Рауф Парфи таваллудининг 75 йиллигига

Мана, бир неча кундан кейин ўзбек халқининг буюк фарзанди ва бетакрор шоири, моҳир таржимон Рауф Парфи таваллудига етмиш беш йил тўлади. Кўп асрлик адабиётимизни Рауф Парфи шахсияти ва шеъриятисиз умуман тасаввур этиш мумкин эмас. Рауф Парфидай шоир-санъаткорларнинг дунёга келишини адабиёт асрлар мобайнида орзу қилади ва кутади, десам хато қилмасман…

Иброҳим ҲАҚҚУЛ
ЎЛМАС ВА УНУТИЛМАС ШОИР

Ғамлар чўкди менинг қалбимга,
Ғамлар менинг дўсту ёримдир.
Рауф Парфи

I

Мана, бир неча кундан кейин ўзбек халқининг буюк фарзанди ва бетакрор шоири, моҳир таржимон Рауф Парфи таваллудига етмиш беш йил тўлади. Кўп асрлик адабиётимизни Рауф Парфи шахсияти ва шеъриятисиз умуман тасаввур этиш мумкин эмас. Рауф Парфидай шоир-санъаткорларнинг дунёга келишини адабиёт асрлар мобайнида орзу қилади ва кутади, десам хато қилмасман. Бир ориф адиб дарвешлик – оловдан кўйлак кийиш, дейди. Агар таъбир жоиз бўлса, Рауф Парфи эгнидаги “олов кўйлак”ни ечмай шеър ёзиб ўтган шоиримиздир. Шунинг учун унинг руҳий дунёси ва ҳолатлари каби шеърларини англаш ҳам осонмас. У шеъриятнинг холис, шахсий ҳаётни унутар даражадаги содиқ муҳиби эди.

Рауф ака ниҳоятда хоксор, тамадан йироқ, камсуқум инсонлиги боис унинг на эллик, на олтмиш йиллиги ҳеч жойда расман нишонланган эмас. Ҳолбуки, шеърият орқали юртга, миллатга беғараз хизмат қилиб, бадиий ижодда мактаб яратган шоирни эъзозлаш лозим бўлса, бунга энг муносиби Рауф Парфи эди. Яқин ёру дўст, шогирду мухлислар қуршовида туғилган кунни нишонлашни у хуш кўрарди. “Неча ёшга кирдингиз?” деб сўралса, кўпинча “Йигирма бешда тўхтаб қолганман”, дерди. Кўзидаги мунг, ҳасрат, соч оқлиги эса хаёлни бошқа санага бошлаб кетарди. Рауф Парфининг шоирлиги четга сурилса, табиатидаги айрим хусусият ва одатларни қабул қилиш қийин бўларди. Шоирлиги, шоир бўлганда ҳам унинг беназир истеъдод соҳиби эканлиги тўғри қабул қилинса, “Бу Рауф Парфи-да!” дейиш билан ҳаммаси ҳал бўларди. Ҳаётда ҳам, ижодда ҳам, ўзаро муомала-муносабатда ҳам Рауф ака турғунлик ва якрангликни ҳеч ёқтирмасди. Ботиний муҳофаза «усул»ини қўллай олгани туфайли ҳам у бир шеърида “Бекинаман ҳар хил сўзлардан, Сўзлар турган-битгани оғу”, деган Эркинлик ва самимият, ҳақиқат ва эътиқод, миллийлик ва руҳониятдан маҳрум ёки йироқ сўзлар Рауф Парфи учун оғули, мажруҳ, тутуриқсиз калима саналарди. Сўзни ҳис қилиш, сўзни фикрга, фикрни оҳангга алоқалантириш, ранг, мажоз ва тимсолларни ўзаро мувофиқлаштиришда у моҳир эди.

Рауф Парфининг шеъриятимиздаги тажрибаси, энг аввало, шеър ва шоирликка хиёнат қилмаслик, нафс ва манфаат ҳирси билан шеърни бозорга олиб чиқмаслик, мавқе, мартаба, обрў, унвон ва мукофот пойгаларида қатнашмасликдир. Айни шу жиҳатдан унинг панжасига панжа урадиган истеъдод бизда йўқ ҳисоби.

Менинг ижодкор тенгдошларимни Рауф ака “эллигинчи йиллар болалари”, дерди. Авлод масаласи ўртага тушганда, албатта, мен фахрланиброқ сўзлардим. Нима бўлди-ю, бир кун гапимиз чиқишмай баҳслашиб қолдик. Шунда унинг: “Бек, эсдан чиқарманг. Эллигинчи йиллар болалари, яъни, сизлар жуда интилувчан ва эришувчандир. Кўрасиз, энг ишонганларингиз ҳам мансаб ва мартабага жуда осон сотилади”, деган сўзлари сира ёдимдан чиқмайди. Фано ҳоли сир-асрорини сал англаганим учун бу айбловга қарши ҳеч нима демадим. Орадан узоқ вақт ўтмай, тўла бўлмаса ҳамки, Рауф аканинг гапи тасдиқланди. Журъат ва уюшқоқлик билан эришилган адабий ҳурлик ҳамда собитлик, истак ва умидлардаги покланиш ўтган асрнинг охирига ҳам етмай қўшқўллаб топширилди. Мустақиллик, Ватан, халқ, барқарорлик, тинчлик, порлоқ келажак мавзусидаги асарлар туб моҳиятда битта шахсни шарафлаш ва улуғлашга йўналтирилди. Энди Рауф Парфи ва унга ўхшаш шоирларга эҳтиёж қолмаганди. Оддий тирикчилик ва амаллаб кун кечириш маъносида ҳам шоир хору зорликка чидаши лозим эди. “Мен ёлғизман, овозим ёлғиз” деган сатри гўё қисматига ишора эди. У ҳам ёлғизлантирилган, ҳам ёлғизланганди. Унинг шодлик, хурсандлик қадаҳлари бўшаб, қайғу ва ҳасрат пиёлалари лиммо-лим тўлганди. Бизнинг авлод аҳволига келсак, моддий, иқтисодий, амалий томондан қандайдир бир омад, зоҳирий бир бтуқларга эришилди. Лекин миллат ва адабиёт манфаати, эътиқод ва эркин шахс тақдири, нуқтаи назаридан қаралса, улар омад ёки муваффақият дейишга асло арзимайди.

II

Ўлимидан сал аввалроқ Рауф Парфи ётиб қолибди, деб эшитдим. Орадан бир ё икки кун ўтдими, йўқми, ўз таъбири билан айтганда “тобуткаш дўсти”, ҳофиз ва шоир Дадахон Ҳасан телефон қилиб, “Рауфнинг мазаси йўқ эмиш, кўришга бормаймизми?” деди. “Борамиз, менга ҳам хабар етди…” дедим. Хуллас, баҳорнинг илк кунларидан бирида кўришув соатини белгилаб, шомдан кейин шоирни сўроқлаб бордик. Қандайдир умумий бир ётоқхонада турар экан. Яшаётган хонасини топиб ичкарига кирдик. Ранги, озиши, ҳолатидан касаллангани шундоқ кўриниб турса-да, кўзлари олдингидан ҳам чарақлаб-ёниб кўринарди. Бизнинг ташрифдан у қувонди. Авваллари ё уникида, ё Дадахон ака, ё бизникида тез-тез учрашиб, тонг отар учовлон суҳбатлашардик. Беихтиёр ўша гурунгларни хотирладим. Хасталик ва қашшоқликдан азоб чекаётган бу шоир мустақиллик ва истиқлолни қанчалик куйиб-ёниб орзу қилганди?! Ҳурриятга қарши бўлган ашаддий советпарастлар уни миллатчи ва пантуркист деб айблашмоқчи бўлишганди. Бир думалаб улар мустақиллик пешвоси ва муҳофизига айланиб, Рауф Парфи ва маслакдошларини четга суриб, ҳеч нима бўлмаган ва ҳеч нима кўрмагандай “янги қўшиқ”ларини куйлаб, коммунистик мафкура йўл-йўриқ ва имтиёзларидан тўла-тўкис фойдаланишди. Шундай бўлишини ўйлаганмикан бу жафокаш шоир? Йўқ, ўйламаган. Шунга қарамасдан, унда кўп такрорлайдиган Эрк ва Озодликка нисбатан иштибоҳ йўқ эди. Руҳи эса аввалгидай бардам, бақувват ва равшан… Гурунг қизиб, вақт қандай ўтганини сезмай ҳам қолибмиз. Гап орасида Дадахон ака “Тирикчилик қалай?” деб сўраганда, у “Чидаса бўлади. “Овчилик” ва саҳҳофлик қилиб, бир амаллаб юрибмиз”, дея бири-биридан муқоваси чиройли бир тахлам блокнотни кўрсатиб, “Студентлар сотиб келишади”, — деди. “Бизга ҳам сот”, дея блокнотларни Дадахон ака танлай бошлади. Билдимки, харид баҳонасида у дўстига уч-тўрт сўм пул бермоқчи. Хуллас, ҳазил-ҳузул билан улардан иккитасини олдик. “Буларга энди эсдалик бирор нима ёзиб бер”, — деди ҳофиз. “Бўлмасам-чи” деб, шоир ручкани қўлга олиб, устига тоғ сурати туширилган блокнотнинг илк саҳифасига шундай сўзларни ёзди: “Дўстим Иброҳим Ҳаққулга чин юракдан. Бу ерда, балки энг гўзал шеърлар ёзилиши керак эди, аммо улгурмадим. Чунки мен жуда ожиз эдим. Бироқ ўзимнинг бир турк ўғлони эканлигимни унутмаслигим керакдир.

Бизнинг билимларимиз ғоят ғариб, лекин умидларимиз хўрланган дунёнинг ҳали ўчмаган шамъи порлаб ёнажагига инонтиради.

Ўлимдан бошқа ҳамма нарса – пучдир.
Рауф Парфи Ўзтурк”.

Биз билан хайрлашганда мана шундай ҳолатда эди Рауф Парфи. Қанчалик яширмасин ўзини у ёлғиз, жамиятга кераксиз ҳис этар, ҳеч кимсадан марҳамат кутмайдиган бир аҳволга етиб борганди. Ҳамма ўзи билан ўзи овора, дунё билан видолашаётган шоирнинг алам ва ҳасрати ичга чўкканди. Ёзувчилар уюшмаси учун Рауф Парфи аллақачон унутилиб, унга қайғуриш қарийб хиёнат ҳисобланарди. Чунки уюшма раиси уни ёмон кўрар, вафот этгач эса фотиҳага ҳам арзитмаганди. Қисқа бир тарихда нималарни кўриб, нималарга гувоҳ бўлмадик дейсиз?!

Мамлакатимизда 2016 йилдан кейинги ижтимоий, сиёсий ва маънавий-ахлоқий эврилишларга етиб, Президентнинг ижод аҳлига ғамхўрлигига агар қалбан ишонч ҳосил қилганда эди, менинг фикримча, Рауф ака нажотни ўлимда кўриб, охиратни ихтиёр этмасди. Тўғри, Рауф Парфи, Шукур Холмирзаев, Тилак Жўраларнинг вафотини биров тезлаштирганмас. Аммо “Истеъдод – халқ мулки”, “Адабиётга эътибор – келажакка эътибор” каби эътирофлар ижросини амалда исботлаб, таланти ва адабиётдаги хизматига яраша уларга меҳр, мурувват ва шафқат кўрсатишганда ҳаммаси бошқача бўлиши ҳам мумкин эди. Ижтимоий, сиёсий турмушдаги сингари илм-фан, адабиёт, маънавиятдаги кўп ғирромлик ва нокасликлар ҳали очилади. Демак, таъна-ю маломатдан қочиб қутилолмаймиз. Бу ҳам тараққиёт талаби…

Оташнафас рус шоири Лермонтов замондошлари аҳвол-руҳиясини характерлаб, “Хатарлар олдида манфур қуллармиз”, деган. Ўтган асрнинг аввалидан бошлаб зулм, қўрқув, хавф-хатар, таҳлика мамлакатимизда неча авлодни ичдан кемириб, кўзга кўринмас душман сифатида қанча одамларни мағлуб айлаб келди? Ҳолбуки, Рауф Парфининг қалб исёни халойиқни пода даражасига тушираётган ана шу фожиага қарши қаратилганди.

Ё Раб! Бу қандай юрт, қандай олмон?
Мансабдорин асло тушуниб бўлмас.
У мазлум томонми ё золим томон,
У тирик инсонми ё мангу ўлмас…

Бу юртнинг даҳоси, паноҳи қани?
Қайда писиб ётар алдамчи каслар?
Қайда у озодлик, эркин нафаслар,
Қачон уйғонадир мардлар Ватани?

Яна бир мулоҳаза. Адабиётнинг кейинги аҳволи қандай бўлиши, кимлар тақдирини ҳал қилиб, бошига унинг нима балолар ёғдирилиши ҳақида Рауф Парфи айтган фикрлар ўшанда ёзиб олиниб, шоирнинг номини ҳам эшитишга тоқати йўқ, қўлидан келса шеъриятини адабиёт тарихи саҳифаларидан ўчириб ташлашни истайдиган кимсаларга ҳозир эшиттирилганда, жиндек инсоф ва виждон қолган бўлса, “Э, бу одам башоратгўй экан-ку”, дейиши шубҳасиз. Рауф Парфи аҳли дунёга ҳасби ҳоли деярли маълум бўлмаган фановаш бир шоир эди. Танқид ва маломати кўпинча унинг ўзидан бошланар ёки ўзи билан тугалланарди. Ўша учрашувда ҳам шундай бўлганди. Фақат оғзакимас, шеър тарзида. Мана блокнотга ёзиб бергани ўша ҳазил шеър:

Олтмишда бировлар олим бўлғонмиш,
Олим бўлмағони золим бўлғонмиш.

Уқувсиз, нодони миршаб бўлибдир,
Ақли тўлмаса-да, ҳамён тўлибдир.

Шоирлар бу ёшда довруғ таратмиш,
Ўзи туғмаса-да асар яратмиш.

Биз-чи биз, не қилдик, биқсиб, олайиб,
Олтмишга ҳам кириб-чиқдик лаллайиб.

Бу ўлмас шоирнинг ўз қўли билан ёзиб, менга берган сўнгги сатрлари ва ёдгорлиги эди.

III

2013 йил 24 сентябрда республика радиосида хизмат қиладиган шоир Берди Раҳмат “Рауф Парфининг етмиш йиллиги муносабати билан бир эшиттириш тайёрлаётган эдим. Сиз ҳам гапирсангиз”, деди. “Бўлади. лекин фақат Дўрмонда учрашамиз”, дедим. “Яхши, Навоий номидаги Миллий кутубхонада ҳам йиғин ўтказилар экан. Баъзи бировларнинг фикр ва хотираларини ёзиб олиб, сўнг ўтаман”, деди Берди.

Хуллас, дала ҳовлига у келишилган вақтдан анча олдинроқ келди ва мен кутмаган гапни айтди: “Ака, анжуман ўтмади. юқоридан тўхтатилган эмиш. Чоршаъм ака ҳам аниқ бир гап айтолмади. Ёзувчилар уюшмасида ўтказилиши мўлжалланган мажлис ҳам қолдирилибди”.

— 26 сентябрда Низомий номидаги университетда ҳам адабий анжуман ўтказилиши режалаштирилган. Дастур тарқатилган. Усмон Азим, Хуршид Даврон қатнашади. Сиз ҳам, албатта, келинг, деб телефонда ҳам таклиф этишди. Демак, у йиғин ҳам тўхтатиларкан-да, дейишим ҳамон телефон жиринглади. Олдим. Нотаниш овоз: “Салом, домла, мен фалончи талабаман. Телефон қилиб, тушишолмабди. Факультетимизда Рауф Парфи юбилейи бўйича ўтказиладиган йиғилиш қолдирилганини сизга айтишни менга топширишди…”

Тирик бўлганида бу қитмирлик ва номардлик ўйинларини Рауф Парфи қандай қабул қиларди? Тўппа-тўғри қабул этар, парво қилмасдан, сокин жилмайиб: “Май бер менга, аччиқ шароб бер…” дерди ва фақат Рауф ака шундай қила оларди.

IV

Дунё ўз ҳолати, ўз мақсад-муддаоси бўйича илгарига қараб одимлайди. Агар шу ҳақиқат кенг ва теран англанмаса, инсон ўзини қийнаши билан бирга, кўп кераксиз ғавғоларга гирифтор қилади. Аммо туб моҳиятни билишга ҳамиша уриниш керак. Бундан ҳеч зарар кўрилмайди.

Бир ўйлаб кўринг: мамлакатнинг 2013 йилги сиёсий ва ижтимоий шарт-шароити, умуман, бошқа эди. Зулм ва қўрқув нафаси уфуриб турганини ўшанда ким ҳам фаҳмламасди?! Ижтимоий, сиёсий ва маданий об-ҳаво мутлақо ўзгариб, яхшиланганини дунё бугун билиб, кўриб турибди. Ёзувчилар уюшмасининг раиси ҳам ўшанда бошқа кимса эди, уюшма раҳбарияти кейин ўзгартирилди. Рауф Парфига душман бўлиб, совет замонидагидек, марҳумга ҳам қарши жанг қилгувчилар ким унда? Ёки аввалги шотир ва шоввозларми? Онг ва идроки эркин ўн-ўн беш зиёли билан Рауф Парфи, Чўлпон Эргаш, Жамол Камол, Муҳаммад Солиҳ, Хуршид Даврон каби шоирлар тўғрисида бамайлихотир айтиб-эшитолмайдиган, шижоати қандай бошланиб, қанақа тугашини ўзи ҳам билмайдиган шўрлик бандаларнинг ижодкорларга қанақа сарбонлик қилишини мен ҳеч тушунолмайман. Бу қўғирчоқбозликни кўриб, билиб, “Даҳолар – ўзларини баҳолар” йўлига ўтиб олган казо-казо адиб ва шоирларнинг аҳволи янада тушуниксиз. Юзлаб қалам соҳиблари ўзига муносиб раҳбар танлаб, ҳақиқий адабиёт тақдири учун қўлни-қўлга бериб, Уюшмага жон киритишни ўйлмаса, нимага қайғуради? Бўлмаса, томошабинлик ё бетарафликдан етадиган фойда ва унумни ёшларга очиқчасига нақл этмоқ керак. Кечаги носоғлом ва зўравон адабий сиёсат исканжасидан қутулмоқ шунча қийинми? Шунақа бўлса, алдов, риё, мунофиқлик юзасидан Президентнинг номини сотиб, фармон ва қарор, фикрларидан фойдаланишга чек қўйиб, ҳеч бўлмаганда навқирон авлодни алдамаслик жоиз. Бизга оддий ва одатий туюлган таъқиқу ноҳақликлар ёшлар қалби ва тарбиясига ёмон таъсир ўтказаётир.

Шу йил сентябр ойининг бошларида Алишер Навоий номидаги Миллий кутубхонадан телефон қилиб, Рауф Парфи туғилган кунининг 75 йиллигига бағишлаб 25 сентябрда йиғин ўтказилиши, маърузачи сифатида унда қатнашишимни айтишди. Албатта, розилик бериб, маърузани ҳам ўйлаб қўйдим. 18-сентябрь куни эса тушдан кейин ўша кутубхонадан яна қўнғироқ бўлиб “Рухсат бўлмабди, тадбир қолдирилди”, дейишди. Бу хабардан мен-ку ажабланмадим. Туғилган кунида шоир мозорига бориб дуойи фотиҳа қилишни мўлжалладим, холос. Негаки, Рауф Парфи жавонмард шахс ва шоир эди. Унга етказилган деярли барча ранжу азобларни кечира оларди. “Шеъриятга кўмилган ҳаёт…” қучоғида яшагани учун ҳам дунёни у қаҳру ғазаб, нолиш биланмас, шафқат ва ҳиммат ила тарк этиб кетди. Лекин сўнгги нафасигача ўзини у ноҳақлик ва зулмга қарши кураш аскари деб билганди!

Агар юрак ёриб қилсам ошкор –
Сўзларим зулмга отилган ўқдир.

Бизнинг вазифамиз юрак ёриб, шу ҳақиқатни тўғри сўзлаб, тўғри шарҳлашдир.

Бу оддий ёки жилмайиб қўя қоладиган гап эмас. Унга аниқ жавоб қайтармасдан, наинки адабий муҳит, ёзувчилар ташкилоти, балки адабиётда сезиларли янгиланиш бўлишига умид қилмаслик керак.

Дўрмон, 21.09.2018.

Rauf Parfi tavalludining 75 yilligiga

Mana, bir necha kundan keyin oʻzbek xalqining buyuk farzandi va betakror shoiri, mohir tarjimon Rauf Parfi tavalludiga yetmish besh yil toʻladi. Koʻp asrlik adabiyotimizni Rauf Parfi shaxsiyati va sheʼriyatisiz umuman tasavvur etish mumkin emas. Rauf Parfiday shoir-sanʼatkorlarning dunyoga kelishini adabiyot asrlar mobaynida orzu qiladi va kutadi, desam xato qilmasman…

Ibrohim HAQQUL
OʻLMAS VA UNUTILMAS SHOIR

Gʻamlar choʻkdi mening qalbimga,
Gʻamlar mening doʻstu yorimdir.
Rauf Parfi

I

Mana, bir necha kundan keyin oʻzbek xalqining buyuk farzandi va betakror shoiri, mohir tarjimon Rauf Parfi tavalludiga yetmish besh yil toʻladi. Koʻp asrlik adabiyotimizni Rauf Parfi shaxsiyati va sheʼriyatisiz umuman tasavvur etish mumkin emas. Rauf Parfiday shoir-sanʼatkorlarning dunyoga kelishini adabiyot asrlar mobaynida orzu qiladi va kutadi, desam xato qilmasman. Bir orif adib darveshlik – olovdan koʻylak kiyish, deydi. Agar taʼbir joiz boʻlsa, Rauf Parfi egnidagi “olov koʻylak”ni yechmay sheʼr yozib oʻtgan shoirimizdir. Shuning uchun uning ruhiy dunyosi va holatlari kabi sheʼrlarini anglash ham osonmas. U sheʼriyatning xolis, shaxsiy hayotni unutar darajadagi sodiq muhibi edi.

Rauf aka nihoyatda xoksor, tamadan yiroq, kamsuqum insonligi bois uning na ellik, na oltmish yilligi hech joyda rasman nishonlangan emas. Holbuki, sheʼriyat orqali yurtga, millatga begʻaraz xizmat qilib, badiiy ijodda maktab yaratgan shoirni eʼzozlash lozim boʻlsa, bunga eng munosibi Rauf Parfi edi. Yaqin yoru doʻst, shogirdu muxlislar qurshovida tugʻilgan kunni nishonlashni u xush koʻrardi. “Necha yoshga kirdingiz?” deb soʻralsa, koʻpincha “Yigirma beshda toʻxtab qolganman”, derdi. Koʻzidagi mung, hasrat, soch oqligi esa xayolni boshqa sanaga boshlab ketardi. Rauf Parfining shoirligi chetga surilsa, tabiatidagi ayrim xususiyat va odatlarni qabul qilish qiyin boʻlardi. Shoirligi, shoir boʻlganda ham uning benazir isteʼdod sohibi ekanligi toʻgʻri qabul qilinsa, “Bu Rauf Parfi-da!” deyish bilan hammasi hal boʻlardi. Hayotda ham, ijodda ham, oʻzaro muomala-munosabatda ham Rauf aka turgʻunlik va yakranglikni hech yoqtirmasdi. Botiniy muhofaza “usul”ini qoʻllay olgani tufayli ham u bir sheʼrida “Bekinaman har xil soʻzlardan, Soʻzlar turgan-bitgani ogʻu”, degan Erkinlik va samimiyat, haqiqat va eʼtiqod, milliylik va ruhoniyatdan mahrum yoki yiroq soʻzlar Rauf Parfi uchun ogʻuli, majruh, tuturiqsiz kalima sanalardi. Soʻzni his qilish, soʻzni fikrga, fikrni ohangga aloqalantirish, rang, majoz va timsollarni oʻzaro muvofiqlashtirishda u mohir edi.

Rauf Parfining sheʼriyatimizdagi tajribasi, eng avvalo, sheʼr va shoirlikka xiyonat qilmaslik, nafs va manfaat hirsi bilan sheʼrni bozorga olib chiqmaslik, mavqe, martaba, obroʻ, unvon va mukofot poygalarida qatnashmaslikdir. Ayni shu jihatdan uning panjasiga panja uradigan isteʼdod bizda yoʻq hisobi.

Mening ijodkor tengdoshlarimni Rauf aka “elliginchi yillar bolalari”, derdi. Avlod masalasi oʻrtaga tushganda, albatta, men faxrlanibroq soʻzlardim. Nima boʻldi-yu, bir kun gapimiz chiqishmay bahslashib qoldik. Shunda uning: “Bek, esdan chiqarmang. Elliginchi yillar bolalari, yaʼni, sizlar juda intiluvchan va erishuvchandir. Koʻrasiz, eng ishonganlaringiz ham mansab va martabaga juda oson sotiladi”, degan soʻzlari sira yodimdan chiqmaydi. Fano holi sir-asrorini sal anglaganim uchun bu ayblovga qarshi hech nima demadim. Oradan uzoq vaqt oʻtmay, toʻla boʻlmasa hamki, Rauf akaning gapi tasdiqlandi. Jurʼat va uyushqoqlik bilan erishilgan adabiy hurlik hamda sobitlik, istak va umidlardagi poklanish oʻtgan asrning oxiriga ham yetmay qoʻshqoʻllab topshirildi. Mustaqillik, Vatan, xalq, barqarorlik, tinchlik, porloq kelajak mavzusidagi asarlar tub mohiyatda bitta shaxsni sharaflash va ulugʻlashga yoʻnaltirildi. Endi Rauf Parfi va unga oʻxshash shoirlarga ehtiyoj qolmagandi. Oddiy tirikchilik va amallab kun kechirish maʼnosida ham shoir xoru zorlikka chidashi lozim edi. “Men yolgʻizman, ovozim yolgʻiz” degan satri goʻyo qismatiga ishora edi. U ham yolgʻizlantirilgan, ham yolgʻizlangandi. Uning shodlik, xursandlik qadahlari boʻshab, qaygʻu va hasrat piyolalari limmo-lim toʻlgandi. Bizning avlod ahvoliga kelsak, moddiy, iqtisodiy, amaliy tomondan qandaydir bir omad, zohiriy bir btuqlarga erishildi. Lekin millat va adabiyot manfaati, eʼtiqod va erkin shaxs taqdiri, nuqtai nazaridan qaralsa, ular omad yoki muvaffaqiyat deyishga aslo arzimaydi.

II

Oʻlimidan sal avvalroq Rauf Parfi yotib qolibdi, deb eshitdim. Oradan bir yo ikki kun oʻtdimi, yoʻqmi, oʻz taʼbiri bilan aytganda “tobutkash doʻsti”, hofiz va shoir Dadaxon Hasan telefon qilib, “Raufning mazasi yoʻq emish, koʻrishga bormaymizmi?” dedi. “Boramiz, menga ham xabar yetdi…” dedim. Xullas, bahorning ilk kunlaridan birida koʻrishuv soatini belgilab, shomdan keyin shoirni soʻroqlab bordik. Qandaydir umumiy bir yotoqxonada turar ekan. Yashayotgan xonasini topib ichkariga kirdik. Rangi, ozishi, holatidan kasallangani shundoq koʻrinib tursa-da, koʻzlari oldingidan ham charaqlab-yonib koʻrinardi. Bizning tashrifdan u quvondi. Avvallari yo unikida, yo Dadaxon aka, yo biznikida tez-tez uchrashib, tong otar uchovlon suhbatlashardik. Beixtiyor oʻsha gurunglarni xotirladim. Xastalik va qashshoqlikdan azob chekayotgan bu shoir mustaqillik va istiqlolni qanchalik kuyib-yonib orzu qilgandi?! Hurriyatga qarshi boʻlgan ashaddiy sovetparastlar uni millatchi va panturkist deb ayblashmoqchi boʻlishgandi. Bir dumalab ular mustaqillik peshvosi va muhofiziga aylanib, Rauf Parfi va maslakdoshlarini chetga surib, hech nima boʻlmagan va hech nima koʻrmaganday “yangi qoʻshiq”larini kuylab, kommunistik mafkura yoʻl-yoʻriq va imtiyozlaridan toʻla-toʻkis foydalanishdi. Shunday boʻlishini oʻylaganmikan bu jafokash shoir? Yoʻq, oʻylamagan. Shunga qaramasdan, unda koʻp takrorlaydigan Erk va Ozodlikka nisbatan ishtiboh yoʻq edi. Ruhi esa avvalgiday bardam, baquvvat va ravshan… Gurung qizib, vaqt qanday oʻtganini sezmay ham qolibmiz. Gap orasida Dadaxon aka “Tirikchilik qalay?” deb soʻraganda, u “Chidasa boʻladi. “Ovchilik” va sahhoflik qilib, bir amallab yuribmiz”, deya biri-biridan muqovasi chiroyli bir taxlam bloknotni koʻrsatib, “Studentlar sotib kelishadi”, — dedi. “Bizga ham sot”, deya bloknotlarni Dadaxon aka tanlay boshladi. Bildimki, xarid bahonasida u doʻstiga uch-toʻrt soʻm pul bermoqchi. Xullas, hazil-huzul bilan ulardan ikkitasini oldik. “Bularga endi esdalik biror nima yozib ber”, — dedi hofiz. “Boʻlmasam-chi” deb, shoir ruchkani qoʻlga olib, ustiga togʻ surati tushirilgan bloknotning ilk sahifasiga shunday soʻzlarni yozdi: “Doʻstim Ibrohim Haqqulga chin yurakdan. Bu yerda, balki eng goʻzal sheʼrlar yozilishi kerak edi, ammo ulgurmadim. Chunki men juda ojiz edim. Biroq oʻzimning bir turk oʻgʻloni ekanligimni unutmasligim kerakdir.

Bizning bilimlarimiz gʻoyat gʻarib, lekin umidlarimiz xoʻrlangan dunyoning hali oʻchmagan shamʼi porlab yonajagiga inontiradi.

Oʻlimdan boshqa hamma narsa – puchdir.
Rauf Parfi Oʻzturk”.

Biz bilan xayrlashganda mana shunday holatda edi Rauf Parfi. Qanchalik yashirmasin oʻzini u yolgʻiz, jamiyatga keraksiz his etar, hech kimsadan marhamat kutmaydigan bir ahvolga yetib borgandi. Hamma oʻzi bilan oʻzi ovora, dunyo bilan vidolashayotgan shoirning alam va hasrati ichga choʻkkandi. Yozuvchilar uyushmasi uchun Rauf Parfi allaqachon unutilib, unga qaygʻurish qariyb xiyonat hisoblanardi. Chunki uyushma raisi uni yomon koʻrar, vafot etgach esa fotihaga ham arzitmagandi. Qisqa bir tarixda nimalarni koʻrib, nimalarga guvoh boʻlmadik deysiz?!

Mamlakatimizda 2016 yildan keyingi ijtimoiy, siyosiy va maʼnaviy-axloqiy evrilishlarga yetib, Prezidentning ijod ahliga gʻamxoʻrligiga agar qalban ishonch hosil qilganda edi, mening fikrimcha, Rauf aka najotni oʻlimda koʻrib, oxiratni ixtiyor etmasdi. Toʻgʻri, Rauf Parfi, Shukur Xolmirzayev, Tilak Joʻralarning vafotini birov tezlashtirganmas. Ammo “Isteʼdod – xalq mulki”, “Adabiyotga eʼtibor – kelajakka eʼtibor” kabi eʼtiroflar ijrosini amalda isbotlab, talanti va adabiyotdagi xizmatiga yarasha ularga mehr, muruvvat va shafqat koʻrsatishganda hammasi boshqacha boʻlishi ham mumkin edi. Ijtimoiy, siyosiy turmushdagi singari ilm-fan, adabiyot, maʼnaviyatdagi koʻp gʻirromlik va nokasliklar hali ochiladi. Demak, taʼna-yu malomatdan qochib qutilolmaymiz. Bu ham taraqqiyot talabi…

Otashnafas rus shoiri Lermontov zamondoshlari ahvol-ruhiyasini xarakterlab, “Xatarlar oldida manfur qullarmiz”, degan. Oʻtgan asrning avvalidan boshlab zulm, qoʻrquv, xavf-xatar, tahlika mamlakatimizda necha avlodni ichdan kemirib, koʻzga koʻrinmas dushman sifatida qancha odamlarni magʻlub aylab keldi? Holbuki, Rauf Parfining qalb isyoni xaloyiqni poda darajasiga tushirayotgan ana shu fojiaga qarshi qaratilgandi.

Yo Rab! Bu qanday yurt, qanday olmon?
Mansabdorin aslo tushunib boʻlmas.
U mazlum tomonmi yo zolim tomon,
U tirik insonmi yo mangu oʻlmas…

Bu yurtning dahosi, panohi qani?
Qayda pisib yotar aldamchi kaslar?
Qayda u ozodlik, erkin nafaslar,
Qachon uygʻonadir mardlar Vatani?

Yana bir mulohaza. Adabiyotning keyingi ahvoli qanday boʻlishi, kimlar taqdirini hal qilib, boshiga uning nima balolar yogʻdirilishi haqida Rauf Parfi aytgan fikrlar oʻshanda yozib olinib, shoirning nomini ham eshitishga toqati yoʻq, qoʻlidan kelsa sheʼriyatini adabiyot tarixi sahifalaridan oʻchirib tashlashni istaydigan kimsalarga hozir eshittirilganda, jindek insof va vijdon qolgan boʻlsa, “E, bu odam bashoratgoʻy ekan-ku”, deyishi shubhasiz. Rauf Parfi ahli dunyoga hasbi holi deyarli maʼlum boʻlmagan fanovash bir shoir edi. Tanqid va malomati koʻpincha uning oʻzidan boshlanar yoki oʻzi bilan tugallanardi. Oʻsha uchrashuvda ham shunday boʻlgandi. Faqat ogʻzakimas, sheʼr tarzida. Mana bloknotga yozib bergani oʻsha hazil sheʼr:

Oltmishda birovlar olim boʻlgʻonmish,
Olim boʻlmagʻoni zolim boʻlgʻonmish.

Uquvsiz, nodoni mirshab boʻlibdir,
Aqli toʻlmasa-da, hamyon toʻlibdir.

Shoirlar bu yoshda dovrugʻ taratmish,
Oʻzi tugʻmasa-da asar yaratmish.

Biz-chi biz, ne qildik, biqsib, olayib,
Oltmishga ham kirib-chiqdik lallayib.

Bu oʻlmas shoirning oʻz qoʻli bilan yozib, menga bergan soʻnggi satrlari va yodgorligi edi.

III

2013 yil 24 sentyabrda respublika radiosida xizmat qiladigan shoir Berdi Rahmat “Rauf Parfining yetmish yilligi munosabati bilan bir eshittirish tayyorlayotgan edim. Siz ham gapirsangiz”, dedi. “Boʻladi. lekin faqat Doʻrmonda uchrashamiz”, dedim. “Yaxshi, Navoiy nomidagi Milliy kutubxonada ham yigʻin oʻtkazilar ekan. Baʼzi birovlarning fikr va xotiralarini yozib olib, soʻng oʻtaman”, dedi Berdi.

Xullas, dala hovliga u kelishilgan vaqtdan ancha oldinroq keldi va men kutmagan gapni aytdi: “Aka, anjuman oʻtmadi. yuqoridan toʻxtatilgan emish. Chorshaʼm aka ham aniq bir gap aytolmadi. Yozuvchilar uyushmasida oʻtkazilishi moʻljallangan majlis ham qoldirilibdi”.

— 26 sentyabrda Nizomiy nomidagi universitetda ham adabiy anjuman oʻtkazilishi rejalashtirilgan. Dastur tarqatilgan. Usmon Azim, Xurshid Davron qatnashadi. Siz ham, albatta, keling, deb telefonda ham taklif etishdi. Demak, u yigʻin ham toʻxtatilarkan-da, deyishim hamon telefon jiringladi. Oldim. Notanish ovoz: “Salom, domla, men falonchi talabaman. Telefon qilib, tushisholmabdi. Fakultetimizda Rauf Parfi yubileyi boʻyicha oʻtkaziladigan yigʻilish qoldirilganini sizga aytishni menga topshirishdi…”

Tirik boʻlganida bu qitmirlik va nomardlik oʻyinlarini Rauf Parfi qanday qabul qilardi? Toʻppa-toʻgʻri qabul etar, parvo qilmasdan, sokin jilmayib: “May ber menga, achchiq sharob ber…” derdi va faqat Rauf aka shunday qila olardi.

IV

Dunyo oʻz holati, oʻz maqsad-muddaosi boʻyicha ilgariga qarab odimlaydi. Agar shu haqiqat keng va teran anglanmasa, inson oʻzini qiynashi bilan birga, koʻp keraksiz gʻavgʻolarga giriftor qiladi. Ammo tub mohiyatni bilishga hamisha urinish kerak. Bundan hech zarar koʻrilmaydi.

Bir oʻylab koʻring: mamlakatning 2013 yilgi siyosiy va ijtimoiy shart-sharoiti, umuman, boshqa edi. Zulm va qoʻrquv nafasi ufurib turganini oʻshanda kim ham fahmlamasdi?! Ijtimoiy, siyosiy va madaniy ob-havo mutlaqo oʻzgarib, yaxshilanganini dunyo bugun bilib, koʻrib turibdi. Yozuvchilar uyushmasining raisi ham oʻshanda boshqa kimsa edi, uyushma rahbariyati keyin oʻzgartirildi. Rauf Parfiga dushman boʻlib, sovet zamonidagidek, marhumga ham qarshi jang qilguvchilar kim unda? Yoki avvalgi shotir va shovvozlarmi? Ong va idroki erkin oʻn-oʻn besh ziyoli bilan Rauf Parfi, Choʻlpon Ergash, Jamol Kamol, Muhammad Solih, Xurshid Davron kabi shoirlar toʻgʻrisida bamaylixotir aytib-eshitolmaydigan, shijoati qanday boshlanib, qanaqa tugashini oʻzi ham bilmaydigan shoʻrlik bandalarning ijodkorlarga qanaqa sarbonlik qilishini men hech tushunolmayman. Bu qoʻgʻirchoqbozlikni koʻrib, bilib, “Daholar – oʻzlarini baholar” yoʻliga oʻtib olgan kazo-kazo adib va shoirlarning ahvoli yanada tushuniksiz. Yuzlab qalam sohiblari oʻziga munosib rahbar tanlab, haqiqiy adabiyot taqdiri uchun qoʻlni-qoʻlga berib, Uyushmaga jon kiritishni oʻylmasa, nimaga qaygʻuradi? Boʻlmasa, tomoshabinlik yo betaraflikdan yetadigan foyda va unumni yoshlarga ochiqchasiga naql etmoq kerak. Kechagi nosogʻlom va zoʻravon adabiy siyosat iskanjasidan qutulmoq shuncha qiyinmi? Shunaqa boʻlsa, aldov, riyo, munofiqlik yuzasidan Prezidentning nomini sotib, farmon va qaror, fikrlaridan foydalanishga chek qoʻyib, hech boʻlmaganda navqiron avlodni aldamaslik joiz. Bizga oddiy va odatiy tuyulgan taʼqiqu nohaqliklar yoshlar qalbi va tarbiyasiga yomon taʼsir oʻtkazayotir.

Shu yil sentyabr oyining boshlarida Alisher Navoiy nomidagi Milliy kutubxonadan telefon qilib, Rauf Parfi tugʻilgan kunining 75 yilligiga bagʻishlab 25 sentyabrda yigʻin oʻtkazilishi, maʼruzachi sifatida unda qatnashishimni aytishdi. Albatta, rozilik berib, maʼruzani ham oʻylab qoʻydim. 18-sentyabr kuni esa tushdan keyin oʻsha kutubxonadan yana qoʻngʻiroq boʻlib “Ruxsat boʻlmabdi, tadbir qoldirildi”, deyishdi. Bu xabardan men-ku ajablanmadim. Tugʻilgan kunida shoir mozoriga borib duoyi fotiha qilishni moʻljalladim, xolos. Negaki, Rauf Parfi javonmard shaxs va shoir edi. Unga yetkazilgan deyarli barcha ranju azoblarni kechira olardi. “Sheʼriyatga koʻmilgan hayot…” quchogʻida yashagani uchun ham dunyoni u qahru gʻazab, nolish bilanmas, shafqat va himmat ila tark etib ketdi. Lekin soʻnggi nafasigacha oʻzini u nohaqlik va zulmga qarshi kurash askari deb bilgandi!

Agar yurak yorib qilsam oshkor –
Soʻzlarim zulmga otilgan oʻqdir.

Bizning vazifamiz yurak yorib, shu haqiqatni toʻgʻri soʻzlab, toʻgʻri sharhlashdir.

Bu oddiy yoki jilmayib qoʻya qoladigan gap emas. Unga aniq javob qaytarmasdan, nainki adabiy muhit, yozuvchilar tashkiloti, balki adabiyotda sezilarli yangilanish boʻlishiga umid qilmaslik kerak.

Doʻrmon, 21.09.2018.