Бекзод ЎКТАМ
ҒАЙРИВОҚЕЪ МУҲИТ
САРҲАДЛАРИДАГИ ЁЛҒИЗЛИК
Б и р г а п б и л а н а й т г а н д а, китоб пештахталарини хом-хатала ёзилдиқлар чинакамига забт этган, кимлар учундир китоб ёзиш писта чақишдай, сақич чайнашдай осон машғулотга, эрмакка айланган, сўз санъатига муҳаббатли инсонлардан бирининг эътирофи янглиғ “Ўтирса роман, турса қисса, юрса ҳикоя ёзиб қўядиганлар” урчиган, не-не улкан дарахтларнинг баҳосиз умрига зомин бўлиниб, бемисл қоғозлар уюми қора этилаётган бир чоғда, ёзувчи ва таржимон Шарифжон Аҳмедовнинг маррани баланд олгани шунда намоён бўладики, “Бир тушнинг эврилишлари” дея исмланган биринчи китоби эрта эмас, кеч эмас, нақ эллик ёши миёнасида рус ёзувчиси Андрей Платоновнинг “Жон”, Аргентина адиби Хорхе Луис Борхеснинг “Ал-Муҳтасимга яқинлашув” асарлари ўзбекчага ўгирмаси билан баробар дунё юзини кўрди ва муаллиф учун китоблари ибтидоси умрининг қай фурсатида босма табоққа олинишининг фарқсизлигини, адабиёт аталмиш бу кўҳна саройга кириш эмас, мангу қолиш муҳимлигини дадил исботлаб берди – сўзга, воқеага, ҳаётга ўзгача нигоҳ қатламлари ушбу мураккаб йўлдаги машаққатли қадамларни қатъийлаштирди – бир қарашда ғайритабиийдек кўринадиган мазкур битикларни жонажон адабиётимизда буткул янгилик десак адабиётимизнинг, янгилик эмас десак муаллифнинг ҳақи кетиб қоладигандек эди, боиси, бунгача, воқеа-ҳодисаси белгиланган хос чизиқлар доирасида рўй берадиган анъанавий ижод муҳитини ёриб биргина насрда Темур Пўлатов, Мурод Муҳаммад Дўст (“Галатепага қайтиш”), Хуршид Дўстмуҳаммад, Аҳмад Аъзам (“Рўё ёхуд Ғулистонга сафар”), Олим Отахон, Ғаффор Ҳотам, Мирзакалон Жўраев, Тўхтамурод Рустам, Назар Эшонқул, Шодиқул Ҳамро, Саломат Вафо, Мурод Човуш, Улуғбек Ҳамдам (“Ёлғизлик”), Умид Яъқуб (“Тўлқинлар унутган тош”) каби муаллифлар ўзгача асарларини кенг китобхонлар оммасига ҳавола этиб улгурганди – Шарифжон Аҳмедов “рутубатли ва дилгир оламнинг бефайз манзаралари эмас, билъакс, новоқеъ воқеликнинг, бошқа бир оламнинг ҳали кўплар билмаган, кўникилмаган манзаралари эҳтирос ва муҳаббат билан муқаррар этилажак”лиги (“Тўртинчи қаватдаги…” ҳикоясидан) ваъдаси ила ғалати ёзмишлари сероб ўша муҳташам сафдан ўзига муносиб ўринни банд этди – гарчи мутолаа асносида, бағритош кентча лаҳжада “Окаси, инсоф билан-да энди, Буэнос-айреслик китобхўрга шайдоликнинг ҳам ҳад-ҳудуди бўлиши керак-ку ахир…” деган ўйлар кўнгил қатларидан бодраб чиқса-да, умрининг иккинчи ярмини кўзи ожизликда ўтказган ва зинҳор-базинҳор мутолаадан тўхтамаган, ғариб бу оламни улкан кутубхона дея тасаввур этиб, адабий дунёни абадий асарлар билан бойитган Борхес тақлидчиси дегимиз келмайди – қўлида олис ва серқуёш ўлкаларнинг цитрусини тутган одамдан ўша меваларнинг хуш бўйи таралиши табиий-да, Шарифжон Аҳмедов ҳам Лотин Америкаси адабиёти тадқиқи билан жиддий шуғулланар, шундай экан, кенглик қилмаслик инсофдан эмас – буни муаллифнинг ўзи эътироф этгани каби ҳикоядан таваллуд топган мувозий ҳикоя тарзида изоҳласа тўғрироқ бўлар эҳтимол – эканки, Борхес “Хотирагўй Фунес” ҳикоясида “башарият ибтидосидан бошлаб ер юзида яшаб ўтган барча бандалар хотираларидан ҳам мўлроқ” хотирага эга образни уйқу ҳавзаларида, ниҳоят, ором топиш учун ўзини, атрофда кечаётган борлиқни тамоман унутишни, уйқусизликдан халос бўлиш умидида қоғозда гавдалантираркан, Шарифжон Аҳмедов ўша ҳикоя бошида Иренео Фунес қўлида тутиб турган аллақандай уқубатгулга диққат қаратиб, у ҳақда катта бир ҳикоя (“Хонамдаги уқубатгул”) ёзиб юборганига нима дейсиз (айни ўринда, мозийкашлик куллиётида ўқиб юрарканмиз, дунё кўрган устозимизнинг “Биз тарихни ибтидоийдан тортиб, шу кеча-кундузги икир-чикирларигача ўрганамиз, гўёки ўтмишда кечган ҳамма нарсадан бохабармизу, аслида ҳеч бирини тузук-қуруқ билмаймиз, бунинг ўрнига улкан мозийнинг яширин хазиналари заррамисол мисқолини, хусусан, буткул йўқолиб, ном-нишон қолмагану, бироқ ўз пайтида дами даврни титратган кельтлар байроғиними, ё ўзимизда, кутилмаган ва катта ислоҳотга қўл урган Абдуллахон II зарб эттирган олтин тангалар ҳақида ўргансак, илмга кўпроқ нафимиз теккан бўларди”, деган сўзлари тарқоқ хаёл сарҳадларимизга бесўроқ қўшин тортиб келади), нишонимиздаги муаллиф “Хотирагўй Фунес”нинг акси ўлароқ, неки таассуротлари бўлса, барини шуурига жойлагувчи Иренеодан фарқли тарзда – бутун умрини, барча хотираларини унутиб юборишга маҳкум, энг сўнгида эса ҳатто яшаш ҳам ёдидан чиқажак бир кимса ҳақида ҳикоя битишини билдирадики, галдаги саҳифада ушбу аҳднинг исботи бўй кўрсатади – бирваракайига “мен”, “сен” ва “у” тилидан эгаси айтилмай баён қилинган “Бир бемор воқеаси”да кечиккан инфантилизм билан эртаки деменциянинг қанақадир қоришмасига чалинган қаламкаш бу дунёга бирор-бир хотирасини ҳам қолдиришни истамагандек жимгина қазо қилади – “бемор” томирларини пайпаслаган дўхтирнинг дейишича: “Неки бўлса, барини беомон унутиб борган беморимиз охири нафас олиб яшаш кераклигини ҳам тамом эсидан чиқарибди”; бўлдими, муаллифнинг адабий истаклари сабаб бир инсон умри шунчаки поён топиб кетаверадими – қизиғи ҳам шундаки, ўша “бемор” бир вақтлар, борлиқда сунбула ҳукмрон чоғларда узуқ-юлуқ хаёлларини бир тизимга солишга уриниб, анҳор ёқалаб бораркан, кўпдан бери безовта қилаётган, ички оқимлари тизгинга солинса, тузук ҳикоя бўлажаги хаёл қилинган битиклар ҳақида ўйларди: ўзи билан бақамти яшаган мардикор сўзлаб берган воқеалар силсиласида бобокалон – бандаи солиҳ Филарету Емельян Пугачёв бош кўтариши, Наполеон босқинидан декабристлар қўзғолонига қадар, ялангоёқлар алвон байроқ кўтариб ҳокимиятга келиши, тош шаҳарнинг ер силкинишидан вайрон бўлишига доир кечмишлар акс этган ва буларнинг барчаси авлод тақдирида муҳим роль ўйнарди; буюк мақсадлар йўлида курашиб, эътиқоди софлигини сақлаш кўйида ҳатто оловга ташланишларига ҳам рози ота-боболарнинг вориси ароққа ружу қўйиб, уйсиз-бошпанасиз дайдига айланган, аслиятига қайтишга бир неча бор урингану уддасидан чиқолмаганди – ушбу тафсилотлар исроф қилинмасдан қолган гап “Лера-Ларивон” ҳикоясида ривож олади; умуман, бунақаси – кичик воқеа-ҳодиса ҳамда қаҳрамонлар кечмишини ўзга асарларда равнақ эттириш тажрибаси дунё сўз санъатида, хусусан, ўз адабиётимизда ҳам учрайди, дейлик, “Галатепага қайтиш”даги саодатманд Ғайбаров “Истеъфо”да ноёб китоб топиб бергани фонида ўзи истаган ҳаётга қай бир маънода эришгани ифода этилса, шу асарда бўй кўрсатиб кетадиган, “Дашту далаларда” куёв навкарларга қўшилиб келинникига борган ва қиздан қуруқ қолган шўрқудуқлик йигитларнинг ғайирлиги сабаб отилган тошдан боши ёрилган Ғуччи чол “Бир тойчоқнинг хуни”да асосий қаҳрамонга айланади; бинобарин, Шарифжон Аҳмедов ўз ҳикоялари баробарида Борхес асарларидаги кичик элементларни ривожлантириш хусусида ўйлайди: аргентиналикнинг “Колриж туши” ҳикоясида инглиз шоири Сэмюэл Тэйлор Колриж тушида намоён бўлган достон – “Қубла Хон”ни қоғозга туширар асносида эшик тақиллаб қолади ва шоир хизматкори чорловига кўра ташриф эгасига жавоб бериб, ишининг давомига қайтиб англайдики, тушнинг умумий манзараси кўриниб турса-да, саккиз-ўн мисрадан бошқа барча сатрлар дарё юзасидаги ҳалқалар янглиғ ғойиб бўлибди; хўш, унинг мўъжизавий тушини қоғозга туширишига халақит берган ким эди, одатий ўқувчи бунга у қадар эътибор қилмай “Эҳ, чакки бўпти-да” деган хаёлда галдаги сатрлар аро кўз югуртириб кетаверади, муаллифимиз эса “Porlockдан келган одам” номли ҳикоя битиб, Колриж хаёлларини пароканда этиб синоатли достон қоғозга туширилишига халақит берган одамга тўн бичади: у шунчаки газлама сотувчи ва айни пайтда қаламидан назмий сатрлар тўкилгич кимса эди, ашъорларини шу яқин-атрофда қўним топган катта шоирга кўрсатиб, баҳо олмоқчи бўлганди, у қаерданам билсин биргина эшик тақиллатиши сабаб ўзи ва назардан чекка қишлоғи номи адабий сарҳадлардан муқим жой олишини; ёки бўлмаса, Олим Отахоннинг “Тўртинчи қаватдаги сарғиш дераза” ҳикояси таъсирида “Тўртинчи қаватдаги…”ни битар экан, “умидсизлик ичра бир умид ваъдаси билан якун топган ушбу ҳикоя” асосида янги асар яратишни муддао этади муаллиф: “Бу шундай ҳикоя бўладики, аслият қаҳрамонининг оромини бузиб, унинг бутун хаёлини ўғирлаган тўртинчи қаватдаги ўша сарғиш дераза ичкарисига қадам қўямиз ва ана ўша ичкарида йиллар давомида қамалиб олганча энди ташқарини кузатамиз”; айни ният манзарасини “Яланглик соҳиби”да кўрамизки, бу ерда нечук аргентиналик китобхўр кўринмаяпти, деб турган чоғимизда, воқеалар аро китобдорга берилган қўлёзмалар, қарангки, Борхеснинг “Алиф” асари муқовасига солиб келтирилган экан (!); умуман, муаллиф инсон руҳияти тафтишини сўз санъати имкониятлари, ҳали “очилмаган қўриқ”лар бисёрлиги билан, инсон тафаккури, дунёга ўзгача нигоҳ билан қараш орқали очиб беришга интилишини эътироф этмаслик мумкин эмас; адибимизга хос яна бир услуб шундай эканки, Борхес номи билан ўқувчини авраб, Аргентинанинг бошқа бир адиби Хулио Кортасар йўлларидан олиб ўтишнинг маҳорат билан уддасидан ҳам чиқаркан: оддий мисол, “Хонамдаги уқубатгул”да бош қаҳрамоннинг, асл ватани Жанубий Америка бўлган, ўзаро муҳорабалардан ҳориган ҳиндулар уйқудори ва тинчлантирувчи малҳамлар тайёрлаган, мутаассибона кайфият сабабидан Исо масиҳ изтироблари тимсолига айланган пассифлора деган гулга шайдолик савдолари Хулио Кортасарнинг “Аксолотл” ҳикоясидаги амблистомлар наслидан бўлган, ацтекларга хос шапалоқдек пушти юзи мексикалик эканини тасдиқлаб турган, бир қарашда инсонга ҳам ўхшайдиган, ҳам ўхшамайдиган ғаройиб балиққа бўлган ҳадсиз мухлисликни беихтиёр эсга солади; “Бир бемор воқеаси” эса Кортасарнинг “Ҳамшира Кора” ҳикояси эгизаги дейсиз гўё – олмошлар, воқеаларнинг навбатма-навбат “мен”, “сен” ва “у” тилидан ҳикоя қилиниши бунга асос беради: Кортасар-ку ҳикояда мутлақо “инсоф” қилмайди, олмошлар равишини ҳеч бир ишорасиз, на абзац, на бир тиниш белгисиз олиб кетаверади, Шарифжон Аҳмедов эса сўзловчиларни алоҳида-алоҳида ажратиб кўрсатади ҳартугул ва олмошлардаги ана шу “тартиб” “Тўртинчи қаватдаги…” ҳикоясида ҳам давом этади; айтишларича, Борхеснинг китоб ҳақида фикр юритилмаган бирор асари йўқ экан, Шарифжон Аҳмедовда эса барча воқеаларни туш ва унинг эврилишлари бирлаштириб туради, яна денг, ҳамма ҳикоялар марказида ёлғиз инсон туради – “Хонамдаги уқубатгул” дейсизми, “Бир бемор воқеаси”, “Лера-Ларивон”, “Porlockдан келган одам”, “Яланглик соҳиби” – барида тақдир олдидаги танҳо кишиларни, аслида азалий ҳақиқатни кўрамиз, ё бўлмаса, бир гал чумоли бўлиб, бир гал одам бўлиб ёзадиган ёзувчиям, тамаки тутунига қасида битадиган қаламкаш ҳам юқоридаги тоифадан хорижда эмас; инсон ёлғиз бўлганида ҳар турли фикрлар ўз томонига оғдиришга интилаверади, шунданми, кўп ўринларда матн оқимига асосий урғу берилиб, воқеа кучи сусайиб қолгандек ҳам туюлади ўқувчига, Достоевский романларида эшик тақиллатиб биров кириб келишидан юрак ҳовучлаб турамиз-ку, кимдир келдими, ана энди камида 15-20, бўлмаса 30-40 бетли хонанишин суҳбатлар муқаррар деяверинг; якдил эътироф эса шуки, “Бир тушнинг эврилишлари” китоби бошидаги дастлабки ҳикоялар қалбга тиним билмаётган денгиз тўлқинлари янглиғ таъсир этса, “Борхесга мухаммаслар” туркуми сокин, тинч оқимда ўзи билан янги манзиллар сари олиб кетади – Португалия билан андижонликлар “пўртаҳол” дейдиган мева ўртасида не боғлиқлик бор, Минотавр нега ўзини қатл этишга келган кимсага ҳеч қандай қаршилик кўрсатмади, ёинки эврилган тушларда аксланган шўроларнинг Бобил минораси ҳақида ғаройиб матнларни кўрасиз; бир қадар машаққатли кечган мутолаадан сўнг китобни ёпаркансиз, дунё кўзингизга аллақандай ўзгача, недир янги сир-синоатларга тўла кўринишда намоён бўла бошлайди, буни ифодалаш шакллари ҳам ўзгарганини дабдурустдан пайқаб қоласиз ва ўша аснода ичингизда бир ҳукм янграйдики, ғаройиб услубдаги ушбу китоб ҳақида айтиладиган гаплар кўп ва якуний ва яккаш нуқтани қўйишга ҳали анча вақтли…
Матн муаллифи ҳақида: Бекзод Ўктам 1988 йил Қашқадарё вилояти Қарши туманида туғилган. Ўзбекистон миллий университетининг тарих факультетини тамомлаган. Марказий ва маҳаллий нашрларда адабий-танқидий мақолалари, ҳикоялари чоп этилган. “Йилнинг энг фаол журналисти”, “Инсон ҳуқуқлари – журналист нигоҳида” республика кўрик-танловлари ғолиби.
Bekzod O’KTAM
G’AYRIVOQE’ MUHIT
SARHADLARIDAGI YOLG’IZLIK
B i r g a p b i l a n a y t g a n d a, kitob peshtaxtalarini xom-xatala yozildiqlar chinakamiga zabt etgan, kimlar uchundir kitob yozish pista chaqishday, saqich chaynashday oson mashg’ulotga, ermakka aylangan, so’z san’atiga muhabbatli insonlardan birining e’tirofi yanglig’ “O’tirsa roman, tursa qissa, yursa hikoya yozib qo’yadiganlar” urchigan, ne-ne ulkan daraxtlarning bahosiz umriga zomin bo’linib, bemisl qog’ozlar uyumi qora etilayotgan bir chog’da, yozuvchi va tarjimon Sharifjon Ahmedovning marrani baland olgani shunda namoyon bo’ladiki, “Bir tushning evrilishlari” deya ismlangan birinchi kitobi erta emas, kech emas, naq ellik yoshi miyonasida rus yozuvchisi Andrey Platonovning “Jon”, Argentina adibi Xorxe Luis Borxesning “Al-Muhtasimga yaqinlashuv” asarlari o’zbekchaga o’girmasi bilan barobar dunyo yuzini ko’rdi va muallif uchun kitoblari ibtidosi umrining qay fursatida bosma taboqqa olinishining farqsizligini, adabiyot atalmish bu ko’hna saroyga kirish emas, mangu qolish muhimligini dadil isbotlab berdi – so’zga, voqeaga, hayotga o’zgacha nigoh qatlamlari ushbu murakkab yo’ldagi mashaqqatli qadamlarni qat’iylashtirdi – bir qarashda g’ayritabiiydek ko’rinadigan mazkur bitiklarni jonajon adabiyotimizda butkul yangilik desak adabiyotimizning, yangilik emas desak muallifning haqi ketib qoladigandek edi, boisi, bungacha, voqea-hodisasi belgilangan xos chiziqlar doirasida ro’y beradigan an’anaviy ijod muhitini yorib birgina nasrda Temur Po’latov, Murod Muhammad Do’st (“Galatepaga qaytish”), Xurshid Do’stmuhammad, Ahmad A’zam (“Ro’yo yoxud G’ulistonga safar”), Olim Otaxon, G’affor Hotam, Mirzakalon Jo’rayev, To’xtamurod Rustam, Nazar Eshonqul, Shodiqul Hamro, Salomat Vafo, Murod Chovush, Ulug’bek Hamdam (“Yolg’izlik”), Umid Ya’qub (“To’lqinlar unutgan tosh”) kabi mualliflar o’zgacha asarlarini keng kitobxonlar ommasiga havola etib ulgurgandi – Sharifjon Ahmedov “rutubatli va dilgir olamning befayz manzaralari emas, bil’aks, novoqe’ voqelikning, boshqa bir olamning hali ko’plar bilmagan, ko’nikilmagan manzaralari ehtiros va muhabbat bilan muqarrar etilajak”ligi (“To’rtinchi qavatdagi…” hikoyasidan) va’dasi ila g’alati yozmishlari serob o’sha muhtasham safdan o’ziga munosib o’rinni band etdi – garchi mutolaa asnosida, bag’ritosh kentcha lahjada “Okasi, insof bilan-da endi, Buenos-ayreslik kitobxo’rga shaydolikning ham had-hududi bo’lishi kerak-ku axir…” degan o’ylar ko’ngil qatlaridan bodrab chiqsa-da, umrining ikkinchi yarmini ko’zi ojizlikda o’tkazgan va zinhor-bazinhor mutolaadan to’xtamagan, g’arib bu olamni ulkan kutubxona deya tasavvur etib, adabiy dunyoni abadiy asarlar bilan boyitgan Borxes taqlidchisi degimiz kelmaydi – qo’lida olis va serquyosh o’lkalarning sitrusini tutgan odamdan o’sha mevalarning xush bo’yi taralishi tabiiy-da, Sharifjon Ahmedov ham Lotin Amerikasi adabiyoti tadqiqi bilan jiddiy shug’ullanar, shunday ekan, kenglik qilmaslik insofdan emas – buni muallifning o’zi e’tirof etgani kabi hikoyadan tavallud topgan muvoziy hikoya tarzida izohlasa to’g’riroq bo’lar ehtimol – ekanki, Borxes “Xotirago’y Funes” hikoyasida “bashariyat ibtidosidan boshlab yer yuzida yashab o’tgan barcha bandalar xotiralaridan ham mo’lroq” xotiraga ega obrazni uyqu havzalarida, nihoyat, orom topish uchun o’zini, atrofda kechayotgan borliqni tamoman unutishni, uyqusizlikdan xalos bo’lish umidida qog’ozda gavdalantirarkan, Sharifjon Ahmedov o’sha hikoya boshida Ireneo Funes qo’lida tutib turgan allaqanday uqubatgulga diqqat qaratib, u haqda katta bir hikoya (“Xonamdagi uqubatgul”) yozib yuborganiga nima deysiz (ayni o’rinda, moziykashlik kulliyotida o’qib yurarkanmiz, dunyo ko’rgan ustozimizning “Biz tarixni ibtidoiydan tortib, shu kecha-kunduzgi ikir-chikirlarigacha o’rganamiz, go’yoki o’tmishda kechgan hamma narsadan boxabarmizu, aslida hech birini tuzuk-quruq bilmaymiz, buning o’rniga ulkan moziyning yashirin xazinalari zarramisol misqolini, xususan, butkul yo’qolib, nom-nishon qolmaganu, biroq o’z paytida dami davrni titratgan kelьtlar bayrog’inimi, yo o’zimizda, kutilmagan va katta islohotga qo’l urgan Abdullaxon II zarb ettirgan oltin tangalar haqida o’rgansak, ilmga ko’proq nafimiz tekkan bo’lardi”, degan so’zlari tarqoq xayol sarhadlarimizga beso’roq qo’shin tortib keladi), nishonimizdagi muallif “Xotirago’y Funes”ning aksi o’laroq, neki taassurotlari bo’lsa, barini shuuriga joylaguvchi Ireneodan farqli tarzda – butun umrini, barcha xotiralarini unutib yuborishga mahkum, eng so’ngida esa hatto yashash ham yodidan chiqajak bir kimsa haqida hikoya bitishini bildiradiki, galdagi sahifada ushbu ahdning isboti bo’y ko’rsatadi – birvarakayiga “men”, “sen” va “u” tilidan egasi aytilmay bayon qilingan “Bir bemor voqeasi”da kechikkan infantilizm bilan ertaki dementsiyaning qanaqadir qorishmasiga chalingan qalamkash bu dunyoga biror-bir xotirasini ham qoldirishni istamagandek jimgina qazo qiladi – “bemor” tomirlarini paypaslagan do’xtirning deyishicha: “Neki bo’lsa, barini beomon unutib borgan bemorimiz oxiri nafas olib yashash kerakligini ham tamom esidan chiqaribdi”; bo’ldimi, muallifning adabiy istaklari sabab bir inson umri shunchaki poyon topib ketaveradimi – qizig’i ham shundaki, o’sha “bemor” bir vaqtlar, borliqda sunbula hukmron chog’larda uzuq-yuluq xayollarini bir tizimga solishga urinib, anhor yoqalab borarkan, ko’pdan beri bezovta qilayotgan, ichki oqimlari tizginga solinsa, tuzuk hikoya bo’lajagi xayol qilingan bitiklar haqida o’ylardi: o’zi bilan baqamti yashagan mardikor so’zlab bergan voqealar silsilasida bobokalon – bandai solih Filaretu Yemelьyan Pugachyov bosh ko’tarishi, Napoleon bosqinidan dekabristlar qo’zg’oloniga qadar, yalangoyoqlar alvon bayroq ko’tarib hokimiyatga kelishi, tosh shaharning yer silkinishidan vayron bo’lishiga doir kechmishlar aks etgan va bularning barchasi avlod taqdirida muhim rolь o’ynardi; buyuk maqsadlar yo’lida kurashib, e’tiqodi sofligini saqlash ko’yida hatto olovga tashlanishlariga ham rozi ota-bobolarning vorisi aroqqa ruju qo’yib, uysiz-boshpanasiz daydiga aylangan, asliyatiga qaytishga bir necha bor uringanu uddasidan chiqolmagandi – ushbu tafsilotlar isrof qilinmasdan qolgan gap “Lera-Larivon” hikoyasida rivoj oladi; umuman, bunaqasi – kichik voqea-hodisa hamda qahramonlar kechmishini o’zga asarlarda ravnaq ettirish tajribasi dunyo so’z san’atida, xususan, o’z adabiyotimizda ham uchraydi, deylik, “Galatepaga qaytish”dagi saodatmand G’aybarov “Iste’fo”da noyob kitob topib bergani fonida o’zi istagan hayotga qay bir ma’noda erishgani ifoda etilsa, shu asarda bo’y ko’rsatib ketadigan, “Dashtu dalalarda” kuyov navkarlarga qo’shilib kelinnikiga borgan va qizdan quruq qolgan sho’rquduqlik yigitlarning g’ayirligi sabab otilgan toshdan boshi yorilgan G’uchchi chol “Bir toychoqning xuni”da asosiy qahramonga aylanadi; binobarin, Sharifjon Ahmedov o’z hikoyalari barobarida Borxes asarlaridagi kichik elementlarni rivojlantirish xususida o’ylaydi: argentinalikning “Kolrij tushi” hikoyasida ingliz shoiri Semyuel Teylor Kolrij tushida namoyon bo’lgan doston – “Qubla Xon”ni qog’ozga tushirar asnosida eshik taqillab qoladi va shoir xizmatkori chorloviga ko’ra tashrif egasiga javob berib, ishining davomiga qaytib anglaydiki, tushning umumiy manzarasi ko’rinib tursa-da, sakkiz-o’n misradan boshqa barcha satrlar daryo yuzasidagi halqalar yanglig’ g’oyib bo’libdi; xo’sh, uning mo»jizaviy tushini qog’ozga tushirishiga xalaqit bergan kim edi, odatiy o’quvchi bunga u qadar e’tibor qilmay “Eh, chakki bo’pti-da” degan xayolda galdagi satrlar aro ko’z yugurtirib ketaveradi, muallifimiz esa “Porlockdan kelgan odam” nomli hikoya bitib, Kolrij xayollarini parokanda etib sinoatli doston qog’ozga tushirilishiga xalaqit bergan odamga to’n bichadi: u shunchaki gazlama sotuvchi va ayni paytda qalamidan nazmiy satrlar to’kilgich kimsa edi, ash’orlarini shu yaqin-atrofda qo’nim topgan katta shoirga ko’rsatib, baho olmoqchi bo’lgandi, u qayerdanam bilsin birgina eshik taqillatishi sabab o’zi va nazardan chekka qishlog’i nomi adabiy sarhadlardan muqim joy olishini; yoki bo’lmasa, Olim Otaxonning “To’rtinchi qavatdagi sarg’ish deraza” hikoyasi ta’sirida “To’rtinchi qavatdagi…”ni bitar ekan, “umidsizlik ichra bir umid va’dasi bilan yakun topgan ushbu hikoya” asosida yangi asar yaratishni muddao etadi muallif: “Bu shunday hikoya bo’ladiki, asliyat qahramonining oromini buzib, uning butun xayolini o’g’irlagan to’rtinchi qavatdagi o’sha sarg’ish deraza ichkarisiga qadam qo’yamiz va ana o’sha ichkarida yillar davomida qamalib olgancha endi tashqarini kuzatamiz”; ayni niyat manzarasini “Yalanglik sohibi”da ko’ramizki, bu yerda nechuk argentinalik kitobxo’r ko’rinmayapti, deb turgan chog’imizda, voqealar aro kitobdorga berilgan qo’lyozmalar, qarangki, Borxesning “Alif” asari muqovasiga solib keltirilgan ekan (!); umuman, muallif inson ruhiyati taftishini so’z san’ati imkoniyatlari, hali “ochilmagan qo’riq”lar bisyorligi bilan, inson tafakkuri, dunyoga o’zgacha nigoh bilan qarash orqali ochib berishga intilishini e’tirof etmaslik mumkin emas; adibimizga xos yana bir uslub shunday ekanki, Borxes nomi bilan o’quvchini avrab, Argentinaning boshqa bir adibi Xulio Kortasar yo’llaridan olib o’tishning mahorat bilan uddasidan ham chiqarkan: oddiy misol, “Xonamdagi uqubatgul”da bosh qahramonning, asl vatani Janubiy Amerika bo’lgan, o’zaro muhorabalardan horigan hindular uyqudori va tinchlantiruvchi malhamlar tayyorlagan, mutaassibona kayfiyat sababidan Iso masih iztiroblari timsoliga aylangan passiflora degan gulga shaydolik savdolari Xulio Kortasarning “Aksolotl” hikoyasidagi amblistomlar naslidan bo’lgan, atsteklarga xos shapaloqdek pushti yuzi meksikalik ekanini tasdiqlab turgan, bir qarashda insonga ham o’xshaydigan, ham o’xshamaydigan g’aroyib baliqqa bo’lgan hadsiz muxlislikni beixtiyor esga soladi; “Bir bemor voqeasi” esa Kortasarning “Hamshira Kora” hikoyasi egizagi deysiz go’yo – olmoshlar, voqealarning navbatma-navbat “men”, “sen” va “u” tilidan hikoya qilinishi bunga asos beradi: Kortasar-ku hikoyada mutlaqo “insof” qilmaydi, olmoshlar ravishini hech bir ishorasiz, na abzats, na bir tinish belgisiz olib ketaveradi, Sharifjon Ahmedov esa so’zlovchilarni alohida-alohida ajratib ko’rsatadi hartugul va olmoshlardagi ana shu “tartib” “To’rtinchi qavatdagi…” hikoyasida ham davom etadi; aytishlaricha, Borxesning kitob haqida fikr yuritilmagan biror asari yo’q ekan, Sharifjon Ahmedovda esa barcha voqealarni tush va uning evrilishlari birlashtirib turadi, yana deng, hamma hikoyalar markazida yolg’iz inson turadi – “Xonamdagi uqubatgul” deysizmi, “Bir bemor voqeasi”, “Lera-Larivon”, “Porlockdan kelgan odam”, “Yalanglik sohibi” – barida taqdir oldidagi tanho kishilarni, aslida azaliy haqiqatni ko’ramiz, yo bo’lmasa, bir gal chumoli bo’lib, bir gal odam bo’lib yozadigan yozuvchiyam, tamaki tutuniga qasida bitadigan qalamkash ham yuqoridagi toifadan xorijda emas; inson yolg’iz bo’lganida har turli fikrlar o’z tomoniga og’dirishga intilaveradi, shundanmi, ko’p o’rinlarda matn oqimiga asosiy urg’u berilib, voqea kuchi susayib qolgandek ham tuyuladi o’quvchiga, Dostoyevskiy romanlarida eshik taqillatib birov kirib kelishidan yurak hovuchlab turamiz-ku, kimdir keldimi, ana endi kamida 15-20, bo’lmasa 30-40 betli xonanishin suhbatlar muqarrar deyavering; yakdil e’tirof esa shuki, “Bir tushning evrilishlari” kitobi boshidagi dastlabki hikoyalar qalbga tinim bilmayotgan dengiz to’lqinlari yanglig’ ta’sir etsa, “Borxesga muxammaslar” turkumi sokin, tinch oqimda o’zi bilan yangi manzillar sari olib ketadi – Portugaliya bilan andijonliklar “po’rtahol” deydigan meva o’rtasida ne bog’liqlik bor, Minotavr nega o’zini qatl etishga kelgan kimsaga hech qanday qarshilik ko’rsatmadi, yoinki evrilgan tushlarda akslangan sho’rolarning Bobil minorasi haqida g’aroyib matnlarni ko’rasiz; bir qadar mashaqqatli kechgan mutolaadan so’ng kitobni yoparkansiz, dunyo ko’zingizga allaqanday o’zgacha, nedir yangi sir-sinoatlarga to’la ko’rinishda namoyon bo’la boshlaydi, buni ifodalash shakllari ham o’zgarganini dabdurustdan payqab qolasiz va o’sha asnoda ichingizda bir hukm yangraydiki, g’aroyib uslubdagi ushbu kitob haqida aytiladigan gaplar ko’p va yakuniy va yakkash nuqtani qo’yishga hali ancha vaqtli…
Matn muallifi haqida: Bekzod O’ktam 1988 yil Qashqadaryo viloyati Qarshi tumanida tug’ilgan. O’zbekiston milliy universitetining tarix fakulьtetini tamomlagan. Markaziy va mahalliy nashrlarda adabiy-tanqidiy maqolalari, hikoyalari chop etilgan. “Yilning eng faol jurnalisti”, “Inson huquqlari – jurnalist nigohida” respublika ko’rik-tanlovlari g’olibi.
