6 январ — Жуброн Халил Жуброн таваллуд топган куннинг 140 йиллиги

Ушбу фалсафий асар Жуброн Халил Жуброн номини жаҳонга машҳур қилди, десак адашмаймиз. Унинг дунёнинг юздан ортиқ тилларига таржима қилингани сўзимизга исботдир. Шу жумладан асарни таниқли таржимон ва адиб Маҳкам Маҳмудов, айрим парчаларини Абдуҳамид Пардаев ўзбек тилига таржима қилишган. Мен ҳам араб файласуфининг тил ва миллий англам ҳақида ёзган мақолаларини чорак асрча аввал таржима қилган эдим. Яқин кунларда улар сайтимиз саҳифаларидан ўрин олажак,иншооллоҳ.

    Шарифжон Аҳмедовнинг янги таржимаси Жуброн Халил Жуброн асарининг фалсафий оламини, асардаги ботиний тушунчаларни янада тўлиқроқ ифода этиши билан аҳамиятлидир.  Айни шу жиҳатини эътиборга олиб асарни сизнинг диққатингизга ҳавола этмоқдамиз. Узоқ йиллар давомида Борхес ижодий дунёсини чуқур ўрганиб, машҳур адиб яшаган ўлкаларга бориб илҳомланган ва ҳикоялари билан бизни таништирган таржимонга эса ўз миннатдорчилигимизни йўллаб, ундан янги таржималар кутиб қоламиз..

Хуршид Даврон
31.07.2014

ТАРЖИМОНДАН

Лубнон аслли романнавис, файласуф, шоир ва мусаввир Жуброн Халил Жуброннинг (1883 — 1931) адабий-фалсафий мероси замонавий араб адабиёти ва фалсафаси тарихида муҳим ўрин эгаллайди. Унинг асарлари, айниқса, эътиборингизга ҳавола этилаётган «The Prophet» (бизнинг талқинимизда — «Ал Мустафо») номли бадиалар куллиёти Ғарбу Шарқда мутаносиб тарзда кенг шуҳрат қозонган.

Адибнинг номи ҳақли равишда Нитше, Юнг, Гёте ва Эмерсон каби атоқли намоёндалар қаторида тилга олинади. Халил Жуброн асарларида Ҳақиқат ва Гўзаллик, Мангу Қалб ва Тангри Муҳаббатининг ҳар дам муштараклиги тараннум этилади, мусиқага йўғрилган сатрлари аро мутеликнинг ҳар қайси кўринишларига барҳам беришга, авомликдан халос бўлиб, ниҳоят мусаффоликнинг чин йўлига қадам қўйишга даъватлар янграйди. Ўз ўрнида, бадиий қиймати ҳам юксак ушбу даъватларни ҳис эта олиш кишига кўп нарсалар ваъда этади.

Беназир адиб асарларидан айрим намуналар аввалроқ ўзбек ўқувчилари ҳукмига ҳавола этилган. Буларнинг барчаси хайрли ишлар, аммо истиҳола шуки, бадиий таржима санъатнинг бир тури экан, бу санъат қўядиган юксак талаблар залвори асло унутилмаслиги лозим. Лозим бўлса, аслият битилган тилда етарлича янграй олмаган, эҳтимол асар муаллифи ўзининг ҳам шу сабаб кўнгли тўлмаган нуқталарни англаб, аслиятдан ҳам гўзалроқ тарзда ифода эта билмоқ керак. Муносиб асар ўзига яраша муносиб таржимани талаб этади. Агар шу талаб бажарилса, демак, кўпчилик назаридаги таржима тушунчаси бошқа босқичга ўсиб ўтади, бу ҳолда бошланғич асар бошқа тилда қайта яратилади, бу ҳолда бошланғич асарнинг бошқа тилдаги муқобил, эҳтимол, яна ҳам гўзалроқ талқини дунёга келади.

Айни шу юксак талабларни назарда тутиб, адибнинг энг сара асари таржимасига қўл урдик. «The Prophet» («Пайғамбар») номи билан танилган ушбу лирик-фалсафий бадиалар куллиётини мўътадилроқ тарзда «Ал Мустафо» деб номладик. Қатларида бетакрор оҳанглар ва бадиий-фалсафий тимсоллар яширин ушбу асар ўқувчи қалбини тебрата олса, мамнун бўлармиз.

Жуброн Халил Жуброн
АЛ МУСТАФО
Шарифжон Аҳмедов таржимаси

СЕНИНГ ТОМОН, СЕН ТОМОН

 Суюклилар ичра тенгсиз Ал Мустафо, кунларининг тонготар қуёши ҳам, тунларининг-да ойу ҳилоли ҳам асли ўзи Ал Мустафо Орфалес кентида узоқ интизор кутди, ўзининг таваллуд оролига қайта элтажак кемани узоқ ўн икки сана кутди. Ниҳоят, кутувнинг ўн иккинчи санасида, бошоққа ўроқ тушган кунларнинг бирида шаҳар атрофидаги адирга кўтарилиб, денгиз томон назар солди, ва туманларни ёриб чиқмоқда бўлган, ўзи томон, унинг томон муттасил ошиқаётган кемага кўзи тушди. Шунда қалбининг даричалари баайни шитоб билан очилди ва еру кўкка сиғмаган севинчи денгиз пўртанаси билан бирга қўшилиб оқди. Ва у кўзларини чирт юмган кўйи атрофда кечаётган мана шу кунга, осмонини чорлоқлар тўлдирган, заминини эса ризқ илинжидаги ҳашаротлар ишғол этган мана шу кунга шукроналар айтди. Бироқ адирдан пастга инар экан, қалбига маҳзунлик оралади: бу маконни беқайғу ва бетаассуф ташлаб кетиб бўларми? Йўқ, юракдаги айрилиқ жароҳати бу кентдан хотира бўлажак. Бу маконда кечган изтиробли кунлар адоқсиз узун эди, танҳоликка ўралган тунлари эса бундан-да узоқ кечди, бас шундай экан, қадрдон бўлиб улгурган, изтироб ва ҳам қайғуга тўйинган танҳолигини кимса энди надоматларсиз ташлаб кета оларми? Қалбимнинг беҳисоб парчаларини бу сўқмоқларга сочдим, изтиробимдан таваллуд топмишлар ҳамон бу адирлар аро сарсон, юрак қувватини уларга сарфлаб, қарийб адо қилдим, бас шундай экан, уларни бу кўксда оғриқларсиз тарк этиб бўлмас. Бу кун демангки, у либосларини ечаётир, йўқ, бу кун мен тер-этларимни ўз қўлларим ила сидириб, улоқтираётирман. Демангки, у ўз ўй-хаёлларини қолдириб кетаётир, йўқ, бу кун мен ташналик ва зорликдан ҳилвираган юрагимни қолдириб кетаётирман.

Алалхусус, мен бунда узоқ қола олмасман. Ҳар касни ўзига мудом чорлагучи бу денгиз мени ҳам интиқ кутаётир ва мен-да уни кечиб ўтишга шайландим. Илло, тунги соатлар
даъватига қулоқ осмасдан бу маконда қолмоқ — метин каби тош қотмоқ, ўзгармас бир шамойил ичра мангу қолмоқ, демакдир. Кошки эди бу ерда муқим бўлган барча матоҳларни ўзим билан олиб кета билсам. Аммо борми бунинг чораси? Магар овоз ўзини бинога келтирган забон ва дудоқларни бирга ола кета биларми? Асло, унинг қисмати — лаблардан учган ҳамон манзили томон ёлғизликда парвоз қилиш. Сарлочин ҳам таваллуд топган уясини қолдириб, қуёш томон ёлғиз парвозга маҳкум эмасми, ахир?

Ва мана, адирдан тобора қуйи энаркан, у яна қайта денгиз томон назар ташлади ва ёбонга оҳиста кириб келаётган кемани кўрди, кема сатҳида эса юртининг денгизчилари саф тортганди. Шунда қалбидан сарафрозлар улар томон учди:

— Ай, кўҳна момомнинг болалари, тўлқинларни жиловлашда ҳеч кас сизга бас келолмас. Сизларни тушларимда неча бор бу ёбонда кўрдим. Мана энди сизлар чиндан-да бу ерда экансиз, мен ҳамон тубсиз уйқу исканжасида қолаётган кабидирман. Бу дам мен сафарга шайман, елканларим кўтарилган, йўлдош шамолларга маҳталман, холос. Фақат изн беринг, бу сукунат ҳавосидан сўнгги бор сипқорай, ортимда қолаётганларга сўнгги бор меҳримни инъом этай. Сўнгра албат сафларингизга бириккайман. Эй муаззам баҳр, дарё ва ҳам жилғаларга ҳурлик ва сокинлик ато этгучи бедор она, сен ҳам изн бер. Мана бу жилға бир муюлишни босиб ўтмасидан ҳузурингда ҳозир бўлгайман, адоқсиз бағрингга бир томчи бўлиб қўшилгайман, она.

Йўлида давом қиларкан, ҳув олисларда далалари ва токзорларини ташлаб, шаҳар дарвозаси томон ошиқаётган эркак ва аёлларни кўрди. Улар далалардан далаларга садо бериб, унинг исмини такрорлашар ва орзиқиб кутилган кема келиб етгани ҳақида бири бировига хабар етказишар эди. Ва шунда боз ўзига-ўзи сўзланди:

— Айрилиқ ҳозирлаган бу кун қалбларимиз туташган кунга менгзарми? Қуёшим ботаётган бу маҳал, билъакс, бизга сабоҳ бўлиб қайтарми? Омочини даласида қолдириб, мен томон шошаётганга ва ё янги ҳосилдан шароб ҳозирлашини бас қилиб, у ҳам ўзим томон ошиқаётганга инъом этарим борми? Қалбим менинг мевалари залворидан эгилган оғочга менгзана оларми ва қалбимда унмиш ҳосилни бу касларга тортиқ эта оларманми? Уларга соғинган, илинган истакларим-чи, фаввора янглиғ ҳар томон сочиларми ва фавворадан улар косаларини тўлдира биларманми? Соҳиби қудрат илкида янграган чолғуманми, ва ё Унинг нафаси борлиғимни зийнатламоғи учун яралган найманми, кимман ўзи, айт? Мен — сукутлар излаб йўлга чиққан бир дарвеш, аммо бу сукутларда қай ёмбилар яширин, токи уларни беҳадик улаша олсам мен? Магар бу кун менинг таваллудим — қай бир далалар бағрига ва унут бўлмиш қай бир мавсумларга сочдим мен уруғларимни? Вақти-соати етсаки, чироғимни бошим узра кўтарганим ҳамон, пиликларни ўт олдира билмасман. Зим-зиё зимистонда сассиз-садосиз қоларканман, тилагим — бу тун соҳиби чироғимни мойга тўлдирсин ва ўзи олов улашсин.

Буларнинг барини сўзлар шамойилига ўраб айтган эса-да, юрагининг тубида яна айтилмаганлари қолиб кетди. Илло, қаъридаги теран сирларини аён қилиш ҳар кас учун чандон оғир юмушдир. Мана, у шаҳар ичра кириб бораркан, одамлар унинг қаршисига пешвоз чиқишди, кўзлар эса тез орада етиб келажак айрилиқ изтиробидан намланган. Шаҳар кексалари оломондан ажралиб, унга юзландилар:

— Сенга йўл бўлсин, бу ерлардан кетгил, бироқ бизни ташлаб кетма. Зимистон ҳаётимизни ёритган чошгоҳ қуёши эдинг сен, ва сенинг навқиронлигинг бизни орзулар ҳақида хаёл қилишга ўргатмиш. Сен ўзимиз каби бизларнинг биримиздирсан, сен бу ерларда меҳмон эмас — жондан суюкли дилбандимизсан. Изтироб чекма, сафаринг муборак бўлсин, кўзимиз тоабад сенинг чеҳрангга муштоқ ва гирён бунда қолармиз.

Сўнгра коҳинлар-да унга юзланди:

— Бу денгиз тўлқинлари ҳаргиз ўртамизга айрилиқ солмасин ва сен биз ила ўткарганинг йиллар тоабад хотирага айлансин. Сен қалбларда юксак севинчларни уйғотдинг, ва сенинг соянгдан юзларимиз тоабад чароғон бўлди. Суюклилар ичра беназир эдинг, аммо ишқимизни ошкор қила билмадик. Мана энди, кетар чоғинг муҳаббатларимиз сен томон талпинур. Аслида ҳам шундай эмасми — айрилиқ дамлари етиб келмас экан, муҳаббат ўзининг қадрин ўлчай билмас.

Тумонат тўпланган оломон ичра бошқалар-да унга илтижо билан боқишарди. Аммо у ҳеч нарса демади, фақат бошини қуйи солди, шунда яқинроқда бўлганлар унинг кўзларидан дув-дув ёшлар оқаётганига шоҳид бўлдилар. Ҳаял ўтмай эса оломон билан бирга Эҳром томон, бош майдон сари кетиб борарди.

Эҳромдан бир аёл майдон томон чиқиб келди. Башоратгўй Алмитра эди исми. Аёл унга айрича меҳр билан боқди, илло, бу шаҳарда пайдо бўлган илк кунида уни илк бор учратган ҳам ва ўша дамдаёқ унга шаксиз инониб, меҳр қўйган ҳам шу аёл эди.

— Тангримнинг набийси, — дея сўзланди Алмитра, — олиймақом аъмоллар истаги сени ўз кеманг томон муттасил етакламиш. Ва у ёбонга келиб етди ва сен бизни тарк этгайсан.
Хаёлларинг ва истакларинг ўлкаси сени чорламакдадир, бас, шундай экан, муҳаббатимиз оёқларингга кишан солмагай, истак ва эҳтиёжларимиз-да йўлингга тўғаноқ бўлмагай. Аммо ўтинч шуки, кетар экансан, сўнгги бор биз-ла сўзлаш ва ўзинг излаб топмиш ҳақиқатларга бизларни-да ошно эт, инкишофларингни токи биз фарзандларга инъом этайлик, улар-да ўз фарзандларига, шу тақлид чексизликка қадар, токи бизга ошкор этмиш ҳақиқатларинг мангу қолсин. Танҳолик ичра сен кунлармизни кузатмишсан ва бедорлигингда-да тушларимизнинг қувонч ва изтиробларига шерик бўлмишсан. Магар шундай экан, энди бизга бизнинг ўзимизни ошкор эт ва таваллудимиз ила заволимиз оралиғидаги барчасидан сўзла.

Ва у Орфалес аҳлига юзланди:

— Сизга сўзлайдиганим борми, билмам. Ҳаммаси бўлиб ўтган, содир бўлаётир ва сўнгра давом этажак. Ахир буларнинг барчаси сизларнинг қалбингизда муттасил яшамакдадир.

1. МУҲАББАТ ҲАҚИДА

— Модомики бу экан, — деди Алмитра, — Муҳаббат ҳақида сўйла бизга, биродар.

У бошини кўтариб, қаршисидаги оломонга назар солди, одамлар унга сомеъ бўлди. Ва баланд овозда сўзлади:

— Қачонки сизни муҳаббат чорласа — ортидан ошиқинг, гарчи унинг сўқмоқлари машаққатларга тўлуғдир. Қачонки муҳаббат қанотлари сизни оғушига олса — инкор этманг, гарчи қанотлар ичида яширин ханжар сизга заҳмат етказмоғи бор. Қачонки муҳаббат сиз билан суҳбат қурса — унга инонинг, гарчи унинг саси қаҳратон шаббодаси боғларни барбод қилгани каби орзуларингизни кунпаякун этмоғи тайин.

Илло, муҳаббат бошингизга тож кийдиргуси ва ҳам сизни чормих этгуси. Ким айтибдики, муҳаббат сизнинг камолингиз ҳаққи яратилмиш? У шунингдек, сизнинг оғочингиз шамойили ҳаққи шохларингизни ҳам бутаб тургусидир. Илло, муҳаббат нафақат қалбингиз дарахтининг қуёшга туташ юксак шоҳларини силаб-сийпашни истар, ва балки заминга чирмашган илдизларингиз қадар эниб, борлиғингизни ҳам ҳалокат қадар титратгусидир.

Жўхори япроқлари жўхорини қучгани каби, муҳаббат ҳам сизни жипс оғушига олгай. Жўхорини янчгани каби, у сизни либосларингиздан халос этиб, зарбаларга дучор қилгай. Тозаланиб, покланган жўхори доналари каби, у сизни тегирмон тошида янчиб, оппоқ унга менгзагай. Унни хамир этиб қориган каби, у сиздан нонлиққа хамир ҳозирлагай ва шу тариқа муқаддас оловда жизғанак этиб, сизни Тангрининг самовий зиёфатига илоҳий нон янглиғ тортиқ айлагай.

Қалбингиз синоатларини англамоғингиз ва айни англамоқ ила Тириклик қалбига бирикмоғингиз ҳаққи муҳаббат сизни шуларга дучор этгай. Ҳамонки юракда ҳадикка эрк бериб, муҳаббатдан фақат сукунат ва фароғат истамак бўларсиз, вақтида бу шаштдан чекиниб, либосингиз эгнингизга илинг ва муҳаббат тегирмонига асло яқинлашманг. Бунда сиз ўлимтик кунлар бағрига қайтмоғингиз афзал ва унда сиз бошқа барча каби хандон куласиз, аммо масрурликдан эмас, унда сиз бошқа барча каби йиғлай оласиз, аммо зинҳор қаърингиздаги изтиробдан эмас.

Муҳаббат ўзидан ўзга нарсани инъом этмагай ва ўзидан ўзга нарсани қабул этмагай. Шундан муҳаббат ўзга ҳеч нарсани тасарруф этмагай ва унинг ўзини-да тасарруф этиб бўлмагай. Илло, муҳаббат учун бир муҳаббатнинг ўзи кифоя қилгай.

Муҳаббат сизга ташриф буюрса, демангки «Тангри қалбимдадир», билъакс — «Мен Тангрим қалбидадирман». Ва сиз муҳаббатни оқимга сола билурман дея ўйламанг, илло, магар сизни муносиб билар, унинг ўзи сизни йўлларга солгай.

Муҳаббатнинг танҳо биргина истаги бордир — ўзини рўёбга чиқармоқ. Шу сабаб, магар қалбингизда ишқ унса, муҳаббатингиз хос тунлар куйини чалаётган югурик жилға мисол эриб битсин. Фавқулодда меҳр азобини тотсин. Ишқни туб-тубига қадар англаб, бунинг жароҳатларини-да билсин ва севиб-севилиб адо бўлмоқ йўлида бағридан қонлар оқсин ва буларнинг барини шодон қабул этсин. Сабоҳда парвозга шай юрак-ла уйғониб, муҳаббатнинг яна бир куни учун шукроналар айтсин. Чошгоҳ маҳал ҳордиғида эса ишқнинг ҳайратларидан хаёллар сурсин. Оқшомда гўша сари шодон қайтаркан, юрагида тиловат, лабларида шукрона қўшиғи ила уйқу бағрига сингсин. Муҳаббатнинг истаклари мана будир.

2. НИКОҲ ҲАҚИДА

— Магарки шундайдир, — деди яна Алмитра, — Никоҳ ҳақида сўйла бизга, устод.

У яна сўз айтмакка юзланди:

— Сизлар бирга таваллуд топмишсиз ва ҳаргиз бирингиз бировингиздан айри тушмассиз. Қазонинг биллур чойшаби кунларингиз узра соябон бўлганда-да, сиз бирга қолурсиз. Шундай, Тангрининг сокин хотираси ичра-да сиз мангу бирга қолурсиз. Аммо шуки, бирга экансиз, орангизда ҳартугул мисқол қадар бўшлиқ зоҳир бўлсин. Илло, само эпкинлари сизлар аро эмин-эркин рақсларга тушсин.

Бир-бировингизни севинг, аммо муҳаббатдан кишанлар барпо этманг. Никоҳингиз беором бир денгиз бўлсин, қалбларингиз соҳиллари аро мудом чайқалиб турган. Жомларингизни тириклик суйи ила мудом тўлдирингиз, аммо ҳушёр бўлингки, бировингиз жоми сувсизликдан қақраб қолмасин. Бир-бировингиз ила ризқни баҳам кўрингиз, аммо ҳушёр бўлингки, бошқангиз ризқи кемтик бўлиб қолмасин. Бирга алёрлар айтинг, рақсларда чаппарлар уринг ва шодлик жомидан сипқорингки, аммо бошқа бировингиз ёлғизликда аҳёнлар танҳо қолишига изн беринг, илло, сознинг торлари ҳам айро ҳолда ҳамоҳанг куй барпо эта олгай.

Қалбларингизни бир-бировингизга инъом этинг, аммо қулф остида сақламоқ учун эмас. Илло, ёлғиз Ҳаётгина қалбларингизни ўз илкида сақлай билгувcи. Ҳамиша бирга бўлинг, аммо зинҳор чирмашиб кетманг, илло, эҳром устунлари-да бир-биридан айри саф тортмишдир — эман ила чинор ҳам бири бошқасининг кўланкасида ўсмаслигини кўрмадингизми?

3. ФАРЗАНДЛАР ҲАҚИДА

Бунда энди жужуғини бағрига босган аёл сўзланди:

— Бизга Фарзандлар ҳақида сўйлармисан?

Ва у жавобга ҳозирланди:

— Сизларнинг фарзандингиз — сизники эмасдир. Улар ўзини-ўзи камол топдириш ила масрур Ҳаётнинг ўғил ва қизларидир. Улар сизлар орқали таваллуд бўлмишлар, аммо зинҳор сизнинг қаърингиздан эмас. Ва гарчи улар сизга тааллуқлидир, аммо зинҳор сиз уларга соҳиб эмассиз.

Сиз фарзандларга муҳаббатингизни инъом этарсиз, аммо ўй-хаёлларингизни эмас. Шуки, уларнинг ўз ўй-хаёллари бордир. Сиз уларнинг вужудларига бошпана берарсиз, аммо зинҳор руҳларига эмас, илло, уларнинг руҳи Эртанинг қасрида истиқоматдадир ва айни қасрга хаёлларингизда-да йўл топиш сиз учун душвордир. Сиз уларга ўхшашга интилгайсиз, аммо зинҳор уларни ўзингизга ўхшатманг. Илло, ҳаёт фақат олдинга илдамлагай ва Кечмишни кутмагай. Сиз бир камонсиз, ўзингиз фарзанд атамиш тирик ўқларни олдинга йўллагувчи.

Мангулик аро милтиллаган нишонни мўлжал олган Камондор Ўз қудрати ила ипларингизни тортгай, токи Унинг ўқлари шитоб ила олисликлар сари уча билсин. Камондор илкида эгиларсиз, буни шодон қабул айланг, илло, У нишон сари йўналтирилган ўқларнигина эмас, гарчи ўрнида қолса-да, камонини ҳам ардоқлагай.

4. ЭҲСОН ҲАҚИДА

Бу гал давлатманд юзланди:

— Бизга Эҳсон нелигин англат.

Ал Мустафо жавоб қилди:

— Эҳсон қилар экансиз, тасарруфингизда бўлган мулкнинг атиги бир мисқолини берурсиз. Қачонки ўзингиздан, ўзлигингиздан улуш тортиқ қилдингиз замон — сиз чиндан эҳсон қилгайсиз. Бисотингизда бўлган буюмларни тобакай эҳтиётлаб қўриқлайсиз, улар сизга эрта албат асқотарми? Зиёратга отланган муҳожир ортидан кетмиш итнинг бепоён саҳро қумларига кемик яшириши ривоятини унутдингизми? Зорликдан қўрқувнинг ўзи — зорлик эмасми? Ташналик эҳтимолидан даҳшат туяр экансиз, гарчи қудуғингиз сувга лиммо-лим бўлса-да, шунинг ўзи эмасми яйдоқ ташналик?

Кимдир биров тасарруфида беҳисоб моли бўла туриб, бунинг атиги мисқолини эҳсон қилар экан, бошқалар ҳам буни билишини истайди; уларнинг бу истагида аҳлоқ мисқолини топа олармисиз? Шундайлар борки, ўзи оч-наҳор бўла туриб, сўнгги бурда нонини бошқалар ила баҳам кўришни истайди. Ана улар ҳаётнинг саҳоватига қалби ила инонгай ва уларнинг бисоти ҳаргиз бўш қолмагай. Кимдир биров қалбда қувонч ила тортиқ этгай ва ана шу масрурлик улар учун ажр ва мукофотдир. Айримлар бор, қалбида бир изтироб ила эҳсон қилгай ва бу азоб уларга қабрга қадар йўлдош бўлгай. Ниҳоят, яна бир тоифа аҳли шунчаки ва беғараз эҳсон этади ва бундан улар қувонч ҳам, ажр ҳам кутмагайлар. Уларнинг бу аъмоли атиргул ўз бўйини ҳеч бир таъмасиз табиатга тортиқ қилгани янглиғ табиийдир. Ана улар Тангрининг суюкли бандалари, ана улар Ўзининг даргоҳида мудом ардоқлидир ва шу сабаб-да Яратганнинг баракоти бу заминга муттасил ёғилгай.

Сўралганда берган яхши, аммо мискин қўллар сен томон узалмасидан, барчасини сўзсиз англаган ҳолда эҳсон қилмоқ яна-да аълодир. Чин қалбдан эҳсон қилгувчи учун эҳсонга лойиқни излашнинг ўзи эҳсон қилишдан кўра чандон кўпроқ қувонч ҳадя қилгай. Тортиқ этиб бўлмас матоҳ борми, деб сўрар бўлсангиз, билингки, бисотингиздаги барча нарса қачондир мисқолига қадар сарф қилингай, тортиқ этилгай. Бу экан, ўзингиз ўз қўлингиз ила эҳсон қилинг ва асло эртани кутманг. Илло, эҳсон қилиш фурсати сизники бўлсин, зинҳор қиёматга қолмасин.

Сиз яна дейсизки, «Мен эҳсон қилган бўлардим, аммо муносибни қайдан излай?». Билмайсизми, мевали боғингиз дарахтлари бундай демагай, яйловларда сочилган жонлиқларингиз-да буни айтмагай. Улар тириклик ҳаққи ўзидан улуш тортиқ қилгай, илло, бермаслик — улар учун завол, демак. Бас, шундай экан, кун ва тунлари ўлчаб берилган биродарингиз бошқа нарсаларни лоақал сиздан ҳам олишга муносибдир. Илло, тириклик баҳридан ташналигин қондиришга лойиқ кўрилган кимса сизнинг булоқдан-да жомини тўлатишга муносибдир.

Аммо ҳаргиз унутманг, узатилган садақани олишдан кўра зиёд мушкул юмуш йўқдир. Жасорату матонат, қатъият ва меҳру шафқат — қалбан эҳсон берувчи фазилатлари бўлгани каби, булар олувчининг ҳам содиқ йўлдоши. Мен ким бўлибманки, биргина эҳсон туфайли одамлар қаршимда юзтубан бўлсалар ва ожиз ҳолатини чорасиз ошкор қилсалар? Эҳсонга чоғланар экансиз, фикр қилингки, ўзингиз аслида эҳсон беришга лойиқмисиз, Инъом Улашувчининг вакили бўлишга муносибдирмисиз? Эҳсон олган сизлар эса, зотан барчангиз олаётирсиз, раҳматнинг ўлчами ҳақида ўйламангиз, илло, бу билан ўзингизга ҳам, эҳсон берувчига ҳам маломат келтиргайсиз. Билъакс, берувчининг эҳсони қалбингиз даричаларини яна кенгроқ очсин. Унутмангки, қарздорлик ҳиссини туяр экансиз, бу билан сиз берувчининг саҳоватига соя солгайсиз. Билингки, бундан оғир юк йўқдир, илло, кимса сизга туҳфа раво кўрар экан, унинг илки ила саҳоватпеша замин ва Тангрининг ўзи эҳсон қилаётир.

5. ТАОМЛАНМАК ҲАҚИДА

Кекса карвонсарой соҳиби унга яқинлашмиш:

— Бизга Таомланмак ҳақида ўгитларингни сўйла, аё дўст.

Ва у жавоб қилмиш:

— Бир наботот янглиғ замин бўйларидан нафас, қуёш нурларидан эса қувват олиб, умргузаронлик қилсангиз аъло эди. Аммо модомики, сиз қорин тўйдирмоқ учун бошқалар жонини олишга мажбур экансиз, бу муқаддас бир маросимга айлансин. Инсонда зоҳир олий софлик ва бокиралик учун қурбонликка келтирилмиш бегуноҳ жонзотлар ҳаққи дастурхонингиз ҳаргиз нопокликка чулғанмагай.

Қачонки, бир жонлиқни жонидан мосуво қилар экансиз, унга муножот қилинг: «Сени бугун ҳалок этган қудрат мени ҳам бир кун завол топдиргай ва мен сендан бугун таомланаётганим каби мени-да бир кун тасарруф этгайлар. Илло, сени менинг илкимга тутқазмиш қисмат мени-да бошқа бир қудрат дастига топширгай. Сен ва мен томирларимизда оқаётган қон-ла фақат беҳишт дарахтини суғоргаймиз, инон». Қачонки, мевалардан тотинар экансиз, унга-да муножот қилинг: «Фаромуш бўлмаки, сенинг зурёд-уруғларинг менинг танамда яшагай, эртанги кунинг чечаклари эса қалбимни гулларга буркагай. Тароватинг борлиғимни зийнатлагайки, фасллар оша бирга хушнудликда бўлгаймиз».

Ва қачонки, хазонрез кунлар токзорингиздан ҳосил йиғарсиз, яна сўзланинг: «Менинг ўзим-да бир токзордирман. Менинг ҳосилимни-да бир кун йиғиштиргайлар ва эзиб-янчиб шароб этгайлар, ва алалхусус, мени мангулик кўзасига жойлаб яширгайлар». Ва қаҳратон кунлар кўзаларни очганингиз ҳамон хонадонингиз шароб бўйларига тўйинса, шукроналик қўшиғини куйланг. Шукроналик қўшиғини куйлангки, бунда ўша хазонрез кунлар, ўша токзорлар ва ўша токзор ҳосилларидан хотиралар баралла барқ урсин.

6. МЕҲНАТ ҲАҚИДА

Бунда миришкор энди сўранди Ал Мустафодан:

— Меҳнатларимиз борасида не дерсан? Бизга шундан ҳам моҳиятлар баён этгайсан, эй матлуб.

Жавоб қилди:

— Меҳнат қилар экансиз, сиз ҳамиша замин ила, унинг қалби ила биргасиз. Аммо танбалликка мойил экансиз, мангулик томон муттасил ҳаракатда бўлган ҳаёт оқимидан четда қолишга маҳкумсиз.

Қачонки меҳнат қилар экансиз, қалби садоларидан гўзал мусиқа яратмиш найга менгзангайсиз. Айтинг, атрофда барча нарса ҳаёт қўшиғини ҳамоҳанг куйлаётган чоғ қай бирингиз сукутга чўмган безабон қамиш бўлишни истарсиз?

Сизга айтарларки, меҳнат — тавқи лаънат ва кулфатдан ўзга нарса эмас. Аммо мен дейманки, қўлингиз меҳнатда экан, замонлар остонасида бир дамлар юз очмиш орзуларни қадам-бақадам жорий эта борарсиз. Қўлингиз меҳнатда экан, ҳаётни сиз чиндан ардоқлайсиз, илло, ҳаётни меҳнат ила севмак — тириклик синоатларини англамак, демак.

Агар сиз азоб-уқубатларда таваллуд топмоқни — кулфат дерсиз ва меҳнатни эса — пешонангизга битилмиш тавқи лаънат атарсиз, сўзларим қулоғингизга қуйилсин — пешонангизга битилмишни фақат қаро терлар ила ювиб, сидира олгайсиз.

Сизга ҳаётни — зулмат дея таништирмишлар ва сиз ҳориб-чарчаган кўйи ўзингиздан аввал ҳориганлар сўзларини такрорламишсиз. Токи иштиёқ уйғонмас экан, тириклик чиндан зулматдир. Аммо, токи илм нури ила зийнатланмас экан, ҳар қандай иштиёқнинг кўзлари сўқирдир. Шу каби, токи меҳнат ҳамроҳ бўлмас, ҳар қайси илм бефойда. Ва токи муҳаббат йўқ экан, ҳар қандай меҳнат бесамардир. Қачонки кўнгилда муҳаббат ила меҳнат қиларсан, ўз-ўзингни топарсан, ўзга қардошларинг ва ниҳоят, Тангри ила бирикарсан.

Муҳаббат ила меҳнат қилмакнинг ўзи надир? Бу шуки, баайни кўнглинг соҳибаси учун аталган каби, қалбингдан сўтилмиш иплардан жамил мато тўқирсан. Бу шуки, баайни кўнглинг соҳибаси бунда истиқомат қилмоғи ҳаққи, меҳр ила қўрғон бино этарсан. Муҳаббат ила меҳнат қилмак яна шудирки, меҳр ила уруғ қадаб, хушнудликда ҳосил йиғиштиргайсан ва меҳрингдан қонмиш бу мевалардан кўнглинг соҳибаси шукроналикда тотингай. Яна будирки, ўзинг барпо қилмоқда бўлган барча нарсаларни қалбинг нафаси ила тўлдирарсан ва бунда шулар ила машғул экансан, билгинки, улуғ аждодлар ёнингда ҳар дам ҳамнафас ва улар юмушларингни ризолик ичра кузатмоқдадир.

Уйқу оғушидаги сўзларингизга кўп бора қулоқ тутдим. Сиз айтасизки, юрак шамойилини мармар юзасига бита олган сангтарош омоч судраган деҳқондан авлодир. Яна дейсизки, самодаги камалак сувратини матога нақшлаб, олқишларга сазовор бўлмиш мусаввир анави этикдўздан кўра ардоқлидир. Аммо сўзларим қулоғингизга қуйилсин — атрофда эсмакда бўлган шамол жажжи майсалар ила не қадар нафис суҳбат қурса, улуғ эманлар билан-да шу қадар мулойим сўзлашгай. Ва шамоллар садосини қалбидаги ишқи ила тотли қўшиққа менгзай олган кимсагина чиндан улуғдир.

Меҳнат — бу муҳаббатнинг сиз кўра олгай тимсолидир. Модомики, сиз ишқсиз ва билъакс, нафрат ила меҳнат қиларсиз, бундан кўра қалбида муҳаббат жўш урган ўзгалардан садақа тиламакни касб қилганингиз дуруст. Илло, лоқайдлик ила нон ёпарсиз, бу ноннинг таъми тахирдир ва асло ўзгаларни тўйдирмас. Илло, шароб тайёрламакда экансиз, меҳрингиз улушидан-да майга улашинг, билъакс эса — кўзалар май ўрнига сафро ила тўлгай. Ва магар фаришта янглиғ куйлай олсангиз-да, аммо бунда ишқ йўқ экан, кун ва тун саслари беҳудага бадном бўлгай.

7. ШОДЛИК ВА ҚАЙҒУ ҲАҚИДА

Ва бунда яна бир аёл сўради:

— Бизга Шодлик ва Қайғулардан ҳам сўйлагин энди, токи сўзларинг шодлик ва қайғуларимизни ҳар дам зийнатлагай.

Деди:

— Юзингда зоҳир шодлигинг аслида ниқоби юлинмиш кулфат ва қайғуингдир. Илло, кулгуларинг манбаи бўлган булоқ аслида, аксар ҳоллар кўзёшларинг ила лиммо-лим эди. Ўзгача бўлиши мумкинми, ахир? Сенга ёндош кулфатинг қаърингга не қадар сизиб кира билар экан, шодлик ҳам шу қадар эш ўрин эгаллай олур. Қўлингда тутган шароб косаси ҳам бир замонлар кулол ўтида тобланганини унутдингми? Ва ёхуд қалбингни масрур қилган бу чолғу, аслида ўймакор дастгоҳида кулфатларга дучор бўлмиш ўша оғоч экани аён эмасми?

Шодликларда масрур экансан, қалбинг қаърига қулоқ тутгайсан ва билгайсанки, қайғуларингга боис бўлгувчи — сенга қувончлар ҳам ато этгусидир. Ва қачонки нола тортиб, андуҳ чекарсан, бунда-да қалбингга назар сол — шаксиз англарсанки, кўзларингни қайноқ ёшлар ила намлатмиш андуҳ, аслида бир замонлар сенга адоқсиз шодлик тортиқ этмишди.

Орангизда кимингиздир айтарсиз: «Шодлик — қайғудан кўра юксакдир», бошқангиз эътироз қилгайсиз: «Асло, Қайғудир барчасидан улуғ». Аммо икки қулоғингизга қуйилсин: улар мудом қўл ушлашган икки опа-сингилдир ва улар асло бир-бирин тарк этмас. Улар кулбангизга ҳамиша бирга ташриф буюргайлар, ва билингизки, бири дастурхон узра сиз ила ҳамсуҳбат экан, бошқаси хос тўшагингизда оромдадир.

Умргузарон экансан, қайғу ва шодлик аро тарозу мили янглиғ муттасил чайқалгайсан. Қачонки қаърингда яйдоқ бўшлиқ ҳукмрон экан, мувозанатда сокин қолгайсан. Аммо билгинки, бул мувозанат алдоқчидир, илло, зеб-зийнатларини ўлчамак тадоригида Ёмбилар Соҳиби тарозуга қўл чўзгани ҳамон, сенинг шодлигинг ёхуд қайғу ва кулфатинг зиёда бўлгай ва балки нисбати қуйи тушиб, тамом аригай.

8. КУЛБАЛАР ҲАҚИДА

Энди оломон ичра бир сангтарош чиқиб келди:

— Бу тириклик ичра эканмиз, Кулбаларда паноҳ топгаймиз. Энди шулардан англат бизга, эй қадрдон.

Ал Мустафо жавобга ҳозирланди:

— Шаҳар деворлари паноҳи ичра уй барпо қилар экансиз, ўйингизга эрк берингки, аслида яйдоқ табиат қўйнида кулба қурмоқдадирсиз. Не қадар ёлғиз ва олис уфқларда адашган бўлмасин, қаърингизда яширин мусофир айнан бу кулбани кўргай. Илло, сиз уй барпо қилар экансиз, ўзингизни муттасил унга бахшида этиб боргайсиз, шу боис кулбангиз сизнинг давомингиз, қаърингиздан ташқари томон йўл олмиш бир тадрижингиздир. Уйлар қуёш тафтида улғайиб, тунлар сукунатида ором олгай. Ва улар-да сиз каби шаксиз туш кўргайлар, тушларида балки сиз каби рангин хаёл сургайлар. Хаёл сураркан, эркига кишан солмиш бу шаҳарни тарк этиб, ҳув анави оғочзор ва ё адирларда қўним топишни истамасларми?

Сиз ўзингизга бошпана билиб, иншо қилаётган уйларингиз барчасини кафтимда жам қила олсам эдим, уларни шашқол доналари янглиғ ўрмону далаларга улоқтиргум эди. Шунда бу водийлар кўчаларингиз бўлгувси, майса унган сўқмоқлар эса хос йўлларингизга менгзангай эди ва сизлар токзорлар аро йўл босиб, бир-бировингизга ташриф буюргайсизлар, либосларингизда эса замин ифорлари ҳар дамлар барқ ургай эди. Аммо биларманки, бунинг фурсати ҳали етмади. Қўрқувга банди аждодлар сизларни бу деворлар аро жипс қолдирмиш. Азалий бу қўрқув ҳамон ариб битган эмасдир ва токи у атрофда кезинар экан, кулбангиз ҳурликка чулғанмиш дала ва токзорларингиздан айри қолажак.

Эй, аҳли Орфалес, сўйланг менга, кулбаларда неларингиз бордир? Қалбига қулф солинмиш эшиклар ортида неларни яширгайсиз? Қудратингиздан афсоналар сўзлагувчи сукунат ва сокин майллар ҳукмронликда муқимдирми унда? Айри тафаккурлар аро ришта боғлагувчи, жилвакор самовий буржлар янглиғ зийнатланган кўҳна хотиралар-чи, булар ҳам муқаррарми унда? Тош ва оғочлардан бино этилмиш азалий матоҳлардан йўл олиб, қалбларни муқаддас чўққилар томон элтгувчи малоҳатдан нишона топарсизми кулбаларингизда? Ва ёки уйларингиз бадастир роҳатларга чўмиб улгурдими ва сиз-да бу келгинди баттол ҳукмига таслиммисиз энди? Ушбу маккора аввал меҳмон каби ташриф буюргач, ҳаял ўтмай бутун борлиғингизни истило қилмагини билмадингизми?

Афсунгар мисол, у сизнинг барча майл ва истакларингизни ўз измига зимдан бўйсундиргай. Гарчанд сизни алқаб-сийпалаб, ҳушингизни олган чоғ илки мулойимдир, аммо қалби унинг мангу қадар тошдан яралмиш. Сизни гарчи авраб-аллаларкан, айни дамда аммо эҳтиросларингизни беомон таҳқирлар қилгай ва туйғуларингизни-да қоқ сомонга чирмаб, бир четга йиғиштириб қўйгай. Шинамликда масрур турмуш шу тариқа барча эҳтирос ва иштиёқларингизни тамом ҳалок этгай.

Аммо, эй сиз, уйқуларида ҳам ҳаловат билмас уфқ фарзандлари, мудом бўш келмагайсиз ва дабдаба кишанлари ила ўзингизни жиловлашга ҳаргиз қўймагайсиз. Билинг, сиз барпо этажак кулбалар бир жойда муқим қолишга маҳкум лангар эмас, билъакс, шамоллар шиддатига ошиқ парқу елканлар каби бўлажак. Уйларингиз лаҳта қонлар сизган жароҳатларни яширгувчи сержило чойшаб эмас, билъакс, нигоҳларни кулфатлардан асрагувчи халоскор қабоқлар каби бўлажак. Ва сиз эшиклар аро ичкари қадам босарсиз, парвоз учун шайланган қанотларни йиғиштирмагайсиз. Эшик рахларига тегиб, жароҳат етишидан ташвиш чекиб, бошларингизни қуйи солмагайсиз. Омонат деворлар нураб тушишидан ҳайиқмагайсиз ва қалбингиз инъикоси янглиғ бағри бепоён бу ошёнларда эмин-эркин нафас олгайсиз. Ахир тирикликда ҳаётлар учун марҳумлар бино қилмиш сағаналарда яшамассиз.

Бироқ ҳар не бўлганда ҳам, кулбангиз не қадар гўзал ва кўркам бўлмасин, пинҳон тутилган сирларингиз ва андуҳларингизни алалоқибат яшира олмагай. Шу сабаб илло, сизнинг қаърингизда яширин ва ҳар қайси сарҳадларни яксон этишга қодир тилсим самовий қўрғонда мангу қолажак, дарбозалари субҳи содиқ шафақларидан нақш олган, ойналари бўлса — оқшомнинг сокин қўшиқларига эш самовий қўрғонда мангу қолажак.

9. ЛИБОСЛАР ҲАҚИДА

Тўқувчи ҳунарманднинг ҳам Ал Мустафодан сўрари бор эди:

— Эгнимизга илган Либосларимиз ҳақида неларни сўзларсан, устод?

Деди:

— Турфа хил либосларингиз ҳусн-малоҳатингизни тамом яширгай, аммо улар қаърингизда ҳоким ноқисликларингиз беркита билмагай. Гарчанд либослар ичра хос синоатларингиз сақламоқ истарсиз, аммо оқибат бунда ўзингизга бир кишан топгайсиз. Ўйланг ахир, офтоб ва тонгги саболар бу либосларсиз вужудингиз узра масрур яллалар қурмасми? Ахир тириклик тафти офтоб нурларида зоҳир, шошқин эпкинлар эса ҳаётнинг сизни эркалагувчи қўллари эмасми ва сиз шукроналар ила уларни хуш қарши олмагаймисиз?

Бирингиз айтарсиз: «Эгнимиздаги либос шимолий эпкинлар ипларидан тўқилмиш». Бунда шимол эпкинлари сизга шаксиз дастёр бўлмиш, аммо билингки, тўқув дастгоҳининг асил исми — уят ва ибодир, сизнинг шинамлик истагига мойил эрка табиатингиз эса бу матога тола бўлмиш. Юмушини адо этгач эса, бу шамоллар ўзи макон тутган ўрмон ичра сизни масхара қилишини сезмадингизми? Сўзларим қулоғингизга қуйилсин, камтаринлик нопок нигоҳлардан асрагувчи қалқонингиздир. Нопоклар тамом битар экан, бу фазилат сиз учун кишан ва ё сохта рўёга айланмасми? Яна фаромуш қилмангки, замин ҳар дам яланг оёқлар тафтини туйишни истагай, шамоллар эса ёйилган сочларингизни тўзғитиб, шодон чаппар уришни орзулагай.

10. САВДО ВА СОТИҚ ҲАҚИДА

Бу гал энди тужжор юзланди:

— Бизга Савдо ва Сотиқ ҳақида ўгитларингни англат.

Айтди:

— Бу замин сиз учун мудом неъматларини тортиқ қилар. Ва бу тортиқ этилмишларни оқилллик ила истифода этарсиз, зориқиш ҳаргиз сизга бегона бўлгай. Илло, неъматларни тадбир ила айирбошларсиз, шаксиз давлат ва фароғат топгайсиз. Аммо билингки, бу юмуш қалбдан қилинмас ва икки тараф рози-ризолиги ила зийнатланмас экан, бирингиз баднафсликка, бошқангиз эса хору зорликка юз тутгайсиз.

Бирингиз беҳаловат денгиз бағридан ризқ тутиб, бошқангиз эса далада омоч тортасиз ва ё токзорлардан ҳосил йиғиб насиба топарсиз. Шаҳарга қайтиб, гавжум бозорларда ўз маҳсулотини ёйган тўқувчи ва ё кулол ҳунармандга, хушбўй гиёҳларини таклиф этаётган яна бировга дуч келасиз. Шунда сиз албат Замин қалбини кўмакка чорланг, токи у тарозу ва ҳисобдан адашмакни сиздан бегона қилсин, ҳар нарса қадрини адолат ила ўлчамакдан сабоқ берсин. Бозорда экансиз, юпун молини ўтказиш пайида бўлган қаллоблардан узоқда бўлинг. Уларга айтингки, «Чинакам неъмат истарсан, дала меҳнатимда мен-ла йўлдош бўл ва ё бошқа биродарларим ила денгиз томон отлан, зотан, бизлардан саҳоватини аямагани каби, замин ва ё беҳаловат баҳр сендан ҳам неъматларини дариғ тутмагай».

Агарки бозорда бахши ва раққос ёхуд машшоқларни учратарсиз, уларнинг неъматларини-да харид қилинг. Илло, улар ҳам сиз каби ҳосил йиғгувчилардир, гарчи келтирмишлари хаёл ва рўёлар бағрида парвариш қилингандир, аммо улар қалбингиз учун бир озуқадир.

Юмушларингиз охирлатиб, бозордан оёқ узарсиз, ҳеч бир кимса қуруқ қўл ила қайтмаслигига амин бўлинг, ҳар кас кўнглини олинг. Илло, бозорга келган ҳар кишининг истаги қонмас ва энг заифнинг ҳам ризқи берилмас экан, сизларга ўгит берган Замин қалби зинҳор ҳаловат топмагай.

11. ЖИНОЯТ ВА ЖАЗО ҲАҚИДА

Шаҳар қозиси ҳам бунда сас бермишди:

— Тирикликда яшармиз, барчамиз ноқисдирмиз. Шу боис Жиноят ва унга лойиқ Жазо ҳақида уқдиргин бизга.

Жавоб сўзланди:

— Шамоллар чирпирак қилмиш хазонлар ҳолини кўрмадингизми? Дайди шамол ҳукмидаги хазонлар мисол сизнинг руҳингиз-да саргардонлик йўлига тушар бўлса, қалбингиз мувозанати бузилгай, васвасалар сизни йўлдан оздиргай ва ўзгаларга зулм ўтказурсиз. Билингки, бошқаларга зулм қиларсиз, ўзингиз-да омон қолмагайсиз. Сиз содир этмиш қабоҳатга шаксиз жазолар муқаррар. Фақат сабр-тоқат ила ҳукмни кутмак энди сизнинг қисматингиздир, илло, бир кун фалак дарбозаси қаршисида пайдо бўлишингиз бор, илло, бундан фақат эзгу аъмол эгалари ичкари қадам қўя олишларига шоҳид бўлишингиз бор.

Қаърингизда қўним топмиш фитратнинг илоҳийлик маҳражи улуғдир. Ва у мангу мусаффо қолажак. У бир илиқ эпкиндир — парвозга рағбатлиларга кўмакдош. У бир қуёш кабидир — тафтли ва ҳам қадрдон. Зулмат чулғамиш бехосият йўллар ила унга асло етиб бўлмас. У қалбингиз юксак осмонларида мудом пинҳон. Аммо айни пайтда қаърингизда ўзга унсурлар ҳам яширин. Тарихнинг олис ибтидолари ваҳшат сўқмоқларида кезган, тафаккур нишоналари ҳали мудроқ нотавон аждодлар унсурлари-да сизда истиқоматдадир. Аммо мен сизда зоҳир Инсон билан сўзлашмак истайман, илло, ёлғиз угина жиноят не демак ва унга кўра жазо мустаҳиқ эканин англай билар.

Сўзларингизга кўп қулоқ тутдим — қабоҳат йўлига кирмиш биров ҳақида сўзларкансиз, баайни у сизлардан эмас, билъакс бегона ва ажнабий дея қабул қиласиз. Аммо сўзларим қулоғингизга қуйилсин — қайсидир тақводор ва ё табаррук авлиё ҳар бирингиз қалбингизда пинҳон бўлмиш улуғликдан-да юксакроқ бўлолмагани каби, жоҳил ва ожиз кимса-да ҳар бирингизда яширин қабоҳатдан ҳам қуйироқ ина билмас. Жаҳолат ва раҳмоният шу тариқа сизда мудом бирликда боқийдир.

Лоақал бир япроқ оғочининг рағбатисиз сарғара билмас. Орангиздаги бир баттолнинг ёвузлиги ҳам баайни шу каби — лоқайдлигингиз мевасидир. Илло, илоҳий моҳиятингиз томон айро эмас, билъакс издиҳомда йўлга чиқмишсиз. Издиҳомда экансиз, йўл ҳам ўзингиз, йўловчи ҳам ўзингиз. Адоқсиз узун бу йўлда қоқиниб қулар экансиз, билинг, бунинг ҳикмати бордир, илло, ортингизда келаётган бошқалар ҳолингизни кўриб, йўлдаги хатарни билсинлар. Аммо шуки, сиз ўзингиздан аввалгилар туфайли юзтубан қуламишсиз, илло, улар кучли ва чапдастдир, бироқ йўлдаги бу тошни олиб ташлашни эп билмабмиш.

Дилингизга ботар яна сўзларим бор. Ўлдирилмиш киши ўзининг бу заволи учун ажрдан қутулиб қололмагай, туналган қурбон ҳам туналганлик учун ҳукм этилгай, мўмин киши анави осийнинг қилмишларидан ўзини четга ола билмагай ва сохтакорнинг юмушлари-да ростгўйнинг мавқеига албат соя ташлагай. Баски, зулмкорнинг ўзи аксар ҳолда мазлум ғарибнинг қурбонидир. Демангки, ҳукм этилмиш кимса қилмишига муносиб жазо олмиш, билъакс, шўринг қургур бу маҳкум гуноҳлардан фориғ қолмиш бошқалар ҳаққи ҳукм залворини ортмоқлаб бормоқда. Билингки, ҳақни ноҳақдан, яхшини эса фосиқдан кескин ажратиб бўлмас, илло, қалбларни ёритгувчи офтоб қаршисида уларнинг ҳар иккиси баробар ва биргадир. Улар баайни бир-бировига чатишиб тўқилган оқ ва қора иплар кабидир ва замонки келиб ипларнинг бири узилар, матонинг бари кўздан кечирилгай, тўқув дастгоҳи-да назардан четда қолмагай.

Ва замоники, бевафо бир жувон аҳлоқини муҳокама этар бўлсангиз, бу аёл ҳожаси қалбини-да тарозуга солинг, токи муқаррар жазо ҳар кимга баробар тақсим бўлсин. Ва зинокор бетавфиқ учун жазо қамчисин ҳозирлар эсангиз, озор етмишнинг қаърига ҳам дурустроқ назар солинг. Ва покдомонлар номи ила ҳукмни бажо келтирмоқ бўларсиз, ёвузлик дарахтига болта солиш аввалида илдизларига ҳам бир қур қараб қўйинг. Ва қабоҳат илдизи эзгулик томирлари ила чамбарчас бирликда, баракот илдизлари эса талафот томирлари ила заминнинг сокин қалби паноҳида мангу пайванд эканига бунда шаксиз амин бўлгайсиз. Модомики шундай экан, адолат мезонини устивор билган сиз қозилар, вужуди пок, аммо қалби чиркинга қай тариқа ҳукм ҳозирлагайсиз? Бошқалар қалбида ҳалок этилганга қай бир жазоингиз бордир? Ва барча қилмишлари сохтакорлик ва зулм бўлса-да, аммо айни пайтда унинг ўзи фириб қурбонига дўниб, зулм мевасини тотганга қай бир жазони муносиб кўргайсиз?

Такбир этган тазарруси содир этмиш қилмишидан кўра чандон улуғ бўлганларни-чи, жазолай билармисиз? Зотан, одил маҳкаманинг истаги аслида ҳам шу эмасми, адашган
гумроҳнинг тавба ва тазарруси эмасми бу муҳокаманинг асл муддаоси? Бинобарин, айбсизга тазарруни раво кўрилмас, осий қалбидан эса тавбани қўпориб ташлай билмагайсиз.

Тазарру уйқуларни бадном этиб, тунлари беомон ташриф буюргай ва ҳар қилмишни сарҳисоб қилмакка ундагай. Адолат ила ҳукм этмакни истаётган сизлар эса қилмишнинг ҳар жиҳатига назар солмасдан, ҳақни англай била олурмисиз? Муқаррар ҳукм қаршисида титраётган мана бу инсон ҳар кас қаърида муқим жаҳолат ва зиё аро муаллақ қолмиш аросат бандаси эканини шундагина англай билурсиз. Илло, эҳром пойдеворини барпо этмиш тошларнинг катта ва кичиги-да аслида айний ва муштаракдир.

12. ҚОНУНЛАР ҲАҚИДА

Энди сўрар навбати келганини англаган фақиҳ бунда юзланди:

— Қонунларимиз ҳақида не дерсан, устод?

У жавоб қилди:

— Сизлар иштиёқ-ла адоқсиз қонунлар яратгайсиз ва мароқ-ла уларни ҳар гал бузарсиз. Бунда сиз соҳилда қумлардан қўрғон барпо қилиб, сўнгра буни шўх-шодон вайрон қилаётган жужуқларга ўхшарсиз. Қумлоқда мўрт иморатлар қурарсиз, денгиз ҳам соҳилини қумларга муттасил тўлдираверар. Бино қилганингиз вайрон қиларсиз, маҳобатли бу баҳр ҳам тўпори қалбингизни масхара қилишдан ҳоримагай.

Аммо ҳар кас соҳилда қўрғонлар қурмагай. Инсонлар борки, атрофда кечмоқда бўлган бу ҳаёт улар учун денгиз эмас ва яратилмиш қонунлар-да қумқўрғон эмас. Булар учун ҳаёт — баайни денгиз бағрини ёриб чиқмиш қоя, қонунлар эса қўлдаги чўқмордир ва у билан қоянинг шаклини ўз майлига кўра ўзгартирмак истайди. Рақсларни хуш кўрмас ногиронга қай таърифингиз бордир? Қозиғига тамом меҳр қўймиш бир така ўрмонлар ичра ҳур кезаётган оҳуларга кибр-ла боқиб, уларни уйи йўқ сатанглар, деб билса — не дерсиз? Кўҳна терисини ташламоққа мадори қолмаган кекса газанда бошқаларини беҳаёликда айбласа, не дейлик? Ва ниҳоят, барчадан аввал тўйга келиб, неъматлардан нафси қонгач, уйига равона бўлар чоғи бу ҳашамларга лаънат айтган ва зиёфатгўйларга эса қонунбузар тавқини босган одамга таърифимиз не бўлар?

Бу тоифа ҳақида айтарим будир — гарчи мудом офтоб остида бўлса-да, улар қуёшга тик қарай олмагай. Умргузарон экан, улар ҳар дам фақат сояларини кўргай ва уларни чин қонун ўрнида биларлар. Булар учун қуёш — кўланка яратишга мойил бир матоҳ. Аммо бу каслардан фарқли — муваққат бу замин юзасидаги ўткинчи бу сувратлар қуёшга пешвоз чиқмиш сизларга тўғаноқ бўла олурми? Беқарор бир варрак шамоллар ила дўст тутинмиш сизларга йўл кўрсата оларми? Кишанларни барбод этиб, ўзгаларни-да озод кўрмак муродингиз эса, инсонлар иншо этмиш ясоқлар сизни тўхтата билгайми? Ҳурлик қўшиғин куйлаганингиз чоғ атрофдаги тузоқларни доғда қолдира биларсиз, дилингизга ясоқлар ваҳм сола билмас. Вужудингиз ва қаърингизни чулғамиш либослардан ниҳоят соқит бўларсиз, ҳеч кас сизга маломат қилмагай, аммо шарти будирки, сиз қозонмиш ҳурлик зинҳор бошқалар эркига завол келтирмагай.

Ай Орфалес аҳли, сўзларим мудом ёдда тутгайсиз: ноғоралар садосини тиндириб, чолғу торларини-да узарсиз, аммо кўкдаги тўрғай ноласини зинҳор ўчира билмассиз.

13. ҲУРЛИК ҲАҚИДА

Бу дам суҳандон нотиқ юзланмиш:

— У ҳолда бизга энди Ҳурлик ҳақида сўзлармисан, дўсти фозил?

Демиш:

— Шаҳар дарбозалари қаршисида ва уйларингиз сукунатида эркингизга шукроналар қилганингизни кўп бора кўрдим. Ҳурликка шу тарзда ҳамдлар бажо келтирарсиз, қатл этилиши аён бўлса-да, мустабид оёғи остида ерпарчин бўлиб, ҳожасини мадҳ этаётган қулларга ўхшатдим сизни. Ҳар қадамда бу аҳволга дуч келдим, ва билдимки, сизга инъом этилмиш эркни бир кишан янглиғ кўтариб юргайсиз. Ҳолатингиздан юрагим тилка-пора бўлди, илло бу каби ҳурликни асло эътироф эта билмасман. Шу боис икки қулоғингизга қуйилсин, чиндан озод бўлиш истарсиз, бу истак сиз учун одатга айлансин ва ҳурлик ҳақида бўлар-бўлмас ваъзлар ўқишни бас қилгайсиз. Эҳтимол, шу ҳолатда сиз ҳурлик остонасига чиндан қадам қўярсиз.

Бир хил ва бетус кунларингиз тинимсиз ғуссаларга тўлсин, тунларингиз эса майл ва андуҳларингиздан ларзага келсин. Тадбири мушкул ташвиш ва қалбингизни ўртагувчи бу андуҳлар чангалидан халос бўлдингиз замон — сиз чиндан одми турмуш узра юксалгайсиз, гарчанд либослардан фориғсиз, аммо кишанлар ришталарини уздингиз ҳамон — сиз чиндан ҳур ва озод бўлгайсиз.

Ҳали турмушингиз ибтидосидаёқ атрофингизни ўзингиз чирмаб чиққан занжирларни парчаламассиз, тун ва кунларингиз узра юксала билмассиз. Ахир сиз эрк атаётган нарса, аслида ўша кишанларнинг барқароридир, офтобда чарақламиш халқалари эса ҳадемай кўзларингизни сўқир қилгувси.

Қаърингизда яширин моҳиятни парчалаб, чиндан ҳур бўлишни истамасмисиз? Парвозга қўймас адолатсиз қонунларни бекор қилишни истарсиз, аммо унутмангки, бу ясоқларни бир замонлар ўзингиз манглайингизга битмишсиз. Барча қонун дафтарларин оташларга ем қилсангиз-да, аммо пешонадагини сидира олмассиз, денгизнинг барча сувларини келтирсангиз-да, аммо манглайдагини юва олмассиз. Магарки зулмкор мустабидни тахтидан мосуво қилишни истарсиз, даставвал қаърингизга боқинг — бир замонлар қалбингизда ростланмиш тахтиравон барбод этилганми? Зотан, қалбларида ҳали истибдод ҳукмрон, ғурури ичра эса ҳамон истиҳола яширин бўлганлар — золимлар остида мудом қолажаклар. Ва агарки, ташвиш ва андуҳларни барбод қилмак истарсиз, билингки, буларни ҳам бир замонлар ўзингиз зиммага юкламишсиз. Ва яна қўрқинчларингизни пароканда қилишни истарсиз, унутманг, қўрқув уяси сиз ҳадиксираган бировнинг қўлида эмас — ўз қалбингизда собитдир.

Ҳаққи рост, қаърингиз ва қалбингизда муқим барчаси муттасил чамбарчасликда ҳаракатда бўлгай. Ўзингиз чин дилдан истаган ва ё қалбингизга ғулу солган нарсалар, манфур ва ё муқаддас туйғулар, сиз интилган ва ё мудом нари қочган ҳолатларнинг бари — чиндан ўзаро чамбарчас бирликда мавжуддир. Булар бари баайни ёруғ доғлар ва кўланкалар мисол ҳар дам жуфтликда ҳаракатланур. Қачонки кўланкалар бири ёруғлик ила бирлашгач, тарқалиб битса, ундан қолмиш элас хотира равшанроқ бошқа нур кўланкасига менгзангай. Кишанлардан халос бўлмиш сизнинг ҳурлигингиз-да, шу янглиғ, улуғроқ бошқа ҳурлик оёқларида чатишган занжирга менгзангай.

14. АҚЛ ВА ЭҲТИРОС ҲАҚИДА

Башоратгўй Алмитра унга яна пешвоз чиқди:

— Ақл ва Эҳтиросларимиз ҳақида айтар фурсатинг ҳам келмиш.

Жавоб қилди:

— Сизнинг қалбингиз — муттасил муҳораба майдонидир ва унда ақл-идрокингиз майл-эҳтиросларингиз ила муттасил курашдадир. Агарки қалбингизга таклиф этсангиз эди,
қаърингизда ҳукмрон бу ихтилоф ва бу курашни муштарак оҳанглар куйига менгзагум эди. Аммо ўзингиз муроса ридосини киймассиз, мендан яна не кутгайсиз?

Қалбингиз кемаси ақл ва эҳтиросларингиз ила бошқарилгай. Елканлар ва ё идора чамбараги носоз экан, тўлқинлар ҳукмида бемаслак дайдишга ва ё денгиз бағрида бемажол қотишга маҳкумсиз. Илло, ёлғиз ақл-идрок ҳокимлиги — меъёридан ошмиш қудрат, тизгинсиз эҳтирос эса — куйдириб кул қилувчи оташ демак. Шу боис ақлингиз эҳтирос юксаклиги қадар парвоз қилсин, токи эҳтирос ила зийнатланмиш идрок кўнгиллар куйини чала билсин. Шу боис ақлингиз эҳтиросларни оқилона йўлга сола билсин, токи кунлар кечса-да, баайни оловларда тобланган қақнус мисол бу туйғулар ҳар гал қайта оёққа қалқсин.

Истарамки, сиз мушоҳада ва майлларингизни дастурхон атрофида йиғилмиш ардоқли меҳмонлар, деб билинг. Ҳар бирига муносиб мулозимат кўрсатинг, ахир биларсиз, мулозимат фарқли бўлар экан, иккисининг ҳам меҳр-муҳаббатини бой берарсиз.

Адирлар қўйнида ва адл дарахтлар соясида дала-даштлар сукунатига маҳлиё экансиз, қалбингиз бу сокинликни мудом тараннум этсин ва десин: «Тангри идрок ичра оромдадир». Атрофда бўрон қўзғолиб, дарахтларни асов шамоллар ларзага солса ва чақинлар самонинг улуғлигин тараннум этса, қалбингиз-да масрурликда такрор ҳайқирсин: «Тангри эҳтирос-ла фаолиятга келмиш». Илоҳий бирликнинг илло бир карра нафаси ва ё Парвардигор дарахтзоридан лоақал бир япроқдирсиз, сиз-да идрокда ором олинг ва ҳар гал эҳтирос-ла фаолиятга келинг.

15. УҚУБАТЛАР ҲАҚИДА

Бир аёл бунда савол сўрамиш:

— Азоб ва Уқубатларимиз-чи, уларга таърифларинг қай йўсинда бўлар, эй азиз?

Деди:

— Буюмлар моҳиятидан сизни пана қилмиш қобиқ чатнагач, сизга азоб ва оғриқ келур. Меванинг мағзи алвон юрак мисол офтоб қаршисида ҳозир бўлмоғи учун метин данаги ёрилмоғи лозим, сиз-да азобларни шу каби англамоғингиз вожиб. Атрофда кечмоқда бўлган ҳаётнинг ҳар лаҳзасида ҳозир бўлмиш мўъжизалардан муттасил ҳайратланишда давом қилсангиз эди, азобларингиз сизга оғриқ эмас, илло масрурлик ҳадя этгуси эди. Қалбингиз фасллари алмашинувига бемашаққат кўниккан, қайғуларингиз қаҳратонларини эса итоат-ла қарши олгай эдингиз. Ахир, сиз дала-даштларингиз узра муттасил кечаётган мавсумларни зинҳор инкор этмагайсиз.

Уқубатларнинг аксарини сиз ўзингиз танламишсиз. Азобларингиз тахир таъмли малҳамдир ва у билан табиб қаърингизни даволагай. Шу боис табибга қулоқ осинг ва узатилмиш малҳамни итоат-ла истифода этинг. Унутманг, бу табиб ҳам юксакроқда Пинҳоннинг амри ила муолажа қилгай, лабингизни куйдирган коса ҳам Кулол заҳматидан бино бўлмиш ва Унинг Ўзи-да соҳир ёшлари ила тупроқни намламиш ва сиз учун лой қоримишдир.

16. ЎЗЛИКНИ АНГЛАШ ҲАҚИДА

Энди бир эр киши олдинга чиқди:

— Биз Ўзни қандай Англай билурмиз? Шундан сўзла бу гал.

Шундай жавоб қилди Ал Мустафо:

— Қалбларингиз кун ва тунлар синоатларидан бохабардир, аммо мудом сукут сақлагайлар. Қулоқларингиз юрак билганин тингламоққа ҳар дам муштоқ. Ва қаърингиз тубларида сиз ҳамиша огоҳ бўлмиш ҳақиқатларни энди сўзлар шамойилида тинглагайсиз. Ва энди сиз хаёлдаги орзуларингиз яланғоч вужудини бармоқ ила пайпаслай билурсиз.

Аслида ҳам шундай бўлмоғи лозим. Вақтики келиб, қалбингиз тилсимлари кўз очмоғи ва масрурлик куйига ҳамоҳанг денгиз сари талпинмоғи тайин. Фурсатики келиб, қаърингизда пинҳон ёмбилар алал-оқибат қаршингизда намоён бўлмоғи бор. Аммо шарти шудирки, мукашшаф бу дафиналарни тарозу ила ўлчамоққа ошиқмагайсиз, англамоқлик қаърини анжом ила ўлчамоқни хаёлдан соқит қилгайсиз. Илло, бу қаърларда қўним топмиш ва илоҳий зиёлар ила зийнатланмиш фитратингиз сарҳад билмас, адоғи йўқ бир баҳрдир.

Ва бунда демангки, «Мен Ҳақни топдим», билъакс, айтинг — «Мен Ҳақнинг заррасини топдим». Яна зинҳор сўзламангки, «Қалб йўлга тушмиш сўқмоқни кўрдим», билъакс, айтинг — «Менинг сўқмоғимдан бораётган қалбни учратдим». Илло, қалб танҳо бир йўлни танламас ва ёлғиз қамиш янглиғ бир жойда тек ўсмас. Илло, қалб бир нилуфаргул кабидир, япроқлари бирин-сирин очилгач, саноғидан адаштиргай нилуфаргул кабидир.

17. ТАЪЛИМОТ ҲАҚИДА

Бунда бир мураббий мурожаатга юзланди:

— Бизга Таълимотдан ҳикоялар баён этгин, эй устод.

Деди:

— Бир замонлар сизда маърифат нишоналари кўз очмиш. Маърифатнинг шу илк сабоҳларида муқим бўлмишидан ўзгани сизга кимса кўрсата олмас. Даврада дарс ўтмиш мураббий толибларга ўз заковатини инъом эта билмагай, аммо фақат эътиқод ва муҳаббатга қобилликни тортиқ қилгай. Фозил мураббий сизни донишлик кулбасига киритмагай, аммо ўз заковатингиз остонасига йўл кўрсатгай. Мунажжим борлиқни не тарзда англамоқни ифода этиши мумкин, аммо у ўз идрокини сизга жо қила билмагай. Атрофда оқмоқда бўлган оҳанглар ҳақида машшоқ куйлаши мумкин, аммо бу оҳангларни илғай билишингиз учун лойиқ эшитма сизга ҳадя эта билмас. Рақамлар илмидан воқиф кимса вазн ва ўлчовлар оламидан ҳикоя сўзлар, аммо у сизни бу оламга олиб кира билмас. Зотан, бир кимсанинг фаҳм иқтидори ўзгаларни ҳам ҳукмига ола билмас, бу фақат бир кимса сарҳади ила чекланмиш ва бунда шаксиз якун топар. Илло, ҳар бирингиз Тангри қаршисида танҳо ҳозир бўлганингиз каби, Уни ва Заминни-да англаб етишда ёлғиз қолмоғингиз вожиб қилинди.

18. ДЎСТЛИК ҲАҚИДА

Мўйлари сабза урмиш ўспирин издиҳом ўртасидан Ал Мустафога пешвоз юрди:

— Дўстликдан сабоқларингга ҳам қалбларимиз маҳтал, бунинг нелигин англатармисан?

Ва у жавоб қилди:

— Дўстликдан сизга сўзлар сўзларим кўпдир. Аслида дўст надир? У шудирки, муҳаббат уруғларини авайлаб қадаганингиз ҳамон ниҳолларни меҳр ила парваришлагайсиз ва вақтики келиб, масрурлик ичра бўлиқ ҳосил йиғгайсиз. Дўстлик эҳтиёжларингизни қондиргай чорбоғ далангиздир. Ва яна у сизнинг баракотга тўлуғ дастурхонингизки, очлик ва ташналикдан силлангиз қуриган ҳамон, меҳрдан ҳозирланмиш таомлардан тотингайсиз ва унинг бағрида сукунатда ором олгайсиз.

Дўстингиз сизга пинҳон ўй-хаёлларин ошкор этса, уни ҳар дам масрур қарши олинг. Сукутга чўмган чоғлари эса қалбингиз унинг дилига пайванд бўлсин ва бу дил тебранишларига шаксиз қулоқ тутсин, илло, силтамалар ичра сизга илинмиш элас муждалардан-да ҳар дам огоҳ бўлгайсиз. Икки орада дўстлик барқарор экан, адоғи йўқ ўй ва хаёллар, чегара билмас ҳоҳиш ва умидлар кўз очар ҳамда буларнинг бари масрурлик ила ўзаро баҳам кўрилгай. Аммо вақтики келиб, йўлларингиз айро тушар бўлса, изтиробларга ботманг, илло дўстликда қадрланмиш жавҳар фироқда яна равшанроқ кўрингай. Ахир сайёҳ ичикиб талпинмиш чўққилар ҳам олислардан дурустроқ кўринмагайми?

Дўст бўлсинки, ўзаро ҳамоҳанглик куйи ичра руҳингиз масрур камол топсин. Илло унутмангки, қаърларда яширин ва танҳо дўстга аталмиш тилсимларни мукашшаф этмак — дўстлик муродларининг улуғидир. Магарки, икки орада бундан ўзга ғараз бор эмиш, чин дўстлик ва ё муҳаббат бу эмас, ва билъакс, оқар дарёга кўр-кўрона тўр солмоқ демак. Ахир дарёга таваккал тўр солгач, қурбақалар илинса-да, овидан масрур шўрлик балиқчи воқеасини унутдингизми?

Мен сизга айтарман, қалбингизда неки яширин — барчаси дўстингизга бўлсин. У сизнинг сабоҳларингиздан бохабар экан, нега шомларингизни ундан сир тутарсиз? Ҳали яшашга фурсатингиз бор ва сўнгги сафарга чорлов етиб келмаган экан, ҳар дам дўст ила суҳбатга ошиқинг. Илло, дўст биргина қалб бўшлиғингиз тўлдирмагай, у сизнинг майл ва эҳтиёжларингизни-да англагай. Шакаргуфтор суҳбатларингиз кулгу ва қувончларингиз ила ҳар дам зийнатлансин. Илло, қалблар шу кичик ҳолатлар ичра ҳам камолга йўл излагай.

19. СЎЗЛАР СЎЗЛАМАК ҲАҚИДА

Бунда бир фозил энди сўзламиш:

— Бизга Сўзлар ва Суҳбатлардан айтгин, устоди дониш.

Деди:

— Неча замонки ўзингиз истиқоматда бўлган ўй-хаёлларингиз оламини тарк этарсиз, тилга киргайсиз ва сўзлай бошларсиз. Қалбингиз танҳолиги ичра ортиқ қола билмаганингиз ҳамон товушлар жилвасига ўралмиш сўзлар лабларингиздан учиб чиққай. Аммо бу сўзлар аксари ҳали чалажон, тирикликда ҳали собит тура олмасдир. Илло, сўзлар либосида намоён фикр кенг ҳаволарда парвоз этишга муштоқ қушга ўхшар, аммо билингки, сўзлардан тикланмиш қафас ичра қанот ёя билса-да, аммо асло парвоз эта олмасдир.

Орангизда шундайлар борки, вақти келиб, ўзининг танҳолигида ёлғиз қолиш ваҳшатидан талвасага тушгай ва сўзамол суҳбатдош излашга тушгай. Сукутга чўмган танҳолик ичра қолмишнинг қаъридан синоатлар ечилгач, улар ўзини-да тарк этишни истагай. Яна бировлар борки, машваратлар чоғи беихтиёр айрим ҳақиқатларни баён қилгайлар, аммо ўзлари-да буни англамаслар. Яна бирларнинг қалби ичра ҳақиқат жавҳари мудом яширин, аммо улар буни индамаслар, сўзларни беҳуда исроф этмаслар. Илло, айни шу тоифа қалбида руҳ бир уйғун ва мутаносиб сукунат оромида истиқомат қилгай.

Адоқсиз йўллар ва ё гавжум бозорлар ичра дўстни учратарсан, қаърдаги руҳ забонингни тебратсин, қалблар пайванд туташсин ва лаблардан учмиш масъуд сўзлар қалбдаги ниятлар ила ҳамоҳанг бўлсин. Илло, чин дўстга нени сўзларсан, барчаси қалбига қуйилгай ва замонлар кечса-да, беназир дафина янглиғ мангу асраб-авайланур.

20. ВАҚТ ҲАҚИДА

Бу гал энди мунажжим савол қотмишди:

— Вақт надир, замон не демак, устод?

Ал Мустафо айтмиш:

— Сиз ҳадсиз ва ҳудудсиз вақтни ҳар дам ўлчамга солишни, унинг сарҳадларини ўз билганча иҳоталашни истайсиз. Ўзингизни замонлар нафасига созлаган кўйи ҳатто руҳингизни-да соат ва мавсумлар ўлчамига солишни истайсиз. Вақтни баайни бир дарёга менгзаб, соҳилида замонлар оқимини роҳат-ла кузатмак ҳоҳлайсиз. Аммо ҳаёт замонлар оқимига асло тобеъ эмаслигин фитратингиз ҳар дам англагай, ва тўкис билгайки, кечмиш аслида бугуннинг хотираси, эрта эса — бугуннинг бағрида ўйланган орзу демак.

Мангулик куйин чалиб, атрофда кечмакда бўлган ҳаётни кузатгич фитрат макон ва замонлар кўз очмиш ўша илк сония сарҳадларида ҳамон яшамакдадир. Унинг севги қудрати чегара билмаслигини англармисиз? Сарҳадсиз бу муҳаббат танҳо унинг бағрига жодир, ва у бир қалбдан бошқасига кўчиб ўтмас, бир касдан бошқаси томон ҳаракат қилмас. Худди шу каби вақт ҳам бўлинмас ва адоқсиздир. Аммо, бас, вақтни мавсумлар ила ўлчашга маҳкумсиз, унда сиз белгиламиш ҳар мавсум бошқаларини ҳам бағрига олсин, фасллар кечар экан, ҳар мавсум бир вақтнинг ўзида бошқаларини ҳам тақозо этсин, назарда тутсин. Токи, бу кун ўтмиш кунни хотиралар ичра бағрига олсин, эртани эса эҳтирос-ла мудом орзуласин.

21. ЭЗГУЛИК ВА ЁВУЗЛИК ҲАҚИДА

Шаҳар оқсоқоллари ҳам бунда жамул-жам эди. Ана шуларнинг бири мурожаат қилди:

— Эзгулик ва Ёвузлик ҳақида кўп хаёлларга ботармиз. Сен бунинг не эканин англатгаймисан, қадрдон?

Ва у жавоб қилди:

— Эзгулик сизда ҳар дам барқарор. Бу фазилатингиз ҳақида адоқсиз сўзлай оларман, аммо зинҳор ёвузлик ҳақида эмас. Ахир ёвузлик аслида — йўқсиллик ва ташналик исканжасида уқубатларга дучор бўлмиш эзгулик эканин наҳот билмассиз? Зотан, азоблар забтида қолмиш эзгулик ҳатто зимистон хилватларидан ўзига неъмат ва озуқа излагай, ташналик силласин қуритса — кўлмак сувлар билан-да чанқоғини қондирмоқ истагай.

Ўзингиз билан муштарак экансиз, сиз ҳар дам яхши фазилатларга соҳибсиз. Ўзаро тафовутлар ичрасиз, аммо ёвузликка ҳали бегонасиз. Аҳиллик йўқолмиш хонадон ҳам ҳали ёвузлар макони эмас, билъакс ҳамжиҳатлик тарк этмиш кулбадир, холос. Бошқарувсиз кема ҳам хатарли қоялар аро маслаксиз сузар, аммо ғарқ бўлишдан омон қолмоғи ҳам бор.

Ўзгаларга ненидир беистак эҳсон этарсиз ва эвазига ненидир миннат қиларсиз, шунда ҳам сиз ёвуз эмассиз. Зотан, бирор нарсага эга чиқмоқчи бўларсиз, замин кўксига чирмашиб, тириклик сути сипқораётган оғоч илдизларига ўхшарсиз. Илло, дарахт меваси ҳам «мудом ўзини ўзгаларга улашгувчи мен каби бўл» дея илдизга таъна қилмас. Илло, мудом инъомлар қозонмоқ илдизнинг аъмолидир, ўзини муттасил ўзгаларга улашмоқ ҳам меванинг қисмати.

Сиз — эзгулик соҳибидирсиз ва забунликни тарк этиб, тилга кирарсиз, туйғуларингиз ҳам уйғонар ва сўзламиш сўзларингизда аксланажакдир. Қаърдаги ҳилқатингиз мудроқ ҳолида тилингиз алмойи-жалмойи сўзлар айтар бўлса-да, сиз асло ёвузликка эш эмасдирсиз. Ахир тушуниксиз ғўлдирашлар ҳам заиф забонга қувват бахш этгай. Мақсад сари шаҳдам борар экансиз, бешак эзгулик либосини елкага илмишсиз. Қоқиниб-суртиниб йўлларда давом этсангиз-да, ёвузлик сиздан ҳамон бегона. Зотан, ногирон ҳам муттасил олдинга илдамлагай.

Аммо, иттифоқо чинакам оқсоқни учратарсиз, машаққат-ла илдамлаётган бу ногиронга сохта мулозамат асло кўрсатмагайсиз. Хайрли амаллар эзгу қалбингизни муттасил камолга етказар, аммо яхшилик қилмай мудом сукутда бўлсангиз-да, ҳеч кас сизни ёвуз атамагай. Бу ҳолда дуру-жавоҳир умрингизни бенаф совургайсиз ва муродга мудом кечиккайсиз, холос. Тезкор оҳулар ландовур тошбақага учқурликдан сабоқ бера олмасликлари чиндан таассуфлидир.

Фитратингизни муттасил камол топдириш истаги эзгу ниятларингизга далолат. Аммо бу истак ҳар касда турфадир. Бировнинг истаги денгиз томон йўл солган ҳайбатли оқимга ўхшар, этаклари ювилмиш адир синоатлари ва ўрмонлар қўшиғи бу оқимга қўшилиб оққайдир. Яна бошқалар бордир, истакларида адашар ва денгиз томон йўлини йўқотган ирмоқдан андоза олгайдир. Неки бўлса бўлсин, аммо шиддати улуғингиз сокин оқишга мойил ўзгага асло дашном бермангиз, илло, эзгулик эгаси эгни очиқ мискиндан «Авратингни не учун яширмассан?» дея сўрамас, ва ёхуд «Кулбангни не сабаб бой бермишсан?» дея бошпанаси йўқ бечора дилини хун қилмас.

22. ИБОДАТ ҲАҚИДА

Башоратгўй Алмитра Ал Мустафога яна юзланмиш:

— Бизга энди Ибодатларимиз ҳақида ўгитларинг баён этгил, эй Беназир.

Шуларни жавобан айтмиш:

— Сиз кулфатлар туфайли андуҳларга чўмган маҳалингиз ибодатга чоғланурсиз. Не бўларки, масрур ва фаровон кунларингизда ҳам саждани бир дам ёд этсангиз?

Билурмисиз, асли фалакда паноҳ топмиш, юксак эҳромларда истиқомат қилмиш қалбингиз ибодатлар чоғи дуоларингизда акслангай. Қаърингизни забт этмиш зимистонни бу самовий кенгликларга сиздириб, енгил тортар экансиз, қалбингиз чароғон ёлқинларини-да не учун тўкиб солмайсиз? Қалбингиз ибодатга чорлаган замон мудом ўксиниб йиғлагайсиз, ўксик титроқларингиз оқибат масрур кулгуга менгзангуни қадар у сизни мудом саждага йўлласин. Дуога қўл очарсиз, самоларга меърож қилгайсиз ва бу юксакликда худди сиз каби ибодатда бўлмиш ўзга биродарларингиз ила дийдор кўришгайсиз. Модомики шу экан, парвозингиз хуш келсин ва самоларда яширин бу кошона фақат ҳайрат ва дийдор қувончларига мезбон бўлсин. Илло, икки қулоғингизга қуйилсин, бу эҳром ичра илтижолар инобат қилинмас, фақат таъма ила сўрарсиз — берилмас, ва ёхуд бунда ҳолингиз абгор намоён этарсиз — сизни ҳеч кас оёққа қайта қалқитмас. Эҳромга ташрифдан мурод яна ўзгаларга ризқ тилаб юкунмоқдир, аммо дуоларингиз ҳаргиз қабул бўлмас. Аммо билингки, дилда пок ният-ла шаффоф бу эҳром сари қадам қўярсиз — барчасига шугина каффорадир.

Мен сизга дуолардан сабоқ бера олмасман. Тангри сизни эмас, билъакс Унинг Ўзи дилингизга солмиш сўзларни тинглагай. Денгиз, ўрмонзор ва қирли тоғларингиз бағридан юксакка ўрлагувчи дуоларни-да сизга ўргатмакдан ожизман. Ахир сиз-ку ўзингиз шу табиат жужуқлари, илло, бу муқаддас дуоларни ўзингиз қалбингиздан топгайсиз. Тун сукунати аро қулоқ тутинг ва сиз уларнинг сокин дуоларини шаксиз тинглагайсиз: Қирли тоғлар, дароз дарахтлару долғали денгиз-да бу дам Тангрига шу янглиғ юкунгай: «Ҳар дам парвозга шай қалбимизни яратмиш Парвардигор, биз мудом Сенинг ироданг ҳукмидадирмиз. Бизнинг майлларимиз Сенинг майлларингдан андоза олмиш. Сенинг истагинг-ла кундузга менгзангувчи тунларимиз — барчаси Сенингдир. Биз Сендан лоақал заррани-да юкуниб тилай олмагаймиз, илло, эҳтиёжларимиз барчаси таваллудидан аввал Сенга аёндир. Майл ва эҳтиёжларимиз барини Ўзинг хаёлдан яратмишсан ва Ўзингдан улушлар инъом этарсан, ҳожатларимиз зарраси қадар барчасин Ўзинг тўкис қаноат топдиргайсан».

23. ҲУЗУР ВА ФАРОҒАТ ҲАҚИДА

Орфалесга йилда бир дафъа ташриф буюргувчи бир зоҳид шу кунларда бу ерда эди. Фурсати етгач, у даврадан ажралиб, Беназир қаршисида ҳозир бўлди:

— Бизга Ҳузур ва Фароғатлар бобида айтаринг борми, эй, кўҳна момомнинг фарзанди?

Ал Мустафо гарчи йилда бир кўрса-да, қадрдонига айланмиш зоҳидга бир дам тикилиб, сўзлади:

— Фароғат аслида ҳурлик қўшиғидир, аммо у ҳали эркнинг ўзи эмас. Фароғат истакларингиз гулшанидир, аммо у ҳали ҳосил ваъда қилолмас. Ҳузурларингиз сизни самолар қаърига чорлагай, аммо адоқсиз бу юксакликларни ақлингиз ҳали бовар этмагай. Улар измида парвозга шайлангайсиз, аммо беҳудуд маконлар шамойили сизга ҳали ноаён. Аммо билингки, магар бу ҳурлик қўшиғин қалбдан куйлар биларсиз — сиздан масрур бўлгайман, аммо бу куй қалбингизни илло барбод этмасин.

Орангизда мўйлаби сабза урган ўсмирларни кўп учратдим, улар ҳар дам ҳар жойда ҳузур излагайлар. Бироқ улар мудом танбеҳларга дучор. Буларни ўз ихтиёрига қўйингиз, уларнинг-да фароғатларда ҳаққи бор. Улар шаксиз ҳузурларин топгайлар, аммо билмасларки, фароғатнинг нафари еттидир, улар етти опа-сингил ва ойдан-да гўзал ҳар бири сиз хаёл қилган ҳузурлардан кўра чандон улуғдир. Ахир, илдиз ковлаб, хазинага дуч келмиш одам воқеасини эшитмадингизми?

Орангизда ўз ҳузурларини таассуф ила эслагувчи кексаларни ҳам кўрдим, ўзлари бир замонлар татиб кўрмиш фароғатни сархушлик чоғи дучор бўлган хатолари дея биларлар. Аммо таассуф — бир телбаликдир ва асло ўтмиш учун ўзни жазолаш усули бўлолмас. Яхши эдики, кечмиш фароғатларини шукроналик ила ёд олсалар, ахир бўлиқ ҳосилни ҳам шукуҳ ила эслагайлар-ку. Аммо таассуфдан таскин топарлар, бас, таскин — уларга бўлсин.

Даврангизда яна бировлар борки, ҳузур излашни энди ўзига эп кўрмас, хотиралар ила кифояланмоқ учун эса ҳали кекса эмаслар. Изламоқ тугул хотирлашга ҳам ўзида журъат топмас бу тоифа ҳузур ва фароғатлардан мудом нари бўлишни истар, баайни қаърдаги қалбини шу билан озорлардан авайламоқ бўлар. Шу янглиғ таркидунёликда ҳам улар ҳузур топгайлар. Аммо титроқ қўллари ила шу тарз илдиз изларкан, ўзлари ҳар дам нари қочмиш хазинага дучор бўлмасларми? Аммо айтингчи, қаърдаги руҳга асло озор етказиб бўларми? Магар сайроқи булбул тун сукунатига озор етказарми ва ёхуд ожиз ёнарқурт юлдузлар шуъласига соя сола биларми? Кулбангизда ёнмиш олов ва мўридан кўкка ўрламиш тутун шамолларга малол келарми? Ёинки руҳ сокин бир ҳовуз каби ва уни чўп ила лойқалата биларман, дермисиз?

Фароғатдан воз кечсангиз-да, унга иштиёқни қаърингиз бисотларига яширгайсиз. Аммо ким билгай, бугун бой берилмиш — сизни эртанги кун сўқмоқларида кутаётир, эҳтимол. Ахир ҳатто вужудингиз-да ўз фазилат ва табиий истакларини англагай ва сиз уни эҳтиёжларидан зинҳор чалғита олмассиз. Билингки, вужудингиз қалб дастида тутмиш бир соз ва ундан хуш оҳанглар яратмак ва ё ғалат товушлар чиқармак — сизгадир ҳавола.

Эҳтимол, «Фароғатнинг яхши ва ё ёмонини қай тарзда фарқлай билармиз?» дея сўрарсиз энди. Модомики бу экан, дала-дашт ва боғларингиз томон йўл солинг ва асаларининг заҳматини кўринг. Гуллардан бетиним бол йиғиш унинг учун бир фароғатдир, асаларига беғараз бол зарралари инъом этаётган чечак-да ҳузур ичра роҳат топар. Илло, чечакни асалари ҳаёт чашмаси билгай, гуллар наздида асалари эса муҳаббатнинг матлуб элчиси, демак. Фароғат инъом этмак ва эвазига ҳузур тасарруф қилмак — ҳар икки ҳилқат учун бир зарурат ва шаксиз муттасил роҳатдир. Эй Орфалес аҳли, фароғатлар бағрига сингар экансиз, ўзаро муштоқ бу икки ҳилқат каби бўлингиз, илло, бунда кўп нарсалар топгайсиз.

24. ГЎЗАЛЛИК ҲАҚИДА

Бу гал шоир олдинга илдам чиқди:

— Бас, бизга Гўзаллик ва Малоҳат ҳақида сўзлагайсан энди.

Ал Мустафо жавобга ҳозирланди:

— Агар унинг ўзи сизга йўлчи юлдуз бўлмас, гўзалликни қайдан топиб, уни қандай таний биларсиз? Лабларингиздан учган ҳар сўзга малоҳат ато этмиш унинг ўзи бўлгач, гўзаллик ҳақида яна қандай таърифлар бита олгайсиз?

Дили хаста шўрпешона дейдики, «Мен гўзалликни кўрдим, у кўнглида раҳм-шафқат гуллаган ва ўз малоҳатидан ибо қилиб, оҳиста одимлаётган ёш бир она эди». Вале эҳтирос бандаси айтгай: «Асло, мен кўрмиш гўзаллик ваҳмкор ва ҳайбатли бир довул каби эди. У еру осмонни мудом ларзаларга солгай». Ғурбатлардан ҳориб-толмиш бошқа биров бу дам таърифидан оҳиста сўз очгай: «Гўзаллик — сокин бир шивирга ўхшар. У руҳимиз ила ҳар дам оҳиста суҳбат қургай. Унинг саси баайни кўланка қаршисида титраган ожиз шуъла мисол ва сукутга чўмганимиз ҳамон у йўқлик маконига йўл солар». Жонсарак яна кимдир ўз билганидан қолмас: «Унинг ҳайқириғи мудом ларзага солгайдир. Биз уни баланд тоғ чўққилари аро тингладик. Самовий тулпорлар дупури, кўз илғамас қанотлар шовуллаши ва арслон наъраси бу ҳайқириқларга мудом йўлдош эди».

Тунги қоровуллар эса гўзалликни «сабоҳларда машриқдан бош кўтарганида» кўрганига шоҳидлик бергай. Чошгоҳ жазирамасида тер тўкаётган миришкор ва ёхуд йўлларни овлаш ила машғул сайёҳлар уни «Замин узра бош эгиб, шом ётоғи томон бораётган» ҳолида кўрганини маълум қиларлар.

Қор остида қолмиш шимол аҳли умидларини яширмагайки, илло, «Гўзаллик кўклам ила ташриф буюргай ва баҳорга сингил тутиниб, яшил адирларда чодир тикар ва икков қўл
ушлашиб, чаппарлар ургай». Ёз чилласи забтига кирган маҳаллар коҳинлар ҳам ундан хабар етказгай ва дегайларки, «Сочларига қиров инмиш бу ҳилқатни ҳар дам кузги япроқлар ила рақсга тушаётганида кўрдик». Гўзаллик малоҳатини сиз шу каби турфа таърифларсиз. Буларнинг бари аслида ҳосил бўлмаган ҳожатларингизга мансубдир. Гўзаллик эса эҳтиёж ва ё майлларни асло тақозо этмагай, у — бир масрурлик қўшиғи, самолар томон интилмиш бир сурур. Гўзаллик — ташналикдан қақрамиш лаблар ва ё эҳсонга чўзилмиш қўллар эмас, у — оташ чулғаган юрак ва мудом ҳайратлар завқини куйлаётган қалб. Гўзаллик сиз кўникмиш чеҳра ва ё сиз тинглай олмиш оддий қўшиқ эмас, у — гарчи кўзларингиз юмуқдир, аммо мудом қаршингизда ҳозир бир жамол ва қулоқларингизга қулф урсангиз-да, аммо қалбингизни ҳар дам мангу оҳангларга чулғагувчи соҳир бир ўландир. Гўзаллик оғочлар ичра сақланмиш шарбат ва ёхуд ёвуз панжалар ила зийнатланмиш қанот эмас, у — мангу гулларга бурканмиш боғистон ва парвозларда мудом ҳаволанмиш илоҳий издиҳомдир.

Ай, Орфалес аҳли, сўзларим қулоғингизга қуйилсин, гўзаллик — бу Ҳаётдир, чеҳрасидан чойшаби олинмиш Тирикликнинг ўзидир. Чойшаби олинганда Унинг малоҳати нақадар беназир эканини билмадингизми? Аммо айни дамда сиз ўзингиз-да Ҳаёт ва Унинг илоҳий чойшабидирсиз. Гўзаллик — кўзгуда ўзига маҳлиё мангулик демак. Аммо айни дамда сиз ўзингиз бу мангулик ва сиз ўзингиз — маҳлиё кўзгусидирсиз.

25. ЭЪТИҚОД ҲАҚИДА

Ва кекса роҳиб энди бунда яқинлашди:

— Эътиқод ва Динимиз ҳақида сўзла бизга, эй, Тангримнинг қошида азизим!

Деди:

— Бугун сизга наҳот бундан ўзга нарсалар ҳақида сўзладим? Ахир дин ва эътиқод барча юмушларингиз ва бу юмушларнинг ўзингизда аксланмиш тимсоли эмасми? Ва сиз машғул аъмолларнинг барчаси қалбингизга сурур ва ҳайрат бўлиб қуйилмагайми? Ахир эътиқодингизни амалларингиздан ёхуд машғулотингизни инончларингиздан айира билармисиз?

Аслида яхлит вақтни қаршингизга дастурхон этиб ёйгач, «Мана бу лаҳм бўлаги — Тангримга бўлсин, буниси ўзимгадир, яна бири — қалбим учун, қолганини вужудимга атадим» дея парчалай олармисиз? Ҳозирча ихтиёрингизда бўлмиш соат ва дақиқалар — тилсим кенгликлари аро сизни айнан ўзингиз томон элтгувчи учқур қанотлар эмасми? Бошқаларга намойиш қилиш учунгина аҳлоқини эгнига илмиш банда бу либосини уйида қолдириб, яланғоч юргани дуруст. Атворини сохта одобга банди қилишга чоғланмиш одам сайроқи бир қушни қафасга солган бўлмасми? Зотанки, тиканли панжаралар аро ҳурлик қўшиғи ҳаргиз янграмагай. Ибодатни исталган дам очиб-ёпиш мумкин бир дарича, деб билмиш киши ҳали ўз қалби кулбасига ҳам қадам қўймабди, даричалари кечмиш сабоҳларидан келмиш тонглари қадар ястанган кулбасига ҳам қадам қўймабди.

Аслида мана шу кундалик турмуш сизнинг борар эҳром ва сажда қилар эътиқодингиздир. Ҳар гал ичкари қадам қўярсиз, заҳмат анжомларингиз бирга бўлсин. Омоч ва сандон, босқон ва созингиз-да бирга бўлсин, эҳтиёж ва ё фароғатингиз ҳаққи неки яратибсиз — барчасини унутмагайсиз. Илло, ибодатда саждага бош қўярсиз, эришмиш зафарлардан юксакроқ бўла олмассиз, айни дамда ютқизиқлардан ҳам қуйи туша билмассиз. Барча биродарларингиз-да сизга ҳамдам бўлсин, илло, ибодат чоғи улар умидларидан кўра юқори кўтарила билмассиз, айни дамда улар ғуссаларидан ҳам қуйи туша олмассиз. Ва модомики, Тангрини танир экансиз, сўроқларингизга жавобдан ва хатоларингиз таҳриридан умидвор бўлманг.

Аммо, гарчанд бу эса-да, атрофга боққанингиз ҳамон, Тангри жужуқларингиз ила шодон ўйнамоқда эканин кўрарсиз. Самога назар ташлашингиз ҳамон, У булутлар ила сузмакда эканин кўрарсиз, яна У яшин бўлиб чақнагай ва ёмғирларга қўшилиб, замин бағрига қуйилгай. Яна зийракроқ боқинг ва шунда Тангри атиргуллар аро масрур эканин билиб, дарахтлар тоқида, япроқлар ила хушнуд базм қилаётганига шаҳодат келтиргайсиз.

26. ЎЛИМ ҲАҚИДА

— Ўлим ҳақида ҳам билмак истаймиз албат, — деди бунда яна Алмитра.

Ал Мустафо сўзлади:

— Бу заминда яшарсиз, ҳар дам ажал тилсимларини билишни истарсиз. Мен сизга айтарман, бесамар изланишларингиз бас қилинг, илло, ажал тилсими шаксиз ҳаёт қалбида яширин. Тун зимистонига кўзлари кўниккан, шу боис кун ёруғлигида сўқир бойқуш қуёш синоатларин англамас. Агар чиндан ажал сирларин билишни истарсиз, қалбингиз даричаларин ҳаёт эпкинларига шитоброқ очинг. Зотан, дарё ва денгиз яхлит бўлгани каби, ажал ва ҳаёт ҳам бир бутунликда муқимдир.

Умид ва истакларингиз қаърида сиз боқий дунёни шаксиз англарсиз. Қор остида мудроққа кетмиш чигит каби, қалбингиз ҳам кўкламни орзулаб тушлар кўргай. Бу тушларга инонинг, уларда мангулик эшиклари яширин ва тушларингиз оқибат ўнгидан келиши бор. Ажал қаршисидаги қўрқувингиз ҳукмдор қаршисида юзтубан таъзимда турмиш қўйчивоннинг титроғига ўхшайди. Гарчи титроқ исканжасидадир, аммо ҳукмдорнинг ўзи уни тақдирламагидан сурур туймасми? Эҳтимол, бу дам бутун борлиғини забт этиб, ҳожа ҳузурида ҳозир бўлиш сурурини заҳарламиш баттол бу титроқ ҳақида кўпроқ ўйлаётирми?

Ахир ўлмоқ — либослардан ҳоли бўлган замон — асов шамолларга пешвоз чиқмоқ ва қуёш тафтида эриб битган ҳамон — унинг ҳарорати ила батамом бирикмоқ эмасми? Муттасил ва беҳаловат ташвишлардан ниҳоят ҳоли бўлгач, ўзни Тангрига батамом туҳфа этмоқ эмасми?

Унутманг, фақат сукут дарёсида чанқоғингиз қонган дам, сиз энди чин ҳурлик қўшиғин масрур куйлай оларсиз. Ва тоғлар баландлиги қадар ета олганингиз он, энди чиндан юксакларга кўтарила бошларсиз. Алоҳа, бу замин вужудингизни бағрига олган ҳамон — сиз чиндан гирён рақсларда чаппар урарсиз.

САФАР ТАДОРИГИ

Суюклилар ичра тенгсиз Ал Мустафо, кунларининг тонготар қуёши ҳам, тунларининг-да ойу ҳилоли ҳам асли ўзи Ал Мустафо Орфалес кентида узоқ интизор кутди, ўзининг таваллуд оролига қайта элтажак кемани узоқ ўн икки сана кутди. Ниҳоят, кутувнинг ўн иккинчи санасида, бошоққа ўроқ тушган кунларнинг бирида ўзи томон, унинг томон муттасил ошиққан кема шаҳар ёбонига келиб етган эди.

Суҳбатлар ҳам якун топиб, атрофга шом чойшабини ёя бошлади. Бу куннинг мушоҳадаларидан таскин топган Алмитра сўнгги бор Ал Мустафога юзланди:

— Мана шу чароғон кун ва кўнгиллар яшнаган мана шу маскан қалбларимизда мангу қолгай, ўгитларни баҳам кўрган саҳоватли қалбинг эса мудом Тангри иззатида бўлгай.

Ал Мустафо жавобан сўзлади:

— Наҳот сизларга ўгитлар бердим? Ахир ўзим ҳам сизлар каби бу суҳбатларга сомеъ бўлдим, холос.

Эҳром зиналаридан пастга инар экан, бошқалар ҳам унга эргашди. Сўнг кема саҳнига кўтарилиб, видо онлари келиб етганига ҳамон инонмай, саросима ичра қолган оломонга юзланди:

— Ай, менинг севикли Орфалес аҳлим, қулоқ тутинг, бу шамоллар сизни тарк этмоғим фурсати етганидан шипшиётир. Улар каби ошиқмасам-да, аммо бу ерлардан кетмоғим вожиб бўлди. Билинг ва ҳаргиз унутманг, гарчи сизлар аро яшарканмиз, биз аммо мудом дарбадарликни ихтиёр этгаймиз. Биз ҳар дам хилват йўллардан юргаймиз ва бизга насиб ҳар янги кун зинҳор аввалги кунлар ниҳоясидан бошланмагай, кунботар видо топмиш жойда бошқа тонготар бизни асло учратмагай. Замин уйқуда ором олаётган чоғларда ҳам биз мудом йўлларда жаҳонгаштадирмиз. Биз баайни тиканак уруғидирмиз ва кучга тўлиб, қалбларимиз вояга етишган ҳамон, асов шамоллар бизни атрофларга елиб элтгай.

Сиз билан кечган кунларим, сиз-ла сўзлашган сўзларим-да мухтасар бўлди. Аммо магарки, сизга омонат қолдираётган овозим, қалбингизга жойламиш муҳаббатим хотирдан ғойиб кетар чоғ, билингки, мен шаксиз қаршингизга яна қайтгайман. Ва биз яна қайта юраклар қаъридан суҳбатлар қургаймиз, руҳларимизга тансиқ таом — муҳаббатларимизни яна қайта баҳам кўргаймиз. Бас, фурсати етгач, шаксиз қаршингизда ҳозир бўлгайман. Гарчи барҳақ ажал мени олис қатларига беркитиб, сукунат кафанларига ўраб-чирмаса-да, соғинчингиз мени ҳаргиз тарк этмагай. Сиз-ла қайта дийдор кўришганим чоғ суҳбатларимиз ҳақиқати бу саробларни тамом мағлуб этгай ва азиз бу лаблардан таралмиш сўзлар чин моҳиятлар ила қовушгай.

Шамоллар мени олиб кетаётир, аммо мен йўқликда ғойиб кетмасман. Ва модомики, биз суҳбатлар қурган бу кун эҳтиёжларингиз қонмаган эса ва қалбингизга қадалмиш муҳаббатим уруғлари эса кўнгил истаган ҳосилга кирмаган эса, унда, бас, бу кун бошқа бир куннинг дебочаси бўлсин. Инсон эҳтиёжлари ўзгарувчандир, аммо муҳаббати барқарор. Шу боис билингки, адоқсиз сукунатлар қаъридан ҳам албат қаршингизга қайтгум. Эрталабки қуёшнинг илк нурлари далалар узра ёйилмиш туманларни эритиб, майсалар тоқида шудрингни хотира қилиб қолдиргай. Шудринглар-да самога талпиниб, булутларга менгзангай ва ёмғирлар бўлиб, яна қайта замин бағрига қайтгай. Шу туманлар янглиғ тун сукутлари аро мен ҳам кўчангизда кездим, оқшомлар чоғи кулбаларингизда пинҳона меҳмон бўлдим. Юракларингиз садоларини қалбимда туйдим, ором ичра олмиш қайноқ нафасларингиз юзларим силаб-сийпади. Инонинг, қувонч ва изтиробларингизни шу кўйи ўзингиз билан баҳам кўрдим, мудроқ қўйнидаги тушларингиз эса менинг рўёларим билан ҳамоҳанг бўлди.

Даврангизда эканман, тоғлар аро адашиб-ястанмиш бир кўл эдим. Қорли чўққиларингиз мудом менда аксланар, ва ҳатто хаёл ва истакларингиздан яралмиш қушлар-да меним узра учиб ўтаркан, сатҳимда ҳар гал бир зумга сувратин қолдирар эди. Жужуқларингиз кулгуларидан пайдо жилғалар, мўйлаби энди сабза урмиш ўсмир ҳасратларидан барпо дарёлар ҳам сукунатим бағрига қуйилмоққа ҳар дам шошарди. Қаърим фитрати қадар етиб борсалар-да, бу жилға ва бу дарёлар тириклик қўшиғин куйлашни мудом бас қилмади.

Сиз-ла истиқомат қиларканман, кулгудан ҳам нафис, ҳасратлардан ҳам улуғроқ недир менинг ҳам қаъримдан жой олмиш. Сизларда ўлчами йўқ, поёнлари мубҳам бир чексизлик топдим. Ҳамма-барчангиз улкан бу ҳилқатнинг етмиш икки томири ва заррасидирсизки, қўшиқларингиз унинг куйлари авжида беном ва бенишон эриб битгай. Унинг ичра бир заррадирсиз, аммо айни дам сиз-да адоқсиз улуғдирсиз. Қаршимда адоқсизлик маҳобат либосида намоён эса-да, у аро ҳар дам сизларни кўрдим ва ҳар бирингизга муҳаббат қўйдим. Ахир муҳаббатнинг бутун парвоз йўли бу маҳобат сарҳадлари ичрагина қолур эмасми? Айтинг, хаёл ва рўёлар, фараз ва умидлар-да муҳаббатнинг бу парвозидан ҳам олисга элта биларми? Бу ҳилқат адоқсиз улкан оғоч янглиғ қаърингизда илдиз отмиш. Унинг қудрати залворидан ерга чирмашарсиз, аммо чечаклар атри сизни ҳар дам юксакларга элтгай. Токи у барҳаёт экан, сиз-да боқийсиз. Занжирингиз энг мўрт халқаси мисол сиз-да тамом заифдирсиз, дея уқдирмишлар. Аммо мен айтарамки, занжирингиз энг пухта халқаси каби сиз-да мутлақ кучлидирсиз. Энг заиф ва кичик юмушларингизга кўра сизга таъриф бермоқ — денгиз қудратини унинг ҳубобларига кўра ўлчаш билан баробар. Барорсиз ишлар учун сизни айбламоқ — фаслларга беқарорлик тамғаси босиш билан баробар.

Сиз чиндан денгизга ўхшарсиз. Юк ортилган залворли кемалар гарчи соҳилингизда сузмоққа шай, аммо сиз сувларингиз сатҳини юксалтира олмассиз. Сиз яна йил фасллари монандсиз, гарчи қаҳратонда баҳорингизни инкор этарсиз, қаърингизда мудрамиш кўклам уйқулар ичра сизга табассум қилгай ва инкорларингиздан ўпкаланмагай. Аммо яна шуки, фақат афзал фазилатларимизни кўриб, бизга таскинлар йўллаётир, дея ўйламанг. Хаёлларингизда ўзингизга аён ҳақиқатларни баён қилаётирман, холос. Оддий сўзлар кўмагида билдирилмиш ҳақиқат сўзсиз эътирофлар қаршисида, ахир, не бўлибди? Ахир, сизнинг хаёлларингиз ва менинг сўзларим муҳр ичра тамбаланмиш хотиранинг биргина ҳошиясидан ўзгаси эмасдир. Бунда эса кечмиш кунлар ва бу Замин ўзини-да ҳали англамаган қадим ибтидо битиклари сақланур, унда яна оламда ҳали бетартиблик ҳукмрон замонларнинг ноаён эртаклари ҳам яширин.

Донишлар ҳикматларини сиз-ла баҳам кўриш учун келмишлар, мен эсам сизнинг ҳикматларингиздан баҳраманд бўлмоқ истадим. Изладим, аммо умидларимдан улуғроқ — қалбингиз алангасини топдим. Мудом барқ уриб, борингизни забтига олса-да, бу оташга парво қилмассиз, билъакс кунларингиз заволидан ғуссаларга чўмарсиз. Аммо ҳаргиз вужуд тириклигин улуғ билманг, илло, бунда мудом қабристон сукутидан таҳликалар туйгайсиз.

Сизнинг ўлкада қабрларни топмадим. Бу тоғ ва бу даштлар сизларга бешик ва ҳам пиллапоядир. Аждодларингиз оромда ётмиш дала-даштдан ўтар бўлсангиз, дурустроқ назар ташланг, илло, рақсларда шодон ўзингиз ва жужуқларингиз бунда кўргайсиз. Ўзингиз билмассиз, аммо сиз андуҳлардан кўра бисёр масрур бўларсиз.

Юртингизга ташриф буюрмиш каслар зеру забарлар ваъда қилмиш ва улар пойига молу давлатингиз ила эрк ва шавкатингизни ҳам келтириб тўкмишсиз. Мен сизга ваъдалар қилмадим, бироқ бундан-да улуғ саҳоватлар кўрсатмишсиз. Сиз менга яшаш учун улкан рағбат бермишсиз. Бундан ортиқ туҳфа бўлмас. Туҳфаларингиз ниятларимни истакларга дўндирмиш ва бу истаклар қақраган умримни гўзал фавворага менгзамиш. Ва ташналигим қондирмоқ истаб, ҳар гал фавворага келарман, унинг ўзи-да ташналикдан ғуссаларга ботганин кўрарман. Ва фаввора сувларидан ичарман, айни дам, унинг ўзи-да мендан сипқориб, ташналигин қондиргай.

Бирингиз мен касни мағрур, деб биларсиз ва шу боис инъомларимиз қабул этмагай, дерсиз. Таъма учун азият чекмоққа чиндан ғурурим қўймас, аммо юракдан илинмиш туҳфаларингиз ҳар дам жонимга дармондир. Мен биларман, адирлар қўйнида мевалар териб кун кўрган дамларим таомларингиздан баҳам кўришимни қалбдан истадингиз, ва яна аминманки, эҳром супаларида тун аёзида тонг оттирганим чоғлар кулбангиздан жой беришга ошиқдингиз. Ташвиш чекиб, менинг куну тунларимга сиз билдирмиш муҳаббат одми таомларимни мудом болга менгзади ва уйқуларимни-да тушларга тўлдирди.

Сиз кўп нарса улашарсиз, аммо буни ўзингиз билмассиз. Сизни шу сабаб ҳар дам дуо қиларман. Ахир ўзига маҳлиё эзгулик ҳиссиз бир тошга айланар. Ўзини гўзал исмлар билан аташга мойил эзгу амал оқибат лаънатларга сабаб бўлгай. Яна бирингиз мени ўз танҳолиги ила сархуш таркидунё зоҳид, деб билдингиз. Дерсизки, «У дарахтлар билан сўзлашгай ва бу оғочларни бизлардан аъло билгай. Ва ҳар дам бизлар томон адирлар юксаклигидан назар солгай.» Мен чиндан тепаликларга кўтарилиб, хилватларда сайр этдим. Ахир киши олисларга кетмасдан, ўзи муҳаббат қўйганларга яқин бўлар оларми?

Қалбингизда яна мана бу фикрларни ўқидим: «Ай, юксакликлар шайдоси, бу чўққилар аро не сабаб дарбадар кезарсан, булутлар ошёни аро нени изларсан? Қай бўронларни жиловлаш орзуинг? Ва ё тутқич бермас қай бир қушларни тўрга туширмак истарсан? Бу ҳунарингни бас қил ва кулбамизга ташриф эт. Тансиқ таомлар сенга мунтазир ва меҳримиз ила зийнатланмиш мусаллас ила ташналигинг сийлармиз.» Қалбингиз танҳолиги ичра сиз буларни сўзламишсиз. Мен-да танҳоликда дарбадар эканман, қувонч ва андуҳларингиз синоатларини излаб, самоларда адашган фитратингиз ортидан мудом кезганимни магар билсангиз эди.

Аммо овчининг-да ортидан бошқа овчи тушмишдир. Шу сабаб ўқларимнинг аксари ўз кўксимга қадалмоқ учун камонимни тарк этмиш. Кўкда масрур парвоз этмиш ҳилқатим заминда судралмишим ила айний эди, илло, самода қанот қоқарман, ерда кўланкам мудом оҳиста имиллар. Кўксимда тақвони асрасам-да, айни дам, оҳким, мен бир фосиқ эдим. Сизга яна кучлироқ муҳаббат қўймак ва сизни яна яхшироқ англамак учун, шу боислар жароҳатларимни ҳар гал ўзим-да қайта-такрор янгилар бўлдим.

Шу сабаб айтарманки, сиз вужуд асири эмассиз ва дала-дашту кулбангизга асло қарам эмасдирсиз. Қаърингиздаги фитрат тоғу тошлар узра мудом шамоллар ила кезаюр. Фитратингиз офтоб остида судралиб, жонсарак тафт изламас ва ё хатарлардан яшириниб, ер остида инлар қазимас. Билинг ва ҳаргиз унутманг: бутун Заминни ўз забтига олмиш озод руҳ ҳаволарда ҳар дам эркин парвозлар этиб юргай.

Агар сўзларим тушуниксиздир, англашга чандон тиришманг. Ҳар нарсанинг ибтидоси мавҳум ва қоронғу бўлар, аммо сўнгра маъноларни ўз ўрнига қўйгай. Аммо мен мудом ибтидо бўлиб хотирангизда қолмак истайман. Ахир тириклик биллур шаффофлиги ичра эмас, билъакс, зулмат қоронғулиги ичра куртак очгай.

Мени хотирлар экансиз, ёдингизда бўлсин: қалбингизда энг заиф ва мужмал кўрингани — аслида барчасидан қудратли ва ҳам равшандир. Ахир, кулбаларингиз таъмал тошлари
нафасларингиздан пайдо эмасми? Бугун барчаси унут орзу-хаёлларингиз эмасми, сиз туну кун оромда бўлмиш бу шаҳарни барпо этган? Аммо сиз нафасингиз кўра олмассиз, билъакс эса атрофда ҳозир барчаси кўздан тамом ғойиб кетгай. Сиз ўтмиш орзу-хаёлларингиз шивирин эшита олмассиз, билъакс эса бошқа барча товуш ва оҳанглар сизни мангу тарк этгай.

Кўзларингизни ёпмиш боғични дастгоҳида буни иштиёқ-ла тўқиган қўлларгина еча олур. Қулоқларга тўлатилмиш гил уни қориган бармоқлар ила тешила билур. Шу замон сўқир кўзларингиз очилгай, қулоқларингиз тинглай олар, аммо қачондир кўзларингиз сўқир, қулоқларингиз эса ноқис бўлганидан надоматлар қилмассиз. Илло, у кун барча нарсанинг яширин моҳиятларин англаб етгайсиз. Илло, сиз ёруғликка шукрона қилганингиз каби, сизни зиёлардан яширмиш зулматларга ҳам у кун шаксиз шукроналар келтиргайсиз.

Ал Мустафо сўзларини якунлаб, атрофига қаради. Шамоллардан шишган елканлар сафарга ҳозир, дарға эса сабр ила олисларга боқарди.

— Шамоллар уйғониб, елканларни тўлдирмиш, идора чамбараги-да сафар олдидан жонсарак. Сафинамнинг тоқатли соҳиби эса ҳамон сукутларимга сомеъ. Асов денгизлар гулдуросини тингламиш бу денгизчилар-да сўзларимни сукут ва тоқат ила тингламиш. Аммо, бас, ортиқ кутиб бўлмас. Сафарга ҳозирман. Муюлишларни ортда қолдирган жилға ҳам денгизга бориб етди, ва кўҳна момо фарзандини қайта бағрига чорлаётир.

Хуш қолинг, Орфалес аҳли! Бу кунимиз адоғига етди. Бошқа кунга эрта албат яна қучоқ очмоқ учун нилуфаргул ҳам бу кун япроқларин беркитаётир. Бизга бу гўшада инъом этилмиш неъматларни мудом асрагаймиз ва агар булар кифоя қилмас экан, яна қайта давраларда жам бўлгаймиз ва эҳсон берувчига қўлларимиз шодон чўзгаймиз. Унутманг, мен даврангизга яна қайтарман. Яна бир дам кечсин ва соғинчларим ўзга вужуд учун ғуборлар йиға бошлагай. Яна бир оз, йўлдош шамол ичра бир дам тин олай, сўнгра бошқа бир аёл бағрида қайта таваллуд топгайман.

Орангизда кечмиш навжувон йилларим, сиз-да хуш қолинг. Сиз билан орзулар бағрида кеча учрашиб эдик, аммо барчаси шитоб ила кечмишга менгзанди. Танҳолигимда менга қўшиқлар куйлагич эдингиз ва сизнинг иштиёқларингиздан фалакда самовий қўрғон бино этмишдим. Аммо энди уйқулар ҳам бизни тарк этмиш, тушлар-да эриб битди, покиза тонг ортда қолди. Ҳали замон чошгоҳ келиб етар, мудроқларимиз ҳам кундуз бағрида ғойиб ва биз энди шаксиз видолашмоғимиз даркор. Модомики, хотиранинг аллақайси қоронғу чорраҳасида яна қайта учрашармиз, бас, яна адоқсиз суҳбатлар қургаймиз ва сиз менга маънолари сўнгсиз қўшиқлар такрор куйлагайсиз. Модомики, яна бир орзу ичра қўлларимиз учрашар, бирга бошқа самовий қўрғонлар барпо қилгаймиз.

Сўзлари ниҳоя топаркан, Ал Мустафо денгизчиларга ишора берди, лангар сувдан кўтарилди, кема ўрнидан қўзғолиб, шарқ томон йўл солди. Шунда оломон қалбидан дафъатан яхлит бир ҳайқириқ отилиб чиқди, айрилиқ ҳасратлари ва қайта дийдор умидлари омухта бу гулдурос зулмат юксакликлари томон кўтарилиб, бутун денгиз сатҳини ўз забтига олди. Аммо, биргина Алмитра сукут ичра жим эди. Жигарини бағрига олган кема олисларда туман ичра ғойиб бўлгунига қадар шу алфоз уфқдан кўзини узмади. Оломон тарқалиб битгач ҳам у ҳамон соҳилда ёлғиз турар, хотиридан эса Ал Мустафонинг сўнгги сўзлари кечарди:

«Яна бир оз, йўлдош шамол ичра яна бир дам тин олай, сўнгра бошқа бир аёл бағрида қайта таваллуд топгайман».

   6 yanvar — Jubron Xalil Jubron tavallud topgan kunning 140  yilligi

Ushbu falsafiy asar Jubron Xalil Jubron nomini jahonga mashhur qildi, desak adashmaymiz. Uning dunyoning yuzdan ortiq tillariga tarjima qilingani so’zimizga isbotdir. Shu jumladan asarni taniqli tarjimon va adib Mahkam Mahmudov, ayrim parchalarini Abduhamid Pardaev o’zbek tiliga tarjima qilishgan. Men ham arab faylasufining til va milliy anglam haqida yozgan maqolalarini chorak asrcha avval tarjima qilgan edim. Yaqin kunlarda ular saytimiz sahifalaridan o’rin olajak,inshoolloh.

Sharifjon Ahmedovning yangi tarjimasi Jubron Xalil Jubron asarining falsafiy olamini, asardagi botiniy tushunchalarni yanada to’liqroq ifoda etishi bilan ahamiyatlidir. Ayni shu jihatini e’tiborga olib asarni sizning diqqatingizga havola etmoqdamiz. Uzoq yillar davomida Borxes ijodiy dunyosini chuqur o’rganib, mashhur adib yashagan o’lkalarga borib ilhomlangan va hikoyalari bilan bizni tanishtirgan tarjimonga esa o’z minnatdorchiligimizni yo’llab, undan yangi tarjimalar kutib qolamiz..

Xurshid Davron
31.07.2014

TARJIMONDAN

Lubnon aslli romannavis, faylasuf, shoir va musavvir Jubron Xalil Jubronning (1883 — 1931) adabiy-falsafiy merosi zamonaviy arab adabiyoti va falsafasi tarixida muhim o’rin egallaydi. Uning asarlari, ayniqsa, e’tiboringizga havola etilayotgan «The Prophet» (bizning talqinimizda — «Al Mustafo») nomli badialar kulliyoti G’arbu Sharqda mutanosib tarzda keng shuhrat qozongan.

Adibning nomi haqli ravishda Nitshe, Yung, Gyote va Emerson kabi atoqli namoyondalar qatorida tilga olinadi. Xalil Jubron asarlarida Haqiqat va Go’zallik, Mangu Qalb va Tangri Muhabbatining har dam mushtarakligi tarannum etiladi, musiqaga yo’g’rilgan satrlari aro mutelikning har qaysi ko’rinishlariga barham berishga, avomlikdan xalos bo’lib, nihoyat musaffolikning chin yo’liga qadam qo’yishga da’vatlar yangraydi. O’z o’rnida, badiiy qiymati ham yuksak ushbu da’vatlarni his eta olish kishiga ko’p narsalar va’da etadi.

Benazir adib asarlaridan ayrim namunalar avvalroq o’zbek o’quvchilari hukmiga havola etilgan. Bularning barchasi xayrli ishlar, ammo istihola shuki, badiiy tarjima san’atning bir turi ekan, bu san’at qo’yadigan yuksak talablar zalvori aslo unutilmasligi lozim. Lozim bo’lsa, asliyat bitilgan tilda yetarlicha yangray olmagan, ehtimol asar muallifi o’zining ham shu sabab ko’ngli to’lmagan nuqtalarni anglab, asliyatdan ham go’zalroq tarzda ifoda eta bilmoq kerak. Munosib asar o’ziga yarasha munosib tarjimani talab etadi. Agar shu talab bajarilsa, demak, ko’pchilik nazaridagi tarjima tushunchasi boshqa bosqichga o’sib o’tadi, bu holda boshlang’ich asar boshqa tilda qayta yaratiladi, bu holda boshlang’ich asarning boshqa tildagi muqobil, ehtimol, yana ham go’zalroq talqini dunyoga keladi.

Ayni shu yuksak talablarni nazarda tutib, adibning eng sara asari tarjimasiga qo’l urdik. «The Prophet» («Payg’ambar») nomi bilan tanilgan ushbu lirik-falsafiy badialar kulliyotini mo»tadilroq tarzda «Al Mustafo» deb nomladik. Qatlarida betakror ohanglar va badiiy-falsafiy timsollar yashirin ushbu asar o’quvchi qalbini tebrata olsa, mamnun bo’larmiz.

Jubron Xalil Jubron
AL MUSTAFO
Sharifjon Ahmedov tarjimasi

SENING TOMON, SEN TOMON

Suyuklilar ichra tengsiz Al Mustafo, kunlarining tongotar quyoshi ham, tunlarining-da oyu hiloli ham asli o’zi Al Mustafo Orfales kentida uzoq intizor kutdi, o’zining tavallud oroliga qayta eltajak kemani uzoq o’n ikki sana kutdi. Nihoyat, kutuvning o’n ikkinchi sanasida, boshoqqa o’roq tushgan kunlarning birida shahar atrofidagi adirga ko’tarilib, dengiz tomon nazar soldi, va tumanlarni yorib chiqmoqda bo’lgan, o’zi tomon, uning tomon muttasil oshiqayotgan kemaga ko’zi tushdi. Shunda qalbining darichalari baayni shitob bilan ochildi va yeru ko’kka sig’magan sevinchi dengiz po’rtanasi bilan birga qo’shilib oqdi. Va u ko’zlarini chirt yumgan ko’yi atrofda kechayotgan mana shu kunga, osmonini chorloqlar to’ldirgan, zaminini esa rizq ilinjidagi hasharotlar ishg’ol etgan mana shu kunga shukronalar aytdi. Biroq adirdan pastga inar ekan, qalbiga mahzunlik oraladi: bu makonni beqayg’u va betaassuf tashlab ketib bo’larmi? Yo’q, yurakdagi ayriliq jarohati bu kentdan xotira bo’lajak. Bu makonda kechgan iztirobli kunlar adoqsiz uzun edi, tanholikka o’ralgan tunlari esa bundan-da uzoq kechdi, bas shunday ekan, qadrdon bo’lib ulgurgan, iztirob va ham qayg’uga to’yingan tanholigini kimsa endi nadomatlarsiz tashlab keta olarmi? Qalbimning behisob parchalarini bu so’qmoqlarga sochdim, iztirobimdan tavallud topmishlar hamon bu adirlar aro sarson, yurak quvvatini ularga sarflab, qariyb ado qildim, bas shunday ekan, ularni bu ko’ksda og’riqlarsiz tark etib bo’lmas. Bu kun demangki, u liboslarini yechayotir, yo’q, bu kun men ter-etlarimni o’z qo’llarim ila sidirib, uloqtirayotirman. Demangki, u o’z o’y-xayollarini qoldirib ketayotir, yo’q, bu kun men tashnalik va zorlikdan hilviragan yuragimni qoldirib ketayotirman.

Alalxusus, men bunda uzoq qola olmasman. Har kasni o’ziga mudom chorlaguchi bu dengiz meni ham intiq kutayotir va men-da uni kechib o’tishga shaylandim. Illo, tungi soatlar
da’vatiga quloq osmasdan bu makonda qolmoq — metin kabi tosh qotmoq, o’zgarmas bir shamoyil ichra mangu qolmoq, demakdir. Koshki edi bu yerda muqim bo’lgan barcha matohlarni o’zim bilan olib keta bilsam. Ammo bormi buning chorasi? Magar ovoz o’zini binoga keltirgan zabon va dudoqlarni birga ola keta bilarmi? Aslo, uning qismati — lablardan uchgan hamon manzili tomon yolg’izlikda parvoz qilish. Sarlochin ham tavallud topgan uyasini qoldirib, quyosh tomon yolg’iz parvozga mahkum emasmi, axir?

Va mana, adirdan tobora quyi enarkan, u yana qayta dengiz tomon nazar tashladi va yobonga ohista kirib kelayotgan kemani ko’rdi, kema sathida esa yurtining dengizchilari saf tortgandi. Shunda qalbidan sarafrozlar ular tomon uchdi:

— Ay, ko’hna momomning bolalari, to’lqinlarni jilovlashda hech kas sizga bas kelolmas. Sizlarni tushlarimda necha bor bu yobonda ko’rdim. Mana endi sizlar chindan-da bu yerda ekansiz, men hamon tubsiz uyqu iskanjasida qolayotgan kabidirman. Bu dam men safarga shayman, yelkanlarim ko’tarilgan, yo’ldosh shamollarga mahtalman, xolos. Faqat izn bering, bu sukunat havosidan so’nggi bor sipqoray, ortimda qolayotganlarga so’nggi bor mehrimni in’om etay. So’ngra albat saflaringizga birikkayman. Ey muazzam bahr, daryo va ham jilg’alarga hurlik va sokinlik ato etguchi bedor ona, sen ham izn ber. Mana bu jilg’a bir muyulishni bosib o’tmasidan huzuringda hozir bo’lgayman, adoqsiz bag’ringga bir tomchi bo’lib qo’shilgayman, ona.

Yo’lida davom qilarkan, huv olislarda dalalari va tokzorlarini tashlab, shahar darvozasi tomon oshiqayotgan erkak va ayollarni ko’rdi. Ular dalalardan dalalarga sado berib, uning ismini takrorlashar va orziqib kutilgan kema kelib yetgani haqida biri biroviga xabar yetkazishar edi. Va shunda boz o’ziga-o’zi so’zlandi:

— Ayriliq hozirlagan bu kun qalblarimiz tutashgan kunga mengzarmi? Quyoshim botayotgan bu mahal, bil’aks, bizga saboh bo’lib qaytarmi? Omochini dalasida qoldirib, men tomon shoshayotganga va yo yangi hosildan sharob hozirlashini bas qilib, u ham o’zim tomon oshiqayotganga in’om etarim bormi? Qalbim mening mevalari zalvoridan egilgan og’ochga mengzana olarmi va qalbimda unmish hosilni bu kaslarga tortiq eta olarmanmi? Ularga sog’ingan, ilingan istaklarim-chi, favvora yanglig’ har tomon sochilarmi va favvoradan ular kosalarini to’ldira bilarmanmi? Sohibi qudrat ilkida yangragan cholg’umanmi, va yo Uning nafasi borlig’imni ziynatlamog’i uchun yaralgan naymanmi, kimman o’zi, ayt? Men — sukutlar izlab yo’lga chiqqan bir darvesh, ammo bu sukutlarda qay yombilar yashirin, toki ularni behadik ulasha olsam men? Magar bu kun mening tavalludim — qay bir dalalar bag’riga va unut bo’lmish qay bir mavsumlarga sochdim men urug’larimni? Vaqti-soati yetsaki, chirog’imni boshim uzra ko’targanim hamon, piliklarni o’t oldira bilmasman. Zim-ziyo zimistonda sassiz-sadosiz qolarkanman, tilagim — bu tun sohibi chirog’imni moyga to’ldirsin va o’zi olov ulashsin.

Bularning barini so’zlar shamoyiliga o’rab aytgan esa-da, yuragining tubida yana aytilmaganlari qolib ketdi. Illo, qa’ridagi teran sirlarini ayon qilish har kas uchun chandon og’ir yumushdir. Mana, u shahar ichra kirib borarkan, odamlar uning qarshisiga peshvoz chiqishdi, ko’zlar esa tez orada yetib kelajak ayriliq iztirobidan namlangan. Shahar keksalari olomondan ajralib, unga yuzlandilar:

— Senga yo’l bo’lsin, bu yerlardan ketgil, biroq bizni tashlab ketma. Zimiston hayotimizni yoritgan choshgoh quyoshi eding sen, va sening navqironliging bizni orzular haqida xayol qilishga o’rgatmish. Sen o’zimiz kabi bizlarning birimizdirsan, sen bu yerlarda mehmon emas — jondan suyukli dilbandimizsan. Iztirob chekma, safaring muborak bo’lsin, ko’zimiz toabad sening chehrangga mushtoq va giryon bunda qolarmiz.

So’ngra kohinlar-da unga yuzlandi:

— Bu dengiz to’lqinlari hargiz o’rtamizga ayriliq solmasin va sen biz ila o’tkarganing yillar toabad xotiraga aylansin. Sen qalblarda yuksak sevinchlarni uyg’otding, va sening soyangdan yuzlarimiz toabad charog’on bo’ldi. Suyuklilar ichra benazir eding, ammo ishqimizni oshkor qila bilmadik. Mana endi, ketar chog’ing muhabbatlarimiz sen tomon talpinur. Aslida ham shunday emasmi — ayriliq damlari yetib kelmas ekan, muhabbat o’zining qadrin o’lchay bilmas.

Tumonat to’plangan olomon ichra boshqalar-da unga iltijo bilan boqishardi. Ammo u hech narsa demadi, faqat boshini quyi soldi, shunda yaqinroqda bo’lganlar uning ko’zlaridan duv-duv yoshlar oqayotganiga shohid bo’ldilar. Hayal o’tmay esa olomon bilan birga Ehrom tomon, bosh maydon sari ketib borardi.

Ehromdan bir ayol maydon tomon chiqib keldi. Bashoratgo’y Almitra edi ismi. Ayol unga ayricha mehr bilan boqdi, illo, bu shaharda paydo bo’lgan ilk kunida uni ilk bor uchratgan ham va o’sha damdayoq unga shaksiz inonib, mehr qo’ygan ham shu ayol edi.

— Tangrimning nabiysi, — deya so’zlandi Almitra, — oliymaqom a’mollar istagi seni o’z kemang tomon muttasil yetaklamish. Va u yobonga kelib yetdi va sen bizni tark etgaysan.
Xayollaring va istaklaring o’lkasi seni chorlamakdadir, bas, shunday ekan, muhabbatimiz oyoqlaringga kishan solmagay, istak va ehtiyojlarimiz-da yo’lingga to’g’anoq bo’lmagay. Ammo o’tinch shuki, ketar ekansan, so’nggi bor biz-la so’zlash va o’zing izlab topmish haqiqatlarga bizlarni-da oshno et, inkishoflaringni toki biz farzandlarga in’om etaylik, ular-da o’z farzandlariga, shu taqlid cheksizlikka qadar, toki bizga oshkor etmish haqiqatlaring mangu qolsin. Tanholik ichra sen kunlarmizni kuzatmishsan va bedorligingda-da tushlarimizning quvonch va iztiroblariga sherik bo’lmishsan. Magar shunday ekan, endi bizga bizning o’zimizni oshkor et va tavalludimiz ila zavolimiz oralig’idagi barchasidan so’zla.

Va u Orfales ahliga yuzlandi:

— Sizga so’zlaydiganim bormi, bilmam. Hammasi bo’lib o’tgan, sodir bo’layotir va so’ngra davom etajak. Axir bularning barchasi sizlarning qalbingizda muttasil yashamakdadir.

1. MUHABBAT HAQIDA

— Modomiki bu ekan, — dedi Almitra, — Muhabbat haqida so’yla bizga, birodar.

U boshini ko’tarib, qarshisidagi olomonga nazar soldi, odamlar unga some’ bo’ldi. Va baland ovozda so’zladi:

— Qachonki sizni muhabbat chorlasa — ortidan oshiqing, garchi uning so’qmoqlari mashaqqatlarga to’lug’dir. Qachonki muhabbat qanotlari sizni og’ushiga olsa — inkor etmang, garchi qanotlar ichida yashirin xanjar sizga zahmat yetkazmog’i bor. Qachonki muhabbat siz bilan suhbat qursa — unga inoning, garchi uning sasi qahraton shabbodasi bog’larni barbod qilgani kabi orzularingizni kunpayakun etmog’i tayin.

Illo, muhabbat boshingizga toj kiydirgusi va ham sizni chormix etgusi. Kim aytibdiki, muhabbat sizning kamolingiz haqqi yaratilmish? U shuningdek, sizning og’ochingiz shamoyili haqqi shoxlaringizni ham butab turgusidir. Illo, muhabbat nafaqat qalbingiz daraxtining quyoshga tutash yuksak shohlarini silab-siypashni istar, va balki zaminga chirmashgan ildizlaringiz qadar enib, borlig’ingizni ham halokat qadar titratgusidir.

Jo’xori yaproqlari jo’xorini quchgani kabi, muhabbat ham sizni jips og’ushiga olgay. Jo’xorini yanchgani kabi, u sizni liboslaringizdan xalos etib, zarbalarga duchor qilgay. Tozalanib, poklangan jo’xori donalari kabi, u sizni tegirmon toshida yanchib, oppoq unga mengzagay. Unni xamir etib qorigan kabi, u sizdan nonliqqa xamir hozirlagay va shu tariqa muqaddas olovda jizg’anak etib, sizni Tangrining samoviy ziyofatiga ilohiy non yanglig’ tortiq aylagay.

Qalbingiz sinoatlarini anglamog’ingiz va ayni anglamoq ila Tiriklik qalbiga birikmog’ingiz haqqi muhabbat sizni shularga duchor etgay. Hamonki yurakda hadikka erk berib, muhabbatdan faqat sukunat va farog’at istamak bo’larsiz, vaqtida bu shashtdan chekinib, libosingiz egningizga iling va muhabbat tegirmoniga aslo yaqinlashmang. Bunda siz o’limtik kunlar bag’riga qaytmog’ingiz afzal va unda siz boshqa barcha kabi xandon kulasiz, ammo masrurlikdan emas, unda siz boshqa barcha kabi yig’lay olasiz, ammo zinhor qa’ringizdagi iztirobdan emas.

Muhabbat o’zidan o’zga narsani in’om etmagay va o’zidan o’zga narsani qabul etmagay. Shundan muhabbat o’zga hech narsani tasarruf etmagay va uning o’zini-da tasarruf etib bo’lmagay. Illo, muhabbat uchun bir muhabbatning o’zi kifoya qilgay.

Muhabbat sizga tashrif buyursa, demangki «Tangri qalbimdadir», bil’aks — «Men Tangrim qalbidadirman». Va siz muhabbatni oqimga sola bilurman deya o’ylamang, illo, magar sizni munosib bilar, uning o’zi sizni yo’llarga solgay.

Muhabbatning tanho birgina istagi bordir — o’zini ro’yobga chiqarmoq. Shu sabab, magar qalbingizda ishq unsa, muhabbatingiz xos tunlar kuyini chalayotgan yugurik jilg’a misol erib bitsin. Favqulodda mehr azobini totsin. Ishqni tub-tubiga qadar anglab, buning jarohatlarini-da bilsin va sevib-sevilib ado bo’lmoq yo’lida bag’ridan qonlar oqsin va bularning barini shodon qabul etsin. Sabohda parvozga shay yurak-la uyg’onib, muhabbatning yana bir kuni uchun shukronalar aytsin. Choshgoh mahal hordig’ida esa ishqning hayratlaridan xayollar sursin. Oqshomda go’sha sari shodon qaytarkan, yuragida tilovat, lablarida shukrona qo’shig’i ila uyqu bag’riga singsin. Muhabbatning istaklari mana budir.

2. NIKOH HAQIDA

— Magarki shundaydir, — dedi yana Almitra, — Nikoh haqida so’yla bizga, ustod.

U yana so’z aytmakka yuzlandi:

— Sizlar birga tavallud topmishsiz va hargiz biringiz birovingizdan ayri tushmassiz. Qazoning billur choyshabi kunlaringiz uzra soyabon bo’lganda-da, siz birga qolursiz. Shunday, Tangrining sokin xotirasi ichra-da siz mangu birga qolursiz. Ammo shuki, birga ekansiz, orangizda hartugul misqol qadar bo’shliq zohir bo’lsin. Illo, samo epkinlari sizlar aro emin-erkin raqslarga tushsin.

Bir-birovingizni seving, ammo muhabbatdan kishanlar barpo etmang. Nikohingiz beorom bir dengiz bo’lsin, qalblaringiz sohillari aro mudom chayqalib turgan. Jomlaringizni tiriklik suyi ila mudom to’ldiringiz, ammo hushyor bo’lingki, birovingiz jomi suvsizlikdan qaqrab qolmasin. Bir-birovingiz ila rizqni baham ko’ringiz, ammo hushyor bo’lingki, boshqangiz rizqi kemtik bo’lib qolmasin. Birga alyorlar ayting, raqslarda chapparlar uring va shodlik jomidan sipqoringki, ammo boshqa birovingiz yolg’izlikda ahyonlar tanho qolishiga izn bering, illo, sozning torlari ham ayro holda hamohang kuy barpo eta olgay.

Qalblaringizni bir-birovingizga in’om eting, ammo qulf ostida saqlamoq uchun emas. Illo, yolg’iz Hayotgina qalblaringizni o’z ilkida saqlay bilguvci. Hamisha birga bo’ling, ammo zinhor chirmashib ketmang, illo, ehrom ustunlari-da bir-biridan ayri saf tortmishdir — eman ila chinor ham biri boshqasining ko’lankasida o’smasligini ko’rmadingizmi?

3. FARZANDLAR HAQIDA

Bunda endi jujug’ini bag’riga bosgan ayol so’zlandi:

— Bizga Farzandlar haqida so’ylarmisan?

Va u javobga hozirlandi:

— Sizlarning farzandingiz — sizniki emasdir. Ular o’zini-o’zi kamol topdirish ila masrur Hayotning o’g’il va qizlaridir. Ular sizlar orqali tavallud bo’lmishlar, ammo zinhor sizning qa’ringizdan emas. Va garchi ular sizga taalluqlidir, ammo zinhor siz ularga sohib emassiz.

Siz farzandlarga muhabbatingizni in’om etarsiz, ammo o’y-xayollaringizni emas. Shuki, ularning o’z o’y-xayollari bordir. Siz ularning vujudlariga boshpana berarsiz, ammo zinhor ruhlariga emas, illo, ularning ruhi Ertaning qasrida istiqomatdadir va ayni qasrga xayollaringizda-da yo’l topish siz uchun dushvordir. Siz ularga o’xshashga intilgaysiz, ammo zinhor ularni o’zingizga o’xshatmang. Illo, hayot faqat oldinga ildamlagay va Kechmishni kutmagay. Siz bir kamonsiz, o’zingiz farzand atamish tirik o’qlarni oldinga yo’llaguvchi.

Mangulik aro miltillagan nishonni mo’ljal olgan Kamondor O’z qudrati ila iplaringizni tortgay, toki Uning o’qlari shitob ila olisliklar sari ucha bilsin. Kamondor ilkida egilarsiz, buni shodon qabul aylang, illo, U nishon sari yo’naltirilgan o’qlarnigina emas, garchi o’rnida qolsa-da, kamonini ham ardoqlagay.

4. EHSON HAQIDA

Bu gal davlatmand yuzlandi:

— Bizga Ehson neligin anglat.

Al Mustafo javob qildi:

— Ehson qilar ekansiz, tasarrufingizda bo’lgan mulkning atigi bir misqolini berursiz. Qachonki o’zingizdan, o’zligingizdan ulush tortiq qildingiz zamon — siz chindan ehson qilgaysiz. Bisotingizda bo’lgan buyumlarni tobakay ehtiyotlab qo’riqlaysiz, ular sizga erta albat asqotarmi? Ziyoratga otlangan muhojir ortidan ketmish itning bepoyon sahro qumlariga kemik yashirishi rivoyatini unutdingizmi? Zorlikdan qo’rquvning o’zi — zorlik emasmi? Tashnalik ehtimolidan dahshat tuyar ekansiz, garchi qudug’ingiz suvga limmo-lim bo’lsa-da, shuning o’zi emasmi yaydoq tashnalik?

Kimdir birov tasarrufida behisob moli bo’la turib, buning atigi misqolini ehson qilar ekan, boshqalar ham buni bilishini istaydi; ularning bu istagida ahloq misqolini topa olarmisiz? Shundaylar borki, o’zi och-nahor bo’la turib, so’nggi burda nonini boshqalar ila baham ko’rishni istaydi. Ana ular hayotning sahovatiga qalbi ila inongay va ularning bisoti hargiz bo’sh qolmagay. Kimdir birov qalbda quvonch ila tortiq etgay va ana shu masrurlik ular uchun ajr va mukofotdir. Ayrimlar bor, qalbida bir iztirob ila ehson qilgay va bu azob ularga qabrga qadar yo’ldosh bo’lgay. Nihoyat, yana bir toifa ahli shunchaki va beg’araz ehson etadi va bundan ular quvonch ham, ajr ham kutmagaylar. Ularning bu a’moli atirgul o’z bo’yini hech bir ta’masiz tabiatga tortiq qilgani yanglig’ tabiiydir. Ana ular Tangrining suyukli bandalari, ana ular O’zining dargohida mudom ardoqlidir va shu sabab-da Yaratganning barakoti bu zaminga muttasil yog’ilgay.

So’ralganda bergan yaxshi, ammo miskin qo’llar sen tomon uzalmasidan, barchasini so’zsiz anglagan holda ehson qilmoq yana-da a’lodir. Chin qalbdan ehson qilguvchi uchun ehsonga loyiqni izlashning o’zi ehson qilishdan ko’ra chandon ko’proq quvonch hadya qilgay. Tortiq etib bo’lmas matoh bormi, deb so’rar bo’lsangiz, bilingki, bisotingizdagi barcha narsa qachondir misqoliga qadar sarf qilingay, tortiq etilgay. Bu ekan, o’zingiz o’z qo’lingiz ila ehson qiling va aslo ertani kutmang. Illo, ehson qilish fursati sizniki bo’lsin, zinhor qiyomatga qolmasin.

Siz yana deysizki, «Men ehson qilgan bo’lardim, ammo munosibni qaydan izlay?». Bilmaysizmi, mevali bog’ingiz daraxtlari bunday demagay, yaylovlarda sochilgan jonliqlaringiz-da buni aytmagay. Ular tiriklik haqqi o’zidan ulush tortiq qilgay, illo, bermaslik — ular uchun zavol, demak. Bas, shunday ekan, kun va tunlari o’lchab berilgan birodaringiz boshqa narsalarni loaqal sizdan ham olishga munosibdir. Illo, tiriklik bahridan tashnaligin qondirishga loyiq ko’rilgan kimsa sizning buloqdan-da jomini to’latishga munosibdir.

Ammo hargiz unutmang, uzatilgan sadaqani olishdan ko’ra ziyod mushkul yumush yo’qdir. Jasoratu matonat, qat’iyat va mehru shafqat — qalban ehson beruvchi fazilatlari bo’lgani kabi, bular oluvchining ham sodiq yo’ldoshi. Men kim bo’libmanki, birgina ehson tufayli odamlar qarshimda yuztuban bo’lsalar va ojiz holatini chorasiz oshkor qilsalar? Ehsonga chog’lanar ekansiz, fikr qilingki, o’zingiz aslida ehson berishga loyiqmisiz, In’om Ulashuvchining vakili bo’lishga munosibdirmisiz? Ehson olgan sizlar esa, zotan barchangiz olayotirsiz, rahmatning o’lchami haqida o’ylamangiz, illo, bu bilan o’zingizga ham, ehson beruvchiga ham malomat keltirgaysiz. Bil’aks, beruvchining ehsoni qalbingiz darichalarini yana kengroq ochsin. Unutmangki, qarzdorlik hissini tuyar ekansiz, bu bilan siz beruvchining sahovatiga soya solgaysiz. Bilingki, bundan og’ir yuk yo’qdir, illo, kimsa sizga tuhfa ravo ko’rar ekan, uning ilki ila sahovatpesha zamin va Tangrining o’zi ehson qilayotir.

5. TAOMLANMAK HAQIDA

Keksa karvonsaroy sohibi unga yaqinlashmish:

— Bizga Taomlanmak haqida o’gitlaringni so’yla, ayo do’st.

Va u javob qilmish:

— Bir nabotot yanglig’ zamin bo’ylaridan nafas, quyosh nurlaridan esa quvvat olib, umrguzaronlik qilsangiz a’lo edi. Ammo modomiki, siz qorin to’ydirmoq uchun boshqalar jonini olishga majbur ekansiz, bu muqaddas bir marosimga aylansin. Insonda zohir oliy soflik va bokiralik uchun qurbonlikka keltirilmish begunoh jonzotlar haqqi dasturxoningiz hargiz nopoklikka chulg’anmagay.

Qachonki, bir jonliqni jonidan mosuvo qilar ekansiz, unga munojot qiling: «Seni bugun halok etgan qudrat meni ham bir kun zavol topdirgay va men sendan bugun taomlanayotganim kabi meni-da bir kun tasarruf etgaylar. Illo, seni mening ilkimga tutqazmish qismat meni-da boshqa bir qudrat dastiga topshirgay. Sen va men tomirlarimizda oqayotgan qon-la faqat behisht daraxtini sug’orgaymiz, inon». Qachonki, mevalardan totinar ekansiz, unga-da munojot qiling: «Faromush bo’lmaki, sening zuryod-urug’laring mening tanamda yashagay, ertangi kuning chechaklari esa qalbimni gullarga burkagay. Tarovating borlig’imni ziynatlagayki, fasllar osha birga xushnudlikda bo’lgaymiz».

Va qachonki, xazonrez kunlar tokzoringizdan hosil yig’arsiz, yana so’zlaning: «Mening o’zim-da bir tokzordirman. Mening hosilimni-da bir kun yig’ishtirgaylar va ezib-yanchib sharob etgaylar, vaalalxusus, meni mangulik ko’zasiga joylab yashirgaylar». Va qahraton kunlar ko’zalarni ochganingiz hamon xonadoningiz sharob bo’ylariga to’yinsa, shukronalik qo’shig’ini kuylang. Shukronalik qo’shig’ini kuylangki, bunda o’sha xazonrez kunlar, o’sha tokzorlar va o’sha tokzor hosillaridan xotiralar baralla barq ursin.

6. MEHNAT HAQIDA

Bunda mirishkor endi so’randi Al Mustafodan:

— Mehnatlarimiz borasida ne dersan? Bizga shundan ham mohiyatlar bayon etgaysan, ey matlub.

Javob qildi:

— Mehnat qilar ekansiz, siz hamisha zamin ila, uning qalbi ila birgasiz. Ammo tanballikka moyil ekansiz, mangulik tomon muttasil harakatda bo’lgan hayot oqimidan chetda qolishga mahkumsiz.

Qachonki mehnat qilar ekansiz, qalbi sadolaridan go’zal musiqa yaratmish nayga mengzangaysiz. Ayting, atrofda barcha narsa hayot qo’shig’ini hamohang kuylayotgan chog’ qay biringiz sukutga cho’mgan bezabon qamish bo’lishni istarsiz?

Sizga aytarlarki, mehnat — tavqi la’nat va kulfatdan o’zga narsa emas. Ammo men deymanki, qo’lingiz mehnatda ekan, zamonlar ostonasida bir damlar yuz ochmish orzularni qadam-baqadam joriy eta borarsiz. Qo’lingiz mehnatda ekan, hayotni siz chindan ardoqlaysiz, illo, hayotni mehnat ila sevmak — tiriklik sinoatlarini anglamak, demak.

Agar siz azob-uqubatlarda tavallud topmoqni — kulfat dersiz va mehnatni esa — peshonangizga bitilmish tavqi la’nat atarsiz, so’zlarim qulog’ingizga quyilsin — peshonangizga bitilmishni faqat qaro terlar ila yuvib, sidira olgaysiz.

Sizga hayotni — zulmat deya tanishtirmishlar va siz horib-charchagan ko’yi o’zingizdan avval horiganlar so’zlarini takrorlamishsiz. Toki ishtiyoq uyg’onmas ekan, tiriklik chindan zulmatdir. Ammo, toki ilm nuri ila ziynatlanmas ekan, har qanday ishtiyoqning ko’zlari so’qirdir. Shu kabi, toki mehnat hamroh bo’lmas, har qaysi ilm befoyda. Va toki muhabbat yo’q ekan, har qanday mehnat besamardir. Qachonki ko’ngilda muhabbat ila mehnat qilarsan, o’z-o’zingni toparsan, o’zga qardoshlaring va nihoyat, Tangri ila birikarsan.

Muhabbat ila mehnat qilmakning o’zi nadir? Bu shuki, baayni ko’ngling sohibasi uchun atalgan kabi, qalbingdan so’tilmish iplardan jamil mato to’qirsan. Bu shuki, baayni ko’ngling sohibasi bunda istiqomat qilmog’i haqqi, mehr ila qo’rg’on bino etarsan. Muhabbat ila mehnat qilmak yana shudirki, mehr ila urug’ qadab, xushnudlikda hosil yig’ishtirgaysan va mehringdan qonmish bu mevalardan ko’ngling sohibasi shukronalikda totingay. Yana budirki, o’zing barpo qilmoqda bo’lgan barcha narsalarni qalbing nafasi ila to’ldirarsan va bunda shular ila mashg’ul ekansan, bilginki, ulug’ ajdodlar yoningda har dam hamnafas va ular yumushlaringni rizolik ichra kuzatmoqdadir.

Uyqu og’ushidagi so’zlaringizga ko’p bora quloq tutdim. Siz aytasizki, yurak shamoyilini marmar yuzasiga bita olgan sangtarosh omoch sudragan dehqondan avlodir. Yana deysizki, samodagi kamalak suvratini matoga naqshlab, olqishlarga sazovor bo’lmish musavvir anavi etikdo’zdan ko’ra ardoqlidir. Ammo so’zlarim qulog’ingizga quyilsin — atrofda esmakda bo’lgan shamol jajji maysalar ila ne qadar nafis suhbat qursa, ulug’ emanlar bilan-da shu qadar muloyim so’zlashgay. Va shamollar sadosini qalbidagi ishqi ila totli qo’shiqqa mengzay olgan kimsagina chindan ulug’dir.

Mehnat — bu muhabbatning siz ko’ra olgay timsolidir. Modomiki, siz ishqsiz va bil’aks, nafrat ila mehnat qilarsiz, bundan ko’ra qalbida muhabbat jo’sh urgan o’zgalardan sadaqa tilamakni kasb qilganingiz durust. Illo, loqaydlik ila non yoparsiz, bu nonning ta’mi taxirdir va aslo o’zgalarni to’ydirmas. Illo, sharob tayyorlamakda ekansiz, mehringiz ulushidan-da mayga ulashing, bil’aks esa — ko’zalar may o’rniga safro ila to’lgay. Va magar farishta yanglig’ kuylay olsangiz-da, ammo bunda ishq yo’q ekan, kun va tun saslari behudaga badnom bo’lgay.

7. SHODLIK VA QAYG’U HAQIDA

Va bunda yana bir ayol so’radi:

— Bizga Shodlik va Qayg’ulardan ham so’ylagin endi, toki so’zlaring shodlik va qayg’ularimizni har dam ziynatlagay.

Dedi:

— Yuzingda zohir shodliging aslida niqobi yulinmish kulfat va qayg’uingdir. Illo, kulgularing manbai bo’lgan buloq aslida, aksar hollar ko’zyoshlaring ila limmo-lim edi. O’zgacha bo’lishi mumkinmi, axir? Senga yondosh kulfating qa’ringga ne qadar sizib kira bilar ekan, shodlik ham shu qadar esh o’rin egallay olur. Qo’lingda tutgan sharob kosasi ham bir zamonlar kulol o’tida toblanganini unutdingmi? Va yoxud qalbingni masrur qilgan bu cholg’u, aslida o’ymakor dastgohida kulfatlarga duchor bo’lmish o’sha og’och ekani ayon emasmi?

Shodliklarda masrur ekansan, qalbing qa’riga quloq tutgaysan va bilgaysanki, qayg’ularingga bois bo’lguvchi — senga quvonchlar ham ato etgusidir. Va qachonki nola tortib, anduh chekarsan, bunda-da qalbingga nazar sol — shaksiz anglarsanki, ko’zlaringni qaynoq yoshlar ila namlatmish anduh, aslida bir zamonlar senga adoqsiz shodlik tortiq etmishdi.

Orangizda kimingizdir aytarsiz: «Shodlik — qayg’udan ko’ra yuksakdir», boshqangiz e’tiroz qilgaysiz: «Aslo, Qayg’udir barchasidan ulug'». Ammo ikki qulog’ingizga quyilsin: ular mudom qo’l ushlashgan ikki opa-singildir va ular aslo bir-birin tark etmas. Ular kulbangizga hamisha birga tashrif buyurgaylar, va bilingizki, biri dasturxon uzra siz ila hamsuhbat ekan, boshqasi xos to’shagingizda oromdadir.

Umrguzaron ekansan, qayg’u va shodlik aro tarozu mili yanglig’ muttasil chayqalgaysan. Qachonki qa’ringda yaydoq bo’shliq hukmron ekan, muvozanatda sokin qolgaysan. Ammo bilginki, bul muvozanat aldoqchidir, illo, zeb-ziynatlarini o’lchamak tadorigida Yombilar Sohibi tarozuga qo’l cho’zgani hamon, sening shodliging yoxud qayg’u va kulfating ziyoda bo’lgay va balki nisbati quyi tushib, tamom arigay.

8. KULBALAR HAQIDA

Endi olomon ichra bir sangtarosh chiqib keldi:

— Bu tiriklik ichra ekanmiz, Kulbalarda panoh topgaymiz. Endi shulardan anglat bizga, ey qadrdon.

Al Mustafo javobga hozirlandi:

— Shahar devorlari panohi ichra uy barpo qilar ekansiz, o’yingizga erk beringki, aslida yaydoq tabiat qo’ynida kulba qurmoqdadirsiz. Ne qadar yolg’iz va olis ufqlarda adashgan bo’lmasin, qa’ringizda yashirin musofir aynan bu kulbani ko’rgay. Illo, siz uy barpo qilar ekansiz, o’zingizni muttasil unga baxshida etib borgaysiz, shu bois kulbangiz sizning davomingiz, qa’ringizdan tashqari tomon yo’l olmish bir tadrijingizdir. Uylar quyosh taftida ulg’ayib, tunlar sukunatida orom olgay. Va ular-da siz kabi shaksiz tush ko’rgaylar, tushlarida balki siz kabi rangin xayol surgaylar. Xayol surarkan, erkiga kishan solmish bu shaharni tark etib, huv anavi og’ochzor va yo adirlarda qo’nim topishni istamaslarmi?

Siz o’zingizga boshpana bilib, insho qilayotgan uylaringiz barchasini kaftimda jam qila olsam edim, ularni shashqol donalari yanglig’ o’rmonu dalalarga uloqtirgum edi. Shunda bu vodiylar ko’chalaringiz bo’lguvsi, maysa ungan so’qmoqlar esa xos yo’llaringizga mengzangay edi va sizlar tokzorlar aro yo’l bosib, bir-birovingizga tashrif buyurgaysizlar, liboslaringizda esa zamin iforlari har damlar barq urgay edi. Ammo bilarmanki, buning fursati hali yetmadi. Qo’rquvga bandi ajdodlar sizlarni bu devorlar aro jips qoldirmish. Azaliy bu qo’rquv hamon arib bitgan emasdir va toki u atrofda kezinar ekan, kulbangiz hurlikka chulg’anmish dala va tokzorlaringizdan ayri qolajak.

Ey, ahli Orfales, so’ylang menga, kulbalarda nelaringiz bordir? Qalbiga qulf solinmish eshiklar ortida nelarni yashirgaysiz? Qudratingizdan afsonalar so’zlaguvchi sukunat va sokin mayllar hukmronlikda muqimdirmi unda? Ayri tafakkurlar aro rishta bog’laguvchi, jilvakor samoviy burjlar yanglig’ ziynatlangan ko’hna xotiralar-chi, bular ham muqarrarmi unda? Tosh va og’ochlardan bino etilmish azaliy matohlardan yo’l olib, qalblarni muqaddas cho’qqilar tomon eltguvchi malohatdan nishona toparsizmi kulbalaringizda? Va yoki uylaringiz badastir rohatlarga cho’mib ulgurdimi va siz-da bu kelgindi battol hukmiga taslimmisiz endi? Ushbu makkora avval mehmon kabi tashrif buyurgach, hayal o’tmay butun borlig’ingizni istilo qilmagini bilmadingizmi?

Afsungar misol, u sizning barcha mayl va istaklaringizni o’z izmiga zimdan bo’ysundirgay. Garchand sizni alqab-siypalab, hushingizni olgan chog’ ilki muloyimdir, ammo qalbi uning mangu qadar toshdan yaralmish. Sizni garchi avrab-allalarkan, ayni damda ammo ehtiroslaringizni beomon tahqirlar qilgay va tuyg’ularingizni-da qoq somonga chirmab, bir chetga yig’ishtirib qo’ygay. Shinamlikda masrur turmush shu tariqa barcha ehtiros va ishtiyoqlaringizni tamom halok etgay.

Ammo, ey siz, uyqularida ham halovat bilmas ufq farzandlari, mudom bo’sh kelmagaysiz va dabdaba kishanlari ila o’zingizni jilovlashga hargiz qo’ymagaysiz. Biling, siz barpo etajak kulbalar bir joyda muqim qolishga mahkum langar emas, bil’aks, shamollar shiddatiga oshiq parqu yelkanlar kabi bo’lajak. Uylaringiz lahta qonlar sizgan jarohatlarni yashirguvchi serjilo choyshab emas, bil’aks, nigohlarni kulfatlardan asraguvchi xaloskor qaboqlar kabi bo’lajak. Va siz eshiklar aro ichkari qadam bosarsiz, parvoz uchun shaylangan qanotlarni yig’ishtirmagaysiz. Eshik raxlariga tegib, jarohat yetishidan tashvish chekib, boshlaringizni quyi solmagaysiz. Omonat devorlar nurab tushishidan hayiqmagaysiz va qalbingiz in’ikosi yanglig’ bag’ri bepoyon bu oshyonlarda emin-erkin nafas olgaysiz. Axir tiriklikda hayotlar uchun marhumlar bino qilmish sag’analarda yashamassiz.

Biroq har ne bo’lganda ham, kulbangiz ne qadar go’zal va ko’rkam bo’lmasin, pinhon tutilgan sirlaringiz va anduhlaringizni alaloqibat yashira olmagay. Shu sabab illo, sizning qa’ringizda yashirin va har qaysi sarhadlarni yakson etishga qodir tilsim samoviy qo’rg’onda mangu qolajak, darbozalari subhi sodiq shafaqlaridan naqsh olgan, oynalari bo’lsa — oqshomning sokin qo’shiqlariga esh samoviy qo’rg’onda mangu qolajak.

9. LIBOSLAR HAQIDA

To’quvchi hunarmandning ham Al Mustafodan so’rari bor edi:

— Egnimizga ilgan Liboslarimiz haqida nelarni so’zlarsan, ustod?

Dedi:

— Turfa xil liboslaringiz husn-malohatingizni tamom yashirgay, ammo ular qa’ringizda hokim noqisliklaringiz berkita bilmagay. Garchand liboslar ichra xos sinoatlaringiz saqlamoq istarsiz, ammo oqibat bunda o’zingizga bir kishan topgaysiz. O’ylang axir, oftob va tonggi sabolar bu liboslarsiz vujudingiz uzra masrur yallalar qurmasmi? Axir tiriklik tafti oftob nurlarida zohir, shoshqin epkinlar esa hayotning sizni erkalaguvchi qo’llari emasmi va siz shukronalar ila ularni xush qarshi olmagaymisiz?

Biringiz aytarsiz: «Egnimizdagi libos shimoliy epkinlar iplaridan to’qilmish». Bunda shimol epkinlari sizga shaksiz dastyor bo’lmish, ammo bilingki, to’quv dastgohining asil ismi — uyat va ibodir, sizning shinamlik istagiga moyil erka tabiatingiz esa bu matoga tola bo’lmish. Yumushini ado etgach esa, bu shamollar o’zi makon tutgan o’rmon ichra sizni masxara qilishini sezmadingizmi? So’zlarim qulog’ingizga quyilsin, kamtarinlik nopok nigohlardan asraguvchi qalqoningizdir. Nopoklar tamom bitar ekan, bu fazilat siz uchun kishan va yo soxta ro’yoga aylanmasmi? Yana faromush qilmangki, zamin har dam yalang oyoqlar taftini tuyishni istagay, shamollar esa yoyilgan sochlaringizni to’zg’itib, shodon chappar urishni orzulagay.

10. SAVDO VA SOTIQ HAQIDA

Bu gal endi tujjor yuzlandi:

— Bizga Savdo va Sotiq haqida o’gitlaringni anglat.

Aytdi:

— Bu zamin siz uchun mudom ne’matlarini tortiq qilar. Va bu tortiq etilmishlarni oqilllik ila istifoda etarsiz, zoriqish hargiz sizga begona bo’lgay. Illo, ne’matlarni tadbir ila ayirboshlarsiz, shaksiz davlat va farog’at topgaysiz. Ammo bilingki, bu yumush qalbdan qilinmas va ikki taraf rozi-rizoligi ila ziynatlanmas ekan, biringiz badnafslikka, boshqangiz esa xoru zorlikka yuz tutgaysiz.

Biringiz behalovat dengiz bag’ridan rizq tutib, boshqangiz esa dalada omoch tortasiz va yo tokzorlardan hosil yig’ib nasiba toparsiz. Shaharga qaytib, gavjum bozorlarda o’z mahsulotini yoygan to’quvchi va yo kulol hunarmandga, xushbo’y giyohlarini taklif etayotgan yana birovga duch kelasiz. Shunda siz albat Zamin qalbini ko’makka chorlang, toki u tarozu va hisobdan adashmakni sizdan begona qilsin, har narsa qadrini adolat ila o’lchamakdan saboq bersin. Bozorda ekansiz, yupun molini o’tkazish payida bo’lgan qalloblardan uzoqda bo’ling. Ularga aytingki, «Chinakam ne’mat istarsan, dala mehnatimda men-la yo’ldosh bo’l va yo boshqa birodarlarim ila dengiz tomon otlan, zotan, bizlardan sahovatini ayamagani kabi, zamin va yo behalovat bahr sendan ham ne’matlarini darig’ tutmagay».

Agarki bozorda baxshi va raqqos yoxud mashshoqlarni uchratarsiz, ularning ne’matlarini-da xarid qiling. Illo, ular ham siz kabi hosil yig’guvchilardir, garchi keltirmishlari xayol va ro’yolar bag’rida parvarish qilingandir, ammo ular qalbingiz uchun bir ozuqadir.

Yumushlaringiz oxirlatib, bozordan oyoq uzarsiz, hech bir kimsa quruq qo’l ila qaytmasligiga amin bo’ling, har kas ko’nglini oling. Illo, bozorga kelgan har kishining istagi qonmas va eng zaifning ham rizqi berilmas ekan, sizlarga o’git bergan Zamin qalbi zinhor halovat topmagay.

11. JINOYAT VA JAZO HAQIDA

Shahar qozisi ham bunda sas bermishdi:

— Tiriklikda yasharmiz, barchamiz noqisdirmiz. Shu bois Jinoyat va unga loyiq Jazo haqida uqdirgin bizga.

Javob so’zlandi:

— Shamollar chirpirak qilmish xazonlar holini ko’rmadingizmi? Daydi shamol hukmidagi xazonlar misol sizning ruhingiz-da sargardonlik yo’liga tushar bo’lsa, qalbingiz muvozanati buzilgay, vasvasalar sizni yo’ldan ozdirgay va o’zgalarga zulm o’tkazursiz. Bilingki, boshqalarga zulm qilarsiz, o’zingiz-da omon qolmagaysiz. Siz sodir etmish qabohatga shaksiz jazolar muqarrar. Faqat sabr-toqat ila hukmni kutmak endi sizning qismatingizdir, illo, bir kun falak darbozasi qarshisida paydo bo’lishingiz bor, illo, bundan faqat ezgu a’mol egalari ichkari qadam qo’ya olishlariga shohid bo’lishingiz bor.

Qa’ringizda qo’nim topmish fitratning ilohiylik mahraji ulug’dir. Va u mangu musaffo qolajak. U bir iliq epkindir — parvozga rag’batlilarga ko’makdosh. U bir quyosh kabidir — taftli va ham qadrdon. Zulmat chulg’amish bexosiyat yo’llar ila unga aslo yetib bo’lmas. U qalbingiz yuksak osmonlarida mudom pinhon. Ammo ayni paytda qa’ringizda o’zga unsurlar ham yashirin. Tarixning olis ibtidolari vahshat so’qmoqlarida kezgan, tafakkur nishonalari hali mudroq notavon ajdodlar unsurlari-da sizda istiqomatdadir. Ammo men sizda zohir Inson bilan so’zlashmak istayman, illo, yolg’iz ugina jinoyat ne demak va unga ko’ra jazo mustahiq ekanin anglay bilar.

So’zlaringizga ko’p quloq tutdim — qabohat yo’liga kirmish birov haqida so’zlarkansiz, baayni u sizlardan emas, bil’aks begona va ajnabiy deya qabul qilasiz. Ammo so’zlarim qulog’ingizga quyilsin — qaysidir taqvodor va yo tabarruk avliyo har biringiz qalbingizda pinhon bo’lmish ulug’likdan-da yuksakroq bo’lolmagani kabi, johil va ojiz kimsa-da har biringizda yashirin qabohatdan ham quyiroq ina bilmas. Jaholat va rahmoniyat shu tariqa sizda mudom birlikda boqiydir.

Loaqal bir yaproq og’ochining rag’batisiz sarg’ara bilmas. Orangizdagi bir battolning yovuzligi ham baayni shu kabi — loqaydligingiz mevasidir. Illo, ilohiy mohiyatingiz tomon ayro emas, bil’aks izdihomda yo’lga chiqmishsiz. Izdihomda ekansiz, yo’l ham o’zingiz, yo’lovchi ham o’zingiz. Adoqsiz uzun bu yo’lda qoqinib qular ekansiz, biling, buning hikmati bordir, illo, ortingizda kelayotgan boshqalar holingizni ko’rib, yo’ldagi xatarni bilsinlar. Ammo shuki, siz o’zingizdan avvalgilar tufayli yuztuban qulamishsiz, illo, ular kuchli va chapdastdir, biroq yo’ldagi bu toshni olib tashlashni ep bilmabmish.

Dilingizga botar yana so’zlarim bor. O’ldirilmish kishi o’zining bu zavoli uchun ajrdan qutulib qololmagay, tunalgan qurbon ham tunalganlik uchun hukm etilgay, mo’min kishi anavi osiyning qilmishlaridan o’zini chetga ola bilmagay va soxtakorning yumushlari-da rostgo’yning mavqeiga albat soya tashlagay. Baski, zulmkorning o’zi aksar holda mazlum g’aribning qurbonidir. Demangki, hukm etilmish kimsa qilmishiga munosib jazo olmish, bil’aks, sho’ring qurgur bu mahkum gunohlardan forig’ qolmish boshqalar haqqi hukm zalvorini ortmoqlab bormoqda. Bilingki, haqni nohaqdan, yaxshini esa fosiqdan keskin ajratib bo’lmas, illo, qalblarni yoritguvchi oftob qarshisida ularning har ikkisi barobar va birgadir. Ular baayni bir-biroviga chatishib to’qilgan oq va qora iplar kabidir va zamonki kelib iplarning biri uzilar, matoning bari ko’zdan kechirilgay, to’quv dastgohi-da nazardan chetda qolmagay.

Va zamoniki, bevafo bir juvon ahloqini muhokama etar bo’lsangiz, bu ayol hojasi qalbini-da tarozuga soling, toki muqarrar jazo har kimga barobar taqsim bo’lsin. Va zinokor betavfiq uchun jazo qamchisin hozirlar esangiz, ozor yetmishning qa’riga ham durustroq nazar soling. Va pokdomonlar nomi ila hukmni bajo keltirmoq bo’larsiz, yovuzlik daraxtiga bolta solish avvalida ildizlariga ham bir qur qarab qo’ying. Va qabohat ildizi ezgulik tomirlari ila chambarchas birlikda, barakot ildizlari esa talafot tomirlari ila zaminning sokin qalbi panohida mangu payvand ekaniga bunda shaksiz amin bo’lgaysiz. Modomiki shunday ekan, adolat mezonini ustivor bilgan siz qozilar, vujudi pok, ammo qalbi chirkinga qay tariqa hukm hozirlagaysiz? Boshqalar qalbida halok etilganga qay bir jazoingiz bordir? Va barcha qilmishlari soxtakorlik va zulm bo’lsa-da, ammo ayni paytda uning o’zi firib qurboniga do’nib, zulm mevasini totganga qay bir jazoni munosib ko’rgaysiz?

Takbir etgan tazarrusi sodir etmish qilmishidan ko’ra chandon ulug’ bo’lganlarni-chi, jazolay bilarmisiz? Zotan, odil mahkamaning istagi aslida ham shu emasmi, adashgan
gumrohning tavba va tazarrusi emasmi bu muhokamaning asl muddaosi? Binobarin, aybsizga tazarruni ravo ko’rilmas, osiy qalbidan esa tavbani qo’porib tashlay bilmagaysiz.

Tazarru uyqularni badnom etib, tunlari beomon tashrif buyurgay va har qilmishni sarhisob qilmakka undagay. Adolat ila hukm etmakni istayotgan sizlar esa qilmishning har jihatiga nazar solmasdan, haqni anglay bila olurmisiz? Muqarrar hukm qarshisida titrayotgan mana bu inson har kas qa’rida muqim jaholat va ziyo aro muallaq qolmish arosat bandasi ekanini shundagina anglay bilursiz. Illo, ehrom poydevorini barpo etmish toshlarning katta va kichigi-da aslida ayniy va mushtarakdir.

12. QONUNLAR HAQIDA

Endi so’rar navbati kelganini anglagan faqih bunda yuzlandi:

— Qonunlarimiz haqida ne dersan, ustod?

U javob qildi:

— Sizlar ishtiyoq-la adoqsiz qonunlar yaratgaysiz va maroq-la ularni har gal buzarsiz. Bunda siz sohilda qumlardan qo’rg’on barpo qilib, so’ngra buni sho’x-shodon vayron qilayotgan jujuqlarga o’xsharsiz. Qumloqda mo’rt imoratlar qurarsiz, dengiz ham sohilini qumlarga muttasil to’ldiraverar. Bino qilganingiz vayron qilarsiz, mahobatli bu bahr ham to’pori qalbingizni masxara qilishdan horimagay.

Ammo har kas sohilda qo’rg’onlar qurmagay. Insonlar borki, atrofda kechmoqda bo’lgan bu hayot ular uchun dengiz emas va yaratilmish qonunlar-da qumqo’rg’on emas. Bular uchun hayot — baayni dengiz bag’rini yorib chiqmish qoya, qonunlar esa qo’ldagi cho’qmordir va u bilan qoyaning shaklini o’z mayliga ko’ra o’zgartirmak istaydi. Raqslarni xush ko’rmas nogironga qay ta’rifingiz bordir? Qozig’iga tamom mehr qo’ymish bir taka o’rmonlar ichra hur kezayotgan ohularga kibr-la boqib, ularni uyi yo’q satanglar, deb bilsa — ne dersiz? Ko’hna terisini tashlamoqqa madori qolmagan keksa gazanda boshqalarini behayolikda ayblasa, ne deylik? Va nihoyat, barchadan avval to’yga kelib, ne’matlardan nafsi qongach, uyiga ravona bo’lar chog’i bu hashamlarga la’nat aytgan va ziyofatgo’ylarga esa qonunbuzar tavqini bosgan odamga ta’rifimiz ne bo’lar?

Bu toifa haqida aytarim budir — garchi mudom oftob ostida bo’lsa-da, ular quyoshga tik qaray olmagay. Umrguzaron ekan, ular har dam faqat soyalarini ko’rgay va ularni chin qonun o’rnida bilarlar. Bular uchun quyosh — ko’lanka yaratishga moyil bir matoh. Ammo bu kaslardan farqli — muvaqqat bu zamin yuzasidagi o’tkinchi bu suvratlar quyoshga peshvoz chiqmish sizlarga to’g’anoq bo’la olurmi? Beqaror bir varrak shamollar ila do’st tutinmish sizlarga yo’l ko’rsata olarmi? Kishanlarni barbod etib, o’zgalarni-da ozod ko’rmak murodingiz esa, insonlar insho etmish yasoqlar sizni to’xtata bilgaymi? Hurlik qo’shig’in kuylaganingiz chog’ atrofdagi tuzoqlarni dog’da qoldira bilarsiz, dilingizga yasoqlar vahm sola bilmas. Vujudingiz va qa’ringizni chulg’amish liboslardan nihoyat soqit bo’larsiz, hech kas sizga malomat qilmagay, ammo sharti budirki, siz qozonmish hurlik zinhor boshqalar erkiga zavol keltirmagay.

Ay Orfales ahli, so’zlarim mudom yodda tutgaysiz: nog’oralar sadosini tindirib, cholg’u torlarini-da uzarsiz, ammo ko’kdagi to’rg’ay nolasini zinhor o’chira bilmassiz.

13. HURLIK HAQIDA

Bu dam suhandon notiq yuzlanmish:

— U holda bizga endi Hurlik haqida so’zlarmisan, do’sti fozil?

Demish:

— Shahar darbozalari qarshisida va uylaringiz sukunatida erkingizga shukronalar qilganingizni ko’p bora ko’rdim. Hurlikka shu tarzda hamdlar bajo keltirarsiz, qatl etilishi ayon bo’lsa-da, mustabid oyog’i ostida yerparchin bo’lib, hojasini madh etayotgan qullarga o’xshatdim sizni. Har qadamda bu ahvolga duch keldim, va bildimki, sizga in’om etilmish erkni bir kishan yanglig’ ko’tarib yurgaysiz. Holatingizdan yuragim tilka-pora bo’ldi, illo bu kabi hurlikni aslo e’tirof eta bilmasman. Shu bois ikki qulog’ingizga quyilsin, chindan ozod bo’lish istarsiz, bu istak siz uchun odatga aylansin va hurlik haqida bo’lar-bo’lmas va’zlar o’qishni bas qilgaysiz. Ehtimol, shu holatda siz hurlik ostonasiga chindan qadam qo’yarsiz.

Bir xil va betus kunlaringiz tinimsiz g’ussalarga to’lsin, tunlaringiz esa mayl va anduhlaringizdan larzaga kelsin. Tadbiri mushkul tashvish va qalbingizni o’rtaguvchi bu anduhlar changalidan xalos bo’ldingiz zamon — siz chindan odmi turmush uzra yuksalgaysiz, garchand liboslardan forig’siz, ammo kishanlar rishtalarini uzdingiz hamon — siz chindan hur va ozod bo’lgaysiz.

Hali turmushingiz ibtidosidayoq atrofingizni o’zingiz chirmab chiqqan zanjirlarni parchalamassiz, tun va kunlaringiz uzra yuksala bilmassiz. Axir siz erk atayotgan narsa, aslida o’sha kishanlarning barqaroridir, oftobda charaqlamish xalqalari esa hademay ko’zlaringizni so’qir qilguvsi.

Qa’ringizda yashirin mohiyatni parchalab, chindan hur bo’lishni istamasmisiz? Parvozga qo’ymas adolatsiz qonunlarni bekor qilishni istarsiz, ammo unutmangki, bu yasoqlarni bir zamonlar o’zingiz manglayingizga bitmishsiz. Barcha qonun daftarlarin otashlarga yem qilsangiz-da, ammo peshonadagini sidira olmassiz, dengizning barcha suvlarini keltirsangiz-da, ammo manglaydagini yuva olmassiz. Magarki zulmkor mustabidni taxtidan mosuvo qilishni istarsiz, dastavval qa’ringizga boqing — bir zamonlar qalbingizda rostlanmish taxtiravon barbod etilganmi? Zotan, qalblarida hali istibdod hukmron, g’ururi ichra esa hamon istihola yashirin bo’lganlar — zolimlar ostida mudom qolajaklar. Va agarki, tashvish va anduhlarni barbod qilmak istarsiz, bilingki, bularni ham bir zamonlar o’zingiz zimmaga yuklamishsiz. Va yana qo’rqinchlaringizni parokanda qilishni istarsiz, unutmang, qo’rquv uyasi siz hadiksiragan birovning qo’lida emas — o’z qalbingizda sobitdir.

Haqqi rost, qa’ringiz va qalbingizda muqim barchasi muttasil chambarchaslikda harakatda bo’lgay. O’zingiz chin dildan istagan va yo qalbingizga g’ulu solgan narsalar, manfur va yo muqaddas tuyg’ular, siz intilgan va yo mudom nari qochgan holatlarning bari — chindan o’zaro chambarchas birlikda mavjuddir. Bular bari baayni yorug’ dog’lar va ko’lankalar misol har dam juftlikda harakatlanur. Qachonki ko’lankalar biri yorug’lik ila birlashgach, tarqalib bitsa, undan qolmish elas xotira ravshanroq boshqa nur ko’lankasiga mengzangay. Kishanlardan xalos bo’lmish sizning hurligingiz-da, shu yanglig’, ulug’roq boshqa hurlik oyoqlarida chatishgan zanjirga mengzangay.

14. AQL VA EHTIROS HAQIDA

Bashoratgo’y Almitra unga yana peshvoz chiqdi:

— Aql va Ehtiroslarimiz haqida aytar fursating ham kelmish.

Javob qildi:

— Sizning qalbingiz — muttasil muhoraba maydonidir va unda aql-idrokingiz mayl-ehtiroslaringiz ila muttasil kurashdadir. Agarki qalbingizga taklif etsangiz edi,
qa’ringizda hukmron bu ixtilof va bu kurashni mushtarak ohanglar kuyiga mengzagum edi. Ammo o’zingiz murosa ridosini kiymassiz, mendan yana ne kutgaysiz?

Qalbingiz kemasi aql va ehtiroslaringiz ila boshqarilgay. Yelkanlar va yo idora chambaragi nosoz ekan, to’lqinlar hukmida bemaslak daydishga va yo dengiz bag’rida bemajol qotishga mahkumsiz. Illo, yolg’iz aql-idrok hokimligi — me’yoridan oshmish qudrat, tizginsiz ehtiros esa — kuydirib kul qiluvchi otash demak. Shu bois aqlingiz ehtiros yuksakligi qadar parvoz qilsin, toki ehtiros ila ziynatlanmish idrok ko’ngillar kuyini chala bilsin. Shu bois aqlingiz ehtiroslarni oqilona yo’lga sola bilsin, toki kunlar kechsa-da, baayni olovlarda toblangan qaqnus misol bu tuyg’ular har gal qayta oyoqqa qalqsin.

Istaramki, siz mushohada va mayllaringizni dasturxon atrofida yig’ilmish ardoqli mehmonlar, deb biling. Har biriga munosib mulozimat ko’rsating, axir bilarsiz, mulozimat farqli bo’lar ekan, ikkisining ham mehr-muhabbatini boy berarsiz.

Adirlar qo’ynida va adl daraxtlar soyasida dala-dashtlar sukunatiga mahliyo ekansiz, qalbingiz bu sokinlikni mudom tarannum etsin va desin: «Tangri idrok ichra oromdadir». Atrofda bo’ron qo’zg’olib, daraxtlarni asov shamollar larzaga solsa va chaqinlar samoning ulug’ligin tarannum etsa, qalbingiz-da masrurlikda takror hayqirsin: «Tangri ehtiros-la faoliyatga kelmish». Ilohiy birlikning illo bir karra nafasi va yo Parvardigor daraxtzoridan loaqal bir yaproqdirsiz, siz-da idrokda orom oling va har gal ehtiros-la faoliyatga keling.

15. UQUBATLAR HAQIDA

Bir ayol bunda savol so’ramish:

— Azob va Uqubatlarimiz-chi, ularga ta’riflaring qay yo’sinda bo’lar, ey aziz?

Dedi:

— Buyumlar mohiyatidan sizni pana qilmish qobiq chatnagach, sizga azob va og’riq kelur. Mevaning mag’zi alvon yurak misol oftob qarshisida hozir bo’lmog’i uchun metin danagi yorilmog’i lozim, siz-da azoblarni shu kabi anglamog’ingiz vojib. Atrofda kechmoqda bo’lgan hayotning har lahzasida hozir bo’lmish mo»jizalardan muttasil hayratlanishda davom qilsangiz edi, azoblaringiz sizga og’riq emas, illo masrurlik hadya etgusi edi. Qalbingiz fasllari almashinuviga bemashaqqat ko’nikkan, qayg’ularingiz qahratonlarini esa itoat-la qarshi olgay edingiz. Axir, siz dala-dashtlaringiz uzra muttasil kechayotgan mavsumlarni zinhor inkor etmagaysiz.

Uqubatlarning aksarini siz o’zingiz tanlamishsiz. Azoblaringiz taxir ta’mli malhamdir va u bilan tabib qa’ringizni davolagay. Shu bois tabibga quloq osing va uzatilmish malhamni itoat-la istifoda eting. Unutmang, bu tabib ham yuksakroqda Pinhonning amri ila muolaja qilgay, labingizni kuydirgan kosa ham Kulol zahmatidan bino bo’lmish va Uning O’zi-da sohir yoshlari ila tuproqni namlamish va siz uchun loy qorimishdir.

16. O’ZLIKNI ANGLASH HAQIDA

Endi bir er kishi oldinga chiqdi:

— Biz O’zni qanday Anglay bilurmiz? Shundan so’zla bu gal.

Shunday javob qildi Al Mustafo:

— Qalblaringiz kun va tunlar sinoatlaridan boxabardir, ammo mudom sukut saqlagaylar. Quloqlaringiz yurak bilganin tinglamoqqa har dam mushtoq. Va qa’ringiz tublarida siz hamisha ogoh bo’lmish haqiqatlarni endi so’zlar shamoyilida tinglagaysiz. Va endi siz xayoldagi orzularingiz yalang’och vujudini barmoq ila paypaslay bilursiz.

Aslida ham shunday bo’lmog’i lozim. Vaqtiki kelib, qalbingiz tilsimlari ko’z ochmog’i va masrurlik kuyiga hamohang dengiz sari talpinmog’i tayin. Fursatiki kelib, qa’ringizda pinhon yombilar alal-oqibat qarshingizda namoyon bo’lmog’i bor. Ammo sharti shudirki, mukashshaf bu dafinalarni tarozu ila o’lchamoqqa oshiqmagaysiz, anglamoqlik qa’rini anjom ila o’lchamoqni xayoldan soqit qilgaysiz. Illo, bu qa’rlarda qo’nim topmish va ilohiy ziyolar ila ziynatlanmish fitratingiz sarhad bilmas, adog’i yo’q bir bahrdir.

Va bunda demangki, «Men Haqni topdim», bil’aks, ayting — «Men Haqning zarrasini topdim». Yana zinhor so’zlamangki, «Qalb yo’lga tushmish so’qmoqni ko’rdim», bil’aks, ayting — «Mening so’qmog’imdan borayotgan qalbni uchratdim». Illo, qalb tanho bir yo’lni tanlamas va yolg’iz qamish yanglig’ bir joyda tek o’smas. Illo, qalb bir nilufargul kabidir, yaproqlari birin-sirin ochilgach, sanog’idan adashtirgay nilufargul kabidir.

17. TA’LIMOT HAQIDA

Bunda bir murabbiy murojaatga yuzlandi:

— Bizga Ta’limotdan hikoyalar bayon etgin, ey ustod.

Dedi:

— Bir zamonlar sizda ma’rifat nishonalari ko’z ochmish. Ma’rifatning shu ilk sabohlarida muqim bo’lmishidan o’zgani sizga kimsa ko’rsata olmas. Davrada dars o’tmish murabbiy toliblarga o’z zakovatini in’om eta bilmagay, ammo faqat e’tiqod va muhabbatga qobillikni tortiq qilgay. Fozil murabbiy sizni donishlik kulbasiga kiritmagay, ammo o’z zakovatingiz ostonasiga yo’l ko’rsatgay. Munajjim borliqni ne tarzda anglamoqni ifoda etishi mumkin, ammo u o’z idrokini sizga jo qila bilmagay. Atrofda oqmoqda bo’lgan ohanglar haqida mashshoq kuylashi mumkin, ammo bu ohanglarni ilg’ay bilishingiz uchun loyiq eshitma sizga hadya eta bilmas. Raqamlar ilmidan voqif kimsa vazn va o’lchovlar olamidan hikoya so’zlar, ammo u sizni bu olamga olib kira bilmas. Zotan, bir kimsaning fahm iqtidori o’zgalarni ham hukmiga ola bilmas, bu faqat bir kimsa sarhadi ila cheklanmish va bunda shaksiz yakun topar. Illo, har biringiz Tangri qarshisida tanho hozir bo’lganingiz kabi, Uni va Zaminni-da anglab yetishda yolg’iz qolmog’ingiz vojib qilindi.

18. DO’STLIK HAQIDA

Mo’ylari sabza urmish o’spirin izdihom o’rtasidan Al Mustafoga peshvoz yurdi:

— Do’stlikdan saboqlaringga ham qalblarimiz mahtal, buning neligin anglatarmisan?

Va u javob qildi:

— Do’stlikdan sizga so’zlar so’zlarim ko’pdir. Aslida do’st nadir? U shudirki, muhabbat urug’larini avaylab qadaganingiz hamon nihollarni mehr ila parvarishlagaysiz va vaqtiki kelib, masrurlik ichra bo’liq hosil yig’gaysiz. Do’stlik ehtiyojlaringizni qondirgay chorbog’ dalangizdir. Va yana u sizning barakotga to’lug’ dasturxoningizki, ochlik va tashnalikdan sillangiz qurigan hamon, mehrdan hozirlanmish taomlardan totingaysiz va uning bag’rida sukunatda orom olgaysiz.

Do’stingiz sizga pinhon o’y-xayollarin oshkor etsa, uni har dam masrur qarshi oling. Sukutga cho’mgan chog’lari esa qalbingiz uning diliga payvand bo’lsin va bu dil tebranishlariga shaksiz quloq tutsin, illo, siltamalar ichra sizga ilinmish elas mujdalardan-da har dam ogoh bo’lgaysiz. Ikki orada do’stlik barqaror ekan, adog’i yo’q o’y va xayollar, chegara bilmas hohish va umidlar ko’z ochar hamda bularning bari masrurlik ila o’zaro baham ko’rilgay. Ammo vaqtiki kelib, yo’llaringiz ayro tushar bo’lsa, iztiroblarga botmang, illo do’stlikda qadrlanmish javhar firoqda yana ravshanroq ko’ringay. Axir sayyoh ichikib talpinmish cho’qqilar ham olislardan durustroq ko’rinmagaymi?

Do’st bo’lsinki, o’zaro hamohanglik kuyi ichra ruhingiz masrur kamol topsin. Illo unutmangki, qa’rlarda yashirin va tanho do’stga atalmish tilsimlarni mukashshaf etmak — do’stlik murodlarining ulug’idir. Magarki, ikki orada bundan o’zga g’araz bor emish, chin do’stlik va yo muhabbat bu emas, va bil’aks, oqar daryoga ko’r-ko’rona to’r solmoq demak. Axir daryoga tavakkal to’r solgach, qurbaqalar ilinsa-da, ovidan masrur sho’rlik baliqchi voqeasini unutdingizmi?

Men sizga aytarman, qalbingizda neki yashirin — barchasi do’stingizga bo’lsin. U sizning sabohlaringizdan boxabar ekan, nega shomlaringizni undan sir tutarsiz? Hali yashashga fursatingiz bor va so’nggi safarga chorlov yetib kelmagan ekan, har dam do’st ila suhbatga oshiqing. Illo, do’st birgina qalb bo’shlig’ingiz to’ldirmagay, u sizning mayl va ehtiyojlaringizni-da anglagay. Shakarguftor suhbatlaringiz kulgu va quvonchlaringiz ila har dam ziynatlansin. Illo, qalblar shu kichik holatlar ichra ham kamolga yo’l izlagay.

19. SO’ZLAR SO’ZLAMAK HAQIDA

Bunda bir fozil endi so’zlamish:

— Bizga So’zlar va Suhbatlardan aytgin, ustodi donish.

Dedi:

— Necha zamonki o’zingiz istiqomatda bo’lgan o’y-xayollaringiz olamini tark etarsiz, tilga kirgaysiz va so’zlay boshlarsiz. Qalbingiz tanholigi ichra ortiq qola bilmaganingiz hamon tovushlar jilvasiga o’ralmish so’zlar lablaringizdan uchib chiqqay. Ammo bu so’zlar aksari hali chalajon, tiriklikda hali sobit tura olmasdir. Illo, so’zlar libosida namoyon fikr keng havolarda parvoz etishga mushtoq qushga o’xshar, ammo bilingki, so’zlardan tiklanmish qafas ichra qanot yoya bilsa-da, ammo aslo parvoz eta olmasdir.

Orangizda shundaylar borki, vaqti kelib, o’zining tanholigida yolg’iz qolish vahshatidan talvasaga tushgay va so’zamol suhbatdosh izlashga tushgay. Sukutga cho’mgan tanholik ichra qolmishning qa’ridan sinoatlar yechilgach, ular o’zini-da tark etishni istagay. Yana birovlar borki, mashvaratlar chog’i beixtiyor ayrim haqiqatlarni bayon qilgaylar, ammo o’zlari-da buni anglamaslar. Yana birlarning qalbi ichra haqiqat javhari mudom yashirin, ammo ular buni indamaslar, so’zlarni behuda isrof etmaslar. Illo, ayni shu toifa qalbida ruh bir uyg’un va mutanosib sukunat oromida istiqomat qilgay.

Adoqsiz yo’llar va yo gavjum bozorlar ichra do’stni uchratarsan, qa’rdagi ruh zaboningni tebratsin, qalblar payvand tutashsin va lablardan uchmish mas’ud so’zlar qalbdagi niyatlar ila hamohang bo’lsin. Illo, chin do’stga neni so’zlarsan, barchasi qalbiga quyilgay va zamonlar kechsa-da, benazir dafina yanglig’ mangu asrab-avaylanur.

20. VAQT HAQIDA

Bu gal endi munajjim savol qotmishdi:

— Vaqt nadir, zamon ne demak, ustod?

Al Mustafo aytmish:

— Siz hadsiz va hududsiz vaqtni har dam o’lchamga solishni, uning sarhadlarini o’z bilgancha ihotalashni istaysiz. O’zingizni zamonlar nafasiga sozlagan ko’yi hatto ruhingizni-da soat va mavsumlar o’lchamiga solishni istaysiz. Vaqtni baayni bir daryoga mengzab, sohilida zamonlar oqimini rohat-la kuzatmak hohlaysiz. Ammo hayot zamonlar oqimiga aslo tobe’ emasligin fitratingiz har dam anglagay, va to’kis bilgayki, kechmish aslida bugunning xotirasi, erta esa — bugunning bag’rida o’ylangan orzu demak.

Mangulik kuyin chalib, atrofda kechmakda bo’lgan hayotni kuzatgich fitrat makon va zamonlar ko’z ochmish o’sha ilk soniya sarhadlarida hamon yashamakdadir. Uning sevgi qudrati chegara bilmasligini anglarmisiz? Sarhadsiz bu muhabbat tanho uning bag’riga jodir, va u bir qalbdan boshqasiga ko’chib o’tmas, bir kasdan boshqasi tomon harakat qilmas. Xuddi shu kabi vaqt ham bo’linmas va adoqsizdir. Ammo, bas, vaqtni mavsumlar ila o’lchashga mahkumsiz, unda siz belgilamish har mavsum boshqalarini ham bag’riga olsin, fasllar kechar ekan, har mavsum bir vaqtning o’zida boshqalarini ham taqozo etsin, nazarda tutsin. Toki, bu kun o’tmish kunni xotiralar ichra bag’riga olsin, ertani esa ehtiros-la mudom orzulasin.

21. EZGULIK VA YOVUZLIK HAQIDA

Shahar oqsoqollari ham bunda jamul-jam edi. Ana shularning biri murojaat qildi:

— Ezgulik va Yovuzlik haqida ko’p xayollarga botarmiz. Sen buning ne ekanin anglatgaymisan, qadrdon?

Va u javob qildi:

— Ezgulik sizda har dam barqaror. Bu fazilatingiz haqida adoqsiz so’zlay olarman, ammo zinhor yovuzlik haqida emas. Axir yovuzlik aslida — yo’qsillik va tashnalik iskanjasida uqubatlarga duchor bo’lmish ezgulik ekanin nahot bilmassiz? Zotan, azoblar zabtida qolmish ezgulik hatto zimiston xilvatlaridan o’ziga ne’mat va ozuqa izlagay, tashnalik sillasin quritsa — ko’lmak suvlar bilan-da chanqog’ini qondirmoq
istagay.

O’zingiz bilan mushtarak ekansiz, siz har dam yaxshi fazilatlarga sohibsiz. O’zaro tafovutlar ichrasiz, ammo yovuzlikka hali begonasiz. Ahillik yo’qolmish xonadon ham hali yovuzlar makoni emas, bil’aks hamjihatlik tark etmish kulbadir, xolos. Boshqaruvsiz kema ham xatarli qoyalar aro maslaksiz suzar, ammo g’arq bo’lishdan omon qolmog’i ham bor.

O’zgalarga nenidir beistak ehson etarsiz va evaziga nenidir minnat qilarsiz, shunda ham siz yovuz emassiz. Zotan, biror narsaga ega chiqmoqchi bo’larsiz, zamin ko’ksiga chirmashib, tiriklik suti sipqorayotgan og’och ildizlariga o’xsharsiz. Illo, daraxt mevasi ham «mudom o’zini o’zgalarga ulashguvchi men kabi bo’l» deya ildizga ta’na qilmas. Illo, mudom in’omlar qozonmoq ildizning a’molidir, o’zini muttasil o’zgalarga ulashmoq ham mevaning qismati.

Siz — ezgulik sohibidirsiz va zabunlikni tark etib, tilga kirarsiz, tuyg’ularingiz ham uyg’onar va so’zlamish so’zlaringizda akslanajakdir. Qa’rdagi hilqatingiz mudroq holida tilingiz almoyi-jalmoyi so’zlar aytar bo’lsa-da, siz aslo yovuzlikka esh emasdirsiz. Axir tushuniksiz g’o’ldirashlar ham zaif zabonga quvvat baxsh etgay. Maqsad sari shahdam borar ekansiz, beshak ezgulik libosini yelkaga ilmishsiz. Qoqinib-surtinib yo’llarda davom etsangiz-da, yovuzlik sizdan hamon begona. Zotan, nogiron ham muttasil oldinga ildamlagay.

Ammo, ittifoqo chinakam oqsoqni uchratarsiz, mashaqqat-la ildamlayotgan bu nogironga soxta mulozamat aslo ko’rsatmagaysiz. Xayrli amallar ezgu qalbingizni muttasil kamolga yetkazar, ammo yaxshilik qilmay mudom sukutda bo’lsangiz-da, hech kas sizni yovuz atamagay. Bu holda duru-javohir umringizni benaf sovurgaysiz va murodga mudom kechikkaysiz, xolos. Tezkor ohular landovur toshbaqaga uchqurlikdan saboq bera olmasliklari chindan taassuflidir.

Fitratingizni muttasil kamol topdirish istagi ezgu niyatlaringizga dalolat. Ammo bu istak har kasda turfadir. Birovning istagi dengiz tomon yo’l solgan haybatli oqimga o’xshar, etaklari yuvilmish adir sinoatlari va o’rmonlar qo’shig’i bu oqimga qo’shilib oqqaydir. Yana boshqalar bordir, istaklarida adashar va dengiz tomon yo’lini yo’qotgan irmoqdan andoza olgaydir. Neki bo’lsa bo’lsin, ammo shiddati ulug’ingiz sokin oqishga moyil o’zgaga aslo dashnom bermangiz, illo, ezgulik egasi egni ochiq miskindan «Avratingni ne uchun yashirmassan?» deya so’ramas, va yoxud «Kulbangni ne sabab boy bermishsan?» deya boshpanasi yo’q bechora dilini xun qilmas.

22. IBODAT HAQIDA

Bashoratgo’y Almitra Al Mustafoga yana yuzlanmish:

— Bizga endi Ibodatlarimiz haqida o’gitlaring bayon etgil, ey Benazir.

Shularni javoban aytmish:

— Siz kulfatlar tufayli anduhlarga cho’mgan mahalingiz ibodatga chog’lanursiz. Ne bo’larki, masrur va farovon kunlaringizda ham sajdani bir dam yod etsangiz?

Bilurmisiz, asli falakda panoh topmish, yuksak ehromlarda istiqomat qilmish qalbingiz ibodatlar chog’i duolaringizda akslangay. Qa’ringizni zabt etmish zimistonni bu samoviy kengliklarga sizdirib, yengil tortar ekansiz, qalbingiz charog’on yolqinlarini-da ne uchun to’kib solmaysiz? Qalbingiz ibodatga chorlagan zamon mudom o’ksinib yig’lagaysiz, o’ksik titroqlaringiz oqibat masrur kulguga mengzanguni qadar u sizni mudom sajdaga yo’llasin. Duoga qo’l ocharsiz, samolarga me’roj qilgaysiz va bu yuksaklikda xuddi siz kabi ibodatda bo’lmish o’zga birodarlaringiz ila diydor ko’rishgaysiz. Modomiki shu ekan, parvozingiz xush kelsin va samolarda yashirin bu koshona faqat hayrat va diydor quvonchlariga mezbon bo’lsin. Illo, ikki qulog’ingizga quyilsin, bu ehrom ichra iltijolar inobat qilinmas, faqat ta’ma ila so’rarsiz — berilmas, va yoxud bunda holingiz abgor namoyon etarsiz — sizni hech kas oyoqqa qayta qalqitmas. Ehromga tashrifdan murod yana o’zgalarga rizq tilab yukunmoqdir, ammo duolaringiz hargiz qabul bo’lmas. Ammo bilingki, dilda pok niyat-la shaffof bu ehrom sari qadam qo’yarsiz — barchasiga shugina kafforadir.

Men sizga duolardan saboq bera olmasman. Tangri sizni emas, bil’aks Uning O’zi dilingizga solmish so’zlarni tinglagay. Dengiz, o’rmonzor va qirli tog’laringiz bag’ridan yuksakka o’rlaguvchi duolarni-da sizga o’rgatmakdan ojizman. Axir siz-ku o’zingiz shu tabiat jujuqlari, illo, bu muqaddas duolarni o’zingiz qalbingizdan topgaysiz. Tun sukunati aro quloq tuting va siz ularning sokin duolarini shaksiz tinglagaysiz: Qirli tog’lar, daroz daraxtlaru dolg’ali dengiz-da bu dam Tangriga shu yanglig’ yukungay: «Har dam parvozga shay qalbimizni yaratmish Parvardigor, biz mudom Sening irodang hukmidadirmiz. Bizning mayllarimiz Sening mayllaringdan andoza olmish. Sening istaging-la kunduzga mengzanguvchi tunlarimiz — barchasi Seningdir. Biz Sendan loaqal zarrani-da yukunib tilay olmagaymiz, illo, ehtiyojlarimiz barchasi tavalludidan avval Senga ayondir. Mayl va ehtiyojlarimiz barini O’zing xayoldan yaratmishsan va O’zingdan ulushlar in’om etarsan, hojatlarimiz zarrasi qadar barchasin O’zing to’kis qanoat topdirgaysan».

23. HUZUR VA FAROG’AT HAQIDA

Orfalesga yilda bir daf’a tashrif buyurguvchi bir zohid shu kunlarda bu yerda edi. Fursati yetgach, u davradan ajralib, Benazir qarshisida hozir bo’ldi:

— Bizga Huzur va Farog’atlar bobida aytaring bormi, ey, ko’hna momomning farzandi?

Al Mustafo garchi yilda bir ko’rsa-da, qadrdoniga aylanmish zohidga bir dam tikilib, so’zladi:

— Farog’at aslida hurlik qo’shig’idir, ammo u hali erkning o’zi emas. Farog’at istaklaringiz gulshanidir, ammo u hali hosil va’da qilolmas. Huzurlaringiz sizni samolar qa’riga chorlagay, ammo adoqsiz bu yuksakliklarni aqlingiz hali bovar etmagay. Ular izmida parvozga shaylangaysiz, ammo behudud makonlar shamoyili sizga hali noayon. Ammo bilingki, magar bu hurlik qo’shig’in qalbdan kuylar bilarsiz — sizdan masrur bo’lgayman, ammo bu kuy qalbingizni illo barbod etmasin.

Orangizda mo’ylabi sabza urgan o’smirlarni ko’p uchratdim, ular har dam har joyda huzur izlagaylar. Biroq ular mudom tanbehlarga duchor. Bularni o’z ixtiyoriga qo’yingiz, ularning-da farog’atlarda haqqi bor. Ular shaksiz huzurlarin topgaylar, ammo bilmaslarki, farog’atning nafari yettidir, ular yetti opa-singil va oydan-da go’zal har biri siz xayol qilgan huzurlardan ko’ra chandon ulug’dir. Axir, ildiz kovlab, xazinaga duch kelmish odam voqeasini eshitmadingizmi?

Orangizda o’z huzurlarini taassuf ila eslaguvchi keksalarni ham ko’rdim, o’zlari bir zamonlar tatib ko’rmish farog’atni sarxushlik chog’i duchor bo’lgan xatolari deya bilarlar. Ammo taassuf — bir telbalikdir va aslo o’tmish uchun o’zni jazolash usuli bo’lolmas. Yaxshi ediki, kechmish farog’atlarini shukronalik ila yod olsalar, axir bo’liq hosilni ham shukuh ila eslagaylar-ku. Ammo taassufdan taskin toparlar, bas, taskin — ularga bo’lsin.

Davrangizda yana birovlar borki, huzur izlashni endi o’ziga ep ko’rmas, xotiralar ila kifoyalanmoq uchun esa hali keksa emaslar. Izlamoq tugul xotirlashga ham o’zida jur’at topmas bu toifa huzur va farog’atlardan mudom nari bo’lishni istar, baayni qa’rdagi qalbini shu bilan ozorlardan avaylamoq bo’lar. Shu yanglig’ tarkidunyolikda ham ular huzur topgaylar. Ammo titroq qo’llari ila shu tarz ildiz izlarkan, o’zlari har dam nari qochmish xazinaga duchor bo’lmaslarmi? Ammo aytingchi, qa’rdagi ruhga aslo ozor yetkazib bo’larmi? Magar sayroqi bulbul tun sukunatiga ozor yetkazarmi va yoxud ojiz yonarqurt yulduzlar shu’lasiga soya sola bilarmi? Kulbangizda yonmish olov va mo’ridan ko’kka o’rlamish tutun shamollarga malol kelarmi? Yoinki ruh sokin bir hovuz kabi va uni cho’p ila loyqalata bilarman, dermisiz?

Farog’atdan voz kechsangiz-da, unga ishtiyoqni qa’ringiz bisotlariga yashirgaysiz. Ammo kim bilgay, bugun boy berilmish — sizni ertangi kun so’qmoqlarida kutayotir, ehtimol. Axir hatto vujudingiz-da o’z fazilat va tabiiy istaklarini anglagay va siz uni ehtiyojlaridan zinhor chalg’ita olmassiz. Bilingki, vujudingiz qalb dastida tutmish bir soz va undan xush ohanglar yaratmak va yo g’alat tovushlar chiqarmak — sizgadir havola.

Ehtimol, «Farog’atning yaxshi va yo yomonini qay tarzda farqlay bilarmiz?» deya so’rarsiz endi. Modomiki bu ekan, dala-dasht va bog’laringiz tomon yo’l soling va asalarining zahmatini ko’ring. Gullardan betinim bol yig’ish uning uchun bir farog’atdir, asalariga beg’araz bol zarralari in’om etayotgan chechak-da huzur ichra rohat topar. Illo, chechakni asalari hayot chashmasi bilgay, gullar nazdida asalari esa muhabbatning matlub elchisi, demak. Farog’at in’om etmak va evaziga huzur tasarruf qilmak — har ikki hilqat uchun bir zarurat va shaksiz muttasil rohatdir. Ey Orfales ahli, farog’atlar bag’riga singar ekansiz, o’zaro mushtoq bu ikki hilqat kabi bo’lingiz, illo, bunda ko’p narsalar topgaysiz.

24. GO’ZALLIK HAQIDA

Bu gal shoir oldinga ildam chiqdi:

— Bas, bizga Go’zallik va Malohat haqida so’zlagaysan endi.

Al Mustafo javobga hozirlandi:

— Agar uning o’zi sizga yo’lchi yulduz bo’lmas, go’zallikni qaydan topib, uni qanday taniy bilarsiz? Lablaringizdan uchgan har so’zga malohat ato etmish uning o’zi bo’lgach, go’zallik haqida yana qanday ta’riflar bita olgaysiz?

Dili xasta sho’rpeshona deydiki, «Men go’zallikni ko’rdim, u ko’nglida rahm-shafqat gullagan va o’z malohatidan ibo qilib, ohista odimlayotgan yosh bir ona edi». Vale ehtiros bandasi aytgay: «Aslo, men ko’rmish go’zallik vahmkor va haybatli bir dovul kabi edi. U yeru osmonni mudom larzalarga solgay». G’urbatlardan horib-tolmish boshqa birov bu dam ta’rifidan ohista so’z ochgay: «Go’zallik — sokin bir shivirga o’xshar. U ruhimiz ila har dam ohista suhbat qurgay. Uning sasi baayni ko’lanka qarshisida titragan ojiz shu’la misol va sukutga cho’mganimiz hamon u yo’qlik makoniga yo’l solar». Jonsarak yana kimdir o’z bilganidan qolmas: «Uning hayqirig’i mudom larzaga solgaydir. Biz uni baland tog’ cho’qqilari aro tingladik. Samoviy tulporlar dupuri, ko’z ilg’amas qanotlar shovullashi va arslon na’rasi bu hayqiriqlarga mudom yo’ldosh edi».

Tungi qorovullar esa go’zallikni «sabohlarda mashriqdan bosh ko’targanida» ko’rganiga shohidlik bergay. Choshgoh jaziramasida ter to’kayotgan mirishkor va yoxud yo’llarni ovlash ila mashg’ul sayyohlar uni «Zamin uzra bosh egib, shom yotog’i tomon borayotgan» holida ko’rganini ma’lum qilarlar.

Qor ostida qolmish shimol ahli umidlarini yashirmagayki, illo, «Go’zallik ko’klam ila tashrif buyurgay va bahorga singil tutinib, yashil adirlarda chodir tikar va ikkov qo’l
ushlashib, chapparlar urgay». Yoz chillasi zabtiga kirgan mahallar kohinlar ham undan xabar yetkazgay va degaylarki, «Sochlariga qirov inmish bu hilqatni har dam kuzgi yaproqlar ila raqsga tushayotganida ko’rdik». Go’zallik malohatini siz shu kabi turfa ta’riflarsiz. Bularning bari aslida hosil bo’lmagan hojatlaringizga mansubdir. Go’zallik esa ehtiyoj va yo mayllarni aslo taqozo etmagay, u — bir masrurlik qo’shig’i, samolar tomon intilmish bir surur. Go’zallik — tashnalikdan qaqramish lablar va yo ehsonga cho’zilmish qo’llar emas, u — otash chulg’agan yurak va mudom hayratlar zavqini kuylayotgan qalb. Go’zallik siz ko’nikmish chehra va yo siz tinglay olmish oddiy qo’shiq emas, u — garchi ko’zlaringiz yumuqdir, ammo mudom qarshingizda hozir bir jamol va quloqlaringizga qulf ursangiz-da, ammo qalbingizni har dam mangu ohanglarga chulg’aguvchi sohir bir o’landir. Go’zallik og’ochlar ichra saqlanmish sharbat va yoxud yovuz panjalar ila ziynatlanmish qanot emas, u — mangu gullarga burkanmish bog’iston va parvozlarda mudom havolanmish ilohiy izdihomdir.

Ay, Orfales ahli, so’zlarim qulog’ingizga quyilsin, go’zallik — bu Hayotdir, chehrasidan choyshabi olinmish Tiriklikning o’zidir. Choyshabi olinganda Uning malohati naqadar benazir ekanini bilmadingizmi? Ammo ayni damda siz o’zingiz-da Hayot va Uning ilohiy choyshabidirsiz. Go’zallik — ko’zguda o’ziga mahliyo mangulik demak. Ammo ayni damda siz o’zingiz bu mangulik va siz o’zingiz — mahliyo ko’zgusidirsiz.

25. E’TIQOD HAQIDA

Va keksa rohib endi bunda yaqinlashdi:

— E’tiqod va Dinimiz haqida so’zla bizga, ey, Tangrimning qoshida azizim!

Dedi:

— Bugun sizga nahot bundan o’zga narsalar haqida so’zladim? Axir din va e’tiqod barcha yumushlaringiz va bu yumushlarning o’zingizda akslanmish timsoli emasmi? Va siz mashg’ul a’mollarning barchasi qalbingizga surur va hayrat bo’lib quyilmagaymi? Axir e’tiqodingizni amallaringizdan yoxud mashg’ulotingizni inonchlaringizdan ayira bilarmisiz?

Aslida yaxlit vaqtni qarshingizga dasturxon etib yoygach, «Mana bu lahm bo’lagi — Tangrimga bo’lsin, bunisi o’zimgadir, yana biri — qalbim uchun, qolganini vujudimga atadim» deya parchalay olarmisiz? Hozircha ixtiyoringizda bo’lmish soat va daqiqalar — tilsim kengliklari aro sizni aynan o’zingiz tomon eltguvchi uchqur qanotlar emasmi? Boshqalarga namoyish qilish uchungina ahloqini egniga ilmish banda bu libosini uyida qoldirib, yalang’och yurgani durust. Atvorini soxta odobga bandi qilishga chog’lanmish odam sayroqi bir qushni qafasga solgan bo’lmasmi? Zotanki, tikanli panjaralar aro hurlik qo’shig’i hargiz yangramagay. Ibodatni istalgan dam ochib-yopish mumkin bir daricha, deb bilmish kishi hali o’z qalbi kulbasiga ham qadam qo’ymabdi, darichalari kechmish sabohlaridan kelmish tonglari qadar yastangan kulbasiga ham qadam qo’ymabdi.

Aslida mana shu kundalik turmush sizning borar ehrom va sajda qilar e’tiqodingizdir. Har gal ichkari qadam qo’yarsiz, zahmat anjomlaringiz birga bo’lsin. Omoch va sandon, bosqon va sozingiz-da birga bo’lsin, ehtiyoj va yo farog’atingiz haqqi neki yaratibsiz — barchasini unutmagaysiz. Illo, ibodatda sajdaga bosh qo’yarsiz, erishmish zafarlardan yuksakroq bo’la olmassiz, ayni damda yutqiziqlardan ham quyi tusha bilmassiz. Barcha birodarlaringiz-da sizga hamdam bo’lsin, illo, ibodat chog’i ular umidlaridan ko’ra yuqori ko’tarila bilmassiz, ayni damda ular g’ussalaridan ham quyi tusha olmassiz. Va modomiki, Tangrini tanir ekansiz, so’roqlaringizga javobdan va xatolaringiz tahriridan umidvor bo’lmang.

Ammo, garchand bu esa-da, atrofga boqqaningiz hamon, Tangri jujuqlaringiz ila shodon o’ynamoqda ekanin ko’rarsiz. Samoga nazar tashlashingiz hamon, U bulutlar ila suzmakda ekanin ko’rarsiz, yana U yashin bo’lib chaqnagay va yomg’irlarga qo’shilib, zamin bag’riga quyilgay. Yana ziyrakroq boqing va shunda Tangri atirgullar aro masrur ekanin bilib, daraxtlar toqida, yaproqlar ila xushnud bazm qilayotganiga shahodat keltirgaysiz.

26. O’LIM HAQIDA

— O’lim haqida ham bilmak istaymiz albat, — dedi bunda yana Almitra.

Al Mustafo so’zladi:

— Bu zaminda yasharsiz, har dam ajal tilsimlarini bilishni istarsiz. Men sizga aytarman, besamar izlanishlaringiz bas qiling, illo, ajal tilsimi shaksiz hayot qalbida yashirin. Tun zimistoniga ko’zlari ko’nikkan, shu bois kun yorug’ligida so’qir boyqush quyosh sinoatlarin anglamas. Agar chindan ajal sirlarin bilishni istarsiz, qalbingiz darichalarin hayot epkinlariga shitobroq oching. Zotan, daryo va dengiz yaxlit bo’lgani kabi, ajal va hayot ham bir butunlikda muqimdir.

Umid va istaklaringiz qa’rida siz boqiy dunyoni shaksiz anglarsiz. Qor ostida mudroqqa ketmish chigit kabi, qalbingiz ham ko’klamni orzulab tushlar ko’rgay. Bu tushlarga inoning, ularda mangulik eshiklari yashirin va tushlaringiz oqibat o’ngidan kelishi bor. Ajal qarshisidagi qo’rquvingiz hukmdor qarshisida yuztuban ta’zimda turmish qo’ychivonning titrog’iga o’xshaydi. Garchi titroq iskanjasidadir, ammo hukmdorning o’zi uni taqdirlamagidan surur tuymasmi? Ehtimol, bu dam butun borlig’ini zabt etib, hoja huzurida hozir bo’lish sururini zaharlamish battol bu titroq haqida ko’proq o’ylayotirmi?

Axir o’lmoq — liboslardan holi bo’lgan zamon — asov shamollarga peshvoz chiqmoq va quyosh taftida erib bitgan hamon — uning harorati ila batamom birikmoq emasmi? Muttasil va behalovat tashvishlardan nihoyat holi bo’lgach, o’zni Tangriga batamom tuhfa etmoq emasmi?

Unutmang, faqat sukut daryosida chanqog’ingiz qongan dam, siz endi chin hurlik qo’shig’in masrur kuylay olarsiz. Va tog’lar balandligi qadar yeta olganingiz on, endi chindan yuksaklarga ko’tarila boshlarsiz. Aloha, bu zamin vujudingizni bag’riga olgan hamon — siz chindan giryon raqslarda chappar urarsiz.

SAFAR TADORIGI

Suyuklilar ichra tengsiz Al Mustafo, kunlarining tongotar quyoshi ham, tunlarining-da oyu hiloli ham asli o’zi Al Mustafo Orfales kentida uzoq intizor kutdi, o’zining tavallud oroliga qayta eltajak kemani uzoq o’n ikki sana kutdi. Nihoyat, kutuvning o’n ikkinchi sanasida, boshoqqa o’roq tushgan kunlarning birida o’zi tomon, uning tomon muttasil oshiqqan kema shahar yoboniga kelib yetgan edi.

Suhbatlar ham yakun topib, atrofga shom choyshabini yoya boshladi. Bu kunning mushohadalaridan taskin topgan Almitra so’nggi bor Al Mustafoga yuzlandi:

— Mana shu charog’on kun va ko’ngillar yashnagan mana shu maskan qalblarimizda mangu qolgay, o’gitlarni baham ko’rgan sahovatli qalbing esa mudom Tangri izzatida bo’lgay.

Al Mustafo javoban so’zladi:

— Nahot sizlarga o’gitlar berdim? Axir o’zim ham sizlar kabi bu suhbatlarga some’ bo’ldim, xolos.

Ehrom zinalaridan pastga inar ekan, boshqalar ham unga ergashdi. So’ng kema sahniga ko’tarilib, vido onlari kelib yetganiga hamon inonmay, sarosima ichra qolgan olomonga yuzlandi:

— Ay, mening sevikli Orfales ahlim, quloq tuting, bu shamollar sizni tark etmog’im fursati yetganidan shipshiyotir. Ular kabi oshiqmasam-da, ammo bu yerlardan ketmog’im vojib bo’ldi. Biling va hargiz unutmang, garchi sizlar aro yasharkanmiz, biz ammo mudom darbadarlikni ixtiyor etgaymiz. Biz har dam xilvat yo’llardan yurgaymiz va bizga nasib har yangi kun zinhor avvalgi kunlar nihoyasidan boshlanmagay, kunbotar vido topmish joyda boshqa tongotar bizni aslo uchratmagay. Zamin uyquda orom olayotgan chog’larda ham biz mudom yo’llarda jahongashtadirmiz. Biz baayni tikanak urug’idirmiz va kuchga to’lib, qalblarimiz voyaga yetishgan hamon, asov shamollar bizni atroflarga yelib eltgay.

Siz bilan kechgan kunlarim, siz-la so’zlashgan so’zlarim-da muxtasar bo’ldi. Ammo magarki, sizga omonat qoldirayotgan ovozim, qalbingizga joylamish muhabbatim xotirdan g’oyib ketar chog’, bilingki, men shaksiz qarshingizga yana qaytgayman. Va biz yana qayta yuraklar qa’ridan suhbatlar qurgaymiz, ruhlarimizga tansiq taom — muhabbatlarimizni yana qayta baham ko’rgaymiz. Bas, fursati yetgach, shaksiz qarshingizda hozir bo’lgayman. Garchi barhaq ajal meni olis qatlariga berkitib, sukunat kafanlariga o’rab-chirmasa-da, sog’inchingiz meni hargiz tark etmagay. Siz-la qayta diydor ko’rishganim chog’ suhbatlarimiz haqiqati bu saroblarni tamom mag’lub etgay va aziz bu lablardan taralmish so’zlar chin mohiyatlar ila qovushgay.

Shamollar meni olib ketayotir, ammo men yo’qlikda g’oyib ketmasman. Va modomiki, biz suhbatlar qurgan bu kun ehtiyojlaringiz qonmagan esa va qalbingizga qadalmish muhabbatim urug’lari esa ko’ngil istagan hosilga kirmagan esa, unda, bas, bu kun boshqa bir kunning debochasi bo’lsin. Inson ehtiyojlari o’zgaruvchandir, ammo muhabbati barqaror. Shu bois bilingki, adoqsiz sukunatlar qa’ridan ham albat qarshingizga qaytgum. Ertalabki quyoshning ilk nurlari dalalar uzra yoyilmish tumanlarni eritib, maysalar toqida shudringni xotira qilib qoldirgay. Shudringlar-da samoga talpinib, bulutlarga mengzangay va yomg’irlar bo’lib, yana qayta zamin bag’riga qaytgay. Shu tumanlar yanglig’ tun sukutlari aro men ham ko’changizda kezdim, oqshomlar chog’i kulbalaringizda pinhona mehmon bo’ldim. Yuraklaringiz sadolarini qalbimda tuydim, orom ichra olmish qaynoq nafaslaringiz yuzlarim silab-siypadi. Inoning, quvonch va iztiroblaringizni shu ko’yi o’zingiz bilan baham ko’rdim, mudroq qo’ynidagi tushlaringiz esa mening ro’yolarim bilan hamohang bo’ldi.

Davrangizda ekanman, tog’lar aro adashib-yastanmish bir ko’l edim. Qorli cho’qqilaringiz mudom menda akslanar, va hatto xayol va istaklaringizdan yaralmish qushlar-da menim uzra uchib o’tarkan, sathimda har gal bir zumga suvratin qoldirar edi. Jujuqlaringiz kulgularidan paydo jilg’alar, mo’ylabi endi sabza urmish o’smir hasratlaridan barpo daryolar ham sukunatim bag’riga quyilmoqqa har dam shoshardi. Qa’rim fitrati qadar yetib borsalar-da, bu jilg’a va bu daryolar tiriklik qo’shig’in kuylashni mudom bas qilmadi.

Siz-la istiqomat qilarkanman, kulgudan ham nafis, hasratlardan ham ulug’roq nedir mening ham qa’rimdan joy olmish. Sizlarda o’lchami yo’q, poyonlari mubham bir cheksizlik topdim. Hamma-barchangiz ulkan bu hilqatning yetmish ikki tomiri va zarrasidirsizki, qo’shiqlaringiz uning kuylari avjida benom va benishon erib bitgay. Uning ichra bir zarradirsiz, ammo ayni dam siz-da adoqsiz ulug’dirsiz. Qarshimda adoqsizlik mahobat libosida namoyon esa-da, u aro har dam sizlarni ko’rdim va har biringizga muhabbat qo’ydim. Axir muhabbatning butun parvoz yo’li bu mahobat sarhadlari ichragina qolur emasmi? Ayting, xayol va ro’yolar, faraz va umidlar-da muhabbatning bu parvozidan ham olisga elta bilarmi? Bu hilqat adoqsiz ulkan og’och yanglig’ qa’ringizda ildiz otmish. Uning qudrati zalvoridan yerga chirmasharsiz, ammo chechaklar atri sizni har dam yuksaklarga eltgay. Toki u barhayot ekan, siz-da boqiysiz. Zanjiringiz eng mo’rt xalqasi misol siz-da tamom zaifdirsiz, deya uqdirmishlar. Ammo men aytaramki, zanjiringiz eng puxta xalqasi kabi siz-da mutlaq kuchlidirsiz. Eng zaif va kichik yumushlaringizga ko’ra sizga ta’rif bermoq — dengiz qudratini uning huboblariga ko’ra o’lchash bilan barobar. Barorsiz ishlar uchun sizni ayblamoq — fasllarga beqarorlik tamg’asi bosish bilan barobar.

Siz chindan dengizga o’xsharsiz. Yuk ortilgan zalvorli kemalar garchi sohilingizda suzmoqqa shay, ammo siz suvlaringiz sathini yuksaltira olmassiz. Siz yana yil fasllari monandsiz, garchi qahratonda bahoringizni inkor etarsiz, qa’ringizda mudramish ko’klam uyqular ichra sizga tabassum qilgay va inkorlaringizdan o’pkalanmagay. Ammo yana shuki, faqat afzal fazilatlarimizni ko’rib, bizga taskinlar yo’llayotir, deya o’ylamang. Xayollaringizda o’zingizga ayon haqiqatlarni bayon qilayotirman, xolos. Oddiy so’zlar ko’magida bildirilmish haqiqat so’zsiz e’tiroflar qarshisida, axir, ne bo’libdi? Axir, sizning xayollaringiz va mening so’zlarim muhr ichra tambalanmish xotiraning birgina hoshiyasidan o’zgasi emasdir. Bunda esa kechmish kunlar va bu Zamin o’zini-da hali anglamagan qadim ibtido bitiklari saqlanur, unda yana olamda hali betartiblik hukmron zamonlarning noayon ertaklari ham yashirin.

Donishlar hikmatlarini siz-la baham ko’rish uchun kelmishlar, men esam sizning hikmatlaringizdan bahramand bo’lmoq istadim. Izladim, ammo umidlarimdan ulug’roq — qalbingiz alangasini topdim. Mudom barq urib, boringizni zabtiga olsa-da, bu otashga parvo qilmassiz, bil’aks kunlaringiz zavolidan g’ussalarga cho’marsiz. Ammo hargiz vujud tirikligin ulug’ bilmang, illo, bunda mudom qabriston sukutidan tahlikalar tuygaysiz.

Sizning o’lkada qabrlarni topmadim. Bu tog’ va bu dashtlar sizlarga beshik va ham pillapoyadir. Ajdodlaringiz oromda yotmish dala-dashtdan o’tar bo’lsangiz, durustroq nazar tashlang, illo, raqslarda shodon o’zingiz va jujuqlaringiz bunda ko’rgaysiz. O’zingiz bilmassiz, ammo siz anduhlardan ko’ra bisyor masrur bo’larsiz.

Yurtingizga tashrif buyurmish kaslar zeru zabarlar va’da qilmish va ular poyiga molu davlatingiz ila erk va shavkatingizni ham keltirib to’kmishsiz. Men sizga va’dalar qilmadim, biroq bundan-da ulug’ sahovatlar ko’rsatmishsiz. Siz menga yashash uchun ulkan rag’bat bermishsiz. Bundan ortiq tuhfa bo’lmas. Tuhfalaringiz niyatlarimni istaklarga do’ndirmish va bu istaklar qaqragan umrimni go’zal favvoraga mengzamish. Va tashnaligim qondirmoq istab, har gal favvoraga kelarman, uning o’zi-da tashnalikdan g’ussalarga botganin ko’rarman. Va favvora suvlaridan icharman, ayni dam, uning o’zi-da mendan sipqorib, tashnaligin qondirgay.

Biringiz men kasni mag’rur, deb bilarsiz va shu bois in’omlarimiz qabul etmagay, dersiz. Ta’ma uchun aziyat chekmoqqa chindan g’ururim qo’ymas, ammo yurakdan ilinmish tuhfalaringiz har dam jonimga darmondir. Men bilarman, adirlar qo’ynida mevalar terib kun ko’rgan damlarim taomlaringizdan baham ko’rishimni qalbdan istadingiz, va yana aminmanki, ehrom supalarida tun ayozida tong ottirganim chog’lar kulbangizdan joy berishga oshiqdingiz. Tashvish chekib, mening kunu tunlarimga siz bildirmish muhabbat odmi taomlarimni mudom bolga mengzadi va uyqularimni-da tushlarga to’ldirdi.

Siz ko’p narsa ulasharsiz, ammo buni o’zingiz bilmassiz. Sizni shu sabab har dam duo qilarman. Axir o’ziga mahliyo ezgulik hissiz bir toshga aylanar. O’zini go’zal ismlar bilan atashga moyil ezgu amal oqibat la’natlarga sabab bo’lgay. Yana biringiz meni o’z tanholigi ila sarxush tarkidunyo zohid, deb bildingiz. Dersizki, «U daraxtlar bilan so’zlashgay va bu og’ochlarni bizlardan a’lo bilgay. Va har dam bizlar tomon adirlar yuksakligidan nazar solgay.» Men chindan tepaliklarga ko’tarilib, xilvatlarda sayr etdim. Axir kishi olislarga ketmasdan, o’zi muhabbat qo’yganlarga yaqin bo’lar olarmi?

Qalbingizda yana mana bu fikrlarni o’qidim: «Ay, yuksakliklar shaydosi, bu cho’qqilar aro ne sabab darbadar kezarsan, bulutlar oshyoni aro neni izlarsan? Qay bo’ronlarni jilovlash orzuing? Va yo tutqich bermas qay bir qushlarni to’rga tushirmak istarsan? Bu hunaringni bas qil va kulbamizga tashrif et. Tansiq taomlar senga muntazir va mehrimiz ila ziynatlanmish musallas ila tashnaliging siylarmiz.» Qalbingiz tanholigi ichra siz bularni so’zlamishsiz. Men-da tanholikda darbadar ekanman, quvonch va anduhlaringiz sinoatlarini izlab, samolarda adashgan fitratingiz ortidan mudom kezganimni magar bilsangiz edi.

Ammo ovchining-da ortidan boshqa ovchi tushmishdir. Shu sabab o’qlarimning aksari o’z ko’ksimga qadalmoq uchun kamonimni tark etmish. Ko’kda masrur parvoz etmish hilqatim zaminda sudralmishim ila ayniy edi, illo, samoda qanot qoqarman, yerda ko’lankam mudom ohista imillar. Ko’ksimda taqvoni asrasam-da, ayni dam, ohkim, men bir fosiq edim. Sizga yana kuchliroq muhabbat qo’ymak va sizni yana yaxshiroq anglamak uchun, shu boislar jarohatlarimni har gal o’zim-da qayta-takror yangilar bo’ldim.

Shu sabab aytarmanki, siz vujud asiri emassiz va dala-dashtu kulbangizga aslo qaram emasdirsiz. Qa’ringizdagi fitrat tog’u toshlar uzra mudom shamollar ila kezayur. Fitratingiz oftob ostida sudralib, jonsarak taft izlamas va yo xatarlardan yashirinib, yer ostida inlar qazimas. Biling va hargiz unutmang: butun Zaminni o’z zabtiga olmish ozod ruh havolarda har dam erkin parvozlar etib yurgay.

Agar so’zlarim tushuniksizdir, anglashga chandon tirishmang. Har narsaning ibtidosi mavhum va qorong’u bo’lar, ammo so’ngra ma’nolarni o’z o’rniga qo’ygay. Ammo men mudom ibtido bo’lib xotirangizda qolmak istayman. Axir tiriklik billur shaffofligi ichra emas, bil’aks, zulmat qorong’uligi ichra kurtak ochgay.

Meni xotirlar ekansiz, yodingizda bo’lsin: qalbingizda eng zaif va mujmal ko’ringani — aslida barchasidan qudratli va ham ravshandir. Axir, kulbalaringiz ta’mal toshlari
nafaslaringizdan paydo emasmi? Bugun barchasi unut orzu-xayollaringiz emasmi, siz tunu kun oromda bo’lmish bu shaharni barpo etgan? Ammo siz nafasingiz ko’ra olmassiz, bil’aks esa atrofda hozir barchasi ko’zdan tamom g’oyib ketgay. Siz o’tmish orzu-xayollaringiz shivirin eshita olmassiz, bil’aks esa boshqa barcha tovush va ohanglar sizni mangu tark etgay.

Ko’zlaringizni yopmish bog’ichni dastgohida buni ishtiyoq-la to’qigan qo’llargina yecha olur. Quloqlarga to’latilmish gil uni qorigan barmoqlar ila teshila bilur. Shu zamon so’qir ko’zlaringiz ochilgay, quloqlaringiz tinglay olar, ammo qachondir ko’zlaringiz so’qir, quloqlaringiz esa noqis bo’lganidan nadomatlar qilmassiz. Illo, u kun barcha narsaning yashirin mohiyatlarin anglab yetgaysiz. Illo, siz yorug’likka shukrona qilganingiz kabi, sizni ziyolardan yashirmish zulmatlarga ham u kun shaksiz shukronalar keltirgaysiz.

Al Mustafo so’zlarini yakunlab, atrofiga qaradi. Shamollardan shishgan yelkanlar safarga hozir, darg’a esa sabr ila olislarga boqardi.

— Shamollar uyg’onib, yelkanlarni to’ldirmish, idora chambaragi-da safar oldidan jonsarak. Safinamning toqatli sohibi esa hamon sukutlarimga some’. Asov dengizlar guldurosini tinglamish bu dengizchilar-da so’zlarimni sukut va toqat ila tinglamish. Ammo, bas, ortiq kutib bo’lmas. Safarga hozirman. Muyulishlarni ortda qoldirgan jilg’a ham dengizga borib yetdi, va ko’hna momo farzandini qayta bag’riga chorlayotir.

Xush qoling, Orfales ahli! Bu kunimiz adog’iga yetdi. Boshqa kunga erta albat yana quchoq ochmoq uchun nilufargul ham bu kun yaproqlarin berkitayotir. Bizga bu go’shada in’om etilmish ne’matlarni mudom asragaymiz va agar bular kifoya qilmas ekan, yana qayta davralarda jam bo’lgaymiz va ehson beruvchiga qo’llarimiz shodon cho’zgaymiz. Unutmang, men davrangizga yana qaytarman. Yana bir dam kechsin va sog’inchlarim o’zga vujud uchun g’uborlar yig’a boshlagay. Yana bir oz, yo’ldosh shamol ichra bir dam tin olay, so’ngra boshqa bir ayol bag’rida qayta tavallud topgayman.

Orangizda kechmish navjuvon yillarim, siz-da xush qoling. Siz bilan orzular bag’rida kecha uchrashib edik, ammo barchasi shitob ila kechmishga mengzandi. Tanholigimda menga qo’shiqlar kuylagich edingiz va sizning ishtiyoqlaringizdan falakda samoviy qo’rg’on bino etmishdim. Ammo endi uyqular ham bizni tark etmish, tushlar-da erib bitdi, pokiza tong ortda qoldi. Hali zamon choshgoh kelib yetar, mudroqlarimiz ham kunduz bag’rida g’oyib va biz endi shaksiz vidolashmog’imiz darkor. Modomiki, xotiraning allaqaysi qorong’u chorrahasida yana qayta uchrasharmiz, bas, yana adoqsiz suhbatlar qurgaymiz va siz menga ma’nolari so’ngsiz qo’shiqlar takror kuylagaysiz. Modomiki, yana bir orzu ichra qo’llarimiz uchrashar, birga boshqa samoviy qo’rg’onlar barpo qilgaymiz.

So’zlari nihoya toparkan, Al Mustafo dengizchilarga ishora berdi, langar suvdan ko’tarildi, kema o’rnidan qo’zg’olib, sharq tomon yo’l soldi. Shunda olomon qalbidan daf’atan yaxlit bir hayqiriq otilib chiqdi, ayriliq hasratlari va qayta diydor umidlari omuxta bu gulduros zulmat yuksakliklari tomon ko’tarilib, butun dengiz sathini o’z zabtiga oldi. Ammo, birgina Almitra sukut ichra jim edi. Jigarini bag’riga olgan kema olislarda tuman ichra g’oyib bo’lguniga qadar shu alfoz ufqdan ko’zini uzmadi. Olomon tarqalib bitgach ham u hamon sohilda yolg’iz turar, xotiridan esa Al Mustafoning so’nggi so’zlari kechardi:

«Yana bir oz, yo’ldosh shamol ichra yana bir dam tin olay, so’ngra boshqa bir ayol bag’rida qayta tavallud topgayman».