmat duri faxr tojining gavharidur,
Chun himmati odam o’g’lining sarvaridur.

Umuman olganda, Alisher Navoiy “Nazmu-l-javohir” asarida o’zining dunyo va hayot haqidagi falsafasini yanada aniqroq shaklda yuksak badiiy mahorat bilan namoyon qiladi. Biz bu asar orqali shoirni faylasuf-donishmand qiyofasida ko’ramiz.

Alisher Navoiyning “Siroju-l-muslimin” (“Musulmonlar nuri”) asari sof diniy yo’nalishda bo’lib, islom dini ahkomlarini yoritishga bag’ishlangan. Asar masnaviy shaklida yozilgan bo’lib, hajman 197 baytdan iborat. “Siroju-l-muslimin” hamd va na’t, kitob yozilishining sababi, islomga oid fiqhiy va aqidaviy masalalar sharhi va xotimani o’z ichiga oladi.

Hazrat Navoiy, avvalo, Allohga hamd va Payg’ambarimiz Muhammad s.a.v.ga salot va salomlarini yo’llagach, mazkur kitob nazmining sababi bayoniga o’tadi. Dastavval sulton Husayn Boyqaroga cheksiz hurmatini izhor etib, bir voqeani bayon qiladi. Unga ko’ra, shoh majlislaridan birida bir nuktadon inson Husayn Boyqaroga: “Navoiyning she’rlari juda ajoyib, undan bahramand bo’lgan odam yana bahra olmoqni xohlaydi, lekin bundan ne foyda bor?”, – degan ma’noda fikr bildiradi. Aslida shoir ko’pdan buyon fiqh va aqidaga doir asar yozishni niyat qilib yurardiyu, azbaroyi yumush ko’pligidan bunga fursat topolmayotgan edi. Samarqanddan bir ulug’ insonning Hirotga tashrif buyurib, piri murshid Xoja Ahror Valiyning shoirdan diniy masalalar sharhini yorituvchi kitob yozishni so’raganini aytganidan so’ng Alisher Navoiy katta ishtiyoq bilan ishga kirishadi:

…Chu so’rdi Iso anfosi bu damni,
Ham ul dam azmig’a yo’ndum qalamni…

Alisher Navoiy “Kitob nazmining sababi” qismida avval aqida sharhini, so’ng farz, vojib, sunnatni bayon etishini, bundan ahli islomga foyda bo’lishini aytadi:

…Ham etkaymen burun sharhi aqoyid,
Ki, islom ahlig’a bergay favoyid.
Yana ham farz, ham vojib, sunan ham,
Neki oriz bo’lur yaxshi, yomon ham…

Asarning asosiy qismida Alisher Navoiy o’zi aytganidek, dastavval aqoid hamda shariat hukmlari sharhiga to’xtaladi. Bunda shoir islom ahkomi ikki qism: aqida va amal (shariat)dan iborat deb yozar ekan, aqida pok bo’lmasa, amalning ahamiyati yuqori bo’lmasligini ta’kidlaydi.

Alisher Navoiy iymon shartlari sifatida Allohning biru borligiga, farishtalarga, ilohiy kitoblarga, payg’ambarlarga, oxirat kuniga, qadar – taqdirga ishonish kabilarni sanab o’tadi.

Keyingi qismda shoir Allohning sifatlarini bayon etadi. Unga ko’ra, mo’min inson Allohning zamon va makondan munazzah – xoli ekaniga, sherigi yo’qligiga, uning bezavol ilmiga, eshitish va ko’rishiga, kalomiga, taqdir egasi ekaniga ishonishi shart. Hazrat Navoiy, shuningdek, Allohning o’xshashi yo’q, uning qudrati har qanday jismdan xoli bo’lib, bandalar kabi ehtiyojmand emasdur degan islom aqidasidagi fikrni uqtirar ekan, bunga isbot tariqasida “Sho’ro” surasidagi 11-oyatni keltiradi.

Keyingi bobda shoir islom aqidasidagi – qabr azobi, qabrdagi savol-javob, sirot ko’prigi, tarozi, do’zax, jannat, Rasululloh s.a.v. shafoati, nabiylar mo’jizalari, avliyolar karomati haq ekanini ta’kidlaydi hamda kohin [3]ni tasdiq etish kufr ekanini ham aytib o’tadi.

Islom aqidasi shartlari bayonidan so’ng Alisher Navoiy islom ahkomlarini yoritadi. Bunda shoir islom dini farzlari – tahorat, g’usl, namoz, zakot, ramazon ro’zasi, haj bilan bog’liq shariat hukmlarini batafsil bayon etadi.

Asarning xotima qismida shoir o’z manzumasi insonlar uchun foydali bo’lishidan umid qilib, musulmonlar dilini ravshan etsin, deya bu kitobga “Siroju-l-muslimin” (“Musulmonlar nuri”)
deb nom qo’yganligini aytadi.

“Asar aruzning hazaji musaddasi mahzuf (mafoiylun mafoiylun fauvlun, chizmasi: V – – –/ V – – –/ V – –) vaznida yozilgan.

“Munojot” – Ollohga iltijo tarzida yaratilgan nasriy asar bo’lib, “Hamd”, “Na’t” va “Munojot” deb atalgan uch qismni o’z ichiga oladi. “Hamd”da Allohning buyukligi, abadiyligi haqida so’z borsa, “Na’t”da Payg’ambarimiz rasuli akram ta’riflari ketiriladi. Asarning “Munojot” qismi bevosita shoirning Allohdan najot so’rab qilgan iltijolariga bag’ishlangan. Asarning har bir jumlasi Allohga murojaat, ya’ni “ilohi” so’zi bilan boshlanadi. Navoiy o’zini behad gunohkor, yaratganni pok va akram (karamli), o’zini cheksiz isyonkor va Xoliqni rahmli va mehribon deb atar ekan, ichki qofiya, tazod, ishtiqoq san’atlarining betakror namunalari shoir his-tuyg’ulari bilan uyg’unlik kasb etganligini ko’ramiz:

Ilohi, akram ul-akramin – sen va men – gunohkor.
Ilohi, arham ar-rohimin – sen va men tiyraro’zgor.
Ilohi, agarchi jurmu isyondin o’zga ishim yo’q, ammo sendin o’zga ham kishim yo’q…

“Munojot” asari mohiyatan Haq vasliga tashna, oriflik maqomiga erishgan oshiqning hissiyotlarini o’zida aks ettirib, janriy jihatdan nazm va nasr xususiyatlarini namoyon qiladi. Asarning o’ziga xos musiqiy ohangi, saj’ usulidan mahorat bilan foydalanilganligi uning badiiy jihatdan qiymatini oshirgan, deb aytish mumkin. Mazkur asar o’zining g’oyaviy va badiiy xususiyatlari bilan mumtoz adabiyotimizdagi shoh asarlari sifatida o’z o’rniga egadir.

Alisher Navoiyning tirandozlik – kamondan o’q otish fazilatiga bag’ishlangan “Risolayi tiyr andoxtan” risolasi har bir fikrning sof diniy dalillar – hadis va rivoyatlar bilan izohlanganligi bilan alohida xarakterlanadi. Risola hajman kichik, muallif bunda kamondan o’q uzishning qanchalik savobli amal ekanini asoslashga e’tibor qaratadi.

Risolada bir nechta hadis va rivoyatlar keltirilgan bo’lib, ular quyidagilardir [4]:

• Hazrat Odam Ato alayhissalom shayton hiylasi bilan jannatdan yerga tushirilgach, Allohning amri bilan dehqonchlik qiladi – bug’doy ekadi. Ammo qarg’alar ekilgan bug’doyni kavlab yeb qo’ya boshlagach, Xudoga munojot qiladi. Shunda Xudo kamon va o’q yuboradi. Yoydan o’q otishni farishta Jabroil (alayhissalom) Odam alayhissalomga o’rgatadi. Odam Ato alayhissalom qarg’alarga otgan birinchi o’qi tegmaydi, farishta Jabroil alayhissalom tabassum qiladi, ikkinchi bor otilgan o’q nishonga tegadi, shunda Jabroil alayhissalom o’z tabassumini qo’yidagicha izohlaydi: “Agar ilk o’qing nishonga tekkanida qiyomatgacha hech narsa bolalaring qo’lidan qutulmas edi”.

Shundan keyin hazrat Navoiy o’q otishni Xudoning lutfi, Odam Safiy alayhissalomning mo»jizasi deb xulosa qiladi.

• Shayxlardan Shafiqi Balxiy jon berish chog’i o’q-yoy olib kelib o’q otadi. Do’stlari buni ko’rib “Shayx shifo topibdi” deb xursand bo’ldilar. Shunda shayx o’z holatini: “Umrim oxirlabdi, shunda bir yaxshi amal qilgim keldi. Biror amalni yoydan o’q uzishdan ko’ra yaxshiroq deb topmadim. Chunki o’q otishda savob ko’p”, – deb izohlaydi.

• “Kimki, kamonchilikni o’rganib, so’ng tark etsa, sunnatimdan yuz o’girgan hisoblanadi. U mendan emas”.

• Rasululloh sallolohu alayhi va sallam kamonchilikning fazilatini ko’p aytdilar. Sahobalar kamondan o’q otishning savobini qancha miqdorda yedb so’radilar. Shunda U Zot alayhissalom: “Agar kamonchilikning savobini aytsam, xalq tirikchilikni tashlab, kamondan o’q otishga berilib ketadi. Bir soat o’q otishning savobi ellik yillik toat savobi bilan tengdur. Agar kim o’q otsa, Alloh unga jannatiylar savobini beradi, nishonga tegizsa, jannat eshigini ochib, bir hurni unga ataydi”.

• Bir kuni Payg’ambarimiz alayhissalom borar edilar. Sahoba Sa’d Vaqqosning o’z farzandlariga kamondan o’q otishni o’rgatayotgani ustidan chidilar. Rasululloh tomosha qilib turdilar. Shu payt bir yigit kelib, yoyan o’q uzdi. Rasuli Akram sallolohu alayhi va sallam xushnud bo’ldilar. Sahobalar buning sababini so’raganlarida: “U yigit kelganida gunohlari ko’p edi, o’q otdi – gunohlari to’kildi, shuning uchun shodlandim”, – deb izoh berdilar.

• “Agar bir joyga masjid quriladigan bo’lsa, u yer menda masjid quradilar deb 40 yil oldin shodlanadi. Agar bir yerda o’q otiladigan bo’lsa, u yer menda o’q otiladi deb 80 yil ilgari xursand bo’ladi”.

• Ali karramallohu vajhahu goho yalang bosh va yalang oyoq o’q keltirar edilar. Bir kuni Sa’d Vaqqos o’q otar edilar. Jabroil alayhissalom keldilar. Rasululloh alayhissalom men uchun o’q ot dedilar. Shunda Jabroil alayhissalom men uchun ham Sa’d o’q otsin dedi. Sa’d Vaqqos o’q otdilar. Shunda Rasululloh alayhissalom Xudoyi taolo nomi uchun o’q otgil dedilar. Sa’d o’q otdilar. Sahobalar nishonga borib, ikki o’qni topib, uchinchisini topolmadilar. Jabroil alayhissalom aytdilarki: “YO Muhammad, u o’qni topmasinlar. Bu o’q jannatda Sa’d Vaqqos uchun yer olib turibdi”.

Ko’rib o’tganimizdek, Navoiy kamondan o’q otishning qanchalik savobli amallardan ekanligiga asosiy urg’uni qaratadi. Bu bejiz emas, chunki o’rta asrlarda yurt himoyasi askarlarning fidoyi va jasurligi hamda bevosita qurollarni, ayniqsa, kamonni mahorat bilan ishlata bilishi bilan ta’minlangan. Mazkur asar Vatan himoyasiga chog’langan yigitlarni o’z ishlarining Tangri va payg’ambar tomonidan sevilgan, ma’qul ko’rilgan
amal ekanligiga ishontirishga xizmat qilgan.

“Risolayi tiyr andoxtan” asari faqat diniy dalillardan iborat hamda bayon tilining boshqa ilmiy asarlaridan sodda va tushunarli ekanligi, badiiy bo’yoqdor emasligi bilan alohida xarakterlanadi. Bu ham asarning omma uchun maxsus bag’ishlangan deyishga asos beradi.

Alisher Navoiyning “Nasoyimu-l-muhabbat” (to’liq nomi “Nasoyimu-l-muhabbat min shamoyilu-l-futuvvat” – “Mardlik xushbo’yliklarini taratuvchi muhabbat shabadalari”) asari 1495-96 yillarda yaratilgan bo’lib, Abdurahmon Jomiyning “Nafahot ul-uns min hazarotu-l-quds” (“Do’stlik tarovati”) asarining ijodiy tarjimasidir.

Asarning tanqidiy matni muallif yashagan davrda ko’chirilgan nusxa asosida 1996 yil Turkiya (Anqara)da Kamol Eraslon tomonidan yaratilgan. 2011 yil navoiyshunos olim H.Islomov ham mazkur asarning ilmiy-tanqidiy matnini yaratib, chop qildirdi.

Abdurahmon Jomiyning “Nafahot ul-uns” asarida 616 ta shayx haqida ma’lumot keltirilgan. Hazrat Navoiy bu ma’lumotlarni qayta ishlab, to’ldirib, shayxlar sonini 770 taga yetkazadi, ulardan 35 tasini avliyo ayollar tashkil etadi.

Adabiyotshunos olim N.Ramazonov “Nasoyim”ning o’ziga xos xususiyatlariga doir” maqolasida [5] “Nasoyimu-l-muhabbat” va “Nafohatu-l-uns”ni qiyoslar ekan, hazrat Navoiy tazkiraning kirish qismini tarjima qilmasdan o’zi yozganini ma’lum qiladi.

“Nasoyimu-l-muhabbat” muqaddima (hamd, na’t va asar yozilish sababi, “Bu toifa muqaddima tamhidi”, “Bu toifa a’molu af’oli va muomilatu riyozotidin ba’zini zikr qilmoq”), 770 shayx zikrini o’z ichiga olgan asosiy qism va xotimadan iborat.

Hazrat Navoiy asarning yozilish sabablari haqida to’xtalar ekan, Jomiy va o’z tazkirasi o’rtasidagi farqlarni aytib o’tadi. Unga ko’ra:

— “Nafohatu-l-uns”da Farididdin Attorning “Tazkiratu-l-avliyo” asaridagi ba’zi avliyolar tushirib qoldirilgan, Navoiy esa ularni o’z tazkirasida zikr qilgan;

— Jomiyda hind va turk mashoyix (shayx)lariga keng o’rin ajratilmagan, lekin hazrat Navoiy mumkin qadar ularning barchasini o’z asarida aks ettiradi;
Shuningdek, shoir “Nasoyimu-l-muhabbat”da Abdurahmon Jomiy va uning zamondoshi bo’lgan valiy zotlar hayoti va faoliyatini ham yoritganini ma’lum qiladi.

“Bu toifa sulukida muqaddima tamhidi” deb atalgan qismda Navoiy inson yaratilishi sababi, Allohning hikmati, payg’ambarlar sayyidi Muhammad sallallohu alayhi va sallamning Haqqa habib ekanligi bilan bog’liq tushunchalarni bayon qiladi. Alisher Navoiy Rasululloh sallollohu alayhi va sallamdan so’ng payg’ambarlik eshigi berkitilgan bo’lsa-da, mo’minlar pok e’tiqod, taqvo bilan Allohga do’stlik – valiylik maqomiga erishishlari mumkin, chunki “Olimlar – payg’ambarlarning vorislaridir”, valiy zotlarning barchasi Alloh yo’lida sobit bo’lgan zotlardir, ular xalqni to’g’ri yo’lga boshlaydi, deb ta’kidlaydi.

Muqaddimaning “Bu toifa a’molu af’oli va muomilatu riyozotidin ba’zini zikr qilmoq” deb nomlangan qismi avliyolarning a’moli – amallari, af’oli – fe’l-atvori, muomilotu riyozati – muomalasi (xalq bilan munosabati) va Haq yo’lida chekadigan mashaqqatlarini yoritishga bag’ishlangan. Unda valiy zotlar bilan bog’liq luqma halolligi, shariatga amal qilish, imon kalimasini ruhga singdirish, besh vaqt namoz o’qish, zakot berish, ro’za tutish, haj qilish, odob, hilm,taqdirga rizo bo’lish va sabr qilish, sidq – rostgo’ylik, riyozat chekish kabi amallar keltirib o’tiladi. Bu fazilatli amallar oddiy odamlarnikidan farq qiladi. Asarda keltirilishicha, imon kalimasi – kalimai shahodatni hamma chin dildan aytishi mumkin, lekin valiylar bu kalomni aytib, hushlarini ham yo’qotishlari mumkin. Yoki shariatda zakot molning qirqdan bir qismini faqirlarga berish bilan amalga oshirilsa, valiylar qo’lidagi narsaning ortig’i bilan ehson qilishni zakot deb bilishlari haqida ibratli fikrlar keltiriladi (shayx Abu Bakr Shibliyning bir faqihga bergan javobi misolida).

Bundan tashqari, luqma halolligiga erishish uchun har bir valiy zot o’z kasbi koriga ega bo’lgan. Masalan, Shayx Abu Said Xarroz, Xoja Abdulloh Ansoriylar etikdo’zlik, shayx Muhammad Sakkok pichoqchilik, shayx Abu Hafz Haddod temirchilik bilan mashg’ul bo’lganlar.

Islom aqidasiga ko’ra mo»jiza va karomat haqdir. Mo»jiza payg’ambarlar tomonidan Allohning qudrati bilan amalga oshiriladigan va inson aqli yetmaydigan hodisalar bo’lsa, avliyolarning bu kabi ishlari karomat deyiladi. Bular umumiy xavoriqi odat – g’ayriodatiy, g’ayritabiiy ishlar, deb ataladi. Masalan, duolar ijobati, g’ayb sirlaridan ogoh bo’lish, inson ko’nglidagi o’yni anglash, suv va taomsiz ro’za tutish, bir lahzada dunyoning u chetidan bu chetiga borib qolish kabi oddiy inson aqli uchun g’ayritabiiy bo’lgan holatlar avliyolarga xos bo’lib, ularni ko’p oshkor qilmaslik valiyning yuksak maqomini bildiradi.

Shundan so’ng bevosita valiylarning nomlari va tarjimai holi bilan bog’liq ma’lumotlar keltiriladi. Nomi zikr etilgan ilk valiy zot – avliyolar sultoni deb ulug’langan Uvays Qaraniydir. Uvays Qaraniyning Payg’ambarimiz sallallohu alayhi va sallamga g’oyibona oshiq bo’lganligi, uning kuchli va mustahkam muhabbati barcha islom ummati uchun ibrat hisoblanadi.

Asarda avliyolarga doir ma’lumotlar turli hajmda bo’lib, ba’zilari haqida bir jumla bilan kifoyalanilsa, ba’zi shayxlar ta’rifiga keng o’rin ajratiladi. Avliyolarning tarjimai holidagi ma’lumotlar muayyan mezonlarga ega emas: ayrim shayxlarning yashagan yillari, joylari, kasbi korlari va hokazolar bilan bog’liq ma’lumotlar batafsilroq keltirilsa, ba’zilarining faqat karomat yoki o’gitlaridan parcha beriladi.

Tazkirada asosiy e’tibor valiy zotning amaliga qaratilgan. Har bir avliyo shariat hukmlarini so’zsiz va itoat bilan ado etib, Haq vasli talabida mol-dunyo tashvishidan, o’z borligidan mutlaqo voz kechadi. Bu dunyoga zarracha muhabbat qo’yish Haq ishqiga soya soladi, deb e’tiqod qilinadi. Har bir avliyo haqidagi ma’lumotlar tarkibida arab tilidagi baytlar, hikmatli fikrlar berib boriladi.

“Nasoyimu-l-muhabbat” tarkibida tilga olingan avliyolar orasida islomdagi to’rt mazhab boshliqlari – imom A’zam, imom Molik, imom Shofe’iy, imom Ahmad ibn Xanbaldan tortib Muhammad G’azzoliy, Bahouddin Valad, o’g’li Jaloliddin Rumiy, Rumiyning o’g’li Sulton Valad kabi buyuk zotlar haqidagi turli qiziqarli, ibratli hikoyalarga duch kelamiz. Ushbu avliyolar haqidagi ma’lumotlar ilmiy asosga ega bo’lib, tasavvuf tarixini o’rganishda alohida ahamiyat kasb etadi (Masalan, Jaloliddin Rumiyga bolaligida Fariddin Attor o’zining “Asrornoma” asarini hadya qilishi yoki Shamsiddin Tabriziy va Rumiy uchrashuvi bilan bog’liq ma’lumotlar).

Umuman olganda, hazrati Alisher Navoiyning avliyolar tarjimai holiga bag’ishlangan mazkur “Nasoyimu-l-muhabbat min shamoyilu-l-futuvvat” asari shoirning yetuk mutasavvif olim sifatidagi faoliyatini ko’rsatuvchi muhim manbadir.

Alisher Navoiyning mazkur diniy yo’nalishdagi asarlarini o’rganish orqali uning dinga bo’lgan munosabati, e’tiqodi bilan bog’liq muayyan ma’lumotlar olish bilan birgalikda, uning islom ilmlarining yetuk bilimdoni ekanligi to’g’risida tasavvur hosil qilamiz. Bu ulug’ shoirning o’z davri ijtimoiy hayotida tutgan o’rni nechog’lik muhim bo’lganligini belgilab beruvchi o’ziga xos omil ekanligi bilan ahamiyatli sanaladi.

Adabiyotlar:
________________________________________

1. Navoiy Alisher. Vaqfiya. Mukammal asarlar to’plami. 20 jildlik. – T.: Fan, 1998. 14-jild. – B. 231-270.
2. Navoiy Alisher. Arba’in. Siroj ul-muslimin.Munojot. Risolai tiyr andoxtan. Mukammal asarlar to’plami. 20 jildlik. – T.: Fan, 2000. 16-jild. – B.261-308.
3. Navoiy Alisher. Vaqfiyya / Nashrga tayyorl. I.Shamsimuhamedov. – T. : Fan, 1991.
4. Munojot / Nashrga tayyorl. va lug’atlar muallifi: Suyima G’ani qizi. – T.: Adabiyot va san’at, 1991.
5. Arba’iyn / Nashrga tayyorl. Karimbek va Saidbek Hasan; Sharhlovchi A.Rustam. – T.: Meros, 1991.
6. Arba’in: Qirq hadis sharhi / So’z boshi mualliflari va sharhlovchi: Q.Ahad, O.Mahmud. – T. : Adabiyot va san’at, 1995.
7. Komilov N. Tasavvuf. – Toshkent.: Movarounnahr – O’zbekiston NMIU, 2009.
8. Qayumov A. Dilkusho takrorlar va ruhafzo ash’orlar. – T.: MUMTOZ SO’Z, 2011.
9. Ramazonov N. “Nasoyim”ning o’ziga xos xususiyatlariga doir / Navoiyning ijod olami (maqolalar to’plami). – T.: Fan, 2001.
10. Rajabova M. “Nazm ul- javohir” tarixiga oid muhim manba / Alisher Navoiy ijodiy va ma’naviy merosining olamshumul ahamiyati (xalqaro ilmiy-nazariy anjuman materiallari). – T.: O’zbekiston, 2011.
11. O’zbek adabiyoti tarixi. Besh jildlik. 2-jild (XV asrning ikkinchi yarmi). – T.: Fan, 1977.
12. Shamsimuxamedov I.U. “Vakfiye” Alishera Navoi kak literaturniy pamyatnik: Diss. na soiskanie kand filol. Nauk. — T., 1991.
13. Islamov X. I. “Nasoyimul muhabbat” Alishera Navoi i yego nauch-no-krtiicheskiy tekst: Diss. na soiskanie kand filol. nauk . – T., 1990.

ALISHER NAVOIY
SIROJ UL-MUSLIMIN

BISMILLOHIR-RAHMONIR-RAHIM

Chu yo’ndum xomai mushkin shamoma1,
Qilay deb Haq oti birla zebnoma.

Taolollah zihi, xalloqi Ma’bud2
Ki, maxluqot andin bo’ldi mavjud.

Yo’q erdin har ne bor ul qildi izhor,
Borin yo’q aylabon ham bo’lgusi bor.

Qilib barhaq ulusqa anbiyosi,
Muhammad barchasining peshvosi.

Munga yuz ming salom andin damodam,
Yana avlodiyu as’hobig’a ham.

KITOB NAZMINING SABABI

Qilur arz ushbu vodiy rahnamoyi,
G’aribi benavo, ya’ni Navoiy

Ki, chun ofoq shohi davlatidin,
Aning ham tarbiyat, ham himmatidin.

Ne shoh Sulton Husayn, ul shohi G’oziy,
Mamolik shahlarining sarfarozi.

Ki, ming yil olam ichra shohi bo’lsun,
Salotin bandan dargohi bo’lsun.

Mening nazmim yoyildi olam ichra,
Ko’p ofat soldi xayli odam ichra.

Birov bir kun dedi aylab nishote
Kim, ul qilmish bino oliy rabote.

Musofirg’a har uy bir turfa manzil
Ki, ham oromu ham kom anda hosil.

Eshittim bazmining bir nuktadoni3,
Shohi sohibqiron jon darmiyoni.

Demish: ne sud gar bir uyni tuzmish
Ki, nazmi shaynidin ko’p uyni buzmish,

O’qug’on el aning she’rini payvast,
Tilar bo’lg’ay hamisha oshiqu mast.

Solib islomu din uyiga oshub,
Binoyi xayr butkarmak ne mahsub.

Tushub bu nuktadin jismim aro pech,
Chu bildim, chin emish dam urmadim hech.

Dedimkim, aylayin bir nusxa mastur
Ki, bo’lg’ay dinu islom uyi ma’mur.

Nekim, din ahlig’a bo’lg’ay zarurat,
Bari tutqay ani bilgancha surat.

Ham etkaymei burun sharhi aqoyid
Ki, islom ahlig’a bergay favoyid.

Yana ham farz, ham vojib, sunnan ham
Nekim oriz bo’lur yaxshi, yomon ham

Ki, din ahlining o’lg’ay dilnaziri,
Musulmonlig’ ishida noguziri.

Bayon qilg’aymen andoq ravshanu pok.
Ki, idrok etkan oni xayli atrok.

Va lekin gohi ashg’ol erdi mone’,
Gahi har muxtalif hol erdi mone’.

Anga tegruki, bu fursatda nogoh,
Birovkim, erdi ko’p ma’nidin ogoh.

Maqomu mavlidi oning Samarqand4
Ki, nuzhat ichradur firdavs monand.

Buyon o’lmakka kishvardin yetishti,
Surushi charxi axzardin yetishti.

Ko’ngul mayl aylab oning xidmatig’a,
Musharraf qildim o’zni suhbatig’a.

Bo’lur erdi maoniydin guharposh,
So’z asnosida bu nav’ ayladi fosh.

Ki, bir kun Xojaekim5 charxi oli(y),
Hilolin istar oning oti na’li.

Ravishda Shibliyu6 Zunnung’a7 foyiq,.
Ubaydulloh8 deb otin xaloyiq.

Kim, uldur peshvoyi ahli irshod,
Bu irshod etti sandin aylabon yod.

Kim, ul ko’p nazm derga bo’ldi rog’ib,
Bu yanglig’ nazm ham erdi munosib.

Chu qildi Xojaning amriga taqrir,
Ul erdikim, burunroq bo’ldi tahrir.

Ki, men der erdim aytay ulcha maqdur
Vale mone’din erdim anda ma’zur.

Chu so’rdi Iso anfosi bu damni,
Ham ul dam azmig’a yo’ndum qalamni.

Bu so’zning sidqu kizbi kov-kovi,
Adab ermas chu sodiq erdi roviy.

Chu lobud nuktalar malhuz bo’lg’ay,
Umid ulkim, ulus mahzuz bo’lg’ay.

Navoiydin chu topqaylar navoe,
Aning ruhig’a ham yetgan duoe.

SHARIATDA AHKOM SHARHI VA AQOID VA QAVOIDI ADOSI

Burun bilkim, erur shar’ ichra ahkom,
Ki, bilmak oni bo’lmish elga nokom.

Ul ahkom ikki yanglig’ bo’ldi mavjud,
Ki, bordur har birida o’zga maqsud.

Birisidin murod o’ldi aqida,
Amal matlub bo’ldi ul birida.

Aqoid dedilar avvalgiga ism,
Ikkinchi ahkom far’idin topib qism.

Amaldin chun burun keldi aqoyid,
Pas, andin yetkuray avval favoyid.

IYMON QOIDASINING IJMOLI

Burun ul nimakim, farz etti Yazdon.
Erur oqilg’a bolig’ bo’lg’ach iymon.

Aning ma’nisidur til birla iqror,
Ko’ngul birla inonmog’lig’ dag’i bor.

Tilar bo’lsang anga o’zni yeturmak,
Bil olti nimaga iymon keturmak.

MO’MAN BIHILARINING TAFSILI

Burun bermak tonug’luqkim, Xudovand,
Ki, ne bordur anga mislih, ne monand.

Xudoedur yaratkan budu nobud,
Ki, andin o’zga yo’qtur Tengri mavjud.

Yana bilmak maloikniki, Xoliq,
Yaratibdur ibodatqa muvofiq.

Yana bilmak kitobin ham kamohiy,
Qadim o’ldi dag’i bori ilohiy.

Yana ham anbiyog’a qilmoq iqror,
Ki, borin elga irsol etti Jabbor9.

Yana ulkim, bo’lur qoyim qiyomat,
Ki, ko’prak elgadur ohu nadomat.

Yana bilmakdurur bemakru tazvir,
Ki, Haqdindur yamon-yaxshig’a taqdir.

SEKKIZ SIFOTULLOHKIM, AQOID DOXILIDUR

Yana sekkiz sifatqa mu’taqid bo’l,
Alardin har biriga ko’rguzay yo’l.

Kim, ul sekkiz erur Haqning sifoti,
Ki, boridin munazzah qildi zoti.

Erur hayyyu alimu yana qodir,
Muridu ham sami’ o’ldivu nozir.

Takallum vasfig’a dag’i muvofiq,
Yana ibod af’olig’a Xoliq.

Ne bor aning shariki, ne vaziri,
Ne bor aning sahimi, ne naziri.

Ne javhar, ne arazdur, ne makonda,
Ne voqe’dur jihatda, ne zamonda.

Chu ermas anga hech ashyo mushobih,
Aning sha’nindadur: «Laysaka mislih»10.

Qadim o’ldi kalomi dag’i olam,
Erur hodis dedim bu so’zni fafham11.

NECHAKIM HAQ BILMAKI AQIDADINDUR

Yana bilkim, aqoyid ichra mutlaq,
Necha ish keldi bilmak kerak haq.

Azobi qabr erur kufr ahli xosiy,
Yana din ahlidin ba’zi bo’lsa osiy.

Yana ikki malakningdur savoli,
Yana ham ru’yatulloh ehtimoli.

Yana haq bir sirotu, yana mezon,
Yana do’zax, yana firdavsi rizvon.

Shafoat anbiyodin ham erur haq,
Muhammad barchaning sarxayli mutlaq.

Yana haq keldi e’joz anbiyog’a,
Aningdekkim, karomat avliyog’a.

Yana bilgil aqoid ichra mahsub,
Ki, bo’lmas eldin amru nahy maslub.

Yana kufr anglag’il tasdiqi kohin,
Nechukkim, Tengridin ma’yusu emin.

ISLOM ARKONINING SHARHI

Angakim, bo’ldi iymon amri kirdor,
Kerak islomdin bo’lsa xabardor.

Binosin anglag’il islomning besh,
Ani bilmakka bo’lg’il fikratandesh.

Bu beshdir – bir erur lafzi «shahodat»,
Ki, ayturlar ani ahli saodat.

Erur bir bilmak ul Tengrini avval,
Muhammadni aning xalqig’a mursal.

Bu so’z iymon so’zida bo’ldi mazkur,
Aqoyid sharhini aylarda mastur.

Yana to’rtin dag’i aytay yako-yak,
Ki, mo’min xotirida qolmasun shak.

Saloti xams aning ikkinchisi bil,
Aning sharhini aylay emdi tafsil.

TAHORAT FAROIZINING ADOSI

Erur sharti aning avval tahorat,
Tahoratda suray avval iborat.

Tahorat ichra bilkim, to’rt erur farz,
Gar etsang istimo’, aylay ani arz.

YU(v)mvg’liq yuzni manglay to zaqandur,
Quloqdin to quloq vajhi hasandur.

Mahosin bo’lsa onchakim, yopar yuz,
Ani g’usl aylamak, ey niyating tuz.

Iki qo’lni iki tirsak bila yu(v),
Vuzu aylarda bilkim, farz erur bu.

Yana bosh mas’hini ham farz bilg’il,
Valekin, to’rt ulushtin birni qilg’il.

YU(v)mog’ iki oyog’ni farz erur ham,
Iki oshug’ni ham qilmoq anga zam,

TAHORAT SUNNATLARINING SHARHI

Vuzu’da o’n iki ish keldi sunnat,
Birisin tasmiya12 bil, birni niyat.

YU(v)mog’ uch qatla qo’l tirsakka tegru,
Yana bir mazmaza uch qatla ham bu.

Chu bo’ldi mazmaza qilmoq mukarrar,
Bil istinshoh ham mundoq muqarrar.

Yana tahlil qilmoq lihiyag’a zam,
Oyog’ birla ilik barmog’lari ham

Yana uch qatla a’zoni yu(v)moq bil,
Yana boshning tamomin mas’h qilg’il.

Yana tartib, ya’ni ulcha tahrir,
Qilindi berma lek anga tahyir.

Birov ul jumladin keldi muvolot,
YU(v)moq, ya’ni payopay uzvni bot-bot.

VUZU’ MUSTAHABLARI

Tahorat ichra olti mustahabdur,
Eshitsin har kishi ahli talabdur.

Burun niyat, yana bilgil muvolot,
Bori bosh mas’hiyu tartibi odot.

Bo’yun mas’hini dag’i mustahab qil,
Agar qilsang saodatqa sabab bil.

Tayammundur biri, ya’niki bunyod,
YU(v)moqqa o’ng tarafdin qilmoq irod.

VUZU’ NOQISLARI

Iki yondin nekim daf’ etsa tohir,
Tahoratning bo’lur nuqsoni zohir.

Yana bir uzvdin riym oqsa yo qon,
Vuzug’a bor alardin dag’i nuqson.

Qonasa tishki, ko’z solg’anda tolib,
Og’iz suvig’a rangin topsa g’olib.

Yo’q ersa qussakim, qon kelsa sofin,
Ikisidur tahoratqa manofiy.

Yana qay uylakim, bo’lg’ay to’la fam,
Va lekin daf’ bo’lg’ay g’ayri balg’am.

Jununu xushsizlik, dag’i uyqu,
Ki, bo’lg’ay takyada noqisdurur bu.

Namoz ichra bilik kulgu vuqu’i,
Ki, bor aning sujudiyu ruku’i…

Bu holatlarki, mazkur o’ldi bir-bir,
Berur barcha vuzu’ holig’a tag’yir…

G’USLNING FAROYIZI

Nimakim, g’usl qilmaqqa erur farz,
Agar sen istimo’ etsang, qilay arz.

Og’izg’a mazmaza qilmoq bilgil,
Burung’a dag’i istinshoq qilg’il.

Erur bu ikki bo’lg’ach bebahona,
Bari a’zog’a suv qilmoq ravona

Yana g’usl ichra sunnatlar dag’i bor,
Taomil aylagil to aylay izhor.

G’USLNING SUNNATLARI

Ilik avval yu(v)mog’lig’ ayla mafhum,
Pas, andin so’ng yu(v)moqdur uzvi ma’lum,

Badanda gar najosat bo’lsa zohir,
Ani qilmoqdurur su(v) birla tohit).

Yana sunnatdurur qilmoq vuzu’ ham,
YU(v)bon a’zo quyub uch qatla su(v) ham.

TAYAMMUM FARZLARI

Tayammum farzi avval bo’ldi niyat,
Ilik tufroqqa urmak ikki navbat.

Keraktur birni yuz mas’higa bilmak,
Yana ne birla mas’h et qo’l va tirsak.

Tayammum noqisin aylay ishorat,
Erur har neki nuqs etgay tahorat.

Ikinchi oncha su(v)g’a dastrasdur,
Kim, ul su(v) bir vuzu’ qilmaqqa basdur.

NAMOZ FAROIIZIDA OLTI XORIJ FARZNING SHARHI

Namoz ichra faroyiz, ey xiradmand,
Un ikki nima aylabdur Xudovand.

Namozingga alardin olti doxil,
Yana oltisi xorij keldi hosil.

Bu oltidin biri qilsang ibodat,
Hadas birla najasdin bir tahorat.

Yana bir pok bo’lmoqdur makon ham,
Yana avratni qilmoqdur nihon ham.

Yana bir vaqt bilmak kecha-kunduz,
Yana bir qibla sori aylamak yuz.

Yana bir niyat etmak bo’ldi bilgil,
Namoz albatta, niyat birla qilg’il.

NAMOZ OLTI DOXILI FARZINING BAYONI

Chu xorij oltini qildim ayoning,
Qilay doxilni ham xotir nishoning.

Erur avvalgisi avvalg’i takbir13,
Qiyom o’ldi namozingda yana bir.

Yana birni yaqin bilgil qiroat,
Yana birdur ruku’ aylarda toat.

Sujud o’ldi biri, ey xilqating pok,
Yana bir qa’dai oxir qil idrok.

Kishi bu yerga istar bo’lsa ma’ni,
Tashahhudgacha14 qilmoq maks ya’ni.

NAMOZNING VOJIBLARI

Namozing ichra vojib keldi yetti,
Ki, sohib shar’din bu nav’ yetti.

Burun «al-hamd»15ni qilmoq qiroat,
Yana bir sura anga qilmoq izofat.

Yana tutmoqdurur tartib mar’i,
Budur xojayi kavnayn shar’i.

Qiroat aylamak ta’yin birin bil,
Yana bir aylamak arkong’a ta’dil.

Birin el qa’dai avval taahhud16,
Biri bu qa’dadin so’ngra tashahhud.

NAMOZNING O’N SUNNATLARI VA O’N QAVLISI ADOSI

Namoz ichra yigirma keldi sunnat,
Kishikim qilsa ko’ydeg jong’a minnat.

Yigirmidin o’nini angla qavliy,
Yana o’nini fe’li bilmak avliy.

Burun ulki qavliydur ani bil,
Yana fe’liysi sari mayl qilg’il.

Ul o’ndin birini istiftoh bilgil,
«A’uzu»17 ish bandig’a miftoh bilgil.

Yana bil tasmiya, andin so’ng omin,
Qil andin so’ng «sami’ Ollohu»18 ta’yin.

Uchu to’rtinchida yo’q fotiha farz,
Erur sunnat bu yanglig’ qildilar arz.

Ruku’ va sajdada ham ikki takbir,
Iki tasbihg’a19 ham berma tag’yir.

NAMOZ SUNNATLARIDIN O’N FE’LISI BAYONI

Yana fe’liy birovg’akim, bilikdur,
Quloqqacha biyik qilmoq ilikdur.

O’ng ilging so’lg’a qo’ymoqtur yana so’z,
Yana sajda, yerga tikmog’ing ko’z.

Ruku’ ichra ilik tizga qilib yor,
Uchani tutmoq ul holatda hamvor.

Iki ovuch ne yerga bo’lsa mansub,
Erur sajda aroda boshqa matlub.

Sujud aylarda paydovu nihondin,
Qorin tizdan judo tut, qo’lni yondin.

Yana so’l poshna ustida orom,
Qilmoq qibla sori moyil ibhom.

Kecha-kunduz namozekim erur farz,
Erur o’n yetti rak’at uylakim, qarz.

NAMOZ FAROYIZI RAKAOTI ADADI

Iki subhu yana to’rt o’ldi peshin,
Yana asr ichra bo’ldi to’rt ta’yin.

Uchu to’rt angla, mag’ribla ashoda,
Vali qil vitrni vojib aroda.

NAMOZ SUNNATLARINING RAKAOTI ADADI

Birovkim, kecha-kunduz qilsa toat,
Erur sunnat anga o’n ikki rak’at.

Ikirar rak’at o’ldi subh ila shom,
Ul ikki-to’rtar angla barcha ayyom.

ISLOMNING UCHUNCHI RUKNIKIM, ZAKOTDUR, BAYON QILMOQ

Zakot o’ldi uchunchi rukn bilgil,
Nechukkim, amr qilmish Tengri qilg’il.

Kishi sohibnisob o’lg’uncha ma’mur,
Emaskim, haq tutubtur ani ma’zur.

Nisob o’lsa kishi molig’a zohir,
Ayirmoq farz keldi qirqdin bir.

Yeturmagil angakim, mustahiqdur,
Bu ishga mustahiq bo’lg’ay muhiqdur.

Bu siym ahkomidur qilmoq tasadduq,
Yana ashyoda mundoq bil tahaqquq.

Ki, har turluk yana bo’lsa jihoting,
Bahosi uzra mundoqdur zakoting.

Mavoshiyg’a bitubturlar qavoyid,
Ani ham yaxshi angla ko’rguzub jid.

Yana jam’iki, derlar ismi xuddom,
Muqarrardur alarg’a dag’i ahkom.

Vale ermas kiyar to’n va minar ot,
Yana ham noguzir o’lg’an mis olot.

Davotu xoma yo avroqu ajzo,
Bu dastur o’lsa, bir, har nav’ ashyo

Ki, onsiz bo’lmag’ay matlub hosil,
Zakot ichra emas ul shay doxil.

Vale doxili haqqulloh bilgil,
Aning imsokidin e’roz qilg’il.

Adosida baloning raddin ayla,
Yana qilmoq sabukbor o’zni tongla.

ISLOMNING TO’RTUNCHI RUKNIKIM, RO’ZADUR – SHARH ETMAK

Erur to’rtunchi (rukni) islomning savm,
Ki, o’tgan kimsaga taqvo bila yavm.

Chu ro’za bo’ldi yilda bir oy,
Aning ijrosida bo’l nafsfarmoy.

Ani bil subxdin to shom chog’liq,
Taomu shurbu shahvatdin yirog’liq.

Erur bu ro’zada niyat sanga farz,
Valekin necha avlo ayladim arz.

Navofilda vals niyatni qilmoq,
Sanga joiizdurur tushtin burunroq.

Chibin yo pashshadek har jinsi hosil,
Emas bo’g’zungg’a kirsa ro’za botil.

Tuzu sirka totorg’a ahli idrok,
Tengursa til uchun emas anga pok.

Yana ulkim, hijomat qilsayu qasd,
G’am ermas, ro’zag’a chun qilmamish qasd.

Gar o’tmak tifl uchun chaynar anosi,
Ravodur gar yana yo’qtur g’izosi.

Vale bilmak keraktur ani makruh,
Kerak makruhdin xotirda anduh.

Unutib gar yesang, ichsang emas g’am,
Erur ul ro’za boqiy, ey mukarram.

FAVT BO’LGAN RUZA EVAZI VA KAFFORATI

Agar beboklik oyini tuzduk,
G’izoning g’ayri birla ro’za buzduk.

G’izo yeb ro’za ulkim, qilsa zoyil,
Va yo nafsi bo’lib shahvatg’a moyil.

Kafforat oltmish miskinga it’om,
Erur yo oltmish kun savmi nokom,

Kim, ul kunlarning o’lg’ay ittisoli,
Yo’q ersa solim ermas ro’za holi.

Va yo bir bandaning ko’nglin qilib shod,
Anga Tengri yo’linda qilmoq ozod.

ISLOMNING BESHINCHI RUKNIKIM, HAJDUR, BAYON QILMOQ

Beshinchi rukn bilgil hajji islom,
Chu farz o’ldi adosi keldi nokom.

Vale farziyatida shartlar bor,
Quloq tutkim, qilay borini izhor.

Birov ulkim, istitoat bo’lsa mavjud,
Anga tengruki, qilding ani maqsud.

Yana bir shart yo’l amniyati bil,
Bu chun mavjud o’lur haj niyati qil.

Yana gar dayn yo’q bo’ynungg’a lozim,
Sanga bo’lmoq bo’lur ul yo’lg’a ozim.

Yana gar yo’q ayolingdin maunat,
Ki, ul ko’rgay maosh uchun suubat.

Yana gar bermadi jismingda sone’,
Maraz andoqki, bo’lg’ay yo’lg’a mone’.

Bu mahzurot gar yo’q tebra filhol,
O’zungu do’st ko’yi tavqig’a sol.

Nekim farz o’ldi bo’ynungda ado qil,
Yetib maqsadqa komingni ravo qil.

XOTIMA VA KITOB TUGANCHINING TAQRIRI

Manga bu nuktalarkim, bo’ldi tahrir,
Qilay itmomi taqribini taqrir.

Agarchi xutbavu fihrastida bor,
Vale ul ahddin garduni davvor.

Base oshuftalig’lar qildi hodis,
Ki, itmomig’a ma’lum o’ldi bois.

To’qiz yuz beshda20 bir farxunda farzand,
Adab birla tavozu’din barumand,

Ki, majlis ichra hozir erdi bir kun,
Masoyil bahsi erdi tilga maqrun.

Chu anda qobiliyat zohir erdi,
Ko’ngul bu nazmg’a tartib berdi,

Ki shoyad anga naf’i hosil o’lg’ay,
Ko’p elga ham bu ma’ni vosil o’lg’ay.

Sabab bu ishni qildi davri ayyom,
Toporg’a bu kitob og’ozi anjom.

Chu ravshan aylar islom ahli zotin:
«Siroj ul-muslimin» qo’ymishmen otin.

Umidim ulki, harkim o’qug’ay,
Munung nuri bila ko’ngli yorug’ay.

Duo birla meni ham aylagay yod,
Ravonim ul duodin aylagay shod.

«SIROJ UL-MUSLIMIN»NING IZOH VA TARJIMALARI

1. Ma’nosi: xushbo’y hid taratuvchi qalamni yo’ndi, demakdir.
2. Tarj. ar.: Tangri yuksak, unga hamma talpinuvchi ajib bir zotdir.
3. Shoh majlislarida qatnashib yuradigan, ziyrak va unga g’oyat yaqin (aynan jondek ichki) kim esa (fikrimizcha shahzodalardan biri) Navoiy she’riyati dillarni vayron va islomu din uyini alg’ov-dalg’ov qiladi, o’zi juda ko’p xayrli ishlar qiladi, lekin bulardan ne foyda, ya’ni hisobga o’tarmikan, degan fikrni aytadi. Navoiyda «Islom uyini ma’mur» etadigan bir asar yozish niyati paydo bo’ladi. Lekin turli yumushlarning ko’pligi bunga imkon bermaydi.
4. Samarqandda tug’ilgan va o’sha shaharda yashaydigan bir ulug’ pokiza zot Hirotga tashrif buyuradi. Navoiy uning xizmatiga shoshadi.
5. Xojaekim… – Xoja Ahror nazarda tutiladi. Asl ismi Xoja Ubaydulloh, Toshkentga yaqin Bog’iston qishlog’ida 1404 yilda tug’ilgan va 1490 yilda Samarqandda vafot etgan mashhur shayx, naqshbandiylik valiylaridan biri, yirik feodal, nufuzli din arbobi. Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylarning murshidi komili Xoja Ahror ilmda yaqinga qadar o’z haqqoniy bahosini ola olmagan edi.
Prof. A. I. Boldirev o’z hayotining so’ngi yillarida Xoja Ahror haqida kichik bir tadqiqot yaratib, uning mohiyatini «Bartol`d o’qishlari» (1974 yilda ta’sis etilgan) nomi ostida o’tkazilib kelinayotgan Umumittifoq Sharqshunoslar anjumaniga taqdim etdilar (1982). Ma’ruza kashfiyot darajasida qabul qilindi va 1985 yilda Moskvada «Feodalizm davridagi yaqin va O’rta Sharqda ruhoniylar va siyosiy hayot» to’plamida nashr etildi. Unda Xoja Ahrorning agrar faoliyati, «tamg’a»ni yo’q qilishi, «shariat va din ahkomlari»ni buzuvchilarni jilovlab turishi, Jomiy, Navoiy va Bobur talqinida uning shaxsiyati va faoliyatiga munosabat, asarlari, xayrli ishlari, bunyodkorligi, Ulug’bek qatliga daxlsizligi va h. k.lar birlashib, ilmdagi unga qarashni ijobiy tomonga yo’naltirish, haqiqiy bahosini olishi lozimligi qalamga olinadi.
6. Shibliy – Abubakr Shibliy, mashhur so’fiy, komil avliyolardan. Fariduddin Attor «Tazkirat ul-avliyo»da Shibliy manoqiblaridan 60 ta naql, suhbatlarni keltiradi. 945 yilda Bag’dodda vafot etgan.
7. Zunnun – Abulfayz Subon Zunnun Misriy, mashhur so’fiy. 859 yilda vafot etgan. Manbalarda uning kimyo fani bilan mashg’ul bo’lgani ta’kidlanadi.
8. Ubaydulloh – Xoja Ahrorning ismi.
9. Jabbor – Ollohning sifatlaridan biri, majbur qiluvchi, demakdir.
10. Tarj. ar.: Hech narsa unga o’xshash emas (Qur’on. «Sho’ro» surasi, 11-oyat).
11. Tarj. ar.: bilib ol.
12. Tasmiya – «Bismillohir rahmonir-rahim»ni aytmoq.
13. Takbir – «Ollohu akbar» (Olloh ulug’dir)ni aytmoq.
14. Tashahhud – «at-tahiyotu lillohi vas-salavotu vat-tayyibot.
Assalomu alayka ayyuhan-nabiyyu va rahmatullohi va barakatuh. Assalomu alayno va alo ibodillohis-solihin. Ashhadu allo iloha illallohu va ashhadu anna Muhammadan abduhu va rasuluhuadi aytmoq.
15. «Al-hamd» – Qur’oni majidning birinchi «Fotiha» surasi.
16. Ta’ahhud – ahd qilmoq.
17. «A’uzu» – «Auzu billohi minash-shaytonir-rojim»ni aytmoq.
18. «Sami’olloh» – «Sami’ollohu liman hamidah»ni aytmoq.
19. Ikki tasbih – biri ruku’ tasbihi «Subxona rabbiyal-azim» va ikkinchisi sajda tasbihi «Subhona rabbiyal-a’lo»ni aytmoq.
20. 905 h. y. 1499/1500 milodiy yilga to’g’ri keladi.