Бизни – тарқоқ қавмларнинг бошини бирлаштириб бирбутун туркий миллат қилган, маънавий тийнатимизни яратиб қўйган тилимизга нафақат ғамхўр, балки унга буткул беоқибат бўлиб қолдик. Демократия замони деб, уни ўгайлаб ва ҳатто ўз ҳолига ҳам эмас, ўзга тиллар қўлига ташлаб қўйганмиз…

Аҳмад Аъзам
ТИЛ НОМУСИ

БУЗУҚ ТИЛ ҲАВОСИ
Биринчи мақола

  Ман вақти-вақти билан луғат варақлашни хуш кўраман, энг яхши кўрганим эллик тўққизинчи йили чиққан “Ўзбекча-русча луғат” эди, уни роман ё қисса ўқигандек берилиб ўқийман. Сўзлар оҳанрабодек ўзига тортади. Эллик йил олдин одамлар қанақа гаплашган, тилимизнинг аҳволи қандай бўлган, бугуни билан солиштирганда нима ўзгаришлари бор – луғатни ўқиб бу ҳақда анча тасаввур олса бўлади. Тилимизнинг ярим аср илгаригача манзараси бугунни ҳам ёритиб, нималар қилишимиз зарурлигини ҳам таъкидлаб туради. Мазкур луғатда қадимдан келаётган беқиёс гавҳарлар билан бирга давр, мафкура тақозоси билан тўкилган шағал тошларигача акс этган. Унда баъзи сўзлар бор, маъно теранлиги, ифода товланишлари одамни ҳайратга солади, лекин бугунга келиб тасарруфдан чиқиб кетган, агар ҳам таржима-паржимада ишлатилиб қолмаса, қўлланилмайди; айрим ибора ё атамалар борки, тилимиз тийнатига ёт, сунъий кўчирма, лекин кўп фойдаланилгани учун қулоққа қуйилиб, қўллаш одатга айланиб, авом тилbдан, кейин луғатдан ҳам жой олиб қолган, энди чиқиб кетиши жуда қийин.

Шўро даврида тил ривожи турғунликда кечди, ҳа, ривожнинг ўзи ҳам турғун эди. Шу турғунликни даврнинг луғатида яққол кўрасиз. Бугун ўқиганда, луғат ҳам мафкура қуролига айланганига таажжубланасиз. «Миллион йиллар ўтганда ҳам, тошга йўнилган хатлар ўчганда ҳам, Ленин кишиларнинг кўнглидан ўчмайди» (Ўзб-русча луғат. 59- йил. 594- бет). Бир вақтлар бу гаплар ҳикматдек ўқилган, бугун эса унга ёш бола ҳам ишонмайди, тўғрироғи, билмайди. Сиёсат экан-да, нима дейсиз, “барқарорлик” сўзига мисол тарзида “совет сўмининг барқарорлиги” деб мисол келтирилган, бугун ғашингиз келади.

Ҳар ҳолда, оқар сувни тинитиб ичиш зарур бўлганидек, луғатни ҳам мафкура лойқасини чўкдириб ўқийсиз, унда замон қуйқаси бисёр. Шўро даври исқотига айланган бўлса-да, авом тилининг мағз-мағзига сингиб, ҳали-ҳануз урфда бўлиб келаётган ёт сўз, сўз бирикмалари, атама, ибора ва тушунчалар сон-мингта. Тушунча деганим шуки, бир нарса ёки ҳодисани, масалан, русча эшитсангиз, сиз ҳам уни русча ишлатсангиз, у ҳақдаги тушунча ҳам русча бўлади-да. Айниқса муқобили бўлмаса. “Помидор” деб кўринг-да, ўйланг: қаёқдандир четдан келгани мудом эсингизда туради, уни ҳатто “памилдори” десангиз ҳам ўзбекчалашмайди. Яссиомбурни “пласкагубси” (“плоскогубцы”) деб кетдик, асли ўз тилимизда қанақалиги хаёлимизга ҳам келмайди, ўзбекча ўйлашга интилиб, русча фикрлаймиз. Михни тишлаб суғурадигани Самарқанд томонларда “кампироғиз” дейилади, жуда топилган ўхшатма, иккинчидан, бу хил омбур вагони билан Московдан келтирилган бўлса-да, худди ўзимизнинг темирчилар ясагандек жиринглайди, лекин адабий тилда қўллашга чеккамиз тиришади: қишлоқи сўз-да. Қашқадарёда унинг “тишлоғич” ислоҳи бор, бу ҳам ўша маълум ҳудудлардагина айтилади.

Ўтган аср ўрталаридаги луғатнинг тил манзараси бугунги кундаги муаммоларни, айтиш мумкинки, тил экологияси долзарблигини, яъни бепарволик, беписандлик, эътиборсизлик, кўп ҳолларда эса саводсизлик туфайли гуфтугў забонимизнинг бузилиши муаммоларни уқтириб туради . Мисоллар кўлами, табиийки, миллионлаб одам тасарруф этгани боис ниҳоятда кенг.

Бир ёзувчининг асарида тўғонни “дамба” деб ёзганини ўқидим; ҳаётда шундай, халқдан олинган, қаҳрамонлари шундай дейди, авом тилида ҳам, адабий тилда ҳам асли бу “дам” – сувни тўсиб, дамлайдиган жой, бу сўз рус тилига “дамба” бўлиб кўчиб, яна ўзимизга қайтиб келган, энди русча бўлиб. Яқин-яқингача Ғаллаоролдаги темир йўл бекати “Богарний” дейиларди. Болалигимдан биламан, одамлар ҳам бу бекатни “Богарний” деб келган. Тубини суриштирсангиз, бу сўз ҳам асли ўзимизники: “баҳориги”, “баҳорги”, “баҳорикор”дан. “Богарные земли”, “Богарные сорта” – Ғаллаоролнинг лалми-баҳорикор ерларидан ғалла олинади, расмий ёзишма, ҳукумат топшириқларининг русча бўлгани бу топшириқларни тушунишни ҳам “зерновой совхоз” сингари руслаштириб юборган.

Тепадан тилни руслаштириш ҳақида буйруқ ё хос кўрсатма тушмаган, унинг бузилишлари аксарият ҳолда мафкура босимининг одамлар онгига таъсир ўтказиши билан боғлиқ. Бизга ҳозир бу ўз-ўзича шундай бўлгандек туюлади, авом нутқи.

Биздаги Жомбой (ҳозир шаҳарча) бу ердан темир йўл ўтгандан бери аҳоли тилида “Разиз”, болалигимизда “Жомбой” деган атама айтилмас (нарироқдаги бир манзил “Эски Жомбой” дейилар) эди, ҳу темирйўл битта қўш из вақтлари поездлар бир-бирига йўл берадиган бекат, уни, масалан, “Айирғич” ёки “Айирма” деса ҳам бўларди, лекин русча “Разъезд” деб аталган ва “Разиз” тарзида омма тилига сингиб кетган. Мустақилликдан кейин Жомбой атамаси аслига қайтарилди, лекин “Разиз” авом тилидан буткул чиқиб кетганича йўқ.

Шу шаҳарчамиз ёнидан Катта ўзбек йўли ўтади, у билан қишлоқлардан чиққан йўл кесишган жой ҳам болалигимиздан бери жонли тилда “Пиркироска”. Йўл ётқизилган пайти “Перекрёсток” деган кўрсатгич қўйилган бўлса, шундан қолган. Жами одам “Пиркироска” дер эди, яхши ҳам бу ерда бозор қурилди-да, жойнинг асл номи ўзига қайтди. Ҳозир “Шайман” ёки “Шайманбозор” “Пиркироска” билан муқобил айтилади.

Ҳа, дарвоқе, адабий тилдан фарқли равишда жонли сўзлашув тилининг “авом тили” деган аниқ атамаси бор, “авом” бунда оми, жўн маъносини эмас, балки омма, кўплик маъносини беради. Жонли сўзлашув тилининг “қора тил”, “ялпоқ (жалпоқ) тил” каби яна лўнда ислоҳлари мавжуд.

Тиллар аралашувининг жуда ғалати, гоҳида завқли ҳолатларига дуч келасиз. Қишлоқда кампирлар уддабурон, билгич одамни ёқтирмасалар, “Жуда хитир одам”, дейдилар: “хитрый, “хитёр” сўзи ўрисчани мутлақо билмайдиган кампирларнинг тилига кириб, “айёр”, “устомон” каби сўзларнинг ўрнида қўлланади. Мана, ўзингиз қаранг: “Рўзғорда иканом бўлмаса, капейка”, “Менга мушайт қилма”, “Ҳа, катайса қилиб келдингми?”, “Келинни падрушка қилиб юрибсанми?”. “Шунақа палитка қилиб кетди-да” (“экономия”, “копейка”, “мешать”, “кататься”, “политика” сўзларининг талаффузда турланиши)…

Шунақа ислоҳлар луғатга ҳам кириб, унинг изоҳи ҳам берилади, масалан, «катайса – катайса қилмоқ. Разг. кататься; паёк – паёк, бир ҳафталик паёк; пакет – қоғоз пакет, палатка – палатка; палатка қурмоқ, палён – полено, палитка – разг. политика, махинация;.. “

Яна, масалан, “план” сўзи ўзимизда “режа” деган муқобили бўлгани ҳолда, шўро даврида, шундай қилса маҳобатли чиқиб., тузумнинг қудратини урғулаб турармиди, айниқса “етти йиллик план” (ҳозир унинг нималигини кўпчилик билмайди, билганлар эсламайди), ишқилиб, “план” тарзида тилимиздан ўрин олди. “Режа” ё “мўлжал” сўзларини қўллаш қолоқлик ё эскилик сарқити бўлиб қолди. Шу илдиздан “планбозлик”, “планлаштириш”, “планли”, “плансиз”, “плансизлик” каби сунъий ислоҳлар ясалиб, ишлатилаверганидан улар ҳам луғатдан жой олган. Ҳозир режанинг асл ислоҳига қайтдик, лекин “план” тилимиздан буткул чиқиб кетганича йўқ.

“Банка” сўзи ўзга тилдан тайёр ҳолича олиб қўйилган, “банка”, “шиша банка”, вассалом! “Банка ёпмоқ”, “Банка қўйиш”. Бунақа ислоҳларни санайверсангиз, ўзингизнинг энсангиз қотиб кетади – шу қадар кўп.

Даврнинг ўзгаришлари ҳам қизиқ, айрим сўзлар тилимизга кириб, ялпайиб ўрнашиб, томир отиб, кейин йўқолиб-йитиб ҳам кетади. Энди «батрак» деган сўз қанча ҳам ишлатилади, у ҳам шу ҳолича таржимасиз «батрак». «батраклашмоқ», «батраклаштирилмоқ», «батраклаштирмоқ», «батраклик». «батрачком» тарзида луғатга киритилган, худди шундай айтилса, йўқсилнинг ўтмишда эзилиши урғуланиб, шўро ғоялари салмоғи кучайиб қоладигандек.

Тасарруфга бир пайтлар кириб, анча муддат ишлатилган бўлса керакки, «белат қилмоқ» («белить», «производить побелку»), «белатчи» («маляр», «белильщик») луғатдан шу ҳолича ўрин олган. Ҳолбуки, тилимизда “оҳаклаш”, “оҳакчи”, “оқлаш”, “оқартиш” сингари ўз сўзларимиз бор. “Берилмоқ”қа мисол тарзида «Заказной хат ўз эгасининг қўлига берилади» жумласи келтирилган, чунки шу “заказной” авом тилига сингиб кетган, “тегишли” ёки “буюртма” сўзлари қўлланмаган.

Муқобиллари бўлгани ҳолда кўп сўзлар шу тарзда тасарруфда кўп ишлатилгани учун анча чуқур жой олиб қолган. “Белат” («билет»), «касса», “истанса” (“станция”), “вокзал”, “перон” (”перрон”), “таварни” (“товарный”), “пассажирски” (“пассажирский”) сингари. Баъзи сўзлар бўлади, бирон-бир ускуна ёки асбоб атамаси сифатида кириб келган ва шу нарса билан бирга чиқиб кетган. Шўро пайтида ҳамма ёқда шиорлар алвон бўлиб, “лозинка” (“лозунг”) деб айтилар эди. Мустақилликдан кейин алвон шиорлар билан бирга “лозунка” ҳам тилимиздан тушиб қолди. Бундан анча йиллар илгари жамоат нақлиётида (транспортида) чипта билан бирга «абонемент» кенг қўлланар, ҳар бир автобус ё трамвайда бу абонементни белгилаш учун икки ёки учтадан тешгич – «компостер» бўлар эди. Ҳозирги авлодлар иккаласини ҳам билмайди, бинобарин, ҳар икки сўз ҳам фаол тасарруфдан тушиб қолган. «Контролёр»нинг ҳам қисмати шундай кечди. «Контролёр» деганда бекатларда қўлига қизил латта боғлаб, транспортдан тушган ҳар бир одамнинг чиптасини текшириб, «қуён»ларни тутадиган барваста хотинларни фақат катта ёшдагилар эслайди, демакки, «қуён» сўзининг чиптасиз юрган одамга нисбатан кўчма маънода ишлатилиши ҳам ҳозир ўтмиш хотирасига айланиб қоляпти.

Ғалати, жуда ажабланарли, “нақлиёт” ўзимизда ишлатилиб келгани ҳолида “жамоат транспорти” деймиз. Транспортни “улов” демаймиз, уни фақат эшакка нисбатан ишлатамиз, гўё “улов” десак, ғилдираги тушиб қолиб, дум чиқарадигандек, ўзимиз қолоқ андига айланадигандек.

Тил ўзгаришларини кузатган одам саргузашт асар ўқигандан кам завқ олмайди.

Шаҳар, қишлоқ, маҳалалларда бундан атиги йигирма йил олдин жой номларини қандай бўлганини бир эсланг. Куни кечаги тарих. Юзлаб, минглаб Ленин, Ульянов, Луначарский, Фрунзе. Орджоникидзелар… Яна ўзимизда маҳаллий миқёсдаги инқилобчиларимиз ҳам бор эди. Гулистон чўлларида шўро маршаллари нима йўқотган экан, ишқилиб, ҳар бири биттадан совхозни номи тагига босиб олган эди. Юрий Гагарин ҳам коинотга учиб қайтганидан кейин шўронинг бошқа минтақалари каби, жумладан Мирзачўлга ҳам муқим ўтириб қолган.

Бизда офтоб чиқмайдими, нур сочмайдими, унда нимага юзлаб колхоз-совхозларимиз номи “Рассвет”, “Заря”, “Красная заря”, “Заря Востока” бўлган? Майли, буларни қўяверинг, неча-неча асрлардан бери келаётган тарихий номларни ўзгартиришдан мантиқ нима? Уларнинг ўрнига хилма-хил «янги»лар. «обод»лар ясаб ташланаверган. Ҳеч ном топилмаса, «Янгиқишлоқ», «Янгийўл» деб қўя қолишган. Мамлакатимиз бўйича нечта «Меҳнатобод» ё «Меҳнат-роҳат» атамаси бўлган экан? Топонимика билимдони Суюн Қораев буларнинг саноғини келтириб, ҳайратга солган эди.

Баъзан эса сўз ясашда инсон ақлининг топқирлигидан эсингиз оғади: «Нурли қуёш» эмиш! Қаранг, худди қуёшнинг нурсизи ҳам бўладигандек. Бизни ёритиб тургани ўзи битта қуёш-ку, осмонда кўринган бошқалари юлдуз, аҳли донолар нурлига аксини қайдан топган эканлар. Биз томонда бир қишлоқнинг отини ҳалигача «Давлатли турмуш» дейдилар. Майда колхозлар замонидан шу от қолиб кетган. Асли оти “Тўтихолажон” бўлган, Катта бир қишлоҳимизнинг оти “Пўшкин”, шу номдаги колхоздан қолган, асли атамаси “Хитойбола” дейишади.

Ҳозир эслаб, одам ҳайрон қолади. «Социализм» атамаси энг кўп ишлатиладиган сўзлардан эди. «Социалистик мажбурият», «социалистик тузум». «социалистик лагер» «социалистик мамлакат». Булар тушунарли. Лекин «социалистик меҳнат»ни қандай тушунтиш мумкин? Бошқа тузумдагиларнинг меҳнати «капиталистик» ё «империалистик» бўладими? Кейин яна, ёдингиздами, пахтадан ё бошқа нарсадан ишлаб чиқариш давлат режаси бажарилса, ундан кейин «социалистик план»ни бажариш, э-э, ана шуниси шарафли бўлар эди.Уни «мажбурий» ёки «қўшимча» режа деб тўғри айтиб қўя қолса бўлмас эдими? Йўқ эди шекилли-да. Нейтрал тузумда яшайдиганларнинг меҳнатини қанақа аташ керак эди?

Ҳозир тушга ўхшайди: “туман”, “вилоят” каби сўзларни қўллашдан эскилик ҳиди келар, Ўзбекистонимизни “мамлакат” деб аташ миллатчиликнинг ўзгинаси бўлар эди. Чунки мамлакат битта – боши кети кўринмайдиган бепоён Совет Иттифоқи эди. Ҳозирги мустақил давлатнинг у пайтдаги ҳудудлари қоғозда бўлса-да, “мамлакат” эмас, “республика”. “юрт”, “эл”, “макон” эди.

Шунақа, ҳар бир давр, замоннинг ўз сўзлари, севимли атамалари бўлади шекилли. Ҳозирги ёшларга «дала маликаси» десангиз, ҳеч бирови билмайди, ҳолбуки ўтган асрдаги Хрушчев замонида маккажўхорининг “қанотли” атамаси шу эди. “Шонли беш йиллик»лар, «етти йиллик»лар ҳам ҳозирги ёшларга луғавий маъносидан бошқа тушунча бермайди. Булар «шонли» сўзи билан бирга ўткинчи бўлиб, тарихга чўкиб кетди.

Мактаб дарслигида Волга дарёси бўйида яшадиган халқларнинг оғир аҳволи акс этган бир бир расм бўларди, «Бурлоқлар» деган. Шунинг нимага “солдов”, солдовчи” ислоҳи ўзимизда бўла туриб, русчаси (“бурлаки”) олинган, бадиий асарлар таржимасида ҳам “бурлоқ” тарзида қўлланиб кетган, тайинли мантиқ топа олмайсиз.

Яна “Разиз” масаласига қайтиб, шу аснода Жомбой тумани жонли топонимикасини мисол қиладиган бўлсак, уни тил ўзгаришлари (бузилиши) қомуси деб аташ мумкин. Мана, мен туғилган қишлоқнинг жуда қадимий бозоржойи бор, адашмасам, тумандаги икки бозорнинг бири эди, Шу бозоржойлиги туфайли унинг Ғазира номи колхоз-совхоз бўлиб, номлар ўзгарса-да, «Ғазира» буткул ўчиб кетмади. Лекин мувозий тарзда “Ленин йўли”, “Украина”, “Бозоров” билан бирга қўлланди. Ғазиранинг чор-атрофи Исталин, Пўшкин, Мўлтип, Варашилоп, Каканович, Калелин, ундани кейин Абалин деган қишлоқлар ҳам бор эди. Карил Маркис, Энгилис, Камунизим, Охунбобойип, Маскава, Кироп, Пурунза, Партсез – буларнинг тўғрисини ёзиш шарт эмасдир.

Туман харитаси устидан мисоли мафкура тўфони ҳаммаёқни ғорат қилиб ўтганга ўхшайди. Ленин, Сталин, Каганович. Молотов, Ворошилов, Куйбишев, Фрунзе, Ульянов, Октябрь, Москва, Коммунизм, Ленин йўли, Партсъезд, Ленинград…

Ҳаммаси отам замонидан – бир вақтлардаги майда колхозлардан ёдгорлик, бу номлар расман ўчган, лекин авомда, хусусан катта ёшлилар тилида сақланиб қолган.

Тўқсон тўққизминчи йили туман газетасида сайлов участкалари рўйхатида Сўхмон, Сариқипчоқ, Хитойбола, Митан, Қўлбости, Қозоқовул, Хўжа, Тегирмонбоши, Тепа, Туркман, Довчарариқ, Шерқўрғон, Оғажон, Ўрдабозор, Гўзай, Ногаҳон, Қўзигузар, Арча, Довчар, Қурми, Қангли, Қорахитой каби кўпини эштиш тушимга ҳам кирмаган жой номларини ўқиб, ҳайратда қотдим. Шунча атама шўро қазноқларида моғор босиб ётаверар, сайлов участкаларини номлаш учун жараён пайтидагина офтоб юзини кўрар экан. Бу ҳам бахтли тасодиф, ё бир корафта билимдон одам, балки туман газетаси заҳматкашт мухбири ё муҳаррири шундай коммунизму партъездлар замонида йитмас матоҳ сифатида асл ҳолида рўйхатлаб қўйган, барака топсин!

Энди ўзбек тилига кириб қолган, бугунгача тасарруфда келаётган ёт аталмаларнинг кўлами ҳаддин кенг: “истанца”, “астановка”, “участка”, “плуг”, “лемех”, “атвал”, “прицеп”, “барана”, “култивасса”, “чизил”, “варақачистител”, “карчопка”, “чиканка”, “сварка”, “монтёр”, “монтаж” – . шу бузуқ сўзларнинг ҳаммаси сўзлашув тилимизда бор.

“Ботинка”, “туфли”, “сапошка” деб кетдик. Ҳолбуки «бошмоқ», «этик», «этикча» сўзлари ўз тилимизда бор. «Пайпоқ» ёки “жилоп” турганида «носки»нинг кенг ишлатилишига нима дейсиз?

Бошқа тилни мутлоқ билмайдиган кампирлар «бекат» ё «манзил» демайди, масалан, «Фалончи аптабус астанопкада симичка сотади», дейди (“Семичка”ни “кунгабоқар” ё “писта” деб айтишмайди).

Бизга чой шимол халқларига нисбатан илгарироқ кириб келган, лекин унга тааллуқли айрим сўзлар кейин ислоҳга кириб, жонли сўзлашувдан ҳам жой эгаллаган. Мен болалигимда бир сўзни эшитиб ҳайрон бўлар эдим: кампирлар неварасига: «Магазиндан бир ашмишкагина чой ҳам олиб кел», деб тайинлар эди. «Ашмишка» нима экан? Кўп ўқисам ҳам китобларда ўқимаганман бу сўзни. Ўзбекчага ҳам, русчага ҳам ўхшасди. Кейин билсам, бу «осьмушка» – «восьмушка», ярим ёки ним чорак, саккиздан бирнинг бузилгани экан, эсингиздами, яқинларгача Самарқанд чой фабрикасида чой шунақа ярим қадоқли, бир қадоқли қоғоз ўрамларда чиқарилар эди.Шунинг кичкинаси «ашмишка» экан. Энди қаранг тил ўзгаришларини: «дамлам» ёки «қуруқ чой» муқобили бўлгани ҳолда «заварка», «обжўш», «қайнатма» бўлгани ҳолда «кипиток» ҳам кенг қалланади. Турли миллатлар ўртасидаги яқин муносабатлар уларнинг тиллари ўртасида кучли айирбошлашга олиб келади. Бу ҳол тарихда туркий араб, туркий форсий йўналишда жуда кенг тус олган. Кейинги икки асрда ўзбек тили билан рус тили ўртасидаги муносабатларни ҳам айтиш мумкин. Кейинги уч юз йиллик тарих рус тилига ҳам таъсир ўтказди. Адабий жараён сустлашгани, бадиий асарлар кам яратилгани ёки санъат ўз вазифаси қолиб, тўй-ҳашамларда яллачилик, базмгарлик билан чекланиб, тил вазминчиликка учрайди, санъатнинг тили олди-қочди ўлдим-куйдимга айланади…

Ўзга тилнинг сурункали, узлуксиз таъсири таъсири тилнинг аслига ўзгалаштиришга олиб келади, тил ичдан емирила бошлайди ва бунда, такрор айтаман, ўзимиз сабабчимиз, тилни асрашни, уни чет босқинлардан асрашни ўйламаслигимиз оқибатлари анча йиллардан бери одатга айланди.

Шукрки, тил жараёни бирёқлама эмас, авом тили ўзинит ўзи тозалаб боради, лекин ўзимиз била туриб ифлослантираверсак, бу тозалаш ҳам ҳаётимиз борича кейин кетади.

Социалистик тузум, партиянинг яккаҳоким мафкурпаси тугаб, тилимизга мустаҳкам кириб қолган «обком», «партком», «виговор» «народний контрол», “обихис», “проверка”, “следовател”, “исполнител” деган сўзлар келган жойига равона бўлаётир. қайтиб чиқиб кетаётир. Ҳозирга келиб, масалан, “социал хавфли унсур” – “социально-опасный элемент”, “буржуазия малайи”- “приспешник буржуазии” каби ҳукмдек айтиладиган иборалар ишлатилмайди.

Тил ҳам бир мудом ўсадиган дарахт, уни парваришлаш керак, қарамасангиз, қийшиқ ўсади, ғовлаб кетади, бачки новдаларни кўпаяди.

У ҳам саришталик сўрайдиган рўзғор, покиза қилиб турмасангиз, ивирсиқ босади, ислиқиб, патарот топиши бор гап.

Шунчаки бир мисол: «бешкокил» нима десангиз, камдан кам одам билса керак, чунки қизларнинг сочини бунақа ўриш фақат луғатда қолган. Сўз бойликларидан ишлатилмагани учун йитиб кетаётгани қанча!

Луғат, табиийки, сўзлашув жараёнида тасарруф этилаётган сўзларни акс эттиради. Масалан, ўзбекча-русча луғатлар тил ўрганувчиларга мўлжалланади, биз қандай гапирсак, тилимизда қандай сўзларни қўлласак, рус тили орқали ўзбек тилини ўрганмоқчи бўлган одам буларнинг ҳаммасини шундай ўзлаштиради.

Албатта, жиддий олимларимиз, тилшуносларга рекламадан мисол келтирсангиз шундан бошқа гап йўқми деган маънода энсалари қотади, лекин реклама шунақа сурбет нарсаки, ҳар куни ўнларча марта такрорланади, яъни томошабин миясига михланаверади. Яъни тасарруфга кираверади. қулоқ нотўғри иборага ўргангандан кейин, тўғри сўз талаффузи қолоқлик бўлиб туюлади. Тилчиларимиз кейин бунга тил ҳодисаси сифатида қарайдилар. (шевадан гапиришни бир олим шунақа оқим пайдо бўлди, деди).

Ўнлаб мисол келтириш мумкин. Чиқиб кетган, тушиб қолаётган сўзлар ўрнига янги-янги бегона атамалар кириб, тилимизнинг ифлослашиш жараёни тўхтамаётир.

Ўзимиз ҳар куни тасарруф қиладиган таниш сўзларнинг жуда кўп нотаниш маъноларини топиб, ҳайратга тушаман. Кундалик тасарруфда жуда кўп сўзларни ишлатамиз, кўпинча унинг келиб чиқишига эътибор бермаймиз. Мана, «боқиш», «боқмоқ» сўзимни олинг. қанча маъноси бор.

Илгари ижодкорлар, шоирми, ёзувчими, бахшими, тилни халқдан, халқ орасида юриб ўрганган, бошқа қаёққа ҳам борсин эди Бу гап илгари «улар ҳаводан нафас олган» деганга ўхшайди. Ҳозир эса матбуот, хусусан радио-ТВ, айниқса телевидениедан ўрганади. ТВнинг тил ҳавоси эса жуда бузуқ. Йўқ, бугунга келиб тилга эътиборнинг сусайгани ё, ҳозир кўп айтиладиганидек, фақат шевачиликдан билиқсиб кетаётганида эмас, ўзи ТВнинг характери шундай – ундаги тил – иссиқхона тили, қуритилган, тозаланган, қайчиланган, қаноти, панжаси қирқилиб, мана ниҳоят қуш қилинган тил, хуллас сунъий тил. Тил жозибаси ТВда йўқ. Лекин бошқа ўргатувчи ҳам йўқ: китобларнинг тиражи паст, расмий матбуот нашрлари адади жуда кам, каттароқ тиражда чиқаётган хусусий газеталарнинг ўзига тил маданияти етиб бормаган. Туман мухбирлар лашкари “Мулла билганини ўқийди”га амал қилиб, оғизлари келганини гапириб, ёзиб ётибдилар. Ҳай, инсоф борми, сизлар ҳам бир нарсании ўқиганмисизлар, деб сўрайдиган одам йўқ. Ясама сўзлар, ғализ иборалар ғиж-биж ачиб ётибди, уларни битталаб санаб чиқишга умр етмайди. Баъзан энди фойдаси йўқмикан, шундай кетаверадими, деб кўнглинг чўкиб кетади. Кенг тарқалган нодонлик жорий донолик бўлиб қоляпти.

Бу жараён ҳозир ҳам давом этаётир, нафақат давомда, балки ўсишда пастлаб кетяпти.

Ҳали гаплашамиз бу мавзуда. Гаплашганимизнинг фойдаси йўқдир энди, лекин бир фикр олишайлик, зора…

ТИЛДА МАЧЧОЙИ САЙИЛ
Иккинчи мақола

Тил – шунчаки гапириш ёки ёзиш эмас, тил – одамнинг тийнати, дил ойнаси, маданияти. Одам олган жами тарбияларнинг ҳосиласи. Атайлаб шевада ёзиш, фарқи йўқ, кинофильмда актёрларни гапиртирамизми ёки телевизорда ўзимиз маҳаллий ватанпарварлик қиламизми, бу билан маънавий чекланганимизни, маънан қашшоқлигимизни кўз-кўз қиламиз. Ўйламайликки, шу билан тилимга табиийлик бераман, ҳаммаҳаллаларимизга яқинроқ бўламан деб. Аксинча. Адабий тилни бузишга жиноий модда қўйилмаган, чунки бунга жазо миллатнинг жавобгар аъзоси сифатида ҳар бир одамнинг ўзи билан.

Ҳозирги адабий тилимиз не-не асрлар давомида қанча минглаб ижодкорларнинг тинимсиз меҳнати ҳосиласи эканини бир ўйлаб кўрайлик. Тил тарихини гапирганда Ўрхун-Онасой ёдгорликларидан бошлаймиз, “будун”, “улус”, “қоон”, “очун”ни ҳали ҳам билишимиздан фахр қиламиз. “Девону луғатит турк”ни яратиб бергани учун Маҳмуд Қошғарийни тил пиридек хотирлаймиз. “Қутадғу билиг” яратилганми, бинобарин, унга замин – тил ва уни китобга муҳрлаб асраш зарурати бўлган. Агар тилни қўриқлаш, унинг обрўсини жойига қўйиш, янги мартабаларга кўтариш эҳтиёжи бўлмаганда, вазири аъзамнинг мингта, шеъриятининг юз мингта ишидан вақт ажратиб, форсу арабий тилларни сув қилиб ичган ҳазрат Навоий бобомиз туркий тил шаън-шавкати борасида “Муҳокаматул-луғатайн”ни ёзмаган бўлур эдилар. Керак экан она тилини қўриқлаш, босқинлардан ҳимоялаш ва ўстириш, шу фидойиликлар қилинган.

Бугунги кунда биз нима қиляпмиз? Мустақиллик дедик, тилимизни мустақил давлат тили қилиш учун курашдик, шу мақомга кўтариб олдик ва… энди ўзимизники, нима қилсак ихтиёримиз деб, уни ҳам ўз ихтиёрига ташлаб қўйдик. Энди эркинлик бўлди деб, тилимизнинг минг йиллардан бери шаклланган қоида-тартибларидан ҳам ўзимизни эркин қилиб олдик.

Бизни – тарқоқ қавмларнинг бошини бирлаштириб бирбутун туркий миллат қилган, маънавий тийнатимизни яратиб қўйган тилимизга нафақат ғамхўр, балки унга буткул беоқибат бўлиб қолдик. Демократия замони деб, уни ўгайлаб ва ҳатто ўз ҳолига ҳам эмас, ўзга тиллар қўлига ташлаб қўйганмиз. Чет тиллар эса мулойим босқинчи. Халқи нечоғли яхши, халқларимиз орасидаги муносабат нечоғли самимий бўлмасин, дарвоза очиқ тургандан кейин сўрамай остона ҳатлаб, тўрдан жой олаверади, ҳозирларни ўтирган ўрнидан суриб чиқараверади. Дарвозани эса ўйлаб-ўйламай ўзимиз очиқ қолдирганмиз.

Тил экологияси табиат экологиясига ўхшайди. Майнанинг мамлакатимиз қушлари тўпига қандай ғорат солгани ва солаётганини биласиз: қорамолда бўладиган бўка (сўна, ўқалоқ, қаталоқ) қуртини чўқилаб териб ер экан деб олиб келинган бу очофат, емиши қолиб, бошқа паррандаларнинг, катталарининг тухуми, майдаларининг полапонигача қиришга тушди, илгари шаҳар-қишлоқларда чуғурлаб турадиган сайрон қушларимизнинг бир-да яримини овлоқ чет-чопларда жон сақлаб қолганини айтмасак, уларни мутлоқ кўрмай кетдик. Майна – ўз маконида ўз ўрнида бўлган, лекин кушандаси йўқ юртимизга келиб қушлар дунёси, набототдаги экология мувозанатига раҳна солди. Дарвоқе, табиатнинг бу фожиаси бизга фожиа ҳам туюлмайди, ҳамма ёқни қора қарға босиб, фақат мусича билан чумчуқ бечора қолганига ҳам бепарвомиз. Ҳе, майда гаплар бу, деб қараймиз.

Тилимизни ўзимиз секин-аста, аммо тубдан бузиб бораётганимизга яна бир ўхшатма мисол: шаҳримизга, шаҳарларимизга бир разм солинг, қанчалар ўзгариб кетди, кўчалар бўйи, истироҳат боғлари, хиёбонларда ўзимизнинг толу теракларни кўрмайсиз, тўкилиб, “антисанитария ҳолатини юзага келтиради” деб, мевали оғочларни жамоат жойларига экмаймиз, улар фақат одамларнинг боғларига қамалган: олмазор, ўрикзор маҳаллалар бармоқ билан санарли қолган. Ҳаммаёқни Оврупо дарахтлари эгаллаган. Майли, кўрк, манзара учун ўсдирилаётган бегона оғочларнинг ўзида айб йўқ, уруғи учиб келмаган, баъзиларини олиб келамиз, аксарини кўчатдан кўпайтирамиз. Буни ўзимиз қиламиз ва, албатта, кераклиги учун. Шаҳарга, унинг кўчаю хиёбонларига замонавий кўрк бериш керак-ку. Лекин меҳмон оғочлар мезбон оғочларни ўз маконидан сиқиб чиқараётганлиги бор гап.

Майли, бунинг ваҳима жойи йўқдир (балки зарари жуда каттадир – табиатшунослар билади), тилимиздаги бунақа ўзгариш, туб сўзларимиз бўла туриб, уларнинг ўрнига чет атамаларни истеъмолга киритиб олганимиз – маънавий фожиа, фикрли ҳар бир одам, афкор омма кеч бўлса-да ҳеч ўйлаб кўрадиган йўқотишлар.

Ҳа, бир мисол қолиб кетмасин: акацияни биласиз-а, луғатда ўзбекча истилоҳи йўқ, “акас” деб русчадан ўзбекча талаффузга мослаб олинган, холос: қайси ўлкадан келтирилган бўлса, лекин жуда беор дарахт, одамга эргашиб қишлоқларгача кириб борган (эргашиб деганим, кўчатини одамлар олиб борган-да), томорқаларгача босган. Кесиш жуда қийин, болта ўтмайди, ёғочи буронғи-биланг, фақат томга болорга ярайди, кессангиз баттар бўлади – томиридан болалаб кетади.

Ўзга атамалар босқини ҳам шундай: мулоқот майдонини эгаллаб оляпти, болалаб кетяпти, ўз сўзларимиз, атамаларимиз, истилоҳларимизни ҳақсиз қулоқ каби ҳайдаб чиқаряпти ва бу жараён неча-неча йиллардан авжга миниб келяпти.

Тил ҳақида гапиргандан кейин мисолни майдадан – сўзлардан оламиз-да. Лекин бу майдагаплик эмас, туби жуда кенг, чуқур гум муаммо.

Яна дарахтлар мисолида айтсак, “дуб”, “сосна”, “липа” деймиз, худди ўзимизнинг “эман”,”қарағай”, “жўка” истилоҳларимизга куйдирги чиққандек. Бу ҳам майли, эътиборсизлик, ё қулайи кўзланади, дейлик, лекин бизга тил ўргатиши лозим бўлган “Русча-ўзбекча луғат”да (1983 й.) “дуб”ни “дуб”, “дубравник”ни “дубзор”, “дубрава”ни “дубзор ўрмон” деб биринчи қўйиб (“эман”, “эманзор”, “эманзор ўрмон”, ҳа, арзимайди дегандек, муқобил сифатида охирга қўйилган), ”дубравный” фақат “дубзор ўрмонга оид” деб ўгирилган. “Липа”, маъқул, “жўка” таржимаси ёзилган, лекин русча айтиш эсдан чиқиб қолмасин тағин деб, қавсда киритиб қўйилган: “липа – жўка (дипа) дарахти”. Шу луғатнинг бир жойида “эман”га муқобил қистирилган “болут” истилоҳини эса тамоман унутиб юборганмиз.

“Берёза тахта” деймиз, гўё “қайин”ни билмайдигандек, “қайин тахта” демаймиз, гўё Россия тахтани атамасисиз бермайди. “Липовий мёд” ҳам шундай, ўрисча оти билан айтмасак, гўё тоти ўша ёқда қолиб кетади, келмайди.

Яна табиатдан мисол: ким ё кимлардир Оврупога, жумладан Буюк Британияга Америкадан кулранг олмахон келтирган, балки уйида эрмакка қафасда сақлаш учундир, бу ёқимтой жонивор эркинликка чиқиб, урчиб, ҳозир ўрмону хиёбонларни истило қилган ва Оврупонинг ўз малла олмахонини бешафқат ҳайдаб чиқариб, маконини ўзиники қилиб олган. Энди кулрангини камайтириб, малласини тиклаш катта бошоғриқ.

Четдан кириб келган атамалар “акас” каби беор, иланг-биланг, болта ўтмайди ва қайишқоқ, тилимизга, хусусан авом тилига бир киргандан кейин, ўзи қуримаса, чиқариб бўлмайди. Кулранг олмахон каби муҳитга мослашиб, маҳаллийларининг жойини тортиб олади.

Бозордаги балиқ растасига киринг “сом”, “сазан”, “толстолоб”, “карас” “шука”, “беламур” деб “импорт” ном билан сотилади. Ҳолбуки балиқ ўзимизнинг кўлу дарёларимиздан тутилган, балиқфурушлар ҳам ўзбек. Ҳеч ким “лаққа”, “зоғора балиқ” ёки “тангабалиқ”, ”дўнгбош”, “товонбалиқ”, “чўртанбалиқ”, “оқ амур” демайди, шундай деса, гўё харидор бурнини жийиради, “импортний” эмас деб, олмайди. Майли, оддий балиқфурушлар, улар луғат титкилаб юрадими, лекин ТВда ҳам шундай, мисол: яқинда ов ҳақида бир яхши кўрсатув берилди, ҳали бу туркум бўлиб қолса керак, тили ҳам ёмон эмас, лекин балиқчи йигит бошидан охиригача “сазан” деб гапирди, “бу балиқ сазан…” деб қармоққа илинганини кўрсатиб, “сазан”лаб таърифини келтираверди. Балки ўзимизда ўзбекча номи (“зоғорабалиқ, “тангабалиқ”) ҳам бордир, деган ўй ҳеч кимнинг ўйига келгани йўқ.

Бунақа тил бузилишлари кундалик ҳол бўлиб қолди, қулоғимиз ўрганди, ўзимиз индамай кўникдик. Масалан, шу “сазан” ҳам авом тилида томир ёзиб, маҳаллийлашиб олган.

Ўзингиз тилингизда қанча чет сўз борлигини бир чамалаб кўринг, бошингиз айланиб кетмаса, мен тан. Чет атамаларни истифода қилсак, жуда маданиятли кўринамиз шекилли-да. Аслида она тилига бунақа муносабатнинг ўзи катта маданиятсизлик!

Кўриб-билиб туриб шу аҳволни ўзимиз юзага келтирамиз, четдан ўзимиз олиб кирган истилоҳлар ўзимиздаги сўз-атамаларни сиқиб чиқаради, ўрнини мўр-малахдек босади.

Чақалоғи, жўжуқ гўдаклари бор ҳамма оналар “памперс”дейди, йигирма йил ичида шу истилоҳ тилимизга сингиб кетди. Асл номи ўзимизда “кўллик” (“кўлламоқ”дан олинган, талаффузда беўхшов “кўтлик” бўлиб кетган) уни ҳамиша истифода қилганимиз – “таглик” десак ҳам бўлади, лекин “памперс” демасак, қолоқ бўлиб қоламиз. Яна ҳазил мисол: “кака” деганимиз айни тили ҳали чиқиб-чиқмаган болаларнинг айтишидан олинган, ширинлик маъносидаги сўз эди, ҳозир бу сўз барча оналар тилида нима омонимга алмашиб қолди? Айтишга унча тил бормайди. Замон билан бирга одимлаш керак-да! Ҳолбуки, она тилимизнинг замони асиллиги, аслидай тозалигида. “Нишаста” сўзи таомилдан буткул чиқиб кетди, ўз сўзимизни тилимизга энди мажбурлаб ҳам қайтариш мушкул, гўё тепадан ҳаммамизга буйруқ тушган: “нишаста” қатағон, фақат “крахмал” дейилсин, деган.

Ҳаммамиз “простина” деб кетдик, ҳеч биримиз “ҳушки” демаймиз, форс-тожикча бўлса ҳам “ҳобгоҳ”имиз бор, лекин уни “спални” деймиз, “спални”даги “спални мебел”да ётмасак, уйқумиз бузилади. Одат қилдик шундай гапиришни!.

“Малина” деймиз, “хўжағат” десангиз ҳеч ким тушунмайди. “Курка”, “индук” деймиз, Самарқанд томонларда “ғулғултовуқ”, “ғулғул” учрайди; Қашқадарё, Зомин шеваларида, қорақалпоқ тилида “туятовуқ” деб ҳам айтилади, аммо асл номи – “улар”, “Туркистон улари”ни “индюк” буткул хотирамиздан ўчириб юборган. Туятовуқ билан ўрдакнинг чатишмаси “индоутка” деган парранда бор, шу ўрисча истилоҳидан бошқа миллий атамани билмаймиз.

Ҳозир жуда кўп одамнинг шахсий машинаси бор. Бир ўйлаб кўринг, шу машинангизнинг “ойна”дан бошқа нечта узви, эҳтиёт қисмини ўзбекча айтасиз: “рул”, “педал”, “муфта”, “коробка”, “багажник”, “тормозной жидкост”, “зажигалка”, “пепелниса”, “сиденя”, “капот”, “лобовой”… “карбюратор”, “аккумулятор”, “динамик” каби атамаларга майли дейлик, байналминал истилоҳлар, лекин қизиқ, “тўхтатдим” демаймиз – “тормоз қилдим”, “ёнилғи қуйдим” эмас, “заправка қилдим”, “ўт олдирдим” ёки “қўшдим” эмас, “завадит қилдим”, “таъмирлатдим” эмас, “ремонт қилдирдим”, “ўзиб ўтдим”эмас, “обгон қилдим”, “орқага олдим”эмас, “назад қилдим”… Ақалли эшик “ручка”сини “дастак” десак нима қилади? Э-э, ўрганиб қолган тил бузишларимизнинг санаб адоғига етиб бўлмайди.

Тилимизда қадимдан келаётган атамалар сон-мингта. Ҳатто Африкада, Лотин Америкаси тоғ-чўллари флора, фаунасидаги ўсимлик, дарахт, жонзоту ҳашаротларнинг номларигача бор. Лекин кўп китобу мақола, фильму кўрсатувларни рус тилидан ўгирганимиз боис, луғат варақлашга, ё ўз сўзлашув тилимизга қулоқ солишга эриниб ёхуд оддийгина саводсизлигимиз туфайли ўша чет тилдан тайёрини олиб қўя қоламиз. ТВ кўрсатувлари, ҳужжатли фильмлар, мақолаларда сон-минг марта “кактус” атамасига дуч келаман, лаоқал бир марта бўлса ҳам “қуманжир”ни эшитмаганман. Ҳолбуки бу атама қадим замонлардаёқ ўша ёқларга бориб, ўша тиканли кактусларни мевасигача кўрган ота-боболаримиздан қолган.

Масалан, “тропик” – “мадор” дейилган, “мадор ўрмони”, “мадор ўлкалар”, энди адабий тилга мажбуран киритилмаса (балки керак ҳам эмасдир), авом тилига бу истилоҳ қайтмайди, “тропик”ни шу қадар сингдириб юбордик. Худди шундай атамалардан “Баҳри Муҳит Кабири” (Тинч океани), “Баҳри Муҳит Отлоси” (Атлантика океани), “Баҳри Муҳит Ҳинди” (Ҳинд океани), “Баҳри Хазар” (Каспий денгизи) “Шом” (Сурия) – эллик тўққизинчи йилги луғатда ҳамма сўзлари бош ҳарфда берилган шу атамалар ҳам истеъмолдан чиқиб кетган (лекин “шом” бир оз бошқа маънода айтилиб туради, “Баҳри муҳит” унда-бунда учрайди). “Лубнон”, “Мажористон”, “Булғористон”ни “Ливан”, “Венгрия”, “Болгария” деб кетдик. Эндига келиб “Ҳабашистон”, “Қуддус”, “Олмония” каби талай жуғрофий атамаларни русча истилоҳини қўллаш урфга айланди. Яна ўша луғатда “Монголия” деб берилган, “Мўғўлистон” эса “тарихий”, эскирган атама деб четга суриб қўйилган. Мана, ҳозир ўзимиз ҳам сўзлашувда “Монголия”, “монголлар” деб кетяпмиз.

Ноилож, дунёнинг равиши шундай экан, кўникамиз. Кўникмаслик керак. Атамаларни эски луғат ва бошқа адабий манбаларга қараб тикласа ёки янгидан қилса бўлади. Масалан, “ўқувчи”, “ўқитувчи”, “олув”, қўшув”, “ишчи” каби ўнлаб сўзлар ясалган, истеъмолдан ўрин олган. Лекин “ўзиқайнар”, “ўтомоч”, “ўзиучар”, “ўтарава” каби сўзлар ясалганда эскилик сарқити деб масхара қилинган. Хўш, “пулемёт”ни “ўқсочар” десак, нимаси ёмон? “Пулемёт” атамаси ҳам шу қурол кашф этилиши билан ясалган сўз-ку. “Ўзиқайнар”нинг “самовар”дан нима ками бор? Ўчириб ташланмаганда аллақачон тилимиза сингиб кетган бўлур эди.

Э-э, буни қарангки, минг йил бадалида борди-келдиларда ота-боболаримиз кўрган-билган бепоён араб саҳроси “Саҳрои кабир” (катта, улкан саҳро), энди уни шоввоз таржимонларимиз “Сахара” деб ағдараверадилар. Қумтепалари кўп кўрингани учунми, “Сахара саҳролари” деганларига беш кетасиз! Ўрисча “Сахара”-да. Йўқ, беш кетманг, бу шунчаки “пустыня Сахара”нинг янтоққа судраб таржима қилиниши.

Африканинг Ҳабашистонида чўл, сувсиз яйдоқ биёбонларида кўпроқ чўл каламуши, суғурми, юмронқозиққами ўхшаган жониворни тутиб кун кўрадиган дўлта бўри (баъзи шеваларда каттаси ҳам “дўлта” дейилади) бор, бир кўрсатувда шу “Эфиопия шоқоли” деб таржима қилиняпти. Нимага “Эфиопия”? Ахир, ўзбек тилида мамлакат номи неча асрлардан бери “Ҳабашистон”, кейин нимага “шоқол”, ахир, бу аниқ равшан кўриниб турган чўл бўриси, сал чоғроқ, лекин асло шоқол эмас, ҳа, шундай экан, таржимада ҳар мақомга йўрғалайвермай, “ҳабаш бўриси” деса, олам гулистон-ку. Бари бир ҳам уни халқ “хабашбўри” деб ихчамлаб олади. Кейин, шу ўринда бир мулоҳаза: нимага луғатларга “шоқол” бўлиб кирган, ҳамма ерда талаффуз қилинишига қараб “шоғол” эмас? Гапирганда “шоғол” деймиз-ку. Ё биздан ўрисчага “шакал” бўлиб борганидан қайта таржимада шундай бўлиб қолганми экан? Билмадим, валлоҳи аълам, адашаётган бўлишим ҳеч гап эмас.

Таржимонлар ўқимайди, луғат варақлашга эринади, бировдан сўрашга эса бўйин ёр бермайди. Русча матнда нима дейилаётганини тусмол англаб, бизнинг томошабинга бўлаверади, деб босиб кетаверади. Бир куни ҳужжатли фильмда қулоғи катта, ола-була, ҳалиги овини галалашиб “амалга оширадиган” туби ёввойи ит дарранда ҳам “шоқол” деб таърифланяпти. Шоқол тамомила бошқа йиртқич, бизда чиябўри ҳам, Америкада койот, лекин кўрсатганлари сиртлондир, асло “шоқол” эмас.

Мисоллардан бош айланиб кетади, лекин айтмаса, мавҳум гап бўлиб қолади. “Гепард” югурик, ёқимтой йиртқич, унинг оҳуларни қувиб етишини мароқ билан томоша қиламиз. Тумшуғидаги қора қашқалари икки кўзидан ёш оқиб турганга ўхшайди. Мушуксимонлар оиласидан келсак, арслон пусиб бориб, панадан чиқиб даф қилади, ўлжасини тутган ерида ейди, сиртлон галалашиб ташланса, у шунча зўрлиги билан ҳам емтигини ташлаб қочади. Қоплон ҳам ўт-ўланга буқиниб келади, хол-хол териси билан хас-хашак орасида унча билинмайди ҳам, ўлжани тутиши билан зудликда бирон дарахт устига тортиб чиқариб олади, ўша ерда – бамайлихотир, у ёққа тайёрга айёр сиртлон чиқа олмайди, шер тармашади, лекин қоплон турган тепагача етолмайди. Гепард ҳам шунақа катта мушук, лекин сипта, ингичка-узун, ниҳоятда чопқир жонзот. Югуриши соатига тўқсон-юз ва ҳатто бир юзу йигирма километргача боради. Табиийки, овини қувлаб тутади, ўлжани қоплонга ўхшаб дарахтга олиб чиқишга кучи етмайди, шер, қоплон, сиртлон ҳидини олиб етиб келгунича, тутган ерининг ўзидаёқ саранжомлашга тушади. Сиртлонни биласиз (“гиена” нимагадир луғатда “сиртлон”, “ёлдор бўри” деб ўгирилган, “гиена” бўри эмас, тўғри унинг ёлдор турдоши ҳам бор, уни ҳам “ёлдор сиртлон” дейилиши тўғрироқ, “ёлдор бўри” бўрининг “арслон”и, яъни эркаги), гепардга бағишланган бир фильм таржимасини кўриб ўтириб, анграйиб қолдим: бемалол, шунча одам кўриши, бинобарин, билишига бефарқ, “гепард” “қоплон” деб таржима қилиняпти! Тилни билмаса, нима қилади таржимага ювиқсиз қўлини уриб?

Мен ҳам гапим тушунарли бўлиши учун “гепард” деяпман, ҳаммамизни шу истилоҳга ўргатиб қўйишди, бошқа атамани билмаймиз. Лекин луғатда асил туркий номи бор гепарднинг – “чита”! Афсуски, бу атама тарих қаърига чўкиб кетган. Чита бир пайтлари саройларда, овчиларнинг уйларида шикор учун сақланган, “чита” оти ҳам ўша замонлардан қолган.

Рус тилининг қонуниятларини билмаган ҳолда таржимада чиранишларимиз, биринчидан, ўз тилимиз имкониятларини торайтирса, иккинчидан, атамаларда ҳам кўп чалкашликлар келтириб чиқаради. Русларда “снежный барс” атамаси мавжуд, тоғларда, қорда бўлади, биз буни бефарқ “қор барси” ёки билиб “қор қоплони” деб ўгирамиз, авваламбор, бу ўринда “қор” ортиқча, чунки айни шу қоплон бизда шусиз ҳам фақат тоғда, тоғ қорларида бўлади, русларда эса бу қоплонидан фарқли ўрмону тўқайда юрадиган Узоқ Шарқ қоплони ҳам мавжуд. “Қор қоплони” биздаги қоплондан бошқа яна бир тури бор экан, деган чалкаш тасаввурга олиб келади. Нимагадир 1983 йили босилган “Ўзбекча-русча луғат”га кирмаган, авомда, фольклорда “илвирс” атамаси мавжуд, эллик тўққизинчи йили чиққан луғатда эса бор: “илвирс – снежный барс”. Кейинги луғатларда бу истилоҳнинг учрамаслиги таржимонларни сопини ўзидан чиқаришга мажбур қилади.

Таржималарнинг қарийб барчасида гавдаси қарийб кўппакдек келадиган калтадум қорақулоқ “ёввойи мушук” бўлиб кетди, хай, ўқиб билганлар баъзан атаманинг аслини ҳам қўллаб қолади. Табиатда ҳақиқатан ҳам ёввойи мушук бор, дунёнинг ҳамма жойларига тарқалган; хонаки мушукнинг ёввойилашгани ё тескариси. Тезкор таржимонлар эса буни ҳам, қорақулоқни ҳам “ёввойи мушук” деб ўткизиб юбораверадилар.

Билмаслик туфайли фикрни бузадиган ўгиришлар таржима асарларда бир ғалати устиворликка эга. Шундай десак, салобатли ҳам маданиятли чиқади, деб ўйлайдиларми, ўзимиздан русчага ўтган атамаларни ҳам русча истилоҳида кўп қўллаймиз. Ҳимолай тоғи чўққилари устидан ошиб ўтадиган лайлакни илиб тутадиган “беркут” деган катта қуш бор экан! “Беркут” деб алоҳида чулчитча ном қўйилганмикан, деб ўйлайсиз. Ахир, “беркут” русчага ўзимиздан ўтган “бургут”-ку, тасвирда ҳам бургут, айнан Осиёнинг Ҳимолай бургути бўлгани учун осиёча атама қўллаган руслар. Нимага биз ҳам ўз сўзимизни ўрисча айтишимиз керак? Ўзбек тилида бургутнинг қорақушими, қиронқорасими, сор шунқорими (яна талайининг номи бор тилимизда) – ҳаммасининг жам номи “бургут”, лекин “беркут бургутлари” эмас-да. Агар ўша Ҳимолай бургути унинг қайси турдоши эканини билсангиз, номи билан айтинг, бўлмаса, нима қиласиз тилни бузиб.

Таржималарда устоз кўрмайган шогирдлар ҳар мақомга йўрғалайверади, тезкор “тўғри” таржималарда одам гапирмайдиган жумлалар пайдо бўлади. “Ҳимолай тоғларининг баландлиги етти минг метрни ташкил этади”, “Кондор қанотлари ёйилганда уч метрни ташкил қилади” – ўзингиз шу тилда гапирасизми? Хўш, ким қандай “ташкил қилиб” берар экан, шуни “етти минг метрга етади”, “уч метрга боради” деб оддий ўзбекча айтсак, отамиз уришадими?

Рус тилини билдим дегани ўзбекчага таржима қилаверади, дегани эмас-ку!

Сўзга чечан бўлмаган таржимонни асл матн қурбақани ром этган илондек ўз домида тутиб туради, эркин ўгиришига қўймайди, у муқобил сўзлар танлашда ихтиёрини йўқотишдан ташқари, таржима этилаётган тилнинг ифода хоссаларини ўз тилига ҳам тўғридан тўғри, “калька” йўли билан кўчиришга ўтиб олади.

Эркин ўгиришга қўймайди деганимиз, таржимоннинг аввало асл матндаги атама-истилоҳларнинг она тилидаги муқобилини билмай, қўлбола, мафҳуман ағдаравериши. “Денгиз мушуги”, “денгиз арслони”, “оқ думли бургут”, “оқ рангли қарқара”, “кул рангли қарқара”, “тоғ қўйлари”, “тоғ эчкилари”, “карибулар”, “кабаргалар”, “моржлар”, “сув филлари” (“-лар”га ҳали тўхталамиз) ва ҳоказо-ҳоказо атамалар олдинги ҳамда ҳозирги таржимонлар томонидан ясалган, кейин бу сунъийлик луғатлардан ҳам жой олган. Лекин кейингилари маччойи таржимада анча илдамлаб кетган: “урғочи эчки”, “эркак эчки”, “урғочи қўй”, “эркак қўй”, “урғочи ёввойи чўчқа”, “эркак ёввойи чўчқа” (кулманг, ҳазиллашаётганим йўқ, ҳар куни ТВда кўриб, айрим нашрларда кўриб-эшитаётганингиз бу), ҳатто майда қушларнинг ҳам жинсини “урғочи” – “эркак” деб айирадилар. Майли, “совлиқ”нинг туби “соғмоқ”дан, лекин қўйнинг урғочиси “қўй”, эркаги минг йилдан бери “қўчқор” деб келинади-ку, “эчки” деб фақат урғочиси айтилади, эркаги “така” – шу ҳам айтиб ўргатиладиган гапми! Чўчқа “мегажин” – “қобон”, жам номи “тўнғиз”, уни “ёввойи чўчқа” дейиш ҳам “дикая свинья”дан тўғридан тўғри калка, уларда қадим-қадимдан чўчқа хонадонда боқилган, шунинг “домашная”, “дикая свинья” атамалари мавжуд, бизда уни боқиш ҳам, гўшти ҳам ҳаром, уйнинг яқинига йўлатилмаган, хонакиси бўлмагани боис “ёввойи” сифати ҳам мутлоқ кераксиз.

Рус тилида жонзотларнинг жамини умумий қилиб, жинсини иккита сўз – “самец” – “самка” деб деб айирадилар, лекин ўзбек тилида бундай эмас, кўп жониворларнинг (албатта, асосан ўзимизда борларининг) жинси алоҳида истилоҳлар, номлар билан ажратилади. Парранда зотидан “товуқ” – “ҳўроз”, “макиён” – “хўроз”, лекин таржималарда бу атамалар инобатга олинмайди. Каттаю-кичик қушларга “урғочи – эркак”, “нар – мода” деб қўлланаверади. Қаранг, тилимизда бедана, чумчуқ, сўфитўрғай сингари майда қушларнинг ҳам жинси “машак” – “мажик” деб ажратилган, аммо шулардан фақат “машак” беданавозлар тилида сақланиб турибди, бошқа ўринларда луғатларга чўкиб кетган. Луғатда ҳам қизиқ. Уларда ҳам чала таржиманинг таржимаси, масалан, “гусь – эркак ғоз” деб берилган. Ҳар ҳолда китни бир ўринда “урғочи кит” – “эркак кит”, бир ўринда “нар кит” – “мода кит” деяверсак, қулоққа ғалати урилар экан. “Самка – самец” атрофида бунақа қўлбола таржималарнинг келиб чиқиши ўзи бетайинроқ, лекин “мода бойқуш” билан , “нар бойқуш” бундан ҳам ўхшамаган туюлади. Гап “полярная сова”нинг ”самка”си, “самец”и ҳақида кетяпти, лекин ўзимиздаги бойқуш ё бойўғлининг эркагию урғочиси нима дейилгани эсимиздан чиқиб кетган (турган гап, мен ҳам билмайман). Нимага шунақа паррандаларга ҳам “макиён” – “хўроз”ни қўлламаслик керак, тушунмайман “Урғочи бўри”, “эркак бўри” билмаганликдан дейлик, “урғочи ит”, “эркак ит”га нима дейсиз. Бўрининг урғочиси “қанжиқ”, эркаги “арлон” бўлади, ит ҳам шундай: “урғочи” эмас, “қанжиқ”, эркаги “кўппак” (шевада “арлон” ҳам дейилади); “урғочи туя” эмас, “моя”, “елмоя” “ҳарвона”, “эркак туя” эмас, “нор”, ”нортуя” – э астағфируллоҳ, мақолаю кўрсатув, фильмлар таржимасида билмасликдан тилимизни шу тарзда ғариблантириш одат тусига киряпти! Шунақа пайтлари тилимизнинг қашшоқланиб боришига шўро замонида ва кейин босилган луғатларимиз ҳам қисман сабабчи эканига амин бўламан. Кўп сўзлар сифатсиз мафҳуман таржима ҳолида олинган. Шимолий муз океани бўйларидаги ерларда “овцебык”деган ҳайвон бор, шунинг номи ўзбек тилига “ҳўкизқўй” деб ағдарилган, хўп, “қўй”га майли дейлик, русларда ҳам “овец”, лекин “ҳўкиз”нинг маъноси бизда “бык”дан фарқланади: у буқанинг ёвош қилиш, кучини арава, омоч тортишга бериши учун бичилгани. Билмадим, менинг гапим ҳам нотўғридир, ҳар ҳолда бу жонивор “ҳўкизқўй” эмас, тил ҳам келишмайди, жилла қурса. “қўйбуқа” десак ҳам аслига тўғрироқ бўлур, лекин бу ҳам мафҳуман ўгириш бўлади. Ҳа-а, бир рус мультфильмида мугузи Африкадаги буйволи (бу тур атамаси ҳам “бизон”, “зубр” “тур”, “лос” каби рус тилидан тўғридан тўғри олинган) шохидан нусха олинган, беўхшов чизилган бу жонзотни бир таржимада ундан ҳам беўхшов қилиб, “қўтос” “ҳўкизқўй қўтос”и деб таърифланди, бу қўтос (як) эмас, қўтос Осиёнинг Туркистон тизмалари, Ҳимолай тоғларида бўладиган пастак қорамол, Шимолий денгиз бўйлари унинг тушига ҳам кирмайди, менингча.

Бошқа тил, ундан билиб-билмай қилинаётган арзонқўл таржималар она тилимизнинг сўз бойликларини қўллаш, ифода имкониятларидан фойдаланишни чеклаб-чегаралаб, сўзлашув жараёни ва у орқали адабий тилга ҳам салбий таъсир ўтказади. У тилдаги ифодалар бу тилга сунъий кўчади. “Ғор сувлари нафақат бузғунчилик, балки яратувчилик билан ҳам шуғулланади” – бир қарашда ҳамма сўзлар жойида, ўзбекча, лекин жуда ўнқовсиз, буни русчага қайтариб ўгирсангиз ҳам мантиқсиз чиқади. Яна бир шунга ўхшаш жумла: “Бу ерда ҳашаротлар бемалол нектар ейишлари мумкин”, “Бу тоғларда бўрилар яшашади”. Бунақа деб бўлмайди-ку, деб хунобингиз ошади, лекин шунақа дейиляпти, шу жумлани саҳна нутқидан таълим олган, ўзини нутқ устаси деб биладиган актёр ҳеч хижолатсиз ўқиб беряпти. Биз эса эшитяпмиз, ҳар куни, миллионлаб одам, хусусан нутқи шаклланаётган болаю ёшнинг қулоғига қуйиляпти бу нотўғри гап. Кейин нимага иншода ўқувчиларимизнинг тили бунақа, ёзувда нимага бунча хато қиладилар, деб ажабланамиз…

Гап жуда кўп, ҳали хуллас дея олмаймиз.

Дарвоқе, менинг ҳамма гапларим тўғри, мутлоқ ҳақиқат эмас, ўз билигимча ўйлашга турткилар, холос. Зеро шу тил муҳитида яшаяпман, унинг таъсирларидан ҳоли эмасман.

Man vaqti-vaqti bilan lug‘at varaqlashni xush ko‘raman, eng yaxshi ko‘rganim ellik to‘qqizinchi yili chiqqan “O‘zbekcha-ruscha lug‘at” edi, uni roman yo qissa o‘qigandek berilib o‘qiyman…

Ahmad A’zam
TIL NOMUSI

BUZUQ TIL HAVOSI
Birinchi maqola

Man vaqti-vaqti bilan lug‘at varaqlashni xush ko‘raman, eng yaxshi ko‘rganim ellik to‘qqizinchi yili chiqqan “O‘zbekcha-ruscha lug‘at” edi, uni roman yo qissa o‘qigandek berilib o‘qiyman. So‘zlar ohanrabodek o‘ziga tortadi. Ellik yil oldin odamlar qanaqa gaplashgan, tilimizning ahvoli qanday bo‘lgan, buguni bilan solishtirganda nima o‘zgarishlari bor – lug‘atni o‘qib bu haqda ancha tasavvur olsa bo‘ladi. Tilimizning yarim asr ilgarigacha manzarasi bugunni ham yoritib, nimalar qilishimiz zarurligini ham ta’kidlab turadi. Mazkur lug‘atda qadimdan kelayotgan beqiyos gavharlar bilan birga davr, mafkura taqozosi bilan to‘kilgan shag‘al toshlarigacha aks etgan. Unda ba’zi so‘zlar bor, ma’no teranligi, ifoda tovlanishlari odamni hayratga soladi, lekin bugunga kelib tasarrufdan chiqib ketgan, agar ham tarjima-parjimada ishlatilib qolmasa, qo‘llanilmaydi; ayrim ibora yo atamalar borki, tilimiz tiynatiga yot, sun’iy ko‘chirma, lekin ko‘p foydalanilgani uchun quloqqa quyilib, qo‘llash odatga aylanib, avom tilbdan, keyin lug‘atdan ham joy olib qolgan, endi chiqib ketishi juda qiyin.

Sho‘ro davrida til rivoji turg‘unlikda kechdi, ha, rivojning o‘zi ham turg‘un edi. Shu turg‘unlikni davrning lug‘atida yaqqol ko‘rasiz. Bugun o‘qiganda, lug‘at ham mafkura quroliga aylanganiga taajjublanasiz. «Million yillar o‘tganda ham, toshga yo‘nilgan xatlar o‘chganda ham, Lenin kishilarning ko‘nglidan o‘chmaydi» (O‘zb-ruscha lug‘at. 59- yil. 594- bet). Bir vaqtlar bu gaplar hikmatdek o‘qilgan, bugun esa unga yosh bola ham ishonmaydi, to‘g‘rirog‘i, bilmaydi. Siyosat ekan-da, nima deysiz, “barqarorlik” so‘ziga misol tarzida “sovet so‘mining barqarorligi” deb misol keltirilgan, bugun g‘ashingiz keladi.

Har holda, oqar suvni tinitib ichish zarur bo‘lganidek, lug‘atni ham mafkura loyqasini cho‘kdirib o‘qiysiz, unda zamon quyqasi bisyor. Sho‘ro davri isqotiga aylangan bo‘lsa-da, avom tilining mag‘z-mag‘ziga singib, hali-hanuz urfda bo‘lib kelayotgan yot so‘z, so‘z birikmalari, atama, ibora va tushunchalar son-mingta. Tushuncha deganim shuki, bir narsa yoki hodisani, masalan, ruscha eshitsangiz, siz ham uni ruscha ishlatsangiz, u haqdagi tushuncha ham ruscha bo‘ladi-da. Ayniqsa muqobili bo‘lmasa. “Pomidor” deb ko‘ring-da, o‘ylang: qayoqdandir chetdan kelgani mudom esingizda turadi, uni hatto “pamildori” desangiz ham o‘zbekchalashmaydi. Yassiomburni “plaskagubsi” (“ploskogubsы”) deb ketdik, asli o‘z tilimizda qanaqaligi xayolimizga ham kelmaydi, o‘zbekcha o‘ylashga intilib, ruscha fikrlaymiz. Mixni tishlab sug‘uradigani Samarqand tomonlarda “kampirog‘iz” deyiladi, juda topilgan o‘xshatma, ikkinchidan, bu xil ombur vagoni bilan Moskovdan keltirilgan bo‘lsa-da, xuddi o‘zimizning temirchilar yasagandek jiringlaydi, lekin adabiy tilda qo‘llashga chekkamiz tirishadi: qishloqi so‘z-da. Qashqadaryoda uning “tishlog‘ich” islohi bor, bu ham o‘sha ma’lum hududlardagina aytiladi.

O‘tgan asr o‘rtalaridagi lug‘atning til manzarasi bugungi kundagi muammolarni, aytish mumkinki, til ekologiyasi dolzarbligini, ya’ni beparvolik, bepisandlik, e’tiborsizlik, ko‘p hollarda esa savodsizlik tufayli guftugo‘ zabonimizning buzilishi muammolarni uqtirib turadi . Misollar ko‘lami, tabiiyki, millionlab odam tasarruf etgani bois nihoyatda keng.

Bir yozuvchining asarida to‘g‘onni “damba” deb yozganini o‘qidim; hayotda shunday, xalqdan olingan, qahramonlari shunday deydi, avom tilida ham, adabiy tilda ham asli bu “dam” – suvni to‘sib, damlaydigan joy, bu so‘z rus tiliga “damba” bo‘lib ko‘chib, yana o‘zimizga qaytib kelgan, endi ruscha bo‘lib. Yaqin-yaqingacha G‘allaoroldagi temir yo‘l bekati “Bogarniy” deyilardi. Bolaligimdan bilaman, odamlar ham bu bekatni “Bogarniy” deb kelgan. Tubini surishtirsangiz, bu so‘z ham asli o‘zimizniki: “bahorigi”, “bahorgi”, “bahorikor”dan. “Bogarnыye zemli”, “Bogarnыye sorta” – G‘allaorolning lalmi-bahorikor yerlaridan g‘alla olinadi, rasmiy yozishma, hukumat topshiriqlarining ruscha bo‘lgani bu topshiriqlarni tushunishni ham “zernovoy sovxoz” singari ruslashtirib yuborgan.

Tepadan tilni ruslashtirish haqida buyruq yo xos ko‘rsatma tushmagan, uning buzilishlari aksariyat holda mafkura bosimining odamlar ongiga ta’sir o‘tkazishi bilan bog‘liq. Bizga hozir bu o‘z-o‘zicha shunday bo‘lgandek tuyuladi, avom nutqi.

Bizdagi Jomboy (hozir shaharcha) bu yerdan temir yo‘l o‘tgandan beri aholi tilida “Raziz”, bolaligimizda “Jomboy” degan atama aytilmas (nariroqdagi bir manzil “Eski Jomboy” deyilar) edi, hu temiryo‘l bitta qo‘sh iz vaqtlari poyezdlar bir-biriga yo‘l beradigan bekat, uni, masalan, “Ayirg‘ich” yoki “Ayirma” desa ham bo‘lardi, lekin ruscha “Razyezd” deb atalgan va “Raziz” tarzida omma tiliga singib ketgan. Mustaqillikdan keyin Jomboy atamasi asliga qaytarildi, lekin “Raziz” avom tilidan butkul chiqib ketganicha yo‘q.

Shu shaharchamiz yonidan Katta o‘zbek yo‘li o‘tadi, u bilan qishloqlardan chiqqan yo‘l kesishgan joy ham bolaligimizdan beri jonli tilda “Pirkiroska”. Yo‘l yotqizilgan payti “Perekryostok” degan ko‘rsatgich qo‘yilgan bo‘lsa, shundan qolgan. Jami odam “Pirkiroska” der edi, yaxshi ham bu yerda bozor qurildi-da, joyning asl nomi o‘ziga qaytdi. Hozir “Shayman” yoki “Shaymanbozor” “Pirkiroska” bilan muqobil aytiladi.

Ha, darvoqe, adabiy tildan farqli ravishda jonli so‘zlashuv tilining “avom tili” degan aniq atamasi bor, “avom” bunda omi, jo‘n ma’nosini emas, balki omma, ko‘plik ma’nosini beradi. Jonli so‘zlashuv tilining “qora til”, “yalpoq (jalpoq) til” kabi yana lo‘nda islohlari mavjud.

Tillar aralashuvining juda g‘alati, gohida zavqli holatlariga duch kelasiz. Qishloqda kampirlar uddaburon, bilgich odamni yoqtirmasalar, “Juda xitir odam”, deydilar: “xitrыy, “xityor” so‘zi o‘rischani mutlaqo bilmaydigan kampirlarning tiliga kirib, “ayyor”, “ustomon” kabi so‘zlarning o‘rnida qo‘llanadi. Mana, o‘zingiz qarang: “Ro‘zg‘orda ikanom bo‘lmasa, kapeyka”, “Menga mushayt qilma”, “Ha, kataysa qilib keldingmi?”, “Kelinni padrushka qilib yuribsanmi?”. “Shunaqa palitka qilib ketdi-da” (“ekonomiya”, “kopeyka”, “meshat”, “katatsya”, “politika” so‘zlarining talaffuzda turlanishi)…

Shunaqa islohlar lug‘atga ham kirib, uning izohi ham beriladi, masalan, «kataysa – kataysa qilmoq. Razg. katatsya; payok – payok, bir haftalik payok; paket – qog‘oz paket, palatka – palatka; palatka qurmoq, palyon – poleno, palitka – razg. politika, maxinatsiya;.. “

Yana, masalan, “plan” so‘zi o‘zimizda “reja” degan muqobili bo‘lgani holda, sho‘ro davrida, shunday qilsa mahobatli chiqib., tuzumning qudratini urg‘ulab turarmidi, ayniqsa “yetti yillik plan” (hozir uning nimaligini ko‘pchilik bilmaydi, bilganlar eslamaydi), ishqilib, “plan” tarzida tilimizdan o‘rin oldi. “Reja” yo “mo‘ljal” so‘zlarini qo‘llash qoloqlik yo eskilik sarqiti bo‘lib qoldi. Shu ildizdan “planbozlik”, “planlashtirish”, “planli”, “plansiz”, “plansizlik” kabi sun’iy islohlar yasalib, ishlatilaverganidan ular ham lug‘atdan joy olgan. Hozir rejaning asl islohiga qaytdik, lekin “plan” tilimizdan butkul chiqib ketganicha yo‘q.

“Banka” so‘zi o‘zga tildan tayyor holicha olib qo‘yilgan, “banka”, “shisha banka”, vassalom! “Banka yopmoq”, “Banka qo‘yish”. Bunaqa islohlarni sanayversangiz, o‘zingizning ensangiz qotib ketadi – shu qadar ko‘p.

Davrning o‘zgarishlari ham qiziq, ayrim so‘zlar tilimizga kirib, yalpayib o‘rnashib, tomir otib, keyin yo‘qolib-yitib ham ketadi. Endi «batrak» degan so‘z qancha ham ishlatiladi, u ham shu holicha tarjimasiz «batrak». «batraklashmoq», «batraklashtirilmoq», «batraklashtirmoq», «batraklik». «batrachkom» tarzida lug‘atga kiritilgan, xuddi shunday aytilsa, yo‘qsilning o‘tmishda ezilishi urg‘ulanib, sho‘ro g‘oyalari salmog‘i kuchayib qoladigandek.

Tasarrufga bir paytlar kirib, ancha muddat ishlatilgan bo‘lsa kerakki, «belat qilmoq» («belit», «proizvodit pobelku»), «belatchi» («malyar», «belilщik») lug‘atdan shu holicha o‘rin olgan. Holbuki, tilimizda “ohaklash”, “ohakchi”, “oqlash”, “oqartish” singari o‘z so‘zlarimiz bor. “Berilmoq”qa misol tarzida «Zakaznoy xat o‘z egasining qo‘liga beriladi» jumlasi keltirilgan, chunki shu “zakaznoy” avom tiliga singib ketgan, “tegishli” yoki “buyurtma” so‘zlari qo‘llanmagan.

Muqobillari bo‘lgani holda ko‘p so‘zlar shu tarzda tasarrufda ko‘p ishlatilgani uchun ancha chuqur joy olib qolgan. “Belat” («bilet»), «kassa», “istansa” (“stansiya”), “vokzal”, “peron” (”perron”), “tavarni” (“tovarnыy”), “passajirski” (“passajirskiy”) singari. Ba’zi so‘zlar bo‘ladi, biron-bir uskuna yoki asbob atamasi sifatida kirib kelgan va shu narsa bilan birga chiqib ketgan. Sho‘ro paytida hamma yoqda shiorlar alvon bo‘lib, “lozinka” (“lozung”) deb aytilar edi. Mustaqillikdan keyin alvon shiorlar bilan birga “lozunka” ham tilimizdan tushib qoldi. Bundan ancha yillar ilgari jamoat naqliyotida (transportida) chipta bilan birga «abonement» keng qo‘llanar, har bir avtobus yo tramvayda bu abonementni belgilash uchun ikki yoki uchtadan teshgich – «komposter» bo‘lar edi. Hozirgi avlodlar ikkalasini ham bilmaydi, binobarin, har ikki so‘z ham faol tasarrufdan tushib qolgan. «Kontrolyor»ning ham qismati shunday kechdi. «Kontrolyor» deganda bekatlarda qo‘liga qizil latta bog‘lab, transportdan tushgan har bir odamning chiptasini tekshirib, «quyon»larni tutadigan barvasta xotinlarni faqat katta yoshdagilar eslaydi, demakki, «quyon» so‘zining chiptasiz yurgan odamga nisbatan ko‘chma ma’noda ishlatilishi ham hozir o‘tmish xotirasiga aylanib qolyapti.

G‘alati, juda ajablanarli, “naqliyot” o‘zimizda ishlatilib kelgani holida “jamoat transporti” deymiz. Transportni “ulov” demaymiz, uni faqat eshakka nisbatan ishlatamiz, go‘yo “ulov” desak, g‘ildiragi tushib qolib, dum chiqaradigandek, o‘zimiz qoloq andiga aylanadigandek.

Til o‘zgarishlarini kuzatgan odam sarguzasht asar o‘qigandan kam zavq olmaydi.

Shahar, qishloq, mahalallarda bundan atigi yigirma yil oldin joy nomlarini qanday bo‘lganini bir eslang. Kuni kechagi tarix. Yuzlab, minglab Lenin, Ulyanov, Lunacharskiy, Frunze. Ordjonikidzelar… Yana o‘zimizda mahalliy miqyosdagi inqilobchilarimiz ham bor edi. Guliston cho‘llarida sho‘ro marshallari nima yo‘qotgan ekan, ishqilib, har biri bittadan sovxozni nomi tagiga bosib olgan edi. Yuriy Gagarin ham koinotga uchib qaytganidan keyin sho‘roning boshqa mintaqalari kabi, jumladan Mirzacho‘lga ham muqim o‘tirib qolgan.

Bizda oftob chiqmaydimi, nur sochmaydimi, unda nimaga yuzlab kolxoz-sovxozlarimiz nomi “Rassvet”, “Zarya”, “Krasnaya zarya”, “Zarya Vostoka” bo‘lgan? Mayli, bularni qo‘yavering, necha-necha asrlardan beri kelayotgan tarixiy nomlarni o‘zgartirishdan mantiq nima? Ularning o‘rniga xilma-xil «yangi»lar. «obod»lar yasab tashlanavergan. Hech nom topilmasa, «Yangiqishloq», «Yangiyo‘l» deb qo‘ya qolishgan. Mamlakatimiz bo‘yicha nechta «Mehnatobod» yo «Mehnat-rohat» atamasi bo‘lgan ekan? Toponimika bilimdoni Suyun Qorayev bularning sanog‘ini keltirib, hayratga solgan edi.

Ba’zan esa so‘z yasashda inson aqlining topqirligidan esingiz og‘adi: «Nurli quyosh» emish! Qarang, xuddi quyoshning nursizi ham bo‘ladigandek. Bizni yoritib turgani o‘zi bitta quyosh-ku, osmonda ko‘ringan boshqalari yulduz, ahli donolar nurliga aksini qaydan topgan ekanlar. Biz tomonda bir qishloqning otini haligacha «Davlatli turmush» deydilar. Mayda kolxozlar zamonidan shu ot qolib ketgan. Asli oti “To‘tixolajon” bo‘lgan, Katta bir qishlohimizning oti “Po‘shkin”, shu nomdagi kolxozdan qolgan, asli atamasi “Xitoybola” deyishadi.

Hozir eslab, odam hayron qoladi. «Sotsializm» atamasi eng ko‘p ishlatiladigan so‘zlardan edi. «Sotsialistik majburiyat», «sotsialistik tuzum». «sotsialistik lager» «sotsialistik mamlakat». Bular tushunarli. Lekin «sotsialistik mehnat»ni qanday tushuntish mumkin? Boshqa tuzumdagilarning mehnati «kapitalistik» yo «imperialistik» bo‘ladimi? Keyin yana, yodingizdami, paxtadan yo boshqa narsadan ishlab chiqarish davlat rejasi bajarilsa, undan keyin «sotsialistik plan»ni bajarish, e-e, ana shunisi sharafli bo‘lar edi.Uni «majburiy» yoki «qo‘shimcha» reja deb to‘g‘ri aytib qo‘ya qolsa bo‘lmas edimi? Yo‘q edi shekilli-da. Neytral tuzumda yashaydiganlarning mehnatini qanaqa atash kerak edi?

Hozir tushga o‘xshaydi: “tuman”, “viloyat” kabi so‘zlarni qo‘llashdan eskilik hidi kelar, O‘zbekistonimizni “mamlakat” deb atash millatchilikning o‘zginasi bo‘lar edi. Chunki mamlakat bitta – boshi keti ko‘rinmaydigan bepoyon Sovet Ittifoqi edi. Hozirgi mustaqil davlatning u paytdagi hududlari qog‘ozda bo‘lsa-da, “mamlakat” emas, “respublika”. “yurt”, “el”, “makon” edi.

Shunaqa, har bir davr, zamonning o‘z so‘zlari, sevimli atamalari bo‘ladi shekilli. Hozirgi yoshlarga «dala malikasi» desangiz, hech birovi bilmaydi, holbuki o‘tgan asrdagi Xrushchev zamonida makkajo‘xorining “qanotli” atamasi shu edi. “Shonli besh yillik»lar, «yetti yillik»lar ham hozirgi yoshlarga lug‘aviy ma’nosidan boshqa tushuncha bermaydi. Bular «shonli» so‘zi bilan birga o‘tkinchi bo‘lib, tarixga cho‘kib ketdi.

Maktab darsligida Volga daryosi bo‘yida yashadigan xalqlarning og‘ir ahvoli aks etgan bir bir rasm bo‘lardi, «Burloqlar» degan. Shuning nimaga “soldov”, soldovchi” islohi o‘zimizda bo‘la turib, ruschasi (“burlaki”) olingan, badiiy asarlar tarjimasida ham “burloq” tarzida qo‘llanib ketgan, tayinli mantiq topa olmaysiz.

Yana “Raziz” masalasiga qaytib, shu asnoda Jomboy tumani jonli toponimikasini misol qiladigan bo‘lsak, uni til o‘zgarishlari (buzilishi) qomusi deb atash mumkin. Mana, men tug‘ilgan qishloqning juda qadimiy bozorjoyi bor, adashmasam, tumandagi ikki bozorning biri edi, Shu bozorjoyligi tufayli uning G‘azira nomi kolxoz-sovxoz bo‘lib, nomlar o‘zgarsa-da, «G‘azira» butkul o‘chib ketmadi. Lekin muvoziy tarzda “Lenin yo‘li”, “Ukraina”, “Bozorov” bilan birga qo‘llandi. G‘aziraning chor-atrofi Istalin, Po‘shkin, Mo‘ltip, Varashilop, Kakanovich, Kalelin, undani keyin Abalin degan qishloqlar ham bor edi. Karil Markis, Engilis, Kamunizim, Oxunboboyip, Maskava, Kirop, Purunza, Partsez – bularning to‘g‘risini yozish shart emasdir.

Tuman xaritasi ustidan misoli mafkura to‘foni hammayoqni g‘orat qilib o‘tganga o‘xshaydi. Lenin, Stalin, Kaganovich. Molotov, Voroshilov, Kuybishev, Frunze, Ulyanov, Oktyabr, Moskva, Kommunizm, Lenin yo‘li, Partsyezd, Leningrad…

Hammasi otam zamonidan – bir vaqtlardagi mayda kolxozlardan yodgorlik, bu nomlar rasman o‘chgan, lekin avomda, xususan katta yoshlilar tilida saqlanib qolgan.

To‘qson to‘qqizminchi yili tuman gazetasida saylov uchastkalari ro‘yxatida So‘xmon, Sariqipchoq, Xitoybola, Mitan, Qo‘lbosti, Qozoqovul, Xo‘ja, Tegirmonboshi, Tepa, Turkman, Dovcharariq, Sherqo‘rg‘on, Og‘ajon, O‘rdabozor, Go‘zay, Nogahon, Qo‘ziguzar, Archa, Dovchar, Qurmi, Qangli, Qoraxitoy kabi ko‘pini eshtish tushimga ham kirmagan joy nomlarini o‘qib, hayratda qotdim. Shuncha atama sho‘ro qaznoqlarida mog‘or bosib yotaverar, saylov uchastkalarini nomlash uchun jarayon paytidagina oftob yuzini ko‘rar ekan. Bu ham baxtli tasodif, yo bir korafta bilimdon odam, balki tuman gazetasi zahmatkasht muxbiri yo muharriri shunday kommunizmu partyezdlar zamonida yitmas matoh sifatida asl holida ro‘yxatlab qo‘ygan, baraka topsin!

Endi o‘zbek tiliga kirib qolgan, bugungacha tasarrufda kelayotgan yot atalmalarning ko‘lami haddin keng: “istansa”, “astanovka”, “uchastka”, “plug”, “lemex”, “atval”, “pritsep”, “barana”, “kultivassa”, “chizil”, “varaqachistitel”, “karchopka”, “chikanka”, “svarka”, “montyor”, “montaj” – . shu buzuq so‘zlarning hammasi so‘zlashuv tilimizda bor.

“Botinka”, “tufli”, “saposhka” deb ketdik. Holbuki «boshmoq», «etik», «etikcha» so‘zlari o‘z tilimizda bor. «Paypoq» yoki “jilop” turganida «noski»ning keng ishlatilishiga nima deysiz?

Boshqa tilni mutloq bilmaydigan kampirlar «bekat» yo «manzil» demaydi, masalan, «Falonchi aptabus astanopkada simichka sotadi», deydi (“Semichka”ni “kungaboqar” yo “pista” deb aytishmaydi).

Bizga choy shimol xalqlariga nisbatan ilgariroq kirib kelgan, lekin unga taalluqli ayrim so‘zlar keyin islohga kirib, jonli so‘zlashuvdan ham joy egallagan. Men bolaligimda bir so‘zni eshitib hayron bo‘lar edim: kampirlar nevarasiga: «Magazindan bir ashmishkagina choy ham olib kel», deb tayinlar edi. «Ashmishka» nima ekan? Ko‘p o‘qisam ham kitoblarda o‘qimaganman bu so‘zni. O‘zbekchaga ham, ruschaga ham o‘xshasdi. Keyin bilsam, bu «osmushka» – «vosmushka», yarim yoki nim chorak, sakkizdan birning buzilgani ekan, esingizdami, yaqinlargacha Samarqand choy fabrikasida choy shunaqa yarim qadoqli, bir qadoqli qog‘oz o‘ramlarda chiqarilar edi.Shuning kichkinasi «ashmishka» ekan. Endi qarang til o‘zgarishlarini: «damlam» yoki «quruq choy» muqobili bo‘lgani holda «zavarka», «objo‘sh», «qaynatma» bo‘lgani holda «kipitok» ham keng qallanadi. Turli millatlar o‘rtasidagi yaqin munosabatlar ularning tillari o‘rtasida kuchli ayirboshlashga olib keladi. Bu hol tarixda turkiy arab, turkiy forsiy yo‘nalishda juda keng tus olgan. Keyingi ikki asrda o‘zbek tili bilan rus tili o‘rtasidagi munosabatlarni ham aytish mumkin. Keyingi uch yuz yillik tarix rus tiliga ham ta’sir o‘tkazdi. Adabiy jarayon sustlashgani, badiiy asarlar kam yaratilgani yoki san’at o‘z vazifasi qolib, to‘y-hashamlarda yallachilik, bazmgarlik bilan cheklanib, til vazminchilikka uchraydi, san’atning tili oldi-qochdi o‘ldim-kuydimga aylanadi…

O‘zga tilning surunkali, uzluksiz ta’siri ta’siri tilning asliga o‘zgalashtirishga olib keladi, til ichdan yemirila boshlaydi va bunda, takror aytaman, o‘zimiz sababchimiz, tilni asrashni, uni chet bosqinlardan asrashni o‘ylamasligimiz oqibatlari ancha yillardan beri odatga aylandi.

Shukrki, til jarayoni biryoqlama emas, avom tili o‘zinit o‘zi tozalab boradi, lekin o‘zimiz bila turib ifloslantiraversak, bu tozalash ham hayotimiz boricha keyin ketadi.

Sotsialistik tuzum, partiyaning yakkahokim mafkurpasi tugab, tilimizga mustahkam kirib qolgan «obkom», «partkom», «vigovor» «narodniy kontrol», “obixis», “proverka”, “sledovatel”, “ispolnitel” degan so‘zlar kelgan joyiga ravona bo‘layotir. qaytib chiqib ketayotir. Hozirga kelib, masalan, “sotsial xavfli unsur” – “sotsialno-opasnыy element”, “burjuaziya malayi”- “prispeshnik burjuazii” kabi hukmdek aytiladigan iboralar ishlatilmaydi.

Til ham bir mudom o‘sadigan daraxt, uni parvarishlash kerak, qaramasangiz, qiyshiq o‘sadi, g‘ovlab ketadi, bachki novdalarni ko‘payadi.

U ham sarishtalik so‘raydigan ro‘zg‘or, pokiza qilib turmasangiz, ivirsiq bosadi, isliqib, patarot topishi bor gap.

Shunchaki bir misol: «beshkokil» nima desangiz, kamdan kam odam bilsa kerak, chunki qizlarning sochini bunaqa o‘rish faqat lug‘atda qolgan. So‘z boyliklaridan ishlatilmagani uchun yitib ketayotgani qancha!

Lug‘at, tabiiyki, so‘zlashuv jarayonida tasarruf etilayotgan so‘zlarni aks ettiradi. Masalan, o‘zbekcha-ruscha lug‘atlar til o‘rganuvchilarga mo‘ljallanadi, biz qanday gapirsak, tilimizda qanday so‘zlarni qo‘llasak, rus tili orqali o‘zbek tilini o‘rganmoqchi bo‘lgan odam bularning hammasini shunday o‘zlashtiradi.

Albatta, jiddiy olimlarimiz, tilshunoslarga reklamadan misol keltirsangiz shundan boshqa gap yo‘qmi degan ma’noda ensalari qotadi, lekin reklama shunaqa surbet narsaki, har kuni o‘nlarcha marta takrorlanadi, ya’ni tomoshabin miyasiga mixlanaveradi. Ya’ni tasarrufga kiraveradi. quloq noto‘g‘ri iboraga o‘rgangandan keyin, to‘g‘ri so‘z talaffuzi qoloqlik bo‘lib tuyuladi. Tilchilarimiz keyin bunga til hodisasi sifatida qaraydilar. (shevadan gapirishni bir olim shunaqa oqim paydo bo‘ldi, dedi).

O‘nlab misol keltirish mumkin. Chiqib ketgan, tushib qolayotgan so‘zlar o‘rniga yangi-yangi begona atamalar kirib, tilimizning ifloslashish jarayoni to‘xtamayotir.

O‘zimiz har kuni tasarruf qiladigan tanish so‘zlarning juda ko‘p notanish ma’nolarini topib, hayratga tushaman. Kundalik tasarrufda juda ko‘p so‘zlarni ishlatamiz, ko‘pincha uning kelib chiqishiga e’tibor bermaymiz. Mana, «boqish», «boqmoq» so‘zimni oling. qancha ma’nosi bor.

Ilgari ijodkorlar, shoirmi, yozuvchimi, baxshimi, tilni xalqdan, xalq orasida yurib o‘rgangan, boshqa qayoqqa ham borsin edi Bu gap ilgari «ular havodan nafas olgan» deganga o‘xshaydi. Hozir esa matbuot, xususan radio-TV, ayniqsa televideniyedan o‘rganadi. TVning til havosi esa juda buzuq. Yo‘q, bugunga kelib tilga e’tiborning susaygani yo, hozir ko‘p aytiladiganidek, faqat shevachilikdan biliqsib ketayotganida emas, o‘zi TVning xarakteri shunday – undagi til – issiqxona tili, quritilgan, tozalangan, qaychilangan, qanoti, panjasi qirqilib, mana nihoyat qush qilingan til, xullas sun’iy til. Til jozibasi TVda yo‘q. Lekin boshqa o‘rgatuvchi ham yo‘q: kitoblarning tiraji past, rasmiy matbuot nashrlari adadi juda kam, kattaroq tirajda chiqayotgan xususiy gazetalarning o‘ziga til madaniyati yetib bormagan. Tuman muxbirlar lashkari “Mulla bilganini o‘qiydi”ga amal qilib, og‘izlari kelganini gapirib, yozib yotibdilar. Hay, insof bormi, sizlar ham bir narsanii o‘qiganmisizlar, deb so‘raydigan odam yo‘q. Yasama so‘zlar, g‘aliz iboralar g‘ij-bij achib yotibdi, ularni bittalab sanab chiqishga umr yetmaydi. Ba’zan endi foydasi yo‘qmikan, shunday ketaveradimi, deb ko‘ngling cho‘kib ketadi. Keng tarqalgan nodonlik joriy donolik bo‘lib qolyapti.

Bu jarayon hozir ham davom etayotir, nafaqat davomda, balki o‘sishda pastlab ketyapti.

Hali gaplashamiz bu mavzuda. Gaplashganimizning foydasi yo‘qdir endi, lekin bir fikr olishaylik, zora…

TILDA MACHCHOYI SAYIL
Ikkinchi maqola

Til – shunchaki gapirish yoki yozish emas, til – odamning tiynati, dil oynasi, madaniyati. Odam olgan jami tarbiyalarning hosilasi. Ataylab shevada yozish, farqi yo’q, kinofil`mda aktyorlarni gapirtiramizmi yoki televizorda o’zimiz mahalliy vatanparvarlik qilamizmi, bu bilan ma’naviy cheklanganimizni, ma’nan
qashshoqligimizni ko’z-ko’z qilamiz. O’ylamaylikki, shu bilan tilimga tabiiylik beraman, hammahallalarimizga yaqinroq bo’laman deb. Aksincha. Adabiy tilni buzishga jinoiy modda qo’yilmagan, chunki bunga jazo millatning javobgar a’zosi sifatida har bir odamning o’zi bilan.

Hozirgi adabiy tilimiz ne-ne asrlar davomida qancha minglab ijodkorlarning tinimsiz mehnati hosilasi ekanini bir o’ylab ko’raylik. Til tarixini gapirganda O’rxun-Onasoy yodgorliklaridan boshlaymiz, “budun”, “ulus”, “qoon”, “ochun”ni hali ham bilishimizdan faxr qilamiz. “Devonu lug’atit turk”ni yaratib bergani uchun Mahmud Qoshg’ariyni til piridek xotirlaymiz. “Qutadg’u bilig” yaratilganmi, binobarin, unga zamin – til va uni kitobga muhrlab asrash zarurati bo’lgan. Agar tilni qo’riqlash, uning obro’sini joyiga qo’yish, yangi martabalarga ko’tarish ehtiyoji bo’lmaganda, vaziri a’zamning mingta, she’riyatining yuz mingta ishidan vaqt ajratib, forsu arabiy tillarni suv qilib ichgan hazrat Navoiy bobomiz turkiy til sha’n-shavkati borasida “Muhokamatul-lug’atayn”ni yozmagan bo’lur edilar. Kerak ekan ona tilini qo’riqlash, bosqinlardan himoyalash va o’stirish, shu fidoyiliklar qilingan.

Bugungi kunda biz nima qilyapmiz? Mustaqillik dedik, tilimizni mustaqil davlat tili qilish uchun kurashdik, shu maqomga ko’tarib oldik va… endi o’zimizniki, nima qilsak ixtiyorimiz deb, uni ham o’z ixtiyoriga tashlab qo’ydik. Endi erkinlik bo’ldi deb, tilimizning ming yillardan beri shakllangan
qoida-tartiblaridan ham o’zimizni erkin qilib oldik.

Bizni – tarqoq qavmlarning boshini birlashtirib birbutun turkiy millat qilgan, ma’naviy tiynatimizni yaratib qo’ygan tilimizga nafaqat g’amxo’r, balki unga butkul beoqibat bo’lib qoldik. Demokratiya zamoni deb, uni o’gaylab va hatto o’z holiga ham emas, o’zga tillar qo’liga tashlab qo’yganmiz. Chet tillar esa muloyim bosqinchi. Xalqi nechog’li yaxshi, xalqlarimiz orasidagi munosabat nechog’li samimiy bo’lmasin, darvoza ochiq turgandan keyin so’ramay ostona hatlab, to’rdan joy olaveradi, hozirlarni o’tirgan o’rnidan surib chiqaraveradi. Darvozani esa o’ylab-o’ylamay o’zimiz ochiq qoldirganmiz.

Til ekologiyasi tabiat ekologiyasiga o’xshaydi. Maynaning mamlakatimiz qushlari to’piga qanday g’orat solgani va solayotganini bilasiz: qoramolda bo’ladigan bo’ka (so’na, o’qaloq, qataloq) qurtini cho’qilab terib yer ekan deb olib kelingan bu ochofat, yemishi qolib, boshqa parrandalarning, kattalarining tuxumi, maydalarining polaponigacha qirishga tushdi, ilgari shahar-qishloqlarda chug’urlab turadigan sayron qushlarimizning bir-da yarimini ovloq chet-choplarda jon saqlab qolganini aytmasak, ularni mutloq ko’rmay ketdik. Mayna – o’z makonida o’z o’rnida bo’lgan, lekin kushandasi yo’q yurtimizga kelib qushlar dunyosi, nabototdagi ekologiya muvozanatiga rahna soldi. Darvoqe, tabiatning bu fojiasi bizga fojia ham tuyulmaydi, hamma yoqni qora qarg’a bosib, faqat musicha bilan chumchuq bechora qolganiga ham beparvomiz. He, mayda gaplar bu, deb qaraymiz.

Tilimizni o’zimiz sekin-asta, ammo tubdan buzib borayotganimizga yana bir o’xshatma misol: shahrimizga, shaharlarimizga bir razm soling, qanchalar o’zgarib ketdi, ko’chalar bo’yi, istirohat bog’lari, xiyobonlarda o’zimizning tolu teraklarni ko’rmaysiz, to’kilib, “antisanitariya holatini yuzaga keltiradi” deb, mevali og’ochlarni jamoat joylariga ekmaymiz, ular faqat odamlarning bog’lariga qamalgan: olmazor, o’rikzor mahallalar barmoq bilan sanarli qolgan. Hammayoqni Ovrupo daraxtlari egallagan. Mayli, ko’rk, manzara uchun o’sdirilayotgan begona og’ochlarning o’zida ayb yo’q, urug’i uchib kelmagan, ba’zilarini olib kelamiz, aksarini ko’chatdan ko’paytiramiz. Buni o’zimiz qilamiz va, albatta, kerakligi uchun. Shaharga, uning ko’chayu xiyobonlariga zamonaviy ko’rk berish kerak-ku. Lekin mehmon og’ochlar mezbon og’ochlarni o’z makonidan siqib chiqarayotganligi bor gap.

Mayli, buning vahima joyi yo’qdir (balki zarari juda kattadir – tabiatshunoslar biladi), tilimizdagi bunaqa o’zgarish, tub so’zlarimiz bo’la turib, ularning o’rniga chet atamalarni iste’molga kiritib olganimiz – ma’naviy fojia, fikrli har bir odam, afkor omma kech bo’lsa-da hech o’ylab ko’radigan
yo’qotishlar.

Ha, bir misol qolib ketmasin: akatsiyani bilasiz-a, lug’atda o’zbekcha istilohi yo’q, “akas” deb ruschadan o’zbekcha talaffuzga moslab olingan, xolos: qaysi o’lkadan keltirilgan bo’lsa, lekin juda beor daraxt, odamga ergashib qishloqlargacha kirib borgan (ergashib deganim, ko’chatini odamlar olib borgan-da), tomorqalargacha bosgan. Kesish juda qiyin, bolta o’tmaydi, yog’ochi burong’i-bilang, faqat tomga bolorga yaraydi, kessangiz battar bo’ladi – tomiridan bolalab ketadi.

O’zga atamalar bosqini ham shunday: muloqot maydonini egallab olyapti, bolalab ketyapti, o’z so’zlarimiz, atamalarimiz, istilohlarimizni haqsiz quloq kabi haydab chiqaryapti va bu jarayon necha-necha yillardan avjga minib kelyapti.

Til haqida gapirgandan keyin misolni maydadan – so’zlardan olamiz-da. Lekin bu maydagaplik emas, tubi juda keng, chuqur gum muammo.

Yana daraxtlar misolida aytsak, “dub”, “sosna”, “lipa” deymiz, xuddi o’zimizning “eman”,”qarag’ay”, “jo’ka” istilohlarimizga kuydirgi chiqqandek. Bu ham mayli, e’tiborsizlik, yo qulayi ko’zlanadi, deylik, lekin bizga til o’rgatishi lozim bo’lgan “Ruscha-o’zbekcha lug’at”da (1983 y.) “dub”ni “dub”, “dubravnik”ni “dubzor”, “dubrava”ni “dubzor o’rmon” deb birinchi qo’yib (“eman”, “emanzor”, “emanzor o’rmon”, ha, arzimaydi degandek, muqobil sifatida oxirga qo’yilgan), ”dubravniy” faqat “dubzor o’rmonga oid” deb o’girilgan. “Lipa”, ma’qul, “jo’ka” tarjimasi yozilgan, lekin ruscha aytish esdan chiqib qolmasin tag’in deb, qavsda kiritib qo’yilgan: “lipa – jo’ka (dipa) daraxti”. Shu lug’atning bir joyida “eman”ga muqobil qistirilgan “bolut” istilohini esa tamoman unutib yuborganmiz.

“Beryoza taxta” deymiz, go’yo “qayin”ni bilmaydigandek, “qayin taxta” demaymiz, go’yo Rossiya taxtani atamasisiz bermaydi. “Lipoviy myod” ham shunday, o’rischa oti bilan aytmasak, go’yo toti o’sha yoqda qolib ketadi, kelmaydi.

Yana tabiatdan misol: kim yo kimlardir Ovrupoga, jumladan Buyuk Britaniyaga Amerikadan kulrang olmaxon keltirgan, balki uyida ermakka qafasda saqlash uchundir, bu yoqimtoy jonivor erkinlikka chiqib, urchib, hozir o’rmonu xiyobonlarni istilo qilgan va Ovruponing o’z malla olmaxonini beshafqat haydab chiqarib, makonini o’ziniki qilib olgan. Endi kulrangini kamaytirib, mallasini tiklash katta boshog’riq.

Chetdan kirib kelgan atamalar “akas” kabi beor, ilang-bilang, bolta o’tmaydi va qayishqoq, tilimizga, xususan avom tiliga bir kirgandan keyin, o’zi qurimasa, chiqarib bo’lmaydi. Kulrang olmaxon kabi muhitga moslashib, mahalliylarining joyini tortib oladi.

Bozordagi baliq rastasiga kiring “som”, “sazan”, “tolstolob”, “karas” “shuka”, “belamur” deb “import” nom bilan sotiladi. Holbuki baliq o’zimizning ko’lu daryolarimizdan tutilgan, baliqfurushlar ham o’zbek. Hech kim “laqqa”, “zog’ora baliq” yoki “tangabaliq”,”do’ngbosh”, “tovonbaliq”, “cho’rtanbaliq”, “oq amur” demaydi, shunday desa, go’yo xaridor burnini jiyiradi, “importniy” emas deb, olmaydi. Mayli, oddiy baliqfurushlar, ular lug’at titkilab yuradimi, lekin TVda ham shunday, misol: yaqinda ov haqida bir yaxshi ko’rsatuv berildi, hali bu turkum bo’lib qolsa kerak, tili ham yomon emas, lekin baliqchi yigit boshidan oxirigacha “sazan” deb gapirdi, “bu baliq sazan…” deb qarmoqqa ilinganini ko’rsatib, “sazan”lab ta’rifini keltiraverdi. Balki o’zimizda o’zbekcha nomi (“zog’orabaliq, “tangabaliq”) ham bordir, degan o’y hech kimning o’yiga kelgani yo’q.

Bunaqa til buzilishlari kundalik hol bo’lib qoldi, qulog’imiz o’rgandi, o’zimiz indamay ko’nikdik. Masalan, shu “sazan” ham avom tilida tomir yozib, mahalliylashib olgan.

O’zingiz tilingizda qancha chet so’z borligini bir chamalab ko’ring, boshingiz aylanib ketmasa, men tan. Chet atamalarni istifoda qilsak, juda madaniyatli ko’rinamiz shekilli-da. Aslida ona tiliga bunaqa munosabatning o’zi katta madaniyatsizlik!

Ko’rib-bilib turib shu ahvolni o’zimiz yuzaga keltiramiz, chetdan o’zimiz olib kirgan istilohlar o’zimizdagi so’z-atamalarni siqib chiqaradi, o’rnini mo’r-malaxdek bosadi.

Chaqalog’i, jo’juq go’daklari bor hamma onalar “pampers”deydi, yigirma yil ichida shu istiloh tilimizga singib ketdi. Asl nomi o’zimizda “ko’llik” (“ko’llamoq”dan olingan, talaffuzda beo’xshov “ko’tlik” bo’lib ketgan) uni hamisha istifoda qilganimiz – “taglik” desak ham bo’ladi, lekin “pampers” demasak, qoloq bo’lib qolamiz. Yana hazil misol: “kaka” deganimiz ayni tili hali chiqib-chiqmagan bolalarning aytishidan olingan, shirinlik ma’nosidagi so’z edi, hozir bu so’z barcha onalar tilida nima omonimga almashib qoldi? Aytishga uncha til bormaydi. Zamon bilan birga odimlash kerak-da! Holbuki, ona tilimizning zamoni asilligi, asliday tozaligida. “Nishasta” so’zi taomildan butkul chiqib ketdi, o’z so’zimizni tilimizga endi majburlab ham qaytarish mushkul, go’yo tepadan hammamizga buyruq tushgan: “nishasta” qatag’on, faqat “kraxmal” deyilsin, degan.

Hammamiz “prostina” deb ketdik, hech birimiz “hushki” demaymiz, fors-tojikcha bo’lsa ham “hobgoh”imiz bor, lekin uni “spalni” deymiz, “spalni”dagi “spalni mebel”da yotmasak, uyqumiz buziladi. Odat qildik shunday gapirishni!.

“Malina” deymiz, “xo’jag’at” desangiz hech kim tushunmaydi. “Kurka”, “induk” deymiz, Samarqand tomonlarda “g’ulg’ultovuq”, “g’ulg’ul” uchraydi; Qashqadaryo, Zomin shevalarida, qoraqalpoq tilida “tuyatovuq” deb ham aytiladi, ammo asl nomi – “ular”, “Turkiston ulari”ni “indyuk” butkul xotiramizdan o’chirib yuborgan. Tuyatovuq bilan o’rdakning chatishmasi “indoutka” degan parranda bor, shu o’rischa istilohidan boshqa milliy atamani bilmaymiz.

Hozir juda ko’p odamning shaxsiy mashinasi bor. Bir o’ylab ko’ring, shu mashinangizning “oyna”dan boshqa nechta uzvi, ehtiyot qismini o’zbekcha aytasiz: “rul”, “pedal”, “mufta”, “korobka”, “bagajnik”, “tormoznoy jidkost”, “zajigalka”, “pepelnisa”, “sidenya”, “kapot”, “lobovoy”… “karbyurator”, “akkumulyator”, “dinamik” kabi atamalarga mayli deylik, baynalminal istilohlar, lekin qiziq, “to’xtatdim” demaymiz – “tormoz qildim”, “yonilg’i quydim” emas, “zapravka qildim”, “o’t oldirdim” yoki “qo’shdim” emas, “zavadit qildim”, “ta’mirlatdim” emas, “remont qildirdim”, “o’zib o’tdim”emas, “obgon qildim”, “orqaga oldim”emas, “nazad qildim”… Aqalli eshik “ruchka”sini “dastak” desak nima qiladi? E-e, o’rganib qolgan til buzishlarimizning sanab adog’iga yetib bo’lmaydi.

Tilimizda qadimdan kelayotgan atamalar son-mingta. Hatto Afrikada, Lotin Amerikasi tog’-cho’llari flora, faunasidagi o’simlik, daraxt, jonzotu hasharotlarning nomlarigacha bor. Lekin ko’p kitobu maqola, fil`mu ko’rsatuvlarni rus tilidan o’girganimiz bois, lug’at varaqlashga, yo o’z so’zlashuv tilimizga quloq solishga erinib yoxud oddiygina savodsizligimiz tufayli o’sha chet tildan tayyorini olib qo’ya qolamiz. TV ko’rsatuvlari, hujjatli fil`mlar, maqolalarda son-ming marta “kaktus” atamasiga duch kelaman, laoqal bir marta bo’lsa ham “qumanjir”ni eshitmaganman. Holbuki bu atama qadim zamonlardayoq o’sha yoqlarga borib, o’sha tikanli kaktuslarni mevasigacha ko’rgan ota-bobolarimizdan qolgan.

Masalan, “tropik” – “mador” deyilgan, “mador o’rmoni”, “mador o’lkalar”, endi adabiy tilga majburan kiritilmasa (balki kerak ham emasdir), avom tiliga bu istiloh qaytmaydi, “tropik”ni shu qadar singdirib yubordik. Xuddi shunday atamalardan “Bahri Muhit Kabiri” (Tinch okeani), “Bahri Muhit Otlosi” (Atlantika okeani), “Bahri Muhit Hindi” (Hind okeani), “Bahri Xazar” (Kaspiy dengizi) “Shom” (Suriya) – ellik to’qqizinchi yilgi lug’atda hamma so’zlari bosh harfda berilgan shu atamalar ham iste’moldan chiqib ketgan (lekin “shom” bir oz boshqa ma’noda aytilib turadi, “Bahri muhit” unda-bunda uchraydi). “Lubnon”, “Majoriston”, “Bulg’oriston”ni “Livan”, “Vengriya”, “Bolgariya” deb ketdik. Endiga kelib “Habashiston”, “Quddus”, “Olmoniya” kabi talay jug’rofiy atamalarni ruscha istilohini
qo’llash urfga aylandi. Yana o’sha lug’atda “Mongoliya” deb berilgan, “Mo’g’o’liston” esa “tarixiy”, eskirgan atama deb chetga surib qo’yilgan. Mana, hozir o’zimiz ham so’zlashuvda “Mongoliya”, “mongollar” deb ketyapmiz.

Noiloj, dunyoning ravishi shunday ekan, ko’nikamiz. Ko’nikmaslik kerak. Atamalarni eski lug’at va boshqa adabiy manbalarga qarab tiklasa yoki yangidan qilsa bo’ladi. Masalan, “o’quvchi”, “o’qituvchi”, “oluv”, qo’shuv”, “ishchi” kabi o’nlab so’zlar yasalgan, iste’moldan o’rin olgan. Lekin “o’ziqaynar”, “o’tomoch”, “o’ziuchar”, “o’tarava” kabi so’zlar yasalganda eskilik sarqiti deb masxara qilingan. Xo’sh, “pulemyot”ni “o’qsochar” desak, nimasi yomon? “Pulemyot” atamasi ham shu qurol kashf etilishi bilan
yasalgan so’z-ku. “O’ziqaynar”ning “samovar”dan nima kami bor? O’chirib tashlanmaganda allaqachon tilimiza singib ketgan bo’lur edi.

E-e, buni qarangki, ming yil badalida bordi-keldilarda ota-bobolarimiz ko’rgan-bilgan bepoyon arab sahrosi “Sahroi kabir” (katta, ulkan sahro), endi uni shovvoz tarjimonlarimiz “Saxara” deb ag’daraveradilar. Qumtepalari ko’p ko’ringani uchunmi, “Saxara sahrolari” deganlariga besh ketasiz! O’rischa “Saxara”-da. Yo’q, besh ketmang, bu shunchaki “pustinya Saxara”ning yantoqqa sudrab tarjima qilinishi.

Afrikaning Habashistonida cho’l, suvsiz yaydoq biyobonlarida ko’proq cho’l kalamushi, sug’urmi, yumronqoziqqami o’xshagan jonivorni tutib kun ko’radigan do’lta bo’ri (ba’zi shevalarda kattasi ham “do’lta” deyiladi) bor, bir ko’rsatuvda shu “Efiopiya shoqoli” deb tarjima qilinyapti. Nimaga “Efiopiya”? Axir, o’zbek tilida mamlakat nomi necha asrlardan beri “Habashiston”, keyin nimaga “shoqol”, axir, bu aniq ravshan ko’rinib turgan cho’l bo’risi, sal chog’roq, lekin aslo shoqol emas, ha, shunday ekan, tarjimada har maqomga yo’rg’alayvermay, “habash bo’risi” desa, olam guliston-ku. Bari bir ham uni xalq “xabashbo’ri” deb ixchamlab oladi. Keyin, shu o’rinda bir mulohaza: nimaga lug’atlarga “shoqol” bo’lib kirgan, hamma yerda talaffuz qilinishiga qarab “shog’ol” emas? Gapirganda “shog’ol” deymiz-ku. YO bizdan
o’rischaga “shakal” bo’lib borganidan qayta tarjimada shunday bo’lib qolganmi ekan? Bilmadim, vallohi a’lam, adashayotgan bo’lishim hech gap emas.

Tarjimonlar o’qimaydi, lug’at varaqlashga erinadi, birovdan so’rashga esa bo’yin yor bermaydi. Ruscha matnda nima deyilayotganini tusmol anglab, bizning tomoshabinga bo’laveradi, deb bosib ketaveradi. Bir kuni hujjatli fil`mda qulog’i katta, ola-bula, haligi ovini galalashib “amalga oshiradigan” tubi yovvoyi it darranda ham “shoqol” deb ta’riflanyapti. Shoqol tamomila boshqa yirtqich, bizda chiyabo’ri ham, Amerikada koyot, lekin ko’rsatganlari sirtlondir, aslo “shoqol”
emas.

Misollardan bosh aylanib ketadi, lekin aytmasa, mavhum gap bo’lib qoladi. “Gepard” yugurik, yoqimtoy yirtqich, uning ohularni quvib yetishini maroq bilan tomosha qilamiz. Tumshug’idagi qora qashqalari ikki ko’zidan yosh oqib turganga o’xshaydi. Mushuksimonlar oilasidan kelsak, arslon pusib borib, panadan chiqib daf qiladi, o’ljasini tutgan yerida yeydi, sirtlon galalashib tashlansa, u shuncha zo’rligi bilan ham yemtigini tashlab qochadi. Qoplon ham o’t-o’langa buqinib keladi,
xol-xol terisi bilan xas-xashak orasida uncha bilinmaydi ham, o’ljani tutishi bilan zudlikda biron daraxt ustiga tortib chiqarib oladi, o’sha yerda – bamaylixotir, u yoqqa tayyorga ayyor sirtlon chiqa olmaydi, sher tarmashadi, lekin qoplon turgan tepagacha yetolmaydi. Gepard ham shunaqa katta mushuk, lekin sipta,
ingichka-uzun, nihoyatda chopqir jonzot. Yugurishi soatiga to’qson-yuz va hatto bir yuzu yigirma kilometrgacha boradi. Tabiiyki, ovini quvlab tutadi, o’ljani qoplonga o’xshab daraxtga olib chiqishga kuchi yetmaydi, sher, qoplon, sirtlon hidini olib yetib kelgunicha, tutgan yerining o’zidayoq saranjomlashga tushadi.
Sirtlonni bilasiz (“giena” nimagadir lug’atda “sirtlon”, “yoldor bo’ri” deb o’girilgan, “giena” bo’ri emas, to’g’ri uning yoldor turdoshi ham bor, uni ham “yoldor sirtlon” deyilishi to’g’riroq, “yoldor bo’ri” bo’rining “arslon”i, ya’ni erkagi), gepardga bag’ishlangan bir fil`m tarjimasini ko’rib o’tirib, angrayib qoldim: bemalol, shuncha odam ko’rishi, binobarin, bilishiga befarq, “gepard” “qoplon” deb tarjima qilinyapti! Tilni bilmasa, nima qiladi tarjimaga yuviqsiz qo’lini urib?

Men ham gapim tushunarli bo’lishi uchun “gepard” deyapman, hammamizni shu istilohga o’rgatib qo’yishdi, boshqa atamani bilmaymiz. Lekin lug’atda asil turkiy nomi bor gepardning – “chita”! Afsuski, bu atama tarix qa’riga cho’kib ketgan. Chita bir paytlari saroylarda, ovchilarning uylarida shikor uchun saqlangan, “chita” oti ham o’sha zamonlardan qolgan.

Rus tilining qonuniyatlarini bilmagan holda tarjimada chiranishlarimiz, birinchidan, o’z tilimiz imkoniyatlarini toraytirsa, ikkinchidan, atamalarda ham ko’p chalkashliklar keltirib chiqaradi. Ruslarda “snejniy bars” atamasi mavjud, tog’larda, qorda bo’ladi, biz buni befarq “qor barsi” yoki bilib “qor qoploni” deb o’giramiz, avvalambor, bu o’rinda “qor” ortiqcha, chunki ayni shu qoplon bizda shusiz ham faqat tog’da, tog’ qorlarida bo’ladi, ruslarda esa bu qoplonidan farqli o’rmonu to’qayda yuradigan Uzoq Sharq qoploni ham mavjud. “Qor qoploni” bizdagi qoplondan boshqa yana bir turi bor ekan, degan chalkash tasavvurga olib keladi. Nimagadir 1983 yili bosilgan “O’zbekcha-ruscha lug’at”ga kirmagan, avomda, fol`klorda “ilvirs” atamasi mavjud, ellik to’qqizinchi yili chiqqan lug’atda esa bor: “ilvirs – snejniy bars”. Keyingi lug’atlarda bu istilohning uchramasligi tarjimonlarni sopini o’zidan chiqarishga majbur qiladi.

Tarjimalarning qariyb barchasida gavdasi qariyb ko’ppakdek keladigan kaltadum qoraquloq “yovvoyi mushuk” bo’lib ketdi, xay, o’qib bilganlar ba’zan atamaning aslini ham qo’llab qoladi. Tabiatda haqiqatan ham yovvoyi mushuk bor, dunyoning hamma joylariga tarqalgan; xonaki mushukning yovvoyilashgani yo teskarisi. Tezkor tarjimonlar esa buni ham, qoraquloqni ham “yovvoyi mushuk” deb o’tkizib yuboraveradilar.

Bilmaslik tufayli fikrni buzadigan o’girishlar tarjima asarlarda bir g’alati ustivorlikka ega. Shunday desak, salobatli ham madaniyatli chiqadi, deb o’ylaydilarmi, o’zimizdan ruschaga o’tgan atamalarni ham ruscha istilohida ko’p qo’llaymiz. Himolay tog’i cho’qqilari ustidan oshib o’tadigan laylakni ilib tutadigan “berkut” degan katta qush bor ekan! “Berkut” deb alohida chulchitcha nom qo’yilganmikan, deb o’ylaysiz. Axir, “berkut” ruschaga o’zimizdan o’tgan “burgut”-ku, tasvirda
ham burgut, aynan Osiyoning Himolay burguti bo’lgani uchun osiyocha atama qo’llagan ruslar. Nimaga biz ham o’z so’zimizni o’rischa aytishimiz kerak? O’zbek tilida burgutning qoraqushimi, qironqorasimi, sor shunqorimi (yana talayining nomi bor tilimizda) – hammasining jam nomi “burgut”, lekin “berkut burgutlari” emas-da. Agar o’sha Himolay burguti uning qaysi turdoshi ekanini bilsangiz, nomi bilan ayting, bo’lmasa, nima qilasiz tilni buzib.

Tarjimalarda ustoz ko’rmaygan shogirdlar har maqomga yo’rg’alayveradi, tezkor “to’g’ri” tarjimalarda odam gapirmaydigan jumlalar paydo bo’ladi. “Himolay tog’larining balandligi yetti ming metrni tashkil etadi”, “Kondor qanotlari yoyilganda uch metrni tashkil qiladi” – o’zingiz shu tilda gapirasizmi? Xo’sh, kim qanday “tashkil qilib” berar ekan, shuni “etti ming metrga yetadi”, “uch metrga boradi” deb oddiy o’zbekcha aytsak, otamiz urishadimi?

Rus tilini bildim degani o’zbekchaga tarjima qilaveradi, degani emas-ku!

So’zga chechan bo’lmagan tarjimonni asl matn qurbaqani rom etgan ilondek o’z domida tutib turadi, erkin o’girishiga qo’ymaydi, u muqobil so’zlar tanlashda ixtiyorini yo’qotishdan tashqari, tarjima etilayotgan tilning ifoda xossalarini o’z tiliga ham to’g’ridan to’g’ri, “kal`ka” yo’li bilan ko’chirishga o’tib oladi.

Erkin o’girishga qo’ymaydi deganimiz, tarjimonning avvalo asl matndagi atama-istilohlarning ona tilidagi muqobilini bilmay, qo’lbola, mafhuman ag’daraverishi. “Dengiz mushugi”, “dengiz arsloni”, “oq dumli burgut”, “oq rangli qarqara”, “kul rangli qarqara”, “tog’ qo’ylari”, “tog’ echkilari”, “karibular”,
“kabargalar”, “morjlar”, “suv fillari” (“-lar”ga hali to’xtalamiz) va hokazo-hokazo atamalar oldingi hamda hozirgi tarjimonlar tomonidan yasalgan, keyin bu sun’iylik lug’atlardan ham joy olgan. Lekin keyingilari machchoyi tarjimada ancha ildamlab ketgan: “urg’ochi echki”, “erkak echki”, “urg’ochi qo’y”, “erkak qo’y”, “urg’ochi yovvoyi cho’chqa”, “erkak yovvoyi cho’chqa” (kulmang, hazillashayotganim yo’q, har kuni TVda ko’rib, ayrim nashrlarda ko’rib-eshitayotganingiz bu), hatto mayda qushlarning ham jinsini “urg’ochi” – “erkak” deb ayiradilar. Mayli, “sovliq”ning tubi “sog’moq”dan, lekin qo’yning urg’ochisi “qo’y”, erkagi ming yildan beri “qo’chqor” deb kelinadi-ku, “echki” deb faqat urg’ochisi aytiladi, erkagi “taka” – shu ham aytib o’rgatiladigan gapmi! Cho’chqa “megajin” – “qobon”, jam nomi “to’ng’iz”,
uni “yovvoyi cho’chqa” deyish ham “dikaya svin`ya”dan to’g’ridan to’g’ri kalka, ularda qadim-qadimdan cho’chqa xonadonda boqilgan, shuning “domashnaya”, “dikaya svin`ya” atamalari mavjud, bizda uni boqish ham, go’shti ham harom, uyning yaqiniga yo’latilmagan, xonakisi bo’lmagani bois “yovvoyi” sifati ham mutloq keraksiz.

Rus tilida jonzotlarning jamini umumiy qilib, jinsini ikkita so’z – “samets” – “samka” deb deb ayiradilar, lekin o’zbek tilida bunday emas, ko’p jonivorlarning (albatta, asosan o’zimizda borlarining) jinsi alohida istilohlar, nomlar bilan ajratiladi. Parranda zotidan “tovuq” – “ho’roz”, “makiyon” –
“xo’roz”, lekin tarjimalarda bu atamalar inobatga olinmaydi. Kattayu-kichik qushlarga “urg’ochi – erkak”, “nar – moda” deb qo’llanaveradi. Qarang, tilimizda bedana, chumchuq, so’fito’rg’ay singari mayda qushlarning ham jinsi “mashak” – “majik” deb ajratilgan, ammo shulardan faqat “mashak” bedanavozlar tilida saqlanib turibdi, boshqa o’rinlarda lug’atlarga cho’kib ketgan. Lug’atda ham qiziq. Ularda ham chala tarjimaning tarjimasi, masalan, “gus` – erkak g’oz” deb berilgan. Har holda kitni bir o’rinda “urg’ochi kit” – “erkak kit”, bir o’rinda “nar kit” – “moda kit” deyaversak, quloqqa g’alati urilar ekan. “Samka – samets” atrofida bunaqa qo’lbola tarjimalarning kelib chiqishi o’zi betayinroq, lekin “moda boyqush” bilan , “nar boyqush” bundan ham o’xshamagan tuyuladi. Gap “polyarnaya sova”ning
”samka”si, “samets”i haqida ketyapti, lekin o’zimizdagi boyqush yo boyo’g’lining erkagiyu urg’ochisi nima deyilgani esimizdan chiqib ketgan (turgan gap, men ham bilmayman). Nimaga shunaqa parrandalarga ham “makiyon” – “xo’roz”ni qo’llamaslik kerak, tushunmayman “Urg’ochi bo’ri”, “erkak bo’ri” bilmaganlikdan deylik, “urg’ochi it”, “erkak it”ga nima deysiz. Bo’rining urg’ochisi “qanjiq”, erkagi “arlon” bo’ladi, it ham shunday: “urg’ochi” emas, “qanjiq”, erkagi “ko’ppak” (shevada “arlon” ham deyiladi); “urg’ochi tuya” emas, “moya”, “elmoya” “harvona”, “erkak tuya” emas, “nor”, ”nortuya” – e astag’firulloh, maqolayu ko’rsatuv, fil`mlar tarjimasida bilmaslikdan tilimizni shu tarzda g’ariblantirish odat tusiga kiryapti! Shunaqa paytlari tilimizning qashshoqlanib borishiga sho’ro zamonida va keyin bosilgan lug’atlarimiz ham qisman sababchi ekaniga amin bo’laman. Ko’p so’zlar sifatsiz mafhuman tarjima holida olingan. Shimoliy muz okeani bo’ylaridagi yerlarda “ovtsebik”degan hayvon bor, shuning nomi o’zbek tiliga “ho’kizqo’y” deb ag’darilgan, xo’p, “qo’y”ga mayli deylik, ruslarda ham “ovets”, lekin “ho’kiz”ning ma’nosi bizda
“bik”dan farqlanadi: u buqaning yovosh qilish, kuchini arava, omoch tortishga berishi uchun bichilgani. Bilmadim, mening gapim ham noto’g’ridir, har holda bu jonivor “ho’kizqo’y” emas, til ham kelishmaydi, jilla qursa. “qo’ybuqa” desak ham asliga to’g’riroq bo’lur, lekin bu ham mafhuman o’girish bo’ladi. Ha-a, bir rus mul`tfil`mida muguzi Afrikadagi buyvoli (bu tur atamasi ham “bizon”, “zubr” “tur”, “los” kabi rus tilidan to’g’ridan to’g’ri olingan) shoxidan nusxa olingan, beo’xshov chizilgan bu jonzotni bir tarjimada undan ham beo’xshov qilib, “qo’tos” “ho’kizqo’y qo’tos”i deb ta’riflandi, bu qo’tos (yak) emas, qo’tos Osiyoning Turkiston tizmalari, Himolay tog’larida bo’ladigan pastak qoramol, Shimoliy dengiz bo’ylari uning tushiga ham kirmaydi, meningcha.

Boshqa til, undan bilib-bilmay qilinayotgan arzonqo’l tarjimalar ona tilimizning so’z boyliklarini qo’llash, ifoda imkoniyatlaridan foydalanishni cheklab-chegaralab, so’zlashuv jarayoni va u orqali adabiy tilga ham salbiy ta’sir o’tkazadi. U tildagi ifodalar bu tilga sun’iy ko’chadi. “G’or suvlari nafaqat buzg’unchilik, balki yaratuvchilik bilan ham shug’ullanadi” – bir qarashda hamma so’zlar joyida, o’zbekcha, lekin juda o’nqovsiz, buni ruschaga qaytarib o’girsangiz ham mantiqsiz chiqadi. Yana bir shunga o’xshash jumla: “Bu yerda hasharotlar bemalol nektar yeyishlari mumkin”, “Bu tog’larda bo’rilar yashashadi”. Bunaqa deb bo’lmaydi-ku, deb xunobingiz oshadi, lekin shunaqa deyilyapti, shu jumlani sahna nutqidan ta’lim olgan, o’zini nutq ustasi deb biladigan aktyor hech xijolatsiz o’qib beryapti.
Biz esa eshityapmiz, har kuni, millionlab odam, xususan nutqi shakllanayotgan bolayu yoshning qulog’iga quyilyapti bu noto’g’ri gap. Keyin nimaga inshoda o’quvchilarimizning tili bunaqa, yozuvda nimaga buncha xato qiladilar, deb ajablanamiz…

Gap juda ko’p, hali xullas deya olmaymiz.

Darvoqe, mening hamma gaplarim to’g’ri, mutloq haqiqat emas, o’z biligimcha o’ylashga turtkilar, xolos. Zero shu til muhitida yashayapman, uning ta’sirlaridan holi emasman.