Алишер Навоий 1491—92 йиллардан бошлаб туркий тилда ёзилган ҳамма шеърларидан янги, йиғма девон тузишга киришди ва бу иш 1498—99 йилда ниҳоясига етди. Девоннинг умумий номи «Хазойин ул-маоний» («Маънолар хазинаси») бўлиб, 4 қисмдан иборат бўлганлиги учун «Чор девон» деб ҳам аталган. Девон шоирнинг бутун ҳаёти давомида ёзилган шеърларини қамраб олган, уларда Алишер Навоий нинг барча даврларидаги кайфияти, дунёқараши, орзу-умидлари ифодалаб берилган. Тахминан шу йилларда Алишер Навоий форсий шеърларидан ташкил топган «Девони Фоний» («Фоний девони»)ни, форсий тилдаги 2 қасидалар мажмуаларини тузиб, форсий шеърият тараққиётига ҳам ўзининг муносиб ҳиссасини қўшди. Хуросонда форсийзабон халқлар кўпчилликни ташкил этганлиги инобатга олинса, Алишер Навоийнинг бу тилда ҳам самарали ижод қилгани мамлакат маънавий эҳтиёжини яхши ҳис этганлигини билдиради.
1494 йилда туркий тилдаги мактубларини тўплаб «Муншаот» («Мактублар») мажмуасини тузди. 1495 йил Жомийнинг «Нафаҳот ул-унс» асарини «Насойим ул-муҳаббат» («Муҳаббат шабадалари») номи билан таржима қилиб, уни қайта ишлаб, туркий машойихлар ҳақидаги янги маълумотлар билан бойитди. Шу боисдан «Насойим ул-муҳаббат»га Алишер Навоийнинг мустақил асари сифатида қараш мумкин.
“ДЕВОНИ ФОНИЙ”НИНГ ЖАНРЛАР КЎЛАМИ,
ҒОЯВИЙ-БАДИИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ
Дилнавоз ЮСУПОВА
Алишер Навоийнинг форсий шеърияти бадииятда туркий шеърларидан қолишмайди. Унинг форсий назми ҳақидаги тўлароқ маълумот “Муҳокамату-л-луғатайн” асарида учрайди. Ҳазрат Навоий бу асарида форсий тилда яратган шеърлари ҳақида гапирар экан, бу шеърларнинг жанрий жиҳатларига алоҳида тўхталади, уларнинг яратилиш хусусиятларига бирма-бир шарҳ беради. Хусусан, муайян шеърларини яратишда қайси форсигўй адибларнинг асарларидан илҳомлангани, қайси шеъри нима муносабат билан ёзилганлигига махсус тўхталиб ўтади, ҳатто баъзи жанрларнинг миқдорини ҳам кўрсатиб ўтади.
Мукаммал асарлар тўпламининг 18-, 19- ва 20-жилдлари “Девони Фоний”ни ўз ичига олади. Мазкур нашрда 552 ғазал, 1 мусаддас, 1 таркиббанд – марсия, 64 қитъа, 72 рубоий, 16 таърих, 266 муаммо, 10 қасида, 9 луғз каби жанрлардан ташкил топган 991 шеър мавжуд. Биз жанрлар тавсифини беришда мазкур нашрга суяндик.
Шарқ мумтоз адабиётида тартиб берилган барча девонлар сингари “Девони Фоний”да ҳам марказий ўринни ғазал жанри эгаллайди. Девондаги ғазаллар мухтараъ, татаббуъ ва тавр тарзида яратилган. Мухтараъ арабча сўз бўлиб, “кашф этилган”, “ихтиро қилинган” маъноларини англатади. Бу ўринда Навоий – Фонийнинг ўзга шоирлардан таъсирланмасдан, бевосита ўзи мустақил тарзда яратган ғазаллари назарда тутилади. Девонда улар мухтараъ ва ихтироъ сарлавҳаси остида ҳам келтирилган.
Оламе хоҳам, ки набвад мардуми олам дар ў,
К-аз ҷафои мардуми олам набошад ғам дар ў.
Таржимаси:
Олам истарманки, унда аҳли олам бўлмасин,
Унда олам аҳлининг бедодидин ғам бўлмасин[1].
Мазкур ғазал аруз тизимининг рамали мусаммани маҳзуф (рукнлари ва тақтиъи: фоилотун фоилотун фоилотун фоилун ˗ V˗ ˗ / ˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ) вазнида ёзилган.
Татаббуъ арабча “бирор нарсанинг кетидан тушиш”, “изидан бориш” маъноларини билдириб, адабий истилоҳ сифатида бирор шеърдан таъсирланиб, ундаги вазн, қофия ва радифни сақлаган ҳолда асар яратишни англатади. Бундай шеърлар назира, ўхшатма, жавобия деб ҳам юритилади. Тавр арабча “бирор нарса атрофида айланиш”, “тарз”, “йўсин”, “услуб” маъноларини англатади. Бундай шеърларда вазн, қофия ва радиф мезон қилиб олинмайди, балки ўзга шеърдаги услуб ва мазмундаги шеърий талқинга риоя қилинади. Девондаги аксарият ғазаллар Алишер Навоийнинг буюк форсий салафлари Амир Хусрав Деҳлавий (32 татаббуъ, 1 таврида), Хожа Ҳофиз Шерозий (211 татаббуъ, 20 таврида), Шайх Муслиҳиддин Саъдий Шерозий (22 татаббуъ, 2 таврида), Котибий (1 татаббуъ), Хожа Салмон Соважий ( 2 татаббуъ), Хожа Камол Хўжандий (4 татаббуъ), Хожа Ҳасан Деҳлавий (2 татаббуъ), халафлари Абдураҳмон Жомий (31 татаббуъ, 8 таврида), Амир Шайхим Суҳайлий (3 татаббуъ), Аҳмад Ҳожибек Вафоий (2 татаббуъ), Шоҳий Сабзаворий (3 татаббуъ), Соҳиб Балхий (1 татаббуъ), Сайфий Бухорий (1 татаббуъ), Исмат Бухорий (1 татаббуъ), Нажмиддин Муҳаммад Коҳий Миёнколий (1 татаббуъ), Ҳусайний (2 татаббуъ) каби ижодкорларнинг ғазалларидан таъсирланиб яратилган.
Девондаги энг кўп татаббуъ Ҳофиз Шерозий ғазалларига битилганлигини кузатиш мумкин. Ушбу Шероз Ҳофизининг ўзбек китобхонларига яхши таниш бўлган
Агар он турки Шерози ба даст орад дили моро,
Ба холи ҳиндуяш бахшам Самарқанду Бухороро
деб бошланувчи ғазалига Навоий қуйидагича татаббуъ боғлаган:
Гар он турки Хитой нўш созад жоми саҳборо,
Нахуст орад сўи мо турктози қатлу яғморо.
Таржимаси:
Ўшал турки хитой жуфт айласа гар жоми саҳбони,
Чу биздин бошлагай турктозини ул, қатлу яғмони[2].
Мазкур ғазал аруз тизимининг ҳазажи мусаммани солим (рукнлари ва тақтиъи: мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗) вазнида ёзилган.
Ғазал мақтаъсида Навоий камтарлик билан ўзига мурожаат қилиб, “Ҳофиз ғазалларига татаббуъ битиб, унинг жаҳонни безаган назмидан сен ҳам тиланиб, татиб кўр” деб ёзади:
Ғазал гуфтан мусаллам шуд ба Ҳофиз, шояд, эй Фоний,
Намой чошнй дарюза з-он назми жаҳоноро.
“Девони Фоний”даги ғазаллар билан танишар эканмиз, Навоий кашф этган янги бир усулга ҳам гувоҳ бўламиз. Яъни, шоир баъзан бир ғазалнинг ўзида икки шоирдан ижодий таъсирланади ва бундай ғазалларга қуйидагича сарлавҳалар қўяди: Татаббуъи Мир дар таври Хожа (Хожа Ҳофиз Шерозий услубида Амир Хусрав Деҳлавийга жавоб), Татаббуъи Шайх дар таври Махдум (Абдураҳмон Жомий услубида Шайх Саъдийга жавоб) ва ҳ.к.
“Девони Фоний”дан бир мусаддас ўрин олган бўлиб, “кошки” радифи асосида яратилган. Мазкур мусаддас Абдураҳмон Жомий ғазалига боғланган бўлиб, яратилиш хусусиятига кўра тасдис ҳисобланади. Мусаддас 9 банддан иборат бўлиб, жами 54 мисрани ўз ичига олади. Мусаддас ёр (дўст) дийдори тараннумига бағишланган. У қуйидаги банд билан бошланади:
Кардаме дар хоки кўи дўст маъво кошкй,
Судаме рухсори худ бар хоки он по кошкй.
Омадй берун зи кўи сарви боло кошкй.
Бурқаъ афкандй зи рўи оламоро кошкй.
Дидаме дидори он дилдори раъно кошкй
Дида равшан кардаме з-он рўи зебо кошкй.
(Мазмуни:
Кошки, дўст кўйи (кўчаси) тупроғидан жой олсам эди.
Кошки, унинг оёғи тупроғи (изи)га юзларимни суртсам эди. Кошки, у сарвқомат кўчасидан чиқиб келса эди.
Оламни безовчи юзидан кошки, пардасини олса эди.
Кошки, у раъно дилдорнинг дийдорини кўрсам эди.
Кошки, кўзимни у зебо юз билан равшан қилсам эди).
Мазкур мусаддас аруз тизимининг рамали мусаммани маҳзуф (рукнлари ва тақтиъи: фоилотун фоилотун фоилотун фоилун ˗ V˗ ˗ / ˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ) вазнида ёзилган.
Девонда келтирилган марсия-таркиббанд шоирнинг устози ва пири Абдураҳмон Жомий вафоти муносабати билан яратилган бўлиб, шеърга “Марсияи ҳазрати Махдум” деб ном қўйилган. Навоий устози вафотига бир йил тўлганда унинг қабри устига катта мақбара қурдириб, маросим уюштиради ва ушбу воқеа муносабати билан марсия ёзади. Маросимда мазкур марсияни ўша даврнинг машҳур олимларидан бири Ҳусайн Воиз Кошифий ўқиб беради. Бу ҳақда Абулвосеъ Низомийнинг “Мақомоти Мавлавий Жомий” асарида маълумот келтирилади. Марсия 7 бандли бўлиб, ҳар бир банд 10 байтни ўзи ичига олади (жами 140 мисра). Бу марсия “Хамсату-л-мутаҳаййирин”нинг хотимасига ҳам киритилган. Марсия қуйидаги байт билан бошланади:
Ҳар дам аз анҷумани чарх ҷафое дигар аст,
Ҳар як аз анҷуми у доғи балое дигар аст.
(Мазмуни:
Ҳар дам осмон анжуманидан янги бир жафо келади,
Унинг ҳар бир юлдузи янги бир балонинг доғидир)
Ушбу таркиббанд-марсия аруз тизимининг рамали мусаммани солими махбуни мақсур (рукнлари ва тақтиъи: фоилотун фаилотун фаилотун фаилон ˗ V˗ ˗ / V V˗ ˗ /V V˗ ˗ / V V~ ) вазнида ёзилган.
“Девони Фоний”да қитъа жанри ҳам алоҳида ўрин эгаллайди. Девонда жами 64 қитъа мавжуд бўлиб, шундан 44 таси 2 байтли, 13 таси 3 байтли, 5 таси 4 байтли ва 2 таси 5 байтли қитъалардир. Қитъаларда шоирнинг маънавий-ахлоқий қарашлари, шахсий кузатишлари билан бир қаторда шеър ва шоирлик ҳақидаги фикрлари ҳам ўз ифодасини топган.
Зи сар то по набошад шеъри кас хуб,
Ки ин мумкин набошад ҳеч касро.
Баду нек ар баробар ҳаст, бад нест,
Басе доранд ин неку ҳавасро.
Зи бад гар неки ў бошад зиёда,
Надид аз сад яке ин дастрасро.
Каломи Ҳақ наёмад жумла яксон,
Чи бошад нукта мушти хору хасро.
(Мазмуни:
Ҳеч кимнинг шеъри бошдан бир хилда яхши бўлмайди,
Бу деярли мумкин эмас.
Агар яхши-ю, ёмони баробар бўлса, бу – ёмон эмас,
Буни кўпчилик орзу қилади.
Ёмонидан яхшисининг кўп бўлиши
Юздан бир шоирга ҳам муяссар бўлган эмас,
Ҳақнингки, барча сўзи бир хил бўлмагандан кейин
Биздек хору хасларга (тенгликни) ким қўйибди?)
Ушбу қитъа аруз тизимининг рамали мусаддаси маҳзуф (рукнлари ва тақтиъи: фоилотун фоилотун фоилун ˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ˗ / ˗ V˗ ) вазнида ёзилган
.
“Девони Фоний”дан 72 рубоий ўрин олган. Диққатга сазовор томони, рубоийларнинг барчаси тўрт мисраси ҳам ўзаро қофияланувчи таронаи рубоийлардир.
Ҷонам ба ду лаъли ҷонфизои ту фидо,
Руҳам ба насими атрсои ту фидо.
Ошуфта дилам ба ишваҳои ту фидо,
Фарсуда танам ба хоки пои ту фидо.
(Мазмуни:
Жоним сенинг жон бағишловчи икки лабингга фидо,
Руҳим сен томондан эсадиган муаттар насимга фидо,
Ошиқ кўнглим сенинг ишваларингга фидо,
Хаста жисмим оёғинг тупроғига фидо).
Девонда таърих жанрига оид шеърлар ҳам мавжуд бўлиб, уларнинг сони 16 та. Таърих бу муайян воқеа-ҳодиса ёки инсон ҳаёти билан боғлиқ бирор санани очиқ айтилмай, араб алифбосидаги ҳарфлар воситаси, яъни абжад усули асосида кўрсатишдир. Шеършунослик илмида таърихга алоҳида шеърий жанр сифатида ҳам, бадиий санъат сифатида ҳам қараш мавжуд. Бу иккала қараш ҳам муайян асосга эга. Агар таърих усули катта ҳажмдаги асарлар: достонлар, манзумалар таркибида ва кўпинча асарларнинг охирида келса, бу алоҳида жанр бўлмасдан, бадиий санъат ҳисобланади (“Юсуф ва Зулайҳо”, “Ҳайрату-л-аброр” достонларидаги каби).
Девонлар ичида алоҳида мустақил шеър шакли сифатида келтирилган таърихларни жанр сифатида талқин қилиш мумкин. Шу маънода “Девони Фоний” таркибига кирувчи 16 та таърих алоҳида жанр бўлиб, улар қитъа, рубоий ва тўртликлар шаклида яратилган.
Таърихлар мавзусига кўра кишилар таваллуди ёки вафотига доир; муайян биноларнинг қурилишига оид; тахтга чиқиш, фатҳ ва бирор воқеа- ҳодиса содир бўлган санага бағишлаб яратилиши мумкин. Алишер Навоий таърихлари, асосан, кишилар вафотига оид (мутаваффиёт) йўналишида бўлиб, ҳазрат Навоийнинг устозлари ва дўстлари Абдураҳмон Жомий, Паҳлавон Муҳаммад, Саййид Ҳасан Ардашер, Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор, Султон Маҳмуд каби шахсларнинг вафот санасига бағишланган. Масалан, Абдураҳмон Жомий вафотига баағишланган таърихда “ﺧﺪﺍ ﺑﻴﺍﻣﺮﺯﺪ” – “Худо биёмурзад” жумласи таърих санаси сифатида келтирилади:
Сарви чамани ҳаёт Абдураҳмон,
К ў рафт аз ин дайри фано сўи жинон.
Таърихи чунин воқеаи ғуссарасон,
Гар мехонй: “Худо биёмурзад” хон.
(Мазмуни:
Ҳаёт чаманининг сарви – Абдураҳмон,
бу фоний дунёдан (руҳи) жаннатга кетди.
Ғам-ғусса етказувчи шундай воқеаларнинг таърихини ўқиганингда: “Худо биёмурзад” – деб ўқи).
Мазкур таърихдаги “ﺧﺪﺍ ﺑﻴﺍﻣﺮﺯﺪ” – “Худо биёмурзад” жумласидаги ҳарфлар абжад ҳисобига кўра белгиланганда ҳижрий 989, милодий 1492 йил келиб чиқади. Ушбу таърих рубоий шаклида ёзилган.
Девони Фоний”дан муаммо жанри ҳам ўрин олган. Муаммоларнинг аксарияти бир байтли, фақат 14-муаммо икки байтдан иборат. Муаммолар девонга муаммонинг жавоби бошланган ҳарфларнинг араб алифбосидаги тартиби асосида жойлаштирилган. Яъни, дастлаб ечими “ﺍ” – “алиф” ҳарфи билан бошланувчи исм ёки номлар келтирилади. Масалан, Одам, Амин, Омир ва б. Шу тарзда ечими “ﺏ” – “бе”, “ﺖ” – “те” ва бошқа ҳарфлар билан бошланувчи муаммолар бериб борилади. “Хазойину-л-маоний”даги тартибга асосан, муаммонинг жавоби сарлавҳа сифатида матн бошида келтирилади. Девонда жавоби “алиф” билан бошланувчи муаммолар энг катта кўрсаткични ташкил қилади. Уларнинг сони 78 та. “Бе” билан тугалланувчи муаммолар миқдори эса 46 та. Девонда баъзи ҳарфлар билан бошланадиган муаммолар учрамайди. “Девони Фоний”даги тартибга эътибор қаратиш шуни кўрсатадики, аслида шоир ҳар бир ҳарфга мос ҳолда муаммо яратгану, лекин улар бизгача етиб келмаган ёки жорий нашрлардан ўрин олмаган. Чунки Навоийнинг ўзи “Муҳокамату-л-луғатайн” асарида форсий тилдаги муаммолари сонини 500 га яқин деб кўрсатиб, уларнинг аксарияти Абдураҳмон Жомий назарига тушганини айтади. Бу маълумот “Девони Фоний” нусхаларининг ҳеч бири ҳали тўлиқ мукаммал нусха эмаслигини кўрсатади.
“Девони Фоний”да муҳим ўрин тутувчи жанрлардан яна бири қасидалардир. Уларнинг сони 10 та бўлиб, икки туркумни: “Ситтаи зарурия” (“Олти зарурат”) ва “Фусули арбаа” (“Тўрт фасл”) қасидалар мажмуасини ўз ичига олади. “Ситтаи зарурия” олти қасидадан иборат бўлиб, Алишер Навоий уларнинг мавзуси ҳақида “Муҳокамату-л-луғатайн”да шундай ёзади: “Бу олти қасида ҳамд ва наът ва сано ва мавъизотдур ва аҳли тасаввуф ва ҳақиқат тили била маърифат”. Мазкур мажмуа 1497 йилда тартиб берилган бўлиб, уни тузишга Навоийни аввал устози Жомий, унинг вафотидан сўнг эса Султон Ҳусайн Бойқаро илҳомлантирган. Бу ҳақда мажмуага ёзилган дебочада маълумот келтириб ўтилади.
Мажмуадаги биринчи қасида “Руҳу-л-қудс” (“Муқаддас руҳ”) деб аталиб, 132 байтни ўз ичига олади. Қасиданинг ёзилган санаси матн таркибида таърих йўли билан ҳижрий 895, мелодий 1491 йил деб кўрсатиб ўтилган. Қасидада илоҳий тавҳид: оламнинг ягоналиги, ягона абадий ва азалий борлиқ, Яратганнинг қудрат ва азимати, заррадан коинотгача унинг измида эканлиги мадҳ этилади. Қасида қуйидаги байт билан бошланади:
Зиҳй ба хомаи қудрат мусаввири ашё,
Ҳазор нақши аҷиб ҳар замон аз ў пайдо.
(Мазмуни:
Ашёларга сурат берувчи (Аллоҳнинг) қудратига тасанноким,
Ҳар замон ундан минглаб ажойиб нақшлар пайдо бўлгай).
Ушбу қасида аруз тизимининг мужтасси мусаммани махбуни мақтуъ (рунклари ва тақтиъи мафоилун фаилотун мафоилун фаълун V – V – / V V – – / V – V –/ – –) вазнида ёзилган.
Мажмуадаги иккинчи қасида ҳажман 106 байт бўлиб, “Айну-л-ҳаёт” (“Ҳаёт чашмаси”) деб аталади. Қасиданинг яратилган йили номаълум. “Айнул ҳаёт” олам сарвари, пайғамбаримиз Муҳаммад (САВ)нинг муборак меърожлари, уларнинг дийдорларига барча сайёралар, ойу қуёш, аршу курси, фаришталар мунтазир эканлиги, Пайғамбаримизнинг Парвардигор билан мулоқотлари тасвирига бағишланган. Қасида шундай бошланади:
Ҳожибони шаб чу шодурвони савдо афгананд,
Ҷилва дар хайли бутони моҳсимо афганад.
(Мазмуни:
Тун пардадорлари қора чодирларини ёйган чоғларида
Ой юзли бутлар тўдаси (юлдузлар)га жилва қиладилар).
Ушбу қасида аруз тизимининг рамали мусаддаси мақсур (рукнлари ва тақтиъи: фоилотун фоилотун фоилон ˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ˗ / ˗ V~ ) вазнида ёзилган.
Учинчи қасида “Туҳфату-л-афкор” (“Фикрлар совғаси”) деб номланиб, ҳажман 99 байтни ўз ичига олади. Шоирнинг “Ситтаи зарурия” дебочасидаги ишоралари ва қасида матнидаги таърихдан мазкур қасиданинг барча қасидалардан олдин, яъни 1476 йилда яратилганлиги маълум бўлади. Қасиданинг яратилиш тарихи ҳақида “Хамсатул мутаҳаййирин”да батафсил маълумот келтирилган. Қасида Хусрав Деҳлавийнинг “Дарёи аброр” ва Абдураҳмон Жомийнинг “Лужжату-л-асрор” қасидаларига жавобан ёзилган бўлиб, дарвешликнинг олий рутбаси – фақр тавсифига бағишланган. Бунда фақр мақоми комилликнинг олий намунаси сифатида мансабдор шахслар, хусусан шоҳлар ахлоқига қарама-қарши қўйилади. Қасидада ушбу ғоянинг тамсил ва китобот санъатлари воситасида баён қилиниши унинг бадиий жиҳатдан етуклигини таъминлаган. Қасида қуйидаги байт билан бошланади:
Оташин лаълеъ, ки тоҷи хусравонро зевар аст,
Ахгаре баҳри хаёли хом пухтан дар сар аст.
(Мазмуни:
Подшоҳлар тожидаги қип-қизил лаъл – бошда хом хаёл
пиширувчи (етилтирувчи) бир чўғдир).
Ушбу қасида татаббуъ тарзида ёзилганлиги учун унда салафлар қасидаларида қўлланилган рамали мусаддаси мақсур (рукнлари ва тақтиъи: фоилотун фоилотун фоилон ˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ˗ / ˗ V~ ) вазни сақланган.
Мажмуадаги тўртинчи қасида “Қуту-л-қулуб” (“Қалблар қуввати”) деб аталади. Қасида ҳажман 120 байтдан иборат бўлиб, ХII аср форс-тожик адабиётининг йирик намояндаларидан бири Авҳадиддин Анварий (1105-1187) қасидасига татаббуъ тарзида яратилган. Унда дунёнинг бебақо ва бевафолиги, фалакнинг золим эканлиги айтилиб, инсонларнинг ана шу ўткинчи, фоний дунёга меҳр қўймай, охират кунини ўйлашлари, руҳий маънавий юксалишга эътибор қаратишлари зарурлиги уқтирилади. Қасиданинг биринчи байти қуйидагича:
Ҷаҳонки, марҳалаи танги шоҳроҳи фаност,
Дар ў маҷўй иқомат, ки роҳи шоҳу гадост.
(Мазмуни:
Жаҳонким, фанонинг бепоён йўлининг тор бир йўлакчасидир,
Унда абадий яшамоқни ўйламаким, бу – шоҳу гадонинг
(ўтар-кетар) йўлидир).
Қасида Анварий қасидасида қўлланилган мужтасси мусаммани махбуни мақсур (рукнлари ва тақтиъи: мафоилун фаилотун мафоилун фаилон V – V –/ V V – – / V – V – / V V ~) вазнида яратилган.
Бешинчи қасида “Минҳожу-н-нажот” (“Нажот йўли”) 138 байтдан иборат. Сарлавҳада келтирилган номлардан маълум бўладики, у икки форсигўй адиб Анварий ва озарбайжон шоири Хоқоний Шервоний (1120-1199) қасидаларига татаббуъ тарзида яратилган. Қасидада Инсон ва Шайтон муносабатлари, яхшилик ва ёмонлик тасвирлари берилади, жаннатдан бадарға бўлган Одам Ато фарзандлари ва бани башарнинг комил инсонга хос бўлмаган нохуш ва номуносиб ахлоқий белгилари танқид қилинади. Қасида қуйидаги байт билан бошланади:
Зиҳй аз шамъи рўят чашми мардум гашта нуронй,
Ҷаҳонро мардуми чашм омадй аз айни инсонй.
(Мазмуни:
Қандай яхшики, юзингнинг шамъи (нуридан)
инсонларнинг кўзи ёриди. Инсонликнинг жавҳари
бўлганинг учун жаҳон одамларининг кўз қорачиғига
айландинг).
Қасида салафлар қасидалари сингари ҳазажи мусаммани солим (рукнлари ва тақтиъи: мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗) вазнида ёзилган.
Мажмуанинг сўнгги қасидаси “Насиму-л-хулд” (“Жаннат шамоли”) Хоқоний Шервоний, Амир Хусрав Деҳлавий ва Абдураҳмон Жомий қасидаларига татаббуъ тарзида вужудга келган бўлиб, 129 байни ўз ичига олади. Қасидада инсон покланиши ва комилликка эришиши учун нималар қилиши лозимлиги, тариқат одоби ва усуллари, муршид ва мурид муносабатлари, Ҳақ йўлига кирган солик олдига қўйиладиган талаблар бирма- бир баён этилади. Бошқача қилиб айтганда, Навоийнинг нақшбандия тариқати, тасаввуф ҳақидаги қарашлари яхлит бир тизимда ифодалаб берилади. Шу маънода қасидани нақшбандия тариқатининг ўзига хос дастури, шеърий баённомаси деб айтиш мумкин.
Қасиданинг биринчи байти қуйидагича:
Муаллим ишқу пири ақл шуд тифли дабистонаш,
Фалак дон, баҳри таъдиби вай инак чархи гардонаш.
(Мазмуни:
Муаллим ишқу унинг мактабининг талабаси ақл пиридир.
Фалакни унга адаб ўргатиш учун айланиб турувчи чарх деб
бил).
Бу қасида ҳам юқоридаги қасида сингари ҳазажи мусаммани солим (рукнлари ва тақтиъи: мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗) вазнида яратилган.
“Девони Фоний”дан ўрин олган иккинчи қасидалар мажмуаси “Фусули арбаа” (“Тўрт фасл”) деб аталади. Қасида 4 қисмдан иборат бўлиб, йил фаслларининг гўзал манзараси тасвирига бағишланган. Шоир табиатни тасвирлаш орқали асл мақсадига эришади: замона султони Ҳусайн Бойқарони мадҳ этади. Навоий ҳар бир фасл ва ундаги тасвир усулларини эътиборга олган ҳолда уларда турли вазнларни қўллайди. Хусусан, ёз фаслига бағишланган “Саратон” деб номланган қасида 71 байтдан иборат бўлиб, шундай бошланади:
Боз оташи хўр сохт самандар саратонро
Афрўхт чу оташкада гулзори жаҳонро.
(Мазмуни:
Қуёш оташи саратонни яна самандарга айлантирди,
Жаҳон гулзорини оташкада каби ловиллатди).
Қасида ҳазаж баҳрининг энг ўйноқи вазни ҳисобланган ҳазажи мусаммани ахраби макфуфи маҳзуф вазни (рукнлари ва тақтиъи: мафъулу мафоийлу мафоийлу фаувлун – – V V – – V V – – V V – –)да ёзилган. Бу вазн руҳият тасвири баёнидан кўра кўпроқ жисмоний: енгил ва шахдам ҳаракат, шўхчан кайфият баёнига мос келади. Ҳар икки чўзиқ бўғиндан кейин икки қисқа бўғиннинг ёнма-ён келиши ритмга ўйноқилик бағишлайди. Ва шунга мос ҳолда мазкур қасидада ёзнинг инсонга кўпроқ жисмоний таъсири кўрсатилганлигини, ҳар бир байтда саратон жазирамаси айнан инсон аъзои баданига (руҳиятига эмас) таъсир қилаётганлигини кузатиш мумкин.
Қасидада 27-байтдан Султон Ҳусайн Бойқаро таърифи бошланади ва “ёзнинг иссиғидан паноҳ изловчи кишилар учун Ҳусайн Бойқаро туғи сояси макондир” деган фикр илгари сурилади:
З-ин гармии хуршед бираст, он, ки, панаҳ сохт,
Зилли шарафи рояти Чамшеди замонро.
(Мазмуни:
Қуёшнинг тафтидан паноҳ изловчи киши,
(уни) замона Жамшиди туғи соясининг шарофатидан топқусидир).
Мажмуада “Хазон” (“Куз”) фасли таърифи бошланиши билан ундаги шеърий ўлчов ҳам ўзгаради:
Дигар шуд баҳри санжидан баробар адли давронро,
Зи кофўри зи мушк рўзу шаб ду палла мезонро
(Мазмуни:
Даврон адолатини ўлчаш мезонлари ўзгарди,
тарозунинг бир палласида (кундузнинг рамзи) кофур, иккинчисида (кечанинг тимсоли) мушк тортиладиган бўлди).
“Саратон”да қўлланилган ўйноқи вазннинг ўрнини энди салобатли ва сокин оҳангга эга бўлган ҳазажи мусаммани солим вазни (рукнлари ва тақтиъи: мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун V– – – / V– – – / V– – –/ V– – – ) эгаллайди. Чўзиқ бўғинлар нисбатининг қисқа бўғинлардан 3 баравар кўплиги оҳангнинг вазмин чиқишини таъминлайди. Айнан шунга мос ҳолда 33 байтдан иборат бу қасидада руҳият тасвири, таъбир жоиз бўлса, кузга хос ўйчанлик, маҳзунлик етакчилик қилади.
Мажмуага “Баҳор” кириб келиши билан унга хос яратувчанлик, янгиланиш кайфияти ҳам кириб келади:
Вазад боди баҳор иҳъёи амвоти гулистонро,
Зи анфоси Масеҳо тоза созад олами жонро.
(Мазмуни:
Баҳор шамолининг эсиши, гулистон гулларига янгидан ҳаёт
бағишлайди, гўё Масиҳо нафасидан жонлар оламини янгилайди).
Қасидада баҳорнинг яратувчанлик хусусияти энди бевосита замон ҳукмдори Ҳусайн Бойқаро таърифи келтирилган ўринларга кўчади:
Чу андар ҳикмати асрори хилқат фикр бигморад,
Биёбад ончи, махфй монда Афлотуну Юнонро…
(Мазмуни:
Яратилиш сирру асрори ҳикмати ҳақида фикрлаганда,
Юнон Афлотуни учун ҳам махфий қолган сирларни топади).
Ниҳоят мажмуа йил фаслларининг охири бўлган “Дай” (“Қиш”) тасвири билан якун топади. Навоий таъбири билан инсон умрининг поёнига ўхшатилган бу фасл “кишининг хам қад била адам йўлиға кириб, замон аҳли билан хайирбод қилиш”(“Хазойину-л-маоний”даги таъбир) даври бўлиб, қасидада Фоний тахаллусининг қўлланилиши шунга ишорадир:
Ба бўи васл ниҳад рў ба даргаҳат, Фонй,
Чунон ки аҳли ибодат ба гўшаи меҳроб.
(Мазмуни:
Васлинг бўйи умидида, Фоний даргоҳингга юзини қўяди,
бу ибодат аҳлининг меҳроб гўшасига бош қўйишидекдир).
Қасидада фалсафий мушоҳадакорлик билан боғлиқ туйғуларни беришга ниҳоятда мос бўлган мужтасс баҳри (рукнлари ва тақтиъи: мафоилун фаилотун мафоилун фаълун V – V – / V V — – / V – V – / – -)нинг қўлланилганлиги шоирнинг юксак бадиий салоҳиятини кўрсатувчи яна бир омилдир.
Зи даргаҳи фалак оташ нуҳуфт дуди саҳоб,
Даро ба хиргаҳу оташ фурўз аз маи ноб.
(Мазмуни:
Фалак чодиридан кўринаётган оташни булутлар пардаси тўсди,
чодирга киргину тиниқ, қизил майдон оташга зўр бер).
“Девони Фоний” луғз (чистон) жанри билан якун топади. Девонда жами 9 луғз келтирилган бўлиб, улар маснавий, қитъа ва рубоий тарзида қофияланган. Луғзлар шамъ, миқроз (қайчи), парвона, тиргаз (ўқ), тахтиравон, кема каби нарса-ҳодисаларга бағишланган. Масалан, шамъга бағишланган луғз қитъа шаклида ёзилган:
Чист он нахле, ки баргаш нест, аммо ҳаст гул,
Лек, он гулро бувад андар назар андому барг.
Гарча набвад абр, лекин абрсон шуд қатрарез,
Қатра аз вай чун ҷудо, афтод бандад чун тагарг.
Ҳам кушанду ҳам бимирад турфа бошад, лек он-к,
Куштанаш набвад зи қатлу мурданаш набвад зи марг.
(Мазмуни:
У қандай дарахдурки, барги йўғу, гули бор. Лекин у гулга назар
Қилсанг, қоматию барги бор. Булут бўлмаса ҳам булутдек
қатралар тўкади. Қатралар тушиб дўлдек қотиб қолади. Қизиқ,
уни ҳам ўлдирадилар, ҳам ўзи ўлади. Ўлдирилиши қатлдану
ўлими эса ажалдан эмас).
Чистон рамал баҳрининг рамали мусаммани мақсур (рукнлари ва тақтиъи: фоилотун фоилотун фоилотун фоилон – V – – /– V – –/ – V – –/ – V ~) вазнида яратилган.
________________________________________
[1] Жамол Камол таржимаси (“Фоний гулшани”. – Б.15)
[2] Жамол Камол таржимаси (“Фоний гулшани”. – Б.92)
Alisher Navoiy 1491—92 yillardan boshlab turkiy tilda yozilgan hamma she’rlaridan yangi, yig‘ma devon tuzishga kirishdi va bu ish 1498—99 yilda nihoyasiga yetdi. Devonning umumiy nomi «Xazoyin ul-maoniy» («Ma’nolar xazinasi») bo‘lib, 4 qismdan iborat bo‘lganligi uchun «Chor devon» deb ham atalgan. 
Devon shoirning butun hayoti davomida yozilgan she’rlarini qamrab olgan, ularda Alisher Navoiy ning barcha davrlaridagi kayfiyati, dunyoqarashi, orzu-umidlari ifodalab berilgan. Taxminan shu yillarda Alisher Navoiy forsiy she’rlaridan tashkil topgan «Devoni Foniy» («Foniy devoni»)ni, forsiy tildagi 2 qasidalar majmualarini tuzib, forsiy she’riyat taraqqiyotiga ham o‘zining munosib hissasini qo‘shdi. Xurosonda forsiyzabon xalqlar ko‘pchillikni tashkil etganligi inobatga olinsa, Alisher Navoiyning bu tilda ham samarali ijod qilgani mamlakat ma’naviy ehtiyojini yaxshi his etganligini bildiradi.
1494 yilda turkiy tildagi maktublarini to‘plab «Munshaot» («Maktublar») majmuasini tuzdi. 1495 yil Jomiyning «Nafahot ul-uns» asarini «Nasoyim ul-muhabbat» («Muhabbat shabadalari») nomi bilan tarjima qilib, uni qayta ishlab, turkiy mashoyixlar haqidagi yangi ma’lumotlar bilan boyitdi. Shu boisdan «Nasoyim ul-muhabbat»ga Alisher Navoiyning mustaqil asari sifatida qarash mumkin.
“DЕVONI FONIY”NING JANRLAR KO‘LAMI,
G‘OYAVIY-BADIIY XUSUSIYATLARI
Dilnavoz YUSUPOVA
Alisher Navoiyning forsiy she’riyati badiiyatda turkiy she’rlaridan qolishmaydi. Uning forsiy nazmi haqidagi to‘laroq ma’lumot “Muhokamatu-l-lug‘atayn” asarida uchraydi. Hazrat Navoiy bu asarida forsiy tilda yaratgan she’rlari haqida gapirar ekan, bu she’rlarning janriy jihatlariga alohida to‘xtaladi, ularning yaratilish xususiyatlariga birma-bir sharh beradi. Xususan, muayyan she’rlarini yaratishda qaysi forsigo‘y adiblarning asarlaridan ilhomlangani, qaysi she’ri nima munosabat bilan yozilganligiga maxsus to‘xtalib o‘tadi, hatto ba’zi janrlarning miqdorini ham ko‘rsatib o‘tadi.
Mukammal asarlar to‘plamining 18-, 19- va 20-jildlari “Devoni Foniy”ni o‘z ichiga oladi. Mazkur nashrda 552 g‘azal, 1 musaddas, 1 tarkibband – marsiya, 64 qit’a, 72 ruboiy, 16 ta’rix, 266 muammo, 10 qasida, 9 lug‘z kabi janrlardan tashkil topgan 991 she’r mavjud. Biz janrlar tavsifini berishda mazkur nashrga suyandik.
Sharq mumtoz adabiyotida tartib berilgan barcha devonlar singari “Devoni Foniy”da ham markaziy o‘rinni g‘azal janri egallaydi. Devondagi g‘azallar muxtara’, tatabbu’ va tavr tarzida yaratilgan. Muxtara’ arabcha so‘z bo‘lib, “kashf etilgan”, “ixtiro qilingan” ma’nolarini anglatadi. Bu o‘rinda Navoiy – Foniyning o‘zga shoirlardan ta’sirlanmasdan, bevosita o‘zi mustaqil tarzda yaratgan g‘azallari nazarda tutiladi. Devonda ular muxtara’ va ixtiro’ sarlavhasi ostida ham keltirilgan.
Olame xoham, ki nabvad mardumi olam dar o‘,
K-az ҷafoi mardumi olam naboshad g‘am dar o‘.
Tarjimasi:
Olam istarmanki, unda ahli olam bo‘lmasin,
Unda olam ahlining bedodidin g‘am bo‘lmasin[1].
Mazkur g‘azal aruz tizimining ramali musammani mahzuf (ruknlari va taqti’i: foilotun foilotun foilotun foilun ˗ V˗ ˗ / ˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ) vaznida yozilgan.
Tatabbu’ arabcha “biror narsaning ketidan tushish”, “izidan borish” ma’nolarini bildirib, adabiy istiloh sifatida biror she’rdan ta’sirlanib, undagi vazn, qofiya va radifni saqlagan holda asar yaratishni anglatadi. Bunday she’rlar nazira, o‘xshatma, javobiya deb ham yuritiladi. Tavr arabcha “biror narsa atrofida aylanish”, “tarz”, “yo‘sin”, “uslub” ma’nolarini anglatadi. Bunday she’rlarda vazn, qofiya va radif mezon qilib olinmaydi, balki o‘zga she’rdagi uslub va mazmundagi she’riy talqinga rioya qilinadi. Devondagi aksariyat g‘azallar Alisher Navoiyning buyuk forsiy salaflari Amir Xusrav Dehlaviy (32 tatabbu’, 1 tavrida), Xoja Hofiz Sheroziy (211 tatabbu’, 20 tavrida), Shayx Muslihiddin Sa’diy Sheroziy (22 tatabbu’, 2 tavrida), Kotibiy (1 tatabbu’), Xoja Salmon Sovajiy ( 2 tatabbu’), Xoja Kamol Xo‘jandiy (4 tatabbu’), Xoja Hasan Dehlaviy (2 tatabbu’), xalaflari Abdurahmon Jomiy (31 tatabbu’, 8 tavrida), Amir Shayxim Suhayliy (3 tatabbu’), Ahmad Hojibek Vafoiy (2 tatabbu’), Shohiy Sabzavoriy (3 tatabbu’), Sohib Balxiy (1 tatabbu’), Sayfiy Buxoriy (1 tatabbu’), Ismat Buxoriy (1 tatabbu’), Najmiddin Muhammad Kohiy Miyonkoliy (1 tatabbu’), Husayniy (2 tatabbu’) kabi ijodkorlarning g‘azallaridan ta’sirlanib yaratilgan.
Devondagi eng ko‘p tatabbu’ Hofiz Sheroziy g‘azallariga bitilganligini kuzatish mumkin. Ushbu Sheroz Hofizining o‘zbek kitobxonlariga yaxshi tanish bo‘lgan
Agar on turki Sherozi ba dast orad dili moro,
Ba xoli hinduyash baxsham Samarqandu Buxororo
deb boshlanuvchi g‘azaliga Navoiy quyidagicha tatabbu’ bog‘lagan:
Gar on turki Xitoy no‘sh sozad jomi sahboro,
Naxust orad so‘i mo turktozi qatlu yag‘moro.
Tarjimasi:
O‘shal turki xitoy juft aylasa gar jomi sahboni,
Chu bizdin boshlagay turktozini ul, qatlu yag‘moni[2].
Mazkur g‘azal aruz tizimining hazaji musammani solim (ruknlari va taqti’i: mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗) vaznida yozilgan.
G‘azal maqta’sida Navoiy kamtarlik bilan o‘ziga murojaat qilib, “Hofiz g‘azallariga tatabbu’ bitib, uning jahonni bezagan nazmidan sen ham tilanib, tatib ko‘r” deb yozadi:
G‘azal guftan musallam shud ba Hofiz, shoyad, ey Foniy,
Namoy choshny daryuza z-on nazmi jahonoro.
“Devoni Foniy”dagi g‘azallar bilan tanishar ekanmiz, Navoiy kashf etgan yangi bir usulga ham guvoh bo‘lamiz. Ya’ni, shoir ba’zan bir g‘azalning o‘zida ikki shoirdan ijodiy ta’sirlanadi va bunday g‘azallarga quyidagicha sarlavhalar qo‘yadi: Tatabbu’i Mir dar tavri Xoja (Xoja Hofiz Sheroziy uslubida Amir Xusrav Dehlaviyga javob), Tatabbu’i Shayx dar tavri Maxdum (Abdurahmon Jomiy uslubida Shayx Sa’diyga javob) va h.k.
“Devoni Foniy”dan bir musaddas o‘rin olgan bo‘lib, “koshki” radifi asosida yaratilgan. Mazkur musaddas Abdurahmon Jomiy g‘azaliga bog‘langan bo‘lib, yaratilish xususiyatiga ko‘ra tasdis hisoblanadi. Musaddas 9 banddan iborat bo‘lib, jami 54 misrani o‘z ichiga oladi. Musaddas yor (do‘st) diydori tarannumiga bag‘ishlangan. U quyidagi band bilan boshlanadi:
Kardame dar xoki ko‘i do‘st ma’vo koshky,
Sudame ruxsori xud bar xoki on po koshky.
Omady berun zi ko‘i sarvi bolo koshky.
Burqa’ afkandy zi ro‘i olamoro koshky.
Didame didori on dildori ra’no koshky
Dida ravshan kardame z-on ro‘i zebo koshky.
(Mazmuni:
Koshki, do‘st ko‘yi (ko‘chasi) tuprog‘idan joy olsam edi.
Koshki, uning oyog‘i tuprog‘i (izi)ga yuzlarimni surtsam edi. Koshki, u sarvqomat ko‘chasidan chiqib kelsa edi.
Olamni bezovchi yuzidan koshki, pardasini olsa edi.
Koshki, u ra’no dildorning diydorini ko‘rsam edi.
Koshki, ko‘zimni u zebo yuz bilan ravshan qilsam edi).
Mazkur musaddas aruz tizimining ramali musammani mahzuf (ruknlari va taqti’i: foilotun foilotun foilotun foilun ˗ V˗ ˗ / ˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ) vaznida yozilgan.
Devonda keltirilgan marsiya-tarkibband shoirning ustozi va piri Abdurahmon Jomiy vafoti munosabati bilan yaratilgan bo‘lib, she’rga “Marsiyai hazrati Maxdum” deb nom qo‘yilgan. Navoiy ustozi vafotiga bir yil to‘lganda uning qabri ustiga katta maqbara qurdirib, marosim uyushtiradi va ushbu voqea munosabati bilan marsiya yozadi. Marosimda mazkur marsiyani o‘sha davrning mashhur olimlaridan biri Husayn Voiz Koshifiy o‘qib beradi. Bu haqda Abulvose’ Nizomiyning “Maqomoti Mavlaviy Jomiy” asarida ma’lumot keltiriladi. Marsiya 7 bandli bo‘lib, har bir band 10 baytni o‘zi ichiga oladi (jami 140 misra). Bu marsiya “Xamsatu-l-mutahayyirin”ning xotimasiga ham kiritilgan. Marsiya quyidagi bayt bilan boshlanadi:
Har dam az anҷumani charx ҷafoye digar ast,
Har yak az anҷumi u dog‘i baloye digar ast.
(Mazmuni:
Har dam osmon anjumanidan yangi bir jafo keladi,
Uning har bir yulduzi yangi bir baloning dog‘idir)
Ushbu tarkibband-marsiya aruz tizimining ramali musammani solimi maxbuni maqsur (ruknlari va taqti’i: foilotun failotun failotun failon ˗ V˗ ˗ / V V˗ ˗ /V V˗ ˗ / V V~ ) vaznida yozilgan.
“Devoni Foniy”da qit’a janri ham alohida o‘rin egallaydi. Devonda jami 64 qit’a mavjud bo‘lib, shundan 44 tasi 2 baytli, 13 tasi 3 baytli, 5 tasi 4 baytli va 2 tasi 5 baytli qit’alardir. Qit’alarda shoirning ma’naviy-axloqiy qarashlari, shaxsiy kuzatishlari bilan bir qatorda she’r va shoirlik haqidagi fikrlari ham o‘z ifodasini topgan.
Zi sar to po naboshad she’ri kas xub,
Ki in mumkin naboshad hech kasro.
Badu nek ar barobar hast, bad nest,
Base dorand in neku havasro.
Zi bad gar neki o‘ boshad ziyoda,
Nadid az sad yake in dastrasro.
Kalomi Haq nayomad jumla yakson,
Chi boshad nukta mushti xoru xasro.
(Mazmuni:
Hech kimning she’ri boshdan bir xilda yaxshi bo‘lmaydi,
Bu deyarli mumkin emas.
Agar yaxshi-yu, yomoni barobar bo‘lsa, bu – yomon emas,
Buni ko‘pchilik orzu qiladi.
Yomonidan yaxshisining ko‘p bo‘lishi
Yuzdan bir shoirga ham muyassar bo‘lgan emas,
Haqningki, barcha so‘zi bir xil bo‘lmagandan keyin
Bizdek xoru xaslarga (tenglikni) kim qo‘yibdi?)
Ushbu qit’a aruz tizimining ramali musaddasi mahzuf (ruknlari va taqti’i: foilotun foilotun foilun ˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ˗ / ˗ V˗ ) vaznida yozilgan
.
“Devoni Foniy”dan 72 ruboiy o‘rin olgan. Diqqatga sazovor tomoni, ruboiylarning barchasi to‘rt misrasi ham o‘zaro qofiyalanuvchi taronai ruboiylardir.
Ҷonam ba du la’li ҷonfizoi tu fido,
Ruham ba nasimi atrsoi tu fido.
Oshufta dilam ba ishvahoi tu fido,
Farsuda tanam ba xoki poi tu fido.
(Mazmuni:
Jonim sening jon bag‘ishlovchi ikki labingga fido,
Ruhim sen tomondan esadigan muattar nasimga fido,
Oshiq ko‘nglim sening ishvalaringga fido,
Xasta jismim oyog‘ing tuprog‘iga fido).
Devonda ta’rix janriga oid she’rlar ham mavjud bo‘lib, ularning soni 16 ta. Ta’rix bu muayyan voqea-hodisa yoki inson hayoti bilan bog‘liq biror sanani ochiq aytilmay, arab alifbosidagi harflar vositasi, ya’ni abjad usuli asosida ko‘rsatishdir. She’rshunoslik ilmida ta’rixga alohida she’riy janr sifatida ham, badiiy san’at sifatida ham qarash mavjud. Bu ikkala qarash ham muayyan asosga ega. Agar ta’rix usuli katta hajmdagi asarlar: dostonlar, manzumalar tarkibida va ko‘pincha asarlarning oxirida kelsa, bu alohida janr bo‘lmasdan, badiiy san’at hisoblanadi (“Yusuf va Zulayho”, “Hayratu-l-abror” dostonlaridagi kabi).
Devonlar ichida alohida mustaqil she’r shakli sifatida keltirilgan ta’rixlarni janr sifatida talqin qilish mumkin. Shu ma’noda “Devoni Foniy” tarkibiga kiruvchi 16 ta ta’rix alohida janr bo‘lib, ular qit’a, ruboiy va to‘rtliklar shaklida yaratilgan.
Ta’rixlar mavzusiga ko‘ra kishilar tavalludi yoki vafotiga doir; muayyan binolarning qurilishiga oid; taxtga chiqish, fath va biror voqea- hodisa sodir bo‘lgan sanaga bag‘ishlab yaratilishi mumkin. Alisher Navoiy ta’rixlari, asosan, kishilar vafotiga oid (mutavaffiyot) yo‘nalishida bo‘lib, hazrat Navoiyning ustozlari va do‘stlari Abdurahmon Jomiy, Pahlavon Muhammad, Sayyid Hasan Ardasher, Xoja Ubaydulloh Ahror, Sulton Mahmud kabi shaxslarning vafot sanasiga bag‘ishlangan. Masalan, Abdurahmon Jomiy vafotiga baag‘ishlangan ta’rixda “ﺧﺪﺍ ﺑﻴﺍﻣﺮﺯﺪ” – “Xudo biyomurzad” jumlasi ta’rix sanasi sifatida keltiriladi:
Sarvi chamani hayot Abdurahmon,
K o‘ raft az in dayri fano so‘i jinon.
Ta’rixi chunin voqeai g‘ussarason,
Gar mexony: “Xudo biyomurzad” xon.
(Mazmuni:
Hayot chamanining sarvi – Abdurahmon,
bu foniy dunyodan (ruhi) jannatga ketdi.
G‘am-g‘ussa yetkazuvchi shunday voqealarning ta’rixini o‘qiganingda: “Xudo biyomurzad” – deb o‘qi).
Mazkur ta’rixdagi “ﺧﺪﺍ ﺑﻴﺍﻣﺮﺯﺪ” – “Xudo biyomurzad” jumlasidagi harflar abjad hisobiga ko‘ra belgilanganda hijriy 989, milodiy 1492 yil kelib chiqadi. Ushbu ta’rix ruboiy shaklida yozilgan.
Devoni Foniy”dan muammo janri ham o‘rin olgan. Muammolarning aksariyati bir baytli, faqat 14-muammo ikki baytdan iborat. Muammolar devonga muammoning javobi boshlangan harflarning arab alifbosidagi tartibi asosida joylashtirilgan. Ya’ni, dastlab yechimi “ﺍ” – “alif” harfi bilan boshlanuvchi ism yoki nomlar keltiriladi. Masalan, Odam, Amin, Omir va b. Shu tarzda yechimi “ﺏ” – “be”, “ﺖ” – “te” va boshqa harflar bilan boshlanuvchi muammolar berib boriladi. “Xazoyinu-l-maoniy”dagi tartibga asosan, muammoning javobi sarlavha sifatida matn boshida keltiriladi. Devonda javobi “alif” bilan boshlanuvchi muammolar eng katta ko‘rsatkichni tashkil qiladi. Ularning soni 78 ta. “Be” bilan tugallanuvchi muammolar miqdori esa 46 ta. Devonda ba’zi harflar bilan boshlanadigan muammolar uchramaydi. “Devoni Foniy”dagi tartibga e’tibor qaratish shuni ko‘rsatadiki, aslida shoir har bir harfga mos holda muammo yaratganu, lekin ular bizgacha yetib kelmagan yoki joriy nashrlardan o‘rin olmagan. Chunki Navoiyning o‘zi “Muhokamatu-l-lug‘atayn” asarida forsiy tildagi muammolari sonini 500 ga yaqin deb ko‘rsatib, ularning aksariyati Abdurahmon Jomiy nazariga tushganini aytadi. Bu ma’lumot “Devoni Foniy” nusxalarining hech biri hali to‘liq mukammal nusxa emasligini ko‘rsatadi.
“Devoni Foniy”da muhim o‘rin tutuvchi janrlardan yana biri qasidalardir. Ularning soni 10 ta bo‘lib, ikki turkumni: “Sittai zaruriya” (“Olti zarurat”) va “Fusuli arbaa” (“To‘rt fasl”) qasidalar majmuasini o‘z ichiga oladi. “Sittai zaruriya” olti qasidadan iborat bo‘lib, Alisher Navoiy ularning mavzusi haqida “Muhokamatu-l-lug‘atayn”da shunday yozadi: “Bu olti qasida hamd va na’t va sano va mav’izotdur va ahli tasavvuf va haqiqat tili bila ma’rifat”. Mazkur majmua 1497 yilda tartib berilgan bo‘lib, uni tuzishga Navoiyni avval ustozi Jomiy, uning vafotidan so‘ng esa Sulton Husayn Boyqaro ilhomlantirgan. Bu haqda majmuaga yozilgan debochada ma’lumot keltirib o‘tiladi.
Majmuadagi birinchi qasida “Ruhu-l-quds” (“Muqaddas ruh”) deb atalib, 132 baytni o‘z ichiga oladi. Qasidaning yozilgan sanasi matn tarkibida ta’rix yo‘li bilan hijriy 895, melodiy 1491 yil deb ko‘rsatib o‘tilgan. Qasidada ilohiy tavhid: olamning yagonaligi, yagona abadiy va azaliy borliq, Yaratganning qudrat va azimati, zarradan koinotgacha uning izmida ekanligi madh etiladi. Qasida quyidagi bayt bilan boshlanadi:
Zihy ba xomai qudrat musavviri ashyo,
Hazor naqshi aҷib har zamon az o‘ paydo.
(Mazmuni:
Ashyolarga surat beruvchi (Allohning) qudratiga tasannokim,
Har zamon undan minglab ajoyib naqshlar paydo bo‘lgay).
Ushbu qasida aruz tizimining mujtassi musammani maxbuni maqtu’ (runklari va taqti’i mafoilun failotun mafoilun fa’lun V – V – / V V – – / V – V –/ – –) vaznida yozilgan.
Majmuadagi ikkinchi qasida hajman 106 bayt bo‘lib, “Aynu-l-hayot” (“Hayot chashmasi”) deb ataladi. Qasidaning yaratilgan yili noma’lum. “Aynul hayot” olam sarvari, payg‘ambarimiz Muhammad (SAV)ning muborak me’rojlari, ularning diydorlariga barcha sayyoralar, oyu quyosh, arshu kursi, farishtalar muntazir ekanligi, Payg‘ambarimizning Parvardigor bilan muloqotlari tasviriga bag‘ishlangan. Qasida shunday boshlanadi:
Hojiboni shab chu shodurvoni savdo afganand,
Ҷilva dar xayli butoni mohsimo afganad.
(Mazmuni:
Tun pardadorlari qora chodirlarini yoygan chog‘larida
Oy yuzli butlar to‘dasi (yulduzlar)ga jilva qiladilar).
Ushbu qasida aruz tizimining ramali musaddasi maqsur (ruknlari va taqti’i: foilotun foilotun foilon ˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ˗ / ˗ V~ ) vaznida yozilgan.
Uchinchi qasida “Tuhfatu-l-afkor” (“Fikrlar sovg‘asi”) deb nomlanib, hajman 99 baytni o‘z ichiga oladi. Shoirning “Sittai zaruriya” debochasidagi ishoralari va qasida matnidagi ta’rixdan mazkur qasidaning barcha qasidalardan oldin, ya’ni 1476 yilda yaratilganligi ma’lum bo‘ladi. Qasidaning yaratilish tarixi haqida “Xamsatul mutahayyirin”da batafsil ma’lumot keltirilgan. Qasida Xusrav Dehlaviyning “Daryoi abror” va Abdurahmon Jomiyning “Lujjatu-l-asror” qasidalariga javoban yozilgan bo‘lib, darveshlikning oliy rutbasi – faqr tavsifiga bag‘ishlangan. Bunda faqr maqomi komillikning oliy namunasi sifatida mansabdor shaxslar, xususan shohlar axloqiga qarama-qarshi qo‘yiladi. Qasidada ushbu g‘oyaning tamsil va kitobot san’atlari vositasida bayon qilinishi uning badiiy jihatdan yetukligini ta’minlagan. Qasida quyidagi bayt bilan boshlanadi:
Otashin la’le’, ki toҷi xusravonro zevar ast,
Axgare bahri xayoli xom puxtan dar sar ast.
(Mazmuni:
Podshohlar tojidagi qip-qizil la’l – boshda xom xayol
pishiruvchi (yetiltiruvchi) bir cho‘g‘dir).
Ushbu qasida tatabbu’ tarzida yozilganligi uchun unda salaflar qasidalarida qo‘llanilgan ramali musaddasi maqsur (ruknlari va taqti’i: foilotun foilotun foilon ˗ V˗ ˗ /˗ V˗ ˗ / ˗ V~ ) vazni saqlangan.
Majmuadagi to‘rtinchi qasida “Qutu-l-qulub” (“Qalblar quvvati”) deb ataladi. Qasida hajman 120 baytdan iborat bo‘lib, XII asr fors-tojik adabiyotining yirik namoyandalaridan biri Avhadiddin Anvariy (1105-1187) qasidasiga tatabbu’ tarzida yaratilgan. Unda dunyoning bebaqo va bevafoligi, falakning zolim ekanligi aytilib, insonlarning ana shu o‘tkinchi, foniy dunyoga mehr qo‘ymay, oxirat kunini o‘ylashlari, ruhiy ma’naviy yuksalishga e’tibor qaratishlari zarurligi uqtiriladi. Qasidaning birinchi bayti quyidagicha:
Ҷahonki, marhalai tangi shohrohi fanost,
Dar o‘ maҷo‘y iqomat, ki rohi shohu gadost.
(Mazmuni:
Jahonkim, fanoning bepoyon yo‘lining tor bir yo‘lakchasidir,
Unda abadiy yashamoqni o‘ylamakim, bu – shohu gadoning
(o‘tar-ketar) yo‘lidir).
Qasida Anvariy qasidasida qo‘llanilgan mujtassi musammani maxbuni maqsur (ruknlari va taqti’i: mafoilun failotun mafoilun failon V – V –/ V V – – / V – V – / V V ~) vaznida yaratilgan.
Beshinchi qasida “Minhoju-n-najot” (“Najot yo‘li”) 138 baytdan iborat. Sarlavhada keltirilgan nomlardan ma’lum bo‘ladiki, u ikki forsigo‘y adib Anvariy va ozarbayjon shoiri Xoqoniy Shervoniy (1120-1199) qasidalariga tatabbu’ tarzida yaratilgan. Qasidada Inson va Shayton munosabatlari, yaxshilik va yomonlik tasvirlari beriladi, jannatdan badarg‘a bo‘lgan Odam Ato farzandlari va bani basharning komil insonga xos bo‘lmagan noxush va nomunosib axloqiy belgilari tanqid qilinadi. Qasida quyidagi bayt bilan boshlanadi:
Zihy az sham’i ro‘yat chashmi mardum gashta nurony,
Ҷahonro mardumi chashm omady az ayni insony.
(Mazmuni:
Qanday yaxshiki, yuzingning sham’i (nuridan)
insonlarning ko‘zi yoridi. Insonlikning javhari
bo‘lganing uchun jahon odamlarining ko‘z qorachig‘iga
aylanding).
Qasida salaflar qasidalari singari hazaji musammani solim (ruknlari va taqti’i: mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗) vaznida yozilgan.
Majmuaning so‘nggi qasidasi “Nasimu-l-xuld” (“Jannat shamoli”) Xoqoniy Shervoniy, Amir Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiy qasidalariga tatabbu’ tarzida vujudga kelgan bo‘lib, 129 bayni o‘z ichiga oladi. Qasidada inson poklanishi va komillikka erishishi uchun nimalar qilishi lozimligi, tariqat odobi va usullari, murshid va murid munosabatlari, Haq yo‘liga kirgan solik oldiga qo‘yiladigan talablar birma- bir bayon etiladi. Boshqacha qilib aytganda, Navoiyning naqshbandiya tariqati, tasavvuf haqidagi qarashlari yaxlit bir tizimda ifodalab beriladi. Shu ma’noda qasidani naqshbandiya tariqatining o‘ziga xos dasturi, she’riy bayonnomasi deb aytish mumkin.
Qasidaning birinchi bayti quyidagicha:
Muallim ishqu piri aql shud tifli dabistonash,
Falak don, bahri ta’dibi vay inak charxi gardonash.
(Mazmuni:
Muallim ishqu uning maktabining talabasi aql piridir.
Falakni unga adab o‘rgatish uchun aylanib turuvchi charx deb
bil).
Bu qasida ham yuqoridagi qasida singari hazaji musammani solim (ruknlari va taqti’i: mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗ / V˗ ˗ ˗) vaznida yaratilgan.
“Devoni Foniy”dan o‘rin olgan ikkinchi qasidalar majmuasi “Fusuli arbaa” (“To‘rt fasl”) deb ataladi. Qasida 4 qismdan iborat bo‘lib, yil fasllarining go‘zal manzarasi tasviriga bag‘ishlangan. Shoir tabiatni tasvirlash orqali asl maqsadiga erishadi: zamona sultoni Husayn Boyqaroni madh etadi. Navoiy har bir fasl va undagi tasvir usullarini e’tiborga olgan holda ularda turli vaznlarni qo‘llaydi. Xususan, yoz fasliga bag‘ishlangan “Saraton” deb nomlangan qasida 71 baytdan iborat bo‘lib, shunday boshlanadi:
Boz otashi xo‘r soxt samandar saratonro
Afro‘xt chu otashkada gulzori jahonro.
(Mazmuni:
Quyosh otashi saratonni yana samandarga aylantirdi,
Jahon gulzorini otashkada kabi lovillatdi).
Qasida hazaj bahrining eng o‘ynoqi vazni hisoblangan hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf vazni (ruknlari va taqti’i: maf’ulu mafoiylu mafoiylu fauvlun – – V V – – V V – – V V – –)da yozilgan. Bu vazn ruhiyat tasviri bayonidan ko‘ra ko‘proq jismoniy: yengil va shaxdam harakat, sho‘xchan kayfiyat bayoniga mos keladi. Har ikki cho‘ziq bo‘g‘indan keyin ikki qisqa bo‘g‘inning yonma-yon kelishi ritmga o‘ynoqilik bag‘ishlaydi. Va shunga mos holda mazkur qasidada yozning insonga ko‘proq jismoniy ta’siri ko‘rsatilganligini, har bir baytda saraton jaziramasi aynan inson a’zoi badaniga (ruhiyatiga emas) ta’sir qilayotganligini kuzatish mumkin.
Qasidada 27-baytdan Sulton Husayn Boyqaro ta’rifi boshlanadi va “yozning issig‘idan panoh izlovchi kishilar uchun Husayn Boyqaro tug‘i soyasi makondir” degan fikr ilgari suriladi:
Z-in garmii xurshed birast, on, ki, panah soxt,
Zilli sharafi royati Chamshedi zamonro.
(Mazmuni:
Quyoshning taftidan panoh izlovchi kishi,
(uni) zamona Jamshidi tug‘i soyasining sharofatidan topqusidir).
Majmuada “Xazon” (“Kuz”) fasli ta’rifi boshlanishi bilan undagi she’riy o‘lchov ham o‘zgaradi:
Digar shud bahri sanjidan barobar adli davronro,
Zi kofo‘ri zi mushk ro‘zu shab du palla mezonro
(Mazmuni:
Davron adolatini o‘lchash mezonlari o‘zgardi,
tarozuning bir pallasida (kunduzning ramzi) kofur, ikkinchisida (kechaning timsoli) mushk tortiladigan bo‘ldi).
“Saraton”da qo‘llanilgan o‘ynoqi vaznning o‘rnini endi salobatli va sokin ohangga ega bo‘lgan hazaji musammani solim vazni (ruknlari va taqti’i: mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun V– – – / V– – – / V– – –/ V– – – ) egallaydi. Cho‘ziq bo‘g‘inlar nisbatining qisqa bo‘g‘inlardan 3 baravar ko‘pligi ohangning vazmin chiqishini ta’minlaydi. Aynan shunga mos holda 33 baytdan iborat bu qasidada ruhiyat tasviri, ta’bir joiz bo‘lsa, kuzga xos o‘ychanlik, mahzunlik yetakchilik qiladi.
Majmuaga “Bahor” kirib kelishi bilan unga xos yaratuvchanlik, yangilanish kayfiyati ham kirib keladi:
Vazad bodi bahor ihyoi amvoti gulistonro,
Zi anfosi Maseho toza sozad olami jonro.
(Mazmuni:
Bahor shamolining esishi, guliston gullariga yangidan hayot
bag‘ishlaydi, go‘yo Masiho nafasidan jonlar olamini yangilaydi).
Qasidada bahorning yaratuvchanlik xususiyati endi bevosita zamon hukmdori Husayn Boyqaro ta’rifi keltirilgan o‘rinlarga ko‘chadi:
Chu andar hikmati asrori xilqat fikr bigmorad,
Biyobad onchi, maxfy monda Aflotunu Yunonro…
(Mazmuni:
Yaratilish sirru asrori hikmati haqida fikrlaganda,
Yunon Aflotuni uchun ham maxfiy qolgan sirlarni topadi).
Nihoyat majmua yil fasllarining oxiri bo‘lgan “Day” (“Qish”) tasviri bilan yakun topadi. Navoiy ta’biri bilan inson umrining poyoniga o‘xshatilgan bu fasl “kishining xam qad bila adam yo‘lig‘a kirib, zamon ahli bilan xayirbod qilish”(“Xazoyinu-l-maoniy”dagi ta’bir) davri bo‘lib, qasidada Foniy taxallusining qo‘llanilishi shunga ishoradir:
Ba bo‘i vasl nihad ro‘ ba dargahat, Fony,
Chunon ki ahli ibodat ba go‘shai mehrob.
(Mazmuni:
Vasling bo‘yi umidida, Foniy dargohingga yuzini qo‘yadi,
bu ibodat ahlining mehrob go‘shasiga bosh qo‘yishidekdir).
Qasidada falsafiy mushohadakorlik bilan bog‘liq tuyg‘ularni berishga nihoyatda mos bo‘lgan mujtass bahri (ruknlari va taqti’i: mafoilun failotun mafoilun fa’lun V – V – / V V — – / V – V – / – -)ning qo‘llanilganligi shoirning yuksak badiiy salohiyatini ko‘rsatuvchi yana bir omildir.
Zi dargahi falak otash nuhuft dudi sahob,
Daro ba xirgahu otash furo‘z az mai nob.
(Mazmuni:
Falak chodiridan ko‘rinayotgan otashni bulutlar pardasi to‘sdi,
chodirga kirginu tiniq, qizil maydon otashga zo‘r ber).
“Devoni Foniy” lug‘z (chiston) janri bilan yakun topadi. Devonda jami 9 lug‘z keltirilgan bo‘lib, ular masnaviy, qit’a va ruboiy tarzida qofiyalangan. Lug‘zlar sham’, miqroz (qaychi), parvona, tirgaz (o‘q), taxtiravon, kema kabi narsa-hodisalarga bag‘ishlangan. Masalan, sham’ga bag‘ishlangan lug‘z qit’a shaklida yozilgan:
Chist on naxle, ki bargash nest, ammo hast gul,
Lek, on gulro buvad andar nazar andomu barg.
Garcha nabvad abr, lekin abrson shud qatrarez,
Qatra az vay chun ҷudo, aftod bandad chun tagarg.
Ham kushandu ham bimirad turfa boshad, lek on-k,
Kushtanash nabvad zi qatlu murdanash nabvad zi marg.
(Mazmuni:
U qanday daraxdurki, bargi yo‘g‘u, guli bor. Lekin u gulga nazar
Qilsang, qomatiyu bargi bor. Bulut bo‘lmasa ham bulutdek
qatralar to‘kadi. Qatralar tushib do‘ldek qotib qoladi. Qiziq,
uni ham o‘ldiradilar, ham o‘zi o‘ladi. O‘ldirilishi qatldanu
o‘limi esa ajaldan emas).
Chiston ramal bahrining ramali musammani maqsur (ruknlari va taqti’i: foilotun foilotun foilotun foilon – V – – /– V – –/ – V – –/ – V ~) vaznida yaratilgan.
________________________________________
[1] Jamol Kamol tarjimasi (“Foniy gulshani”. – B.15)
[2] Jamol Kamol tarjimasi (“Foniy gulshani”. – B.92)
Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. 17-Jild. Nasoyim ul-muhabbat by Khurshid Davron on Scribd
