Атоқли тилшунос олим Жўлибой Элтазаровни 60 ёшга тўлиши билан кутубхонамиз муштарийлари номидан чин юракдан қутлаймиз!
Олимнинг Ўзбекистондаги дўстлари, ҳамкасблари ва талабалари ҳамда Осака, Токио, Берлин, Чикаго, Сеул, Пусан, Петербург, Қозон, Уфа, Олмаота, Туркистон, Душанбе, Боку, Истанбул, Анқара ва Муғладаги турколог ҳамкасблари билан шуғулланиши керак бўлган жуда кўп ишлар ўз фурсатини кутиб турибди…
ТУРКОЛОГИЯГА БАҒИШЛАНГАН УМР ҲИКОЯСИ
Профессор Жўлибой Элтазаровнинг 60 ёшга тўлиши
муносабати билан
Суюн КАРИМОВ —
филология фанлари доктори, Самарқанд давлат университети профессори.
Байрам БИЛИР —
Самарқанд давлат университети докторанти.
1960-йилнинг декабр ойида, Ўзбекистоннинг марказий қисмидаги кичик тоғ қишлоғида, Қизилқум чоʻллари ва Нурота тоғлари, Тузкон кўли ҳамда Мирзачўл текислиги чорраҳасидаги Баланд Осмон қишлоғида (ўша пайтда Самарқанд вилоятининг Фориш тумани), давлат хизматчиси, қишлоқ кенгаши раиси Донабой Элтазаров ва беш фарзанднинг онаси, фарзандларига фидойи уй бекаси Қумри Элтазаровалар оиласида олтинчи фарзанд дунёга келди.
Доя гўдакни йўргакка ўрашга улгурмасдан Баланд Осмондан 8-10 километр узоқликдаги қозоқ қишлоғидан Донабой аканинг танишлари, дўстлари (ўша пайтлари ва ҳозир ҳам Форишда ўзбеклар ва қозоқлар ёнма-ён, аралаш яшаган) яйлов ва экин майдонлари масалаларини муҳокама қилиш учун келишади. Қадимги туркий одатга кўра, бола туғилган уйга келган меҳмон янги туғилган чақалоққа исм қўйиб берган. Меҳмонларнинг каттаси: “Алис жўлдан келдик, балангиздинг ати Жўлубай бўлсун” (“Биз узоқ йўлдан келдик, болангизнинг оти Жўлибой бўлсин”) дейди ва янги туғилган чақалоқнинг исмини шу сўз белгилаб беради. Кейинчалик барча боланинг келажакдаги тақдири учун энг мос исм танланганлигига имон келтиради.
Фориш тумани ўз ҳудуди бўйича Ўзбекистоннинг энг йирик тумани бўлиб, қадимдан бу ерда ўзбекларнинг турк-барлос, манғит, найман, қипчоқ қабилалари ва қардош қозоқлар ёнма-ён яшаб келган. Баланд-Осмон аҳолиси ўзини Турк уруғи вакили деб ҳисоблаган одамлардан иборат эди. Қаҳрамонимиз ҳам ота томондан шу уруқга, она тарафидан эса Бухоро амирлигида 150 йилга яқин ҳукм сурган манғит уруғига мансуб оиладан бўлган.
Қаҳрамонимизнинг отаси Донабой Элтазаров ўз уруғи, оиласининг илдизларини ўрганишга қизиқар, отаси Элтазар Бўрибоевдан эшитган ҳикоялари асосида насабнома тузган эди. Унинг сўзларига кўра, оиланинг илдизлари буюк Амир Темур мансуб бўлган барлос турклари уруғига боғланади. Бу қабила Фориш даштлари ва тоғларига Бахмалдан, у ерга Самарқанддан кўчиб келган. Хонлар ва сулолаларнинг доимий алмашиниши ва уларнинг аҳолини кўчириш сиёсати, турли сулолаларнинг ҳокимият тепасига келиши натижасида улар шу ерларда муқим макон топади. Ота фарзандларига доим: “Биз туркмиз”, дер эди. Ҳатто фарзандлари учун “Қиёматгача эсдалик” номли қўлёзма китобини ҳам ёзган, унда уларнинг насл-насаби, оиласи ҳақида ҳикоя қилинади.
Марказий Осиё туркий сивилизациясининг асосий қадриятларини ўзида мужассам этган ўзбек маданияти, тили ва анъаналарида тарбияланган йигитимиз 1420-йилда буюк мутафаккир ва Темурийзода олим асос солган Улуғбек мадрасасининг давоми саналмиш Самарқанд давлат университетининг ўзбек тили ва адабиёти факултетига 1980-йилда ўқишга кирди ва унинг келажакда танлайдиган йўли аниқ эди: “Филология ва туркология”.
Жўлибой Элтазаровнинг талабалик йилларида машҳур филолог олимлар — проф. Раҳматулла Қўнғуров, проф. Худойберди Дониёров, проф. Ботурхон Валихўжаев, проф. Нуриддин Шукуров, проф. Назар Ражабов, проф. Раҳим Муқумов, проф. Раҳмонқул Орзибеков, проф. Юлия Авалиани, доц. Қобилжон Тоҳириов, доц. Сабиҳа Саломова, доц. Моҳира Мўминова, доц. Рухсора Мўминовалар факултетда фаолият кўрсатишган. Бу йиллар туркология илмий мактабининг энг яхши йиллари бўлиб, унинг тамаллари проф. Абдуррауф Фитрат ва Евгений Поливановлар томонидан ўтган асрнинг 20-йилларида отилган туркология мактаби; проф. Улуғ Турсунов асос солган тилшунослик мактаби ва акад. Воҳид Абдуллаев томонидан асос солинган адабиётшунослик мактабида илмий изланишлар чўққисига чиққан эди. Ана шу машҳур исмлардан илм ва ҳаёт сабоқларини олаётган қаҳрамонимиз отаси каби давлат хизматчиси ёки прокурор бўлишни орзу қилган болалик орзуларини аста-секин унутади. У ўзбек тилининг гўзалликларини, унинг қаърида яширинган маъно, шакл ва уйғунликни кашф этишга иштиёқ билан киришади. У кўп ўқийди, ҳатто тунларни кутубхоналарда ўтказади, ўзининг биринчи камтарона илмий мақолаларини ёзади.
Қаҳрамонимизнинг талаба сифатида имтиҳонларда берадиган жавоблари профессорларнинг энсасисини қотирадиган даражада батафсил бўлади, шу туфайли шекилли у илк семестрларданоқ устозларининг эътирофига сазовор бўлади. Бир куни Самарқанд тилшунослик мактабининг йирик намояндаларидан бири проф. Раҳматулла Қўнғуров Ўзбекистондаги олий ўқув юртлари ўртасида ўтказилган ўзбек тили ва адабиёти олимпиадаси ғолиби бўлган 3-курс талабаси Жўлибой Элтазаровга ёнига чақириб, унга илмий мавзу бермоқчи эканлигини ва битирув ишини дарҳол бошлаши кераклигини айтади.
Устоз ўзининг эндигина етилиб келаётган шогирдига “Ўзбек тилида тежамлилик тамойили ва қисқарув ҳодисаси” мавзусини таклиф қилади. Маълумки, мулоқот жараёнида тил ҳамма нарсани имкон қадар қисқа, табиий равишда, маънони заифлаштирмасдан етказишга интилади. Бунга сўзлардаги товуш ва бўғинларнинг, гап ва диалогларда синтактик элементларнинг тушириб қолдирилиши мисол бўла олади. Бироқ, лисоний бирликларнинг қисқариши тартибсиз содир бўлмайди, тилнинг барча даражаларида тежамкорликка сабаб бўладиган қонунлар, ҳодисалар ва тузилмалар мавжуд. У ўз диплом ишини тежамлилик тамойилининг тилнинг фонетик сатҳида акс этишини ўрганиш билан якунлайди.
Ёш турколог университетни имтиёзли диплом билан тамомлайди. Факултет Илмий кенгаши уни аспирантурага тавсия қилади. Унинг номзодлик диссертациясининг объекти ўзбек тилининг фономорфологик ва морфологик даражаларида тежамлилик тамойилининг акс этишини ўрганиш эди.
Жўлибой Элтазаров бу мавзу устида иш олиб борар экан, ўзбек ва рус манбаларига, улар орқали франсуз ва инглиз манбаларига мурожаат қилади. Ўша йилларда у ёшлигидан яхши билган уч тил — ўзбек, рус ва форс (тожик) тиллари илм билан шуғулланиш учун етарли эмаслигини англаб етади. У франсуз тилини қунт билан ўрганади, таниқли франсуз тилшунослари Андре Мартинет, Шарл Баллй асарларини асл нусхада ўқийди. Бинобарин, у тилшуносликнинг назарий масалалари бўйича жадал билим олади.
У аспирантуранинг иккинчи курсида ўқиб юрганида илмий раҳбари ундан собиқ Иттифоқдан ташқаридаги икки туркий тилни – турк ва уйғур тилларини ўрганишни, имтиҳон топширишни ва сертификат олишни сўрайди. Ёш аспирант Москва ва Ленинградга боради. У Раҳматулла Қўнғуровнинг турколог дўстлари Дмитрий Насилов ва Виктор Гузевлардан турк ва уйғур тилларини ўрганади. Икки тилни пухта эгаллаб, Самарқандга қайтади, проф. Р.Қўнғуров унга Иттифоқ Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг махсус буйруғини кўрсатади. 1980-йилларнинг ўрталарида етмиш йиллик танаффусдан сўнг бу икки туркий тилни миллий республикалардаги университетларнинг ўқув дастурларига киритишга рухсат берилган эди. Бу икки “хорижий” туркий тилларни ўргатиш эса шу пайтгача бир нави бу тилларни ўқитиб келган домла билан бир қаторда Жўлибой Элтазаровга юкланади.
1990-йил феврал ойидан бошлаб ўша йилларда профессор Р.Қ.Қўнғуров раҳбарлик қилган ўзбек тилшунослиги кафедрасида қадимги туркий ва ҳозирги туркий тиллардан дарс бера бошлайди. Ўзбек, рус, форс ва франсуз тиллари билан бир қаторда турк тилини ҳам мукаммал ўзлаштиргани унинг илмий уфқини кенгайтиришга ва туркшунослик йўлидан ишонч билан боришга ёрдам беради.
1992-йилда номзодлик диссертациясини муваффақиятли ҳимоя қилган Жўлибой Элтазаровнинг илмий изланиш соҳаси аниқ эди: “Туркология”. Унинг бу борадаги илк қадамлари туркологиянинг долзарб муаммоларидан бири бўлган туркий халқлар учун умумий мулоқот тилини яратиш борасидаги изланишлари бўлди. Бу масала тилшунослик масалалари билан бир қаторда дунёдаги геосиёсий вазият билан боғлиқ экани маълум.
1993-йилда Тошкентда ўтказилган “Ўртатурк тилини яратиш йўллари” халқаро симпозиумида атоқли ватанпарвар адиб, марҳум Мамадали Маҳмудов ушбу масала ҳақида баёнот берди. Мамадали Маҳмудов масаланинг лингвистик томони ва геосиёсий жиҳатлари билан ўзаро алоқадорлик масаласини ҳам пухта ўрганиш зарурлигини таʼкидлади. Шунингдек, у туркий дунё геосиёсатининг алоҳида фан тармоғи сифатида ривожланиши кераклигини ҳам кўрсатиб ўтди. Ушбу суҳбат ва мавзуга урғу бериш Жўлибой Элтазаровнинг онгида чуқур илдиз қолдирган бўлса керак, симпозиумдан кейинги 30 йил ичида у туркий дунёнинг геосиёсий муаммоларини ўрганувчи ўнлаб мақолалар чоп этди. Масалан, унинг бу борадаги “Бухоро инқилобидан юз йил олдин ва кейин геосиёсий вазият: Марказий Осиёда “Буюк ўйин” давом этмоқда” мавзусидаги сўнгги асари 2021-йилда АҚШ, Туркия ва Ўзбекистонда бир вақтда чоп этилган “Бухоро Республикасининг 101 йиллиги” симпозиум материаллари тўпламидан ўрин олди. Ушбу тадқиқотга кўра, мазкур географияда жаҳондаги супер кучларнинг тўқнашуви ушбу минтақанинг доимо бошига бало бўлиб келган ва бунинг яққол кўрсаткичи -Афғонистондаги 40 йиллик урушдир. Мақола муаллифи бу жирканч ўйинга бешта пост Совет давлати ва Афғонистондаги тинчликсевар кучларни бир муштга бирлаштиргандагина барҳам бериш мумкинлигини чуқур таҳлиллар билан исботлаган.
Совет Иттифоқи парчаланганидан сўнг, Ўзбекистон ва бошқа туркий республикалар мустақилликка эришгач, бутун дунёда Марказий Осиё минтақаси ва тилларини ўрганишга қизиқиш кучайди. Бу ерда ўз таъсир кучига эга мамлакатларнинг Марказий Осиё марказлари ёки бўлимлари ташкил этилиб, маҳаллий ўқитувчи ва мутахассисларга эҳтиёж сезиларли даражада ошди. Ўша йилларда жаҳон саҳнасида янги пайдо бўлган “Осиё йўлбарси” Жанубий Корея Ўзбекистонга киритган сармоялари ва ташаббуслари Хитой, Россия, Туркия ёки Эронга қараганда анча юқори бўлиб, катта таъсирга эга бўлди. Мустақиллик йилларида иқтисодиётнинг кўплаб соҳаларида муваффақиятли инвестор ва реконструктор бўлган Корея ишбилармон доиралари кўмагида мамлакатимизда биринчи автомобилсозлик ва трикотаж фабрикалари ташкил этилган эди. Корейслар ўша йиллардаги имкониятлардан унумли фойдаланиб, маҳаллий маданиятни ўрганиш, корейс таълим стандартларини жорий этиш борасида катта муваффақиятларга эришди. Шунингдек, Жанубий Кореядаги 8 та университетда ўзбек тили ўқитила бошланди. Масалан, 1992-йилда Бусан Чет тиллар университетида Марказий Осиё тадқиқотлари кафедраси очилган.Ушбу университет томонидан Марказий Осиё тадқиқотлари кафедрасига Жўлибой Элтазаров таклиф этилган эди. Мана шу воқеа билан унинг хориждаги 15 йиллик фаолияти бошланган эди. Бу саёҳатлар ҳеч қачон туристик саёҳатлар жами бўлмаган. Она юрти, шаҳри, оиласи, қариндош-уруғлари ва дўстларидан узоқда дунё университетларида турк ва ўзбек тилларини ўргатиш, Марказий Осиё туркий сивилизациясини, ўзбек тили ва маданиятини ёйиш ва тарғиб қилиш, туркийшуносликнинг турли ёʻналишлари бўйича тадқиқотлар олиб бориш, ўзбек ва турк тиллари бўйича дарсликлар тайёрлаш, хорижий университетлар учун туркий халқларнинг долзарб муаммоларини ўрганувчи симпозиумлар ташкил этишни Жўлибой Элтазаров ҳамиша ўзининг инсоний ва фуқаролик бурчи деб билган.
Research Fellow on Modern Language Teaching technologies and techniques, Humboldt-Universität zu Berlin, Institute Asian and African Studies (Germany), 2003.
Visiting Researcher-Professor, Humboldt-Universität zu Berlin and Berlin Freie Universität (Germany), 2005.
Проф. Ж. Элтазаровнинг таржимаи ҳолидан олинган ушбу икки параграф олим 2005-2015-йилларда ушбу йўналишдаги фаолиятини дунёнинг энг машҳур олий ўқув юртларида давом эттирганини, туркийшуносликнинг турли фанлари бўйича илмий изланишлар олиб борганини, шу билан бирга Япония ва Туркия университетлари ва ёзги мактаблар учун ўқув материаллари ва ўқув қўлланмалари тайёрлаш бўйича жадал иш олиб борганини англатади.
Проф. Ж. Элтазаров ака-ука Ҳумболдтлар номидаги Берлин университети (Gumboldt-Universität zu Berlin) ва Берлин Эркин Университетида (Berlin Freie Universität) ишлаш давомида ўша йилларда Германиядаги энг йирик туркийшунослик мактаблари жойлашган ва замонанинг энг буюк туркологлари — проф. Ингеборг Балдауф ва проф. Барбара Келлнер-Ҳайнкелелардан кўп нарсаларни ўрганади. Масалан, проф. Ингеборг Балдауф Жўлибой Элтазаровга ХХ асрда Ўзбекистонда амалга оширилган ёзув ислоҳоти жараёнларини ўрганишни маслаҳат беради (унинг ўзи 700 саҳифалик китобида Россиядаги туркий-мусулмон халқлари орасида алифбо ўзгариши жараёнларини тадқиқ қилган эди).
Берлинниг Nord Bahnhof қисмида, Инвалиденстрассе кўчасидаги ака-ука Гумболдтлар номидаги Берлин университетининг Осиё ва Африка тадқиқотлари институти кутубхонасидан бир неча ойлар давомида чиқмаган тадқиқотчимиз ўз китобини 2005-йил Рамазон ойида тугатади. Германияда ва бутун дунёда ушбу соҳанинг энг яхши мутахассиси бўлган проф. Ингеборг Балдауфнинг маслаҳатларини инобатга олиб* ўз китобини ўқув қўлланмаси шаклида нашр этади. Тадқиқот учун молиявий ёрдам кўрсатувчи ДААД ушбу иш учун профессоримизни “Фахрий ёрлиқ” билан тақдирлайди.
2005-йил декабр ойида Самарқанд Давлат университети раҳбарияти ва Илмий кенгашининг қарори билан ўзбек ва рус филологияси факултетларининг қўшилиши натижасида ташкил этилган филология факултети декани лавозимига Жўлибой Элтазаров тайинланади. Қорли, ёмғирли ва туманли Берлиндан сўнг у 2006 йилни янги вазифаларни режалаштириш билан Самарқанддаги янги лавозимда кутиб олади, бу ерда йилнинг тўрт фаслини бир кунда бошдан кечириш мумкин.
Ўша пайтда факултет қайта ташкил бўлиш азобини бошидан кечираётган, факултет профессор-ўқитувчилари ва талабалари тинимсиз пахта теримидан, шанбаликлардан, учрашув ва маъносиз тадбирлардан безор бўлган, аҳмоқона тизим туфайли таълим ва илмий изланишлар издан чиқмоқда эди. Қаҳрамонимиз қадрдонмасканидаги бундай аянчли ҳолатни кўриб, қаттиқ қайғуради. Вазиятни ўнглаш учун у ўз атрофига факултетдаги қатъиятли ва нуфузли одамларни тўплайди ва аста-секин ҳамма нарсани тартибга солади. Факултетдаги зерикарли ва стрессли муҳит дўстона иш муҳитига алмаштирилади, жамоадаги муносабатлар яхшиланади, тинч ва самарали фаолият замони келади. Аммо, докторлик диссертациясини ҳимоя қилгандан сўнг, 2007 йил март ойида у Осака университетидан ишлашга таклифнома олади ва ўша йилнинг сентябр ойида Осака Университети қошидаги Жаҳон тиллари институтининг туркшунослик бўлимига ишга киради.
Professor of Dept. Contemporary Turkic Dialects and Literatures, Mugla Sitki Koçman University (Republic of Turkey), February, 2010 – 2014.
Visiting Professor of Institute for Asian and African Studies, Tokyo University of Foreign Studies, Japan, 2013.
Professor of Research Institute for World Languages, Osaka University, Japan, 2007 – 2010.
Профессор оф Ресеарч Институте фор Wорлд Лангуагес, Осака Университй, Жапан, 2007 – 2010.
Хуллас, Япония туркийшунос аллома ҳаётининг янги бекатига айланади. 2007-2010-йилларда Осака университети Жаҳон тиллари институти туркийшунослик кафедрасида, 2013-йилда Токиё чет тиллар университети профессори лавозимларида ишлайди.
Маълумки, Япония дунёдаги технологик жиҳатдан энг ривожланган мамлакатлардан бири бўлиб, ушбу мамлакат университетлари доимий равишда жаҳон рейтингининг энг юқори поғоналарини эгаллаб келмоқда. Осака университети ўша йилларда ҚС жаҳон университетлари рейтингида 8-ўринни эгаллаган эди. Проф. Ж.Елтазаровнинг қисматига ушбу мамлакат университетлари учун биринчи ўзбек тили дарслигини ёзиш ва нашр этиш битилган экан: “Узубекуго бунпō каиwа нйūмон” (“Ўзбек грамматикаси ва оғзаки нутқининг бошланғичи”. –Осака: Осака Университй Пресс, 2009. -230 Б.; 2-нашр: — Осака: Осака Университй Пресс, 2009. — 232 Р.) ушбу ўқув қўлланма Япониядаги университет талабалари, ўқитувчилари ва бошқа ўзбек тили ихлосмандлари томонидан юқори баҳоланиб, у юқори талабга эга китоб бўлиб қолмоқда. Чет тиллари ўқитиладиган университетларнинг деярли барча кутубхоналари, мамлакатимизнинг йирик жамоат кутубхоналари ушбу китобга буюртма олганлиги сабабли, бир йилдан сўнг дарсликнинг иккинчи нашри чоп этилди.
Проф. Ж. Элтазаров бу билан тўхтаб қолмай, Марказий Осиё туркий маданияти, тарихи ва тиллари, этник гуруҳлари ва минтақадаги геосиёсий вазият ҳақида китоб тайёрлаб, уни университет раҳбариятига тақдим этди. Институт директори проф. Акира Такаҳашининг буйруғи билан китоб ўзбек тилидан япон тилига атиги 5 ойда таржима қилинади. Таржимон 1980-йиллардан буён Японияда биринчи ўзбекча-японча ва японча-ўзбекча луғатларни тайёрлаган ва нашр этган Ҳисао Тадаши Комацу эди.
Японияда Ҳисао Комацу исмли 2 нафар турколог бор, бири жаҳонга машҳур Токио университети профессори (ҳозир нафақадаги), иккинчиси эса асосий касби муҳандис бўлган Ҳисао Тадаши Сенсеи узоқ йиллар Гулжа ва Оқсув шаҳарларида истиқомат қилган ва ўтган асрнинг 80-йилларида Шарқий Туркистонда ўзбек ва уйғур тилларини мустақил ўрганган.
Ҳисао сенсеи таржимани тугатгандан кейин, китоб икки-уч ой таҳрир қилинди, шундан сўнг 2009 йилнинг кузида 330 бетлик монография нашр этилди: «Собието-го но чūōажиа бунка, рекиши, генго но шомондаи» -ソビエト後の中央アジア文化、歴史、言語の諸問題 (Советлардан кейинги Марказий Осиё: маданият, тарих ва тил масалалари бўйича баҳслар. –Осака: Осака Университй Пресс, 2009. -326 П; 2 нашр: -Осака: Осака Университй Пресс, 2010. -330 П.) ва Япония жамоатчилигининг қизиқишига жавобан, ушбу китобнинг иккинчи нашри ҳам кейинги, 2010 йилда нашр этилган.
Шуни ҳам таъкидлаш керакки, профессор Ж. Элтазаров Японияда ишлаб юрган кезларида мамлакат Таʼлим, фан ва технологиялар вазирлигининг “ЛИCCОСЕC – Дунёдаги этник можароларнинг лингвомаданий контексти бўйича тадқиқотлар” лойиҳасида ҳам фаол иштирок этган бўлиб, у дунёдаги этник можароларни лисоний ва маданий орқа планини ўрганувчи Марказий Осиё ишчи гуруҳга раҳбарлик қилади. Ушбу лойиҳа доирасида профессор Ж. Элтазаров Қозоғистон, Шарқий Туркистон, Мўғулистон, Хитойнинг туркийзабон ёки мўғул тилли ҳудудларига бориб, дала тадқиқотини ўтказади. Мисол учун, 2009 йилда А.К. Боровков ва Э.Д. Поливановлардан 80 йил ўтгач у Жанубий Қозоғистондаги энг қадимий ўғуз шеваларини тадқиқ қилиш учун боради. Бу шеваларнинг лингвистик хусусиятларига оид тадқиқот ишлари олиб боради. Ана шу изланишлар натижасида “Жанубий Қозоғистоннинг қадимий ўғуз шевалари бўйича тадқиқотлар” номли мақола эълон қилиниб, бир вақтнинг ўзида япон, турк ва рус тилларида 40 бет ҳажмда чоп этилганидан кейин бу изланиш туркийшунослик оламида юксак баҳоланди.
Минг йил давомида ўша ҳудуд қипчоқ ва чиғатой (ески ўзбек) тиллари ҳудуди бўлганига қарамай, қадимги ўғуз туркларининг қолдиқлари тегишли тил хусусиятлари билан 5-6 қишлоқда яшаши исботланган. Ундан сўнг проф. Ж. Элтазаровнинг Ўрта Осиёдаги қадимги ўғузларнинг қолдиқлари бўйича муҳим тадқиқотлар олиб борди, хусусан ҳозирги Хоразм ўғуз лаҳжасининг келиб чиқиши ҳақидаги мақоласи туркийшунослик учун муҳим манба саналади.
Япония университетида профессор Ж.Д.Елтазаровнинг фаолияти жадаллик билан давом этар, Хитойдаги сариқ уйғур лаҳжасини ўрганиш лойиҳасини тайёрланар экан, кунларнинг бирида Туркиянинг Муғла университетидан у профессор сифатида ишлаш учун таклифнома олади. Ўша пайтдаги Муғла университети ректори проф. Шенер Октик Олий мактаб кенгаши (ЙÖК) орқали унга ҳозирги туркий лаҳжалар кафедрасига ишлашга таклифнома юборади. Қайси хорижлик турколог Туркия университетида ишлашни истамайди дейсиз? Қаҳрамонимиз – проф. Жўлибой Элтазаров ҳам 1990-йиллардан буён Туркияда ишлашни ёки тадқиқот олиб боришни орзу қилган. Аввалроқ, 2000 йилда Корея университетида ишлагандан сўнг, у проф. Тимур Кожаўғли орқали ҳозирги туркий лаҳжалар кафедрасини очиш ниятида бўлган проф. Осман Фикри Серткая билан алоқа ўрнатади. Ўша кунларда Истанбул университетининг замонавий туркий лаҳжалар бўлимига ишга кирмоқчи бўлди, аммо натижа бўлмади. Проф. О. Серткая ўзбек олими учун профессор штатини талаб қилиб, маъмуриятга билдириш ёзишдан чарчамади, бироқ 2 йил давом этган ёзишмалар натижа бермагач, Ж.Елтазаров Германияга ишлаш учун кетади.
Унинг туркийшуносликка бағишланган ҳаётидаги навбатдаги манзили Туркия бўлди. У 2010 йил баҳорининг бошида Осака университетидаги юқори маош, янги лойиҳалар, Япониядаги дўстларни қурбон қилиб «Ситки Кўчман номидаги Муғла университетнинг ҳозирги туркий лаҳжалар ва адабиётлар кафедраси»га келди.
Муғла университети ёшроқ олий таълим муассасаси бўлишига қарамай, Эгей денгизи соҳилидаги мафтункор шаҳарнинг тоғли, ўрмонли бурчагида жойлашган замонавий кампусда яхши туркийшунослик мактаби вужудга келган эди. Бу муассасада Али Акар, Мустафа Уғурлу, Первин Чапан, Намик Ачикгўз, Султан Тулу, Али Аббос Чинар, Кенан Кўч каби машҳур турколог-олимлар, шунингдек, Фатма Шаҳан, Гулсине Узун, Экрем Аян, Исмоил Каллемжи каби истеъдодли ёш тадқиқотчилар фаолият юритар эдилар. Проф. Ж. Элтазаров бу янги ҳамкасблари билан дўстона, қардошларча муносабатларини ўрнатади. Улар биргаликда семинарлар, симпозиумлар, Турк дунёси фестиваллари ва бошқа кўплаб тадбирларни ташкил қилишади. Янги дўстларининг маслаҳати билан Туркия университетлари учун дарсликлар ёзишни бошлади. Профессорнинг Японияда дарсликлар устида ишлаш тажрибаси мавжуд эканлиги туфайли у ишни тезда якунлайди. Дарслик 2010-йил охирида босмахонага етказилиб, 2011-йил бошида чоп этилади. “Ўзбек тилини ўрганамиз” номи билан нашр этилган ушбу дарслик Туркиядаги ҳозирги туркий тиллар ва адабиётлар бўлимларида ўзбек тили ва маданияти тадқиқотчилари ва ихлосмандлари томонидан қизғин кутиб олинади. Ушбу дарслик орқали қаҳрамонимизнинг номи ҳам Туркия ва туркий дунёда кенг маълум бўлди.
Шу орада япониялик дўстлар уни Токио чет тиллар университетига меҳмон профессор сифатида таклиф қилишади. Уларнинг илтимоси профессорга 2013-йил ёзида Японияда “Ўзбек тили ёзги мактаби” ташкил этиш бўйича эди.
Япония университетларида ёзги мактаб ташкил этиш осон иш эмас. Аввало, ўқув қўлланмалари, луғатлар, ўқиш учун китоблар, сўзлашув китоблари японча услубда пухталик ва изчиллик билан тайёрланиши керак, кейин уларга иловатан ҳужжатли филмлар, чизмалар, хариталар, ёрдамчи адабиётлардан парчалар тўплаш керак. Тайёрланган материаллар кейинчалик бир нечта комиссия ва экспертлар томонидан текширувдан ўтказилади. Дарс бошланишига камида 15 кун қолганида ўқитувчи Японияга келиши ва дарсларни ёзма, видео, аудио, кино ва график тақдимотлар шаклида тайёрлаши керак.
Ж.Д. Элтазаров ушбу босқичларнинг барчасидан ўтиб, 2013-йил сентабр ойида Япония университетлари тарихида биринчи марта ташкил этилган ёзги мактабни муваффақиятли тамомлайди. “Ўзбек тилининг ёзги мактаби” ортидан ўзбек дарсликлари, ўқиш учун китоблар, овозли ўқув материаллари қолади.
Дарвоқе, Жўлибой Элтазаровнинг фидокорона ёндашуви туфайли у дам олиш кунларида студияда қолиб, ўзи ёзган китобларни овозлантирди. Эҳтимол, унинг бу фидойилиги туфайли биринчи марта туркий тилларга оид овозлантирилган китоблар Токио чет тиллар университети кутубхонаси фондига киритилгандир. Япония, Корея ва Хитойда ишлаган турколог-олимлар бу мамлакатларда тил ўргатишда аудиокитобларининг қийматини яхши тушунади.
Йиллар ўтди, профессорнинг суюкли фарзандлари ҳам улғайиб вояга етишди. Улар мамлакатнинг энг яхши олий ўқув юртларига ўқишга кириб, бизнес ва тиббиёт соҳаларида ўз келажаги учун касб танлашди. Профессор болаларни “катта ҳаётга” кузатиш: уларни уйлантириш ва турмушга бериш, невараларни эркалаш вақти келди, деб ўйлайди. Тўсатдан қатъий қарор қабул қилиб, саккиз йилдан сўнг ватанига қайтиб келади. Фаcебоокъга қўйилган хайрлашув мактубидан кейин унинг телефони бир неча ҳафта тинмайди. Ижтимоий тармоқлардаги ҳисобларига ҳам “Профессор, илтимос, кетманг” деган хабарлар ёғилиб турарди. Бироқ профессор ўзи жуда севган “Жаҳон турклари учун жаннат” дея таърифлайдиган Туркияни тарк этиб, туғилган юртига қайтади.
2014-йил охирида юртига қайтиб келади ва 2015-йил бошида ўзи таҳсил олган ва қарийб 30 йил ишлаган Улуғбек мадрасасининг давоми бўлган Самарқанд Давлат университети илмий-тадқиқот бўлими мудири лавозимида янги вазифаларни бажаришга киришади. Шу билан бирга, у университетда ишлар яхши эмаслигини, таълим сифати анча паст эканлигини ва илмий тадқиқотлар савияси ҳам расво эканлигини тезда англайди. Домлага ўз университетини бундай аҳволда кўриш осон бўлмади. Дарҳақиқат, сўнгги ўн йилликлар ўзбек жамиятида таълим, илм-фан, изланишлар тўхтаб қолган, зиёлилар ҳурмати баланд бўлмаган йиллар бўлганлиги сабабли, барча олий ўқув юртлари қатори Самарқанд Давлат университетида ҳам ўқитувчи ва талабалар умрини пахта далаларида ўтказар, ўқув жараёнлари ўз жиддиятини йўқотган эди.
Профессорларнинг ўртача ёши 60 ёшдан ошган, ёш фан докторларини бармоқ билан санарли даражада оз эди. Ёш тадқиқотчилар, магистрантлар ва докторантлар илмий изланишлар ёки диссертациялар тайёрлаш ўрнига хусусий ўқув марказларида дарс беришни афзал кўрардилар. Бу ҳолатни тизимли инқироз деб баҳолаган профессоримиз университет Илмий кенгаши йиғилишида буни очиқ айтади ва ҳамкасбларининг таҳсинига сазовор бўлди. Ўша даврдаги университет маʼмурияти эса уни “четдан академик эркинлик ғояларини олиб келиб домлалар ўртасида тарқатувчи шубҳали шахс” сифатида кўра бошлайди. Аммо университет Илмий кенгашига бўлиб ўтган сайловда узоқ йиллар давомида марҳум домласи проф. Р.Қ. Қўнғиров бошқарган ўзбек тилшунослиги кафедраси мудири этиб сайланади, айтганча, бу кафедра ҳам таълимдаги парокандаликдан ўз насибини олган эди.
Кейин, 2016-йил сентябр ойида ҳамма нарса бутунлай ўзгаради. Мамлакат ва университет раҳбариятига илм-маърифат қадрини биладиган янги исмлар келади. Янги даврнинг тоза нафаси ҳамма жойда сезилади. 2016-йил декабр ойида бўлиб ўтган сайловларда ғалаба қозонган Президент Шавкат Мирзиёев ўзининг биринчи мақсади ва бурчи вайрон бўлган таълим тизимини тиклаш бўлишини эълон қилган эди. 1999-2003-йиллар бу лавозимда жуда муваффақиятли фаолият юрутган проф. Р.И.Халмуродов Университет ректори этиб тайинланади.
Октябр ойи бошида Жўлибой Элтазаров ТИКАнинг Тошкентдаги ваколатхонасида ўзбек тилшунослиги кафедраси учун лингафон лабораторияси ташкил этиш бўйича музокаралар олиб бораётганида университет ректори проф. Рустам Халмуродов телефон қилиб қабулига чақиради ҳамда профессоримизга филология факултетига раҳбарлик қилишни таклиф қилади.
Қаҳрамонимиз аллақачон икки марта бу лавозимда бўлганлиги сабабли, буни хоҳламайди, лекин шунга қарамай, бу таклиф балки асло тасодиф эмаслигини, ўзи олим ва мураббий сифатида шаклланган муқаддас маскан — факултетнинг аввалги мавқе ва обрўсини тиклаш ўзининг бурчи эканлигини ҳис қилиб, таклифни қабул қилади. У филология факултети декани сифатида учинчи марта ўз вазифасини бажаришга киришади ва биринчи иши факултетни “тозалаш” бўлади. Кўп ўтмай, жамоа муқаддас даргоҳда устозлик курсисига муносиб бўлмаганлар билан хайрлашади.
Аввало, у илмий даражалар бериш бўйича Илмий кенгаш фаолиятини қайта тиклаш масаласини кўриб чиқиш зарурлиги ҳақида ўйлайди. 2017-йилда Ўзбек тили ва адабиёти, тожик тили ва адабиёти фанлари бўйича Илмий кенгашлар очилиб, бу борадаги барча ишлар бошида университет ректори проф. Р.И.Халмуродов ҳамда ҳурматли оқсоқол, хизмат кўрсатган ёшлар устози, “Ел-юрт ҳурмати” ордени соҳиби, донишманд устоз проф. М.Қ.Муҳиддинов туришади. Улар Жўлибой Элтазаровни Кенгаш илмий котиби лавозимига тавсия этадилар, қаҳрамонимиз бу вазифада ҳам одатдагидек тезкорлик билан ишлайди ҳамда қисқа муддатларда илмий семинар ва кенгаш ишини намунали йўлга қўяди.
Икки Кенгашда туркшуносликнинг турли бўлимлари бўйича диссертациялар ҳимояси жадал давом этади. Самарқандда Абдурауф Фитрат, Евгений Поливанов Улуғ Турсунов, Раҳматулла Қўнғуровлар томонидан асос солинган туркшунослик анъаналари қайта тиклана бошлайди. 2017-2020-йиллар давомида ушбу кенгашда 60 дан ортиқ ёш тадқиқотчилар докторлик диссертациясини ҳимоя қиладилар. Ана шундай ишлардан бири проф. Ж.Елтазаровнинг шогирди Зокир Бойназаровнинг “Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғат-ит Турк” асарида дунёнинг лингвистик манзараси” мавзусидаги ПҳД диссертацияси эди. Мазкур тадқиқотда машҳур туркологнинг ноёб асаридаги сўз маʼноларидан келиб чиқиб, ХИ асрдаги туркийларнинг назарида дунёнинг лисоний манзараси ҳақида қимматли кузатишлар олиб борилган.
Қайд этиш жоизки, проф. Ж.Елтазаров Туркияда фаолият юритган даврида ёзган илмий мақолаларида Маҳмуд Кошғарийнинг лингвистик қарашлари араб грамматик анъаналари нуқтаи назаридан эмас, балки туркий тилнинг лисоний табиатидан келиб чиққани ва олим шу жиҳати билан туркий тилларни ўрганган бошқа ўрта аср филологларидан фарқланишини ёритиб берган эди. Ушбу диссертацияда эса унинг шогирди бу ғояларни янада кенгроқ миқёсда ишлаб чиқди.
Туркология соҳасидаги тадқиқотлар ҳамда проф. Жўлибой Элтазаровнинг сўнгги йилларда ўтказган симпозиумлари, ёзган китоблари, янги масъулиятли лавозимдаги ташкилий фаолияти шуни кўрсатмоқдаки, 60 ёшида проф. Жулибой Элтазаров бундан 40 йил аввал танлаб олган йўлдан собитқадам бўлиб, янада етук, меҳнацевар ва изчил тадқиқотчи, ғамхўр раҳбар ва самарали бошқарувчи сифатида куч-ғайратга тўла.
“ХХ асрда Ўзбекистонда ёзув ва имло ислоҳотлари. Социолингвистик таҳлил “(2017), “Ўзбек ва жаҳон тилшунослигида сўз туркумларининг ўрганиш тарихи” (2021), “Ўзбек тилини ўрганамиз” (Туркия университетлари учун дарслик, 2021), “Эсдаликлар. Дунёни таниш ва танилишнинг қиймати” (2021) китоблари, туркологиянинг турли масалаларига бағишланган 40 та мақола, у тайёрлаган 8 нафар филология бўйича ёш фан докторлари Жўлибой Элтазаровнинг етуклиги ва ғайратга тўла эканлиги кўрсаткичидир.
Айтганча, проф. Жўлибой Элтазаровнинг илмга хизмати жаҳон илмий ҳамжамияти томонидан эътироф этилган. 2020-йил август ойида (ўшанда профессор CОВИД-2019 билан касалланган ва вирус билан курашиб ётган эди) Анқарадан қувончли хабар келади, Турк тилшунослик жамияти (Тüрк Дил Куруму) Жўлибой Элтазаровнинг кўп йиллар давомида туркий тилларни ўрганиш ва ўргатишдаги хизматларини юқори баҳолаб, в уни мухбир аъзо сифатида ўз сафига қабул қилади. Бундан профессор жуда таъсирланади. У ўзининг Фаcебоокъдаги саҳифасида шундай баёнот беради: “Узоқ йиллар давомида юртимда ва дунёнинг турли мамлакатларида туркий тилларни ўрганиш ва ўргатишдек муқаддас бурчни бажариб келган ўзбек олими сифатида шуни айтмоқчиман: Турк тилини ҳимоя қилишни ўргатган буюк йўлбошчи Отатурк томонидан ташкил этилган Турк тилшунослик жамиятига мухбир аъзолигига сайланиш мен учун катта шарафдир.Ушбу шарафли муассасада масъулиятни ўз зиммамга олганимдан бахтиёрман. Мени Турк тилшунослик жамияти мухбир аъзолигига таклиф қилган ва маъқуллаган Илмий қўмита аъзолари ва муассаса раҳбарларига миннатдорчилик билдираман. Ҳаётимнинг 60 йилида қўлга киритган бу қимматли ютуғимни муқаддас алма материм – Самарқанд давлат университетининг 600 йиллик юбилейига бағишлайман. Проф. Жўлибой Элтазаров. Самарқанд / Ўзбекистон”.
Ҳаёт давом этмоқда. Олимнинг дунёнинг турли мамлакатларидаги дўстлари ва ҳамкасблари билан алоқалари ва ҳамкорлиги пандемия даврида ҳам ўз жадаллигини йўқотмади. Пандемия бутун дунёни Интернет орқали илмий тадқиқот олиб бориш ва ҳамкорликни давом эттиришга ўргатди. 2020-2021 йилларда профессор 20 га яқин онлайн симпозиумларда қатнашди. Улар орасида 2020-йил, 2-сентабрда Марказий Осиё халқлари тарихидаги муҳим воқеанинг 100 йиллиги муносабати билан бўлиб ўтган “Бухоро халқ инқилобининг 100 йиллигига бағишланган халқаро симпозиум” алоҳида ўрин тутади. Бухоро халқ инқилоби Анадолуда Мустафо Камол Отатурк бошчилигидаги Мустақиллик уруши (Куртулуş Саваşи)га ўхшаш жараён бўлиб, туркийлик идеали ҳар икки инқилобнинг ғоявий асоси бўлган эди. Бухорода монархик авторитар тузумни ағдарган “Ёш бухороликлар” инқилобий ҳаракати туркий маʼрифатпарварлик ҳаракати эди. 1921-йилда Бухоро Халқ Республикаси ҳукумати томонидан Анадўлуозодлик ҳаракати учун юборилган 100 миллион олтин тангалар, Қуръони карим ва Амир Темурнинг олтин дастали қиличлари турк инқилоби етакчиси Мустафо Камол пошога йўлланган. Сакаря ва Думлупинар жанглари, Измирнинг озод этилиши, Греция устидан қозонилган ғалаба Бухорода кенг нишонланган… Буларнинг барчаси Усмон Кўжаўғлу, Файзулла Хўжаев, Фитрат, Отаулла Хўжаев каби бухоролик сиёсатчилар, зиёлилар инқилобий Турк Ҳукумати билан биродарлик ва дўстона муносабатларнинг бошида турганини кўрсатади. Зотан Туркия ва Туркистон ўртасидаги янги тарихий даврдаги муносабатлар 100 йил олдин ўша инқилоблар даврида бошланган.
Профессорнинг ягона истаги шу эдики, Симпозиумнинг ўзи ва Тимур Кожаўғлу муҳаррирлигида чоп этилган маърузалар тўплами бундан 100 йил аввал юртимизда туркийлик байроғини баланд кўтарган фидойи аждодларимиз руҳини шод айласин…
Турк дунёси тарихида янги давр бошланмоқда. Туркий давлатлар ташкилоти, Туркий Парламентлар Ассамблеяси, Туркий академиянинг ташкил этилиши ва Марказий Осиё туркий республикалари билан Туркия ўртасида интеграциянинг тикланиши турколог олимлар олдига янги вазифаларни қўймоқда. Туркология ўзининг анъанавий қобиғини (тил, адабиёт, тарих, этнография…) ёриб чиқиб, замонавий туркий дунёнинг муаммоларини ўрганувчи, ҳукуматларга назарий ва амалий таҳлилий маълумотлар берувчи янги тадқиқот йўналишларини ўз ичига олиши керак.
Жўлибой Элтазаров “Ипак йўли” халқаро туризм ва маданий мерос университети биринчи проректори сифатида “Турк дунёсидаги зиёрат туризмини тадқиқ қилиш”, “Турк дунёсини тадқиқ қилиш ва Маданий меросни тиклаш платформаси” каби лойиҳаларни амалга ошириш ниятида. Айни пайтда “Турк дунёсининг геосиёсий ва геостратегик ўрни истиқболлари ва муаммолари” мавзусида ТÜБİТАК, ТИКА ва Туркий Академия каби илмий муассасалар билан ҳамкорлик қилиш бўйича музокаралар олиб бормоқда.
2021-йил сентабр ойида “Ипак йўли” халқаро туризм ва маданий мерос университети ҳамда Самарқанд давлат университетига ташриф буюрган машҳур олим ва туркий мутафаккир, Нобел мукофоти совриндори Азиз Санжар қаҳрамонимизнинг фаолияти ва келажакка оид режаларидан таъсирланиб, кейинроқ унга ёзган хатида: “Турк бирлиги учун қилаётган ишларингиз мени ҳайратда қолдирди. Илтимос, орқага чекинманг! ” деб ёзди. Албатта, чекиниш йўқ. Чунки профессорнинг умри ана шу хайрли ишга бағишланган.
Унинг Ўзбекистондаги дўстлари, ҳамкасблари ва талабалари ҳамда Осака, Токио, Берлин, Чикаго, Сеул, Пусан, Петербург, Қозон, Уфа, Олмаота, Туркистон, Душанбе, Боку, Истанбул, Анқара ва Муғладаги турколог ҳамкасблари билан шуғулланиши керак бўлган жуда кўп ишлар ўз фурсатини кутиб турибди…
Олим сифатида Жўлибой Элтазаров ҳаётидаги энг сермаҳсул давр бошлаган, шунга кўра туркология фани ҳам ундан кўп нарса кутади. Профессор Жўлибой Элтазаровда бу талаб ва эҳтиёжларни қондириш учун қатъият, билим, куч ва ғайрат етарли: албатта
Қутловномамизнинг охирида умрини туркийшуносликка бағишлаган дўстимиз ва ҳамкасбимизга айтмоқчимиз: “Ҳорманг! Олтмиш ёшингиз қутлуғ бўлсин!».
Olimning O’zbekistondagi do’stlari, hamkasblari va talabalari hamda Osaka, Tokio, Berlin, Chikago, Seul, Pusan, Peterburg, Qozon, Ufa, Olmaota, Turkiston, Dushanbe, Boku, Istanbul, Anqara va Mug’ladagi turkolog hamkasblari bilan shug’ullanishi kerak bo’lgan juda ko’p ishlar o’z fursatini kutib turibdi…
TURKOLOGIYAGA BAG‘ISHLANGAN UMR HIKOYASI:
Prof. Jo‘liboy Eltazarovning 60 yoshga to’lishi
munosabati bilan
Suyun KARIMOV —
filologiya fanlari doktori, Samarqand davlat universiteti professori.
Bayram BILIR —
Samarqand davlat universiteti doktoranti
1960-yilning dekabr oyida, Oʻzbekistonning markaziy qismidagi kichik togʻ qishlogʻida, Qizilqum choʻllari va Nurota togʻlari, Tuzkon koʻli hamda Mirzachoʻl tekisligi chorrahasidagi Baland Osmon qishlog’ida (oʻsha paytda Samarqand viloyatining Forish tumani), davlat xizmatchisi, qishloq kengashi raisi Donaboy Eltazarov va besh farzandning onasi, farzandlariga fidoyi uy bekasi Qumri Eltazarovalar oilasida oltinchi farzand dunyoga keldi.
Doya go‘dakni yo’rgakka o‘rashga ulgurmasdan Baland Osmondan 8-10 kilometr uzoqlikdagi qozoq qishlog‘idan Donaboy akaning tanishlari, do‘stlari (o‘sha paytlari Forishda o‘zbeklar va qozoqlar yonma-yon, aralash yashagan) yaylov va ekin maydonlari masalalarini muhokama qilish uchun kelishadi. Qadimgi turkiy odatga ko‘ra, bola tug‘ilgan uyga kelgan mehmon yangi tug‘ilgan chaqaloqqa ism qo‘yib bergan. Mehmonlarning kattasi: “Alis jo‘ldan keldik, balangizding ati Jo‘lubay bo’lsun” (“Biz uzoq yo’ldan keldik, bolangizning oti Jo‘liboy bo‘lsin”) deydi va yangi tug‘ilgan chaqaloqning ismini shu so‘z belgilab beradi. Keyinchalik barcha bolaning kelajakdagi taqdiri uchun eng mos ism tanlanganligiga imon keltiradi.
Forish tumani o‘z hududi boʻyicha Oʻzbekistonning eng yirik tumani boʻlib, qadimdan bu yerda oʻzbeklarning turk-barlos, mangʻit, nayman, qipchoq qabilalari va qardosh qozoqlar yonma-yon yashab kelgan. Baland-Osmon aholisi o‘zini Turk urug’i vakili deb hisoblagan odamlardan iborat edi. Qahramonimiz ham ota tomondan shu uruqga, ona tarafidan esa Buxoro amirligida 150 yilga yaqin hukm surgan mang‘it urug’iga mansub oiladan bo‘lgan.
Qahramonimizning otasi Donaboy Eltazarov o‘z urug‘i, oilasining ildizlarini o‘rganishga qiziqar, otasi Eltazar Bo‘riboyevdan eshitgan hikoyalari asosida nasabnoma tuzgan edi. Uning so‘zlariga ko‘ra, oilaning ildizlari buyuk Amir Temur mansub bo‘lgan barlos turklari urug’iga bog’lanadi. Bu qabila Forish dashtlari va togʻlariga Baxmaldan, u yerga Samarqanddan koʻchib kelgan. Xonlar va sulolalarning doimiy almashinishi va ularning aholini koʻchirish siyosati, turli sulolalarning hokimiyat tepasiga kelishi natijasida ular shu yerlarda muqim makon topadi. Ota farzandlariga doim: “Biz turkmiz”, der edi. Hatto farzandlari uchun “Qiyomatgacha esdalik” nomli qo‘lyozma kitobini ham yozgan, unda ularning nasl-nasabi, oilasi haqida hikoya qilinadi.
Shunday qilib, kelajakda umrini turkshunoslik va turkiy dunyoga bag‘ishlaydigan qahramonimiz Jo‘liboy Eltazarov bolaligidanoq turkiy tafakkurga ega bo‘lib o’sa boshladi. Atoqli adib Chingiz Aytmatov aytganidek, “insondagi bolalik vijdoni urug’dagi kurtakka o‘xshaydi, kurtaksiz nihol unib chiqmaydi…”.
Jo‘liboy Eltazarovning talabalik yillarida mashhur filolog olimlar — prof. Rahmatulla Qo‘ng‘urov, prof. Xudoyberdi Doniyorov, prof. Boturxon Valixo‘jaev, prof. Nuriddin Shukurov, prof. Nazar Rajabov, prof. Rahim Muqumov, prof. Rahmonqul Orzibekov, prof. Yuliya Avaliani, dots. Qobiljon Tohiriov, dots. Sabiha Salomova, dots. Mohira Mo‘minova, dots. Ruxsora Mo‘minovalar fakultetda faoliyat ko‘rsatishgan. Bu yillar turkologiya ilmiy maktabining eng yaxshi yillari bo‘lib, uning tamallari prof. Abdurrauf Fitrat va Yevgeniy Polivanovlar tomonidan o‘tgan asrning 20-yillarida otilgan turkologiya maktabi; prof. Ulug’ Tursunov asos solgan tilshunoslik maktabi va akad. Vohid Abdullaev tomonidan asos solingan adabiyotshunoslik maktabida ilmiy izlanishlar cho‘qqisiga chiqqan edi. Ana shu mashhur ismlardan ilm va hayot saboqlarini olayotgan qahramonimiz otasi kabi davlat xizmatchisi yoki prokuror bo‘lishni orzu qilgan bolalik orzularini asta-sekin unutadi. U o‘zbek tilining go‘zalliklarini, uning qa’rida yashiringan ma’no, shakl va uyg‘unlikni kashf etishga ishtiyoq bilan kirishadi. U ko‘p o‘qiydi, hatto tunlarni kutubxonalarda o‘tkazadi, o‘zining birinchi kamtarona ilmiy maqolalarini yozadi.
Qahramonimizning talaba sifatida imtihonlarda beradigan javoblari professorlarning ensasisini qotiradigan darajada batafsil bo’ladi, shu tufayli shekilli u ilk semestrlardanoq ustozlarining e’tirofiga sazovor bo‘ladi. Bir kuni Samarqand tilshunoslik maktabining yirik namoyandalaridan biri prof. Rahmatulla Qo‘ng‘urov O‘zbekistondagi oliy o‘quv yurtlari o‘rtasida o‘tkazilgan o‘zbek tili va adabiyoti olimpiadasi g‘olibi bo‘lgan 3-kurs talabasi Jo’liboy Eltazarovga yoniga chaqirib, unga ilmiy mavzu bermoqchi ekanligini va bitiruv ishini darhol boshlashi kerakligini aytadi.
Ustoz o‘zining endigina yetilib kelayotgan shogirdiga “O‘zbek tilida tejamlilik tamoyili va qisqaruv hodisasi” mavzusini taklif qiladi. Ma’lumki, muloqot jarayonida til hamma narsani imkon qadar qisqa, tabiiy ravishda, ma’noni zaiflashtirmasdan yetkazishga intiladi. Bunga so‘zlardagi tovush va bo‘g‘inlarning, gap va dialoglarda sintaktik elementlarning tushirib qoldirilishi misol bo‘la oladi. Biroq, lisoniy birliklarning qisqarishi tartibsiz sodir bo‘lmaydi, tilning barcha darajalarida tejamkorlikka sabab bo‘ladigan qonunlar, hodisalar va tuzilmalar mavjud. U o‘z diplom ishini tejamlilik tamoyilining tilning fonetik sathida aks etishini o‘rganish bilan yakunlaydi.
Yosh turkolog universitetni imtiyozli diplom bilan tamomlaydi. Fakultet Ilmiy kengashi uni aspiranturaga tavsiya qiladi. Uning nomzodlik dissertatsiyasining ob’ekti o‘zbek tilining fonomorfologik va morfologik darajalarida tejamlilik tamoyilining aks etishini o‘rganish edi.
Jo‘liboy Eltazarov bu mavzu ustida ish olib borar ekan, o‘zbek va rus manbalariga, ular orqali fransuz va ingliz manbalariga murojaat qiladi. O‘sha yillarda u yoshligidan yaxshi bilgan uch til — o‘zbek, rus va fors (tojik) tillari ilm bilan shug’ullanish uchun yetarli emasligini anglab yetadi. U fransuz tilini qunt bilan o‘rganadi, taniqli fransuz tilshunoslari Andre Martinet, Sharl Bally asarlarini asl nusxada o‘qiydi. Binobarin, u tilshunoslikning nazariy masalalari bo‘yicha jadal bilim oladi.
U aspiranturaning ikkinchi kursida o‘qib yurganida ilmiy rahbari undan sobiq Ittifoqdan tashqaridagi ikki turkiy tilni – turk va uyg‘ur tillarini o‘rganishni, imtihon topshirishni va sertifikat olishni so‘raydi. Yosh aspirant Moskva va Leningradga boradi. U Rahmatulla Qo‘ng‘urovning turkolog do‘stlari Dmitriy Nasilov va Viktor Guzevlardan turk va uyg‘ur tillarini o‘rganadi. Ikki tilni puxta egallab, Samarqandga qaytadi, prof. R.Qo‘ng‘urov unga Ittifoq Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining maxsus buyrug‘ini ko‘rsatadi. 1980-yillarning oʻrtalarida yetmish yillik tanaffusdan soʻng bu ikki turkiy tilni milliy respublikalardagi universitetlarning oʻquv dasturlariga kiritishga ruxsat berilgan edi. Bu ikki “xorijiy” turkiy tillarni o‘rgatish esa shu paytgacha bir navi bu tillarni o’qitib kelgan domla bilan bir qatorda Jo’liboy Eltazarovga yuklanadi.
1990-yil fevral oyidan boshlab o‘sha yillarda professor R.Q.Qo‘ng‘urov rahbarlik qilgan o‘zbek tilshunosligi kafedrasida qadimgi turkiy va hozirgi turkiy tillardan dars bera boshlaydi. O‘zbek, rus, fors va fransuz tillari bilan bir qatorda turk tilini ham mukammal o‘zlashtirgani uning ilmiy ufqini kengaytirishga va turkshunoslik yo‘lidan ishonch bilan borishga yordam beradi.
1992-yilda nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qilgan Jo‘liboy Eltazarovning ilmiy izlanish sohasi aniq edi: “Turkologiya”. Uning bu boradagi ilk qadamlari turkologiyaning dolzarb muammolaridan biri bo‘lgan turkiy xalqlar uchun umumiy muloqot tilini yaratish borasidagi izlanishlari bo‘ldi. Bu masala tilshunoslik masalalari bilan bir qatorda dunyodagi geosiyosiy vaziyat bilan bog‘liq ekani ma’lum.
1993-yilda Toshkentda o‘tkazilgan “O’rtaturk tilini yaratish yo‘llari” xalqaro simpoziumida atoqli vatanparvar adib, marhum Mamadali Mahmudov ushbu masala haqida bayonot berdi. Mamadali Mahmudov masalaning lingvistik tomoni va geosiyosiy jihatlari bilan oʻzaro aloqadorlik masalasini ham puxta oʻrganish zarurligini taʼkidladi. Shuningdek, u turkiy dunyo geosiyosatining alohida fan tarmog‘i sifatida rivojlanishi kerakligini ham ko’rsatib o’tdi. Ushbu suhbat va mavzuga urg’u berish Jo’liboy Eltazarovning ongida chuqur ildiz qoldirgan bo‘lsa kerak, simpoziumdan keyingi 30 yil ichida u turkiy dunyoning geosiyosiy muammolarini o‘rganuvchi o‘nlab maqolalar chop etdi. Masalan, uning bu boradagi “Buxoro inqilobidan yuz yil oldin va keyin geosiyosiy vaziyat: Markaziy Osiyoda “Buyuk o‘yin” davom etmoqda” mavzusidagi so‘nggi asari 2021-yilda AQSh, Turkiya va O‘zbekistonda bir vaqtda chop etilgan “Buxoro Respublikasining 101 yilligi” simpozium materiallari to‘plamidan o‘rin oldi. Ushbu tadqiqotga ko‘ra, mazkur geografiyada jahondagi super kuchlarning to‘qnashuvi ushbu mintaqaning doimo boshiga balo bo‘lib kelgan va buning yaqqol ko‘rsatkichi -Afg‘onistondagi 40 yillik urushdir. Maqola muallifi bu jirkanch o‘yinga beshta post Sovet davlati va Afg‘onistondagi tinchliksevar kuchlarni bir mushtga birlashtirgandagina barham berish mumkinligini chuqur tahlillar bilan isbotlagan.
Sovet Ittifoqi parchalanganidan soʻng, Oʻzbekiston va boshqa turkiy respublikalar mustaqillikka erishgach, butun dunyoda Markaziy Osiyo mintaqasi va tillarini oʻrganishga qiziqish kuchaydi. Bu yerda o‘z ta’sir kuchiga ega mamlakatlarning Markaziy Osiyo markazlari yoki bo‘limlari tashkil etilib, mahalliy o‘qituvchi va mutaxassislarga ehtiyoj sezilarli darajada oshdi. O‘sha yillarda jahon sahnasida yangi paydo bo‘lgan “Osiyo yo‘lbarsi” Janubiy Koreya O‘zbekistonga kiritgan sarmoyalari va tashabbuslari Xitoy, Rossiya, Turkiya yoki Eronga qaraganda ancha yuqori bo‘lib, katta ta’sirga ega bo‘ldi. Mustaqillik yillarida iqtisodiyotning ko‘plab sohalarida muvaffaqiyatli investor va rekonstruktor bo‘lgan Koreya ishbilarmon doiralari ko‘magida mamlakatimizda birinchi avtomobilsozlik va trikotaj fabrikalari tashkil etilgan edi. Koreyslar o‘sha yillardagi imkoniyatlardan unumli foydalanib, mahalliy madaniyatni o‘rganish, koreys ta’lim standartlarini joriy etish borasida katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Shuningdek, Janubiy Koreyadagi 8 ta universitetda o‘zbek tili o‘qitila boshlandi. Masalan, 1992-yilda Busan Chet tillar universitetida Markaziy Osiyo tadqiqotlari kafedrasi ochilgan.Ushbu universitet tomonidan Markaziy Osiyo tadqiqotlari kafedrasiga Jo‘liboy Eltazarov taklif etilgan edi. Mana shu voqea bilan uning xorijdagi 15 yillik faoliyati boshlangan edi. Bu sayohatlar hech qachon turistik sayohatlar jami bo‘lmagan. Ona yurti, shahri, oilasi, qarindosh-urug‘lari va do‘stlaridan uzoqda dunyo universitetlarida turk va oʻzbek tillarini oʻrgatish, Markaziy Osiyo turkiy sivilizatsiyasini, oʻzbek tili va madaniyatini yoyish va targʻib qilish, turkiyshunoslikning turli yoʻnalishlari boʻyicha tadqiqotlar olib borish, oʻzbek va turk tillari boʻyicha darsliklar tayyorlash, xorijiy universitetlar uchun turkiy xalqlarning dolzarb muammolarini o‘rganuvchi simpoziumlar tashkil etishni Jo’liboy Eltazarov hamisha o‘zining insoniy va fuqarolik burchi deb bilgan.
Research Fellow on Modern Language Teaching technologies and techniques, Humboldt-Universität zu Berlin, Institute Asian and African Studies (Germany), 2003.
Visiting Researcher-Professor, Humboldt-Universität zu Berlin and Berlin Freie Universität (Germany), 2005.
Prof. J. Eltazarovning tarjimai holidan olingan ushbu ikki paragraf olim 2005-2015-yillarda ushbu yo‘nalishdagi faoliyatini dunyoning eng mashhur oliy o‘quv yurtlarida davom ettirganini, turkiyshunoslikning turli fanlari bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borganini, shu bilan birga Yaponiya va Turkiya universitetlari va yozgi maktablar uchun o‘quv materiallari va o‘quv qo‘llanmalari tayyorlash bo‘yicha jadal ish olib borganini anglatadi.
Prof. J. Eltazarov aka-uka Humboldtlar nomidagi Berlin universiteti (Gumboldt-Universität zu Berlin) va Berlin Erkin Universitetida (Berlin Freie Universität) ishlash davomida o‘sha yillarda Germaniyadagi eng yirik turkiyshunoslik maktablari joylashgan va zamonaning eng buyuk turkologlari — prof. Ingeborg Baldauf va prof. Barbara Kellner-Haynkelelardan ko‘p narsalarni o‘rganadi. Masalan, prof. Ingeborg Baldauf Jo’liboy Eltazarovga XX asrda O‘zbekistonda amalga oshirilgan yozuv islohoti jarayonlarini o‘rganishni maslahat beradi (uning o‘zi 700 sahifalik kitobida Rossiyadagi turkiy-musulmon xalqlari orasida alifbo o‘zgarishi jarayonlarini tadqiq qilgan edi).
Berlinnig Nord Bahnhof qismida, Invalidenstrasse ko‘chasidagi aka-uka Gumboldtlar nomidagi Berlin universitetining Osiyo va Afrika tadqiqotlari instituti kutubxonasidan bir necha oylar davomida chiqmagan tadqiqotchimiz o‘z kitobini 2005-yil Ramazon oyida tugatadi. Germaniyada va butun dunyoda ushbu sohaning eng yaxshi mutaxassisi bo‘lgan prof. Ingeborg Baldaufning maslahatlarini inobatga olib* o‘z kitobini o’quv qo’llanmasi shaklida nashr etadi. Tadqiqot uchun moliyaviy yordam ko‘rsatuvchi DAAD ushbu ish uchun professorimizni “Faxriy yorliq” bilan taqdirlaydi.
2005-yil dekabr oyida Samarqand davlat universiteti rahbariyati va Ilmiy kengashining qarori bilan o‘zbek va rus filologiyasi fakultetlarining qo‘shilishi natijasida tashkil etilgan filologiya fakulteti dekani lavozimiga Jo‘liboy Eltazarov tayinlanadi. Qorli, yomg‘irli va tumanli Berlindan so‘ng u 2006 yilni yangi vazifalarni rejalashtirish bilan Samarqanddagi yangi lavozimda kutib oladi, bu yerda yilning to‘rt faslini bir kunda boshdan kechirish mumkin.
O‘sha paytda fakultet qayta tashkil bo’lish azobini boshidan kechirayotgan, fakultet professor-o‘qituvchilari va talabalari tinimsiz paxta terimidan, shanbaliklardan, uchrashuv va ma’nosiz tadbirlardan bezor bo‘lgan, ahmoqona tizim tufayli ta’lim va ilmiy izlanishlar izdan chiqmoqda edi. Qahramonimiz qadrdonmaskanidagi bunday ayanchli holatni ko‘rib, qattiq qayg‘uradi. Vaziyatni o‘nglash uchun u o‘z atrofiga fakultetdagi qat’iyatli va nufuzli odamlarni to‘playdi va asta-sekin hamma narsani tartibga soladi. Fakultetdagi zerikarli va stressli muhit do‘stona ish muhitiga almashtiriladi, jamoadagi munosabatlar yaxshilanadi, tinch va samarali faoliyat zamoni keladi. Ammo, doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgandan so‘ng, 2007 yil mart oyida u Osaka universitetidan ishlashga taklifnoma oladi va o‘sha yilning sentyabr oyida Osaka Universiteti qoshidagi Jahon tillari institutining turkshunoslik bo‘limiga ishga kiradi.
Professor of Dept. Contemporary Turkic Dialects and Literatures, Mugla Sitki Koçman University (Republic of Turkey), February, 2010 – 2014.
Visiting Professor of Institute for Asian and African Studies, Tokyo University of Foreign Studies, Japan, 2013.
Professor of Research Institute for World Languages, Osaka University, Japan, 2007 – 2010.
Xullas, Yaponiya turkiyshunos alloma hayotining yangi bekatiga aylanadi. 2007-2010-yillarda Osaka universiteti Jahon tillari instituti turkiyshunoslik kafedrasida, 2013-yilda Tokiyo chet tillar universiteti professori lavozimlarida ishlaydi.
Ma’lumki, Yaponiya dunyodagi texnologik jihatdan eng rivojlangan mamlakatlardan biri bo‘lib, ushbu mamlakat universitetlari doimiy ravishda jahon reytingining eng yuqori pog’onalarini egallab kelmoqda. Osaka universiteti o‘sha yillarda QS jahon universitetlari reytingida 8-o‘rinni egallagan edi. Prof. J.Eltazarovning qismatiga ushbu mamlakat universitetlari uchun birinchi oʻzbek tili darsligini yozish va nashr etish bitilgan ekan: “Uzubekugo bunpō kaiwa nyūmon” (“Oʻzbek grammatikasi va ogʻzaki nutqining boshlang’ichi”. –Osaka: Osaka University Press, 2009. -230 B.; 2-nashr: — Osaka: Osaka University Press, 2009. — 232 R.) ushbu oʻquv qoʻllanma Yaponiyadagi universitet talabalari, oʻqituvchilari va boshqa oʻzbek tili ixlosmandlari tomonidan yuqori baholanib, u yuqori talabga ega kitob boʻlib qolmoqda. Chet tillari oʻqitiladigan universitetlarning deyarli barcha kutubxonalari, mamlakatimizning yirik jamoat kutubxonalari ushbu kitobga buyurtma olganligi sababli, bir yildan soʻng darslikning ikkinchi nashri chop etildi.
Prof. J. Eltazarov bu bilan to‘xtab qolmay, Markaziy Osiyo turkiy madaniyati, tarixi va tillari, etnik guruhlari va mintaqadagi geosiyosiy vaziyat haqida kitob tayyorlab, uni universitet rahbariyatiga taqdim etdi. Institut direktori prof. Akira Takahashining buyrug‘i bilan kitob o‘zbek tilidan yapon tiliga atigi 5 oyda tarjima qilinadi. Tarjimon 1980-yillardan buyon Yaponiyada birinchi o‘zbekcha-yaponcha va yaponcha-o‘zbekcha lug‘atlarni tayyorlagan va nashr etgan Hisao Tadashi Komatsu edi.
Yaponiyada Hisao Komatsu ismli 2 nafar turkolog bor, biri jahonga mashhur Tokio universiteti professori (hozir nafaqadagi), ikkinchisi esa asosiy kasbi muhandis boʻlgan Hisao Tadashi Sensei uzoq yillar Gulja va Oqsuv shaharlarida istiqomat qilgan va oʻtgan asrning 80-yillarida Sharqiy Turkistonda oʻzbek va uygʻur tillarini mustaqil oʻrgangan.
Hisao sensei tarjimani tugatgandan keyin, kitob ikki-uch oy tahrir qilindi, shundan so’ng 2009 yilning kuzida 330 betlik monografiya nashr etildi: «Sobieto-go no chūōajia bunka, rekishi, gengo no shomondai» -ソビエト後の中央アジア文化、歴史、言語の諸問題 (Sovetlardan keyingi Markaziy Osiyo: madaniyat, tarix va til masalalari bo’yicha bahslar. –Osaka: Osaka University Press, 2009. -326 P; 2 nashr: -Osaka: Osaka University Press, 2010. -330 P.) va Yaponiya jamoatchiligining qiziqishiga javoban, ushbu kitobning ikkinchi nashri ham keyingi, 2010 yilda nashr etilgan.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, professor J. Eltazarov Yaponiyada ishlab yurgan kezlarida mamlakat Taʼlim, fan va texnologiyalar vazirligining “LICCOSEC – Dunyodagi etnik mojarolarning lingvomadaniy konteksti bo’yicha tadqiqotlar” loyihasida ham faol ishtirok etgan boʻlib, u dunyodagi etnik mojarolarni lisoniy va madaniy orqa planini oʻrganuvchi Markaziy Osiyo ishchi guruhga rahbarlik qiladi. Ushbu loyiha doirasida professor J. Eltazarov Qozog‘iston, Sharqiy Turkiston, Mo‘g‘uliston, Xitoyning turkiyzabon yoki mo‘g‘ul tilli hududlariga borib, dala tadqiqotini o‘tkazadi. Misol uchun, 2009 yilda A.K. Borovkov va E.D. Polivanovlardan 80 yil o‘tgach u Janubiy Qozog‘istondagi eng qadimiy o‘g‘uz shevalarini tadqiq qilish uchun boradi. Bu shevalarning lingvistik xususiyatlariga oid tadqiqot ishlari olib boradi. Ana shu izlanishlar natijasida “Janubiy Qozog‘istonning qadimiy o‘g‘uz shevalari bo‘yicha tadqiqotlar” nomli maqola e’lon qilinib, bir vaqtning o‘zida yapon, turk va rus tillarida 40 bet hajmda chop etilganidan keyin bu izlanish turkiyshunoslik olamida yuksak baholandi.
Ming yil davomida o’sha hudud qipchoq va chigʻatoy (eski o’zbek) tillari hududi boʻlganiga qaramay, qadimgi oʻgʻuz turklarining qoldiqlari tegishli til xususiyatlari bilan 5-6 qishloqda yashashi isbotlangan. Undan so‘ng prof. J. Eltazarovning Oʻrta Osiyodagi qadimgi oʻgʻuzlarning qoldiqlari boʻyicha muhim tadqiqotlar olib bordi, xususan hozirgi Xorazm o‘g‘uz lahjasining kelib chiqishi haqidagi maqolasi turkiyshunoslik uchun muhim manba sanaladi.
Yaponiya universitetida professor J.D.Eltazarovning faoliyati jadallik bilan davom etar, Xitoydagi sariq uyg’ur lahjasini o‘rganish loyihasini tayyorlanar ekan, kunlarning birida Turkiyaning Mug’la universitetidan u professor sifatida ishlash uchun taklifnoma oladi. O‘sha paytdagi Mug’la universiteti rektori prof. Shener Oktik Oliy maktab kengashi (YÖK) orqali unga hozirgi turkiy lahjalar kafedrasiga ishlashga taklifnoma yuboradi. Qaysi xorijlik turkolog Turkiya universitetida ishlashni istamaydi deysiz? Qahramonimiz – prof. Jo‘liboy Eltazarov ham 1990-yillardan buyon Turkiyada ishlashni yoki tadqiqot olib borishni orzu qilgan. Avvalroq, 2000 yilda Koreya universitetida ishlagandan so‘ng, u prof. Timur Kojao‘g’li orqali hozirgi turkiy lahjalar kafedrasini ochish niyatida bo‘lgan prof. Osman Fikri Sertkaya bilan aloqa o‘rnatadi. O‘sha kunlarda Istanbul universitetining zamonaviy turkiy lahjalar bo‘limiga ishga kirmoqchi bo‘ldi, ammo natija bo‘lmadi. Prof. O. Sertkaya o‘zbek olimi uchun professor shtatini talab qilib, ma’muriyatga bildirish yozishdan charchamadi, biroq 2 yil davom etgan yozishmalar natija bermagach, J.Eltazarov Germaniyaga ishlash uchun ketadi.
Uning turkiyshunoslikka bag‘ishlangan hayotidagi navbatdagi manzili Turkiya bo‘ldi. U 2010 yil bahorining boshida Osaka universitetidagi yuqori maosh, yangi loyihalar, Yaponiyadagi do‘stlarni qurbon qilib «Sitki Ko‘chman nomidagi Mug’la universitetning hozirgi turkiy lahjalar va adabiyotlar kafedrasi»ga keldi.
Mug’la universiteti yoshroq oliy ta’lim muassasasi bo‘lishiga qaramay, Egey dengizi sohilidagi maftunkor shaharning tog’li, o‘rmonli burchagida joylashgan zamonaviy kampusda yaxshi turkiyshunoslik maktabi vujudga kelgan edi. Bu muassasada Ali Akar, Mustafa Ug‘urlu, Pervin Chapan, Namik Achikgo’z, Sultan Tulu, Ali Abbos Chinar, Kenan Ko‘ch kabi mashhur turkolog-olimlar, shuningdek, Fatma Shahan, Gulsine Uzun, Ekrem Ayan, Ismoil Kallemji kabi iste’dodli yosh tadqiqotchilar faoliyat yuritar edilar. Prof. J. Eltazarov bu yangi hamkasblari bilan do‘stona, qardoshlarcha munosabatlarini o‘rnatadi. Ular birgalikda seminarlar, simpoziumlar, Turk dunyosi festivallari va boshqa ko‘plab tadbirlarni tashkil qilishadi. Yangi do‘stlarining maslahati bilan Turkiya universitetlari uchun darsliklar yozishni boshladi. Professorning Yaponiyada darsliklar ustida ishlash tajribasi mavjud ekanligi tufayli u ishni tezda yakunlaydi. Darslik 2010-yil oxirida bosmaxonaga yetkazilib, 2011-yil boshida chop etiladi. “O‘zbek tilini o‘rganamiz” nomi bilan nashr etilgan ushbu darslik Turkiyadagi hozirgi turkiy tillar va adabiyotlar bo‘limlarida o‘zbek tili va madaniyati tadqiqotchilari va ixlosmandlari tomonidan qizg‘in kutib olinadi. Ushbu darslik orqali qahramonimizning nomi ham Turkiya va turkiy dunyoda keng ma’lum bo‘ldi.
Shu orada yaponiyalik do‘stlar uni Tokio chet tillar universitetiga mehmon professor sifatida taklif qilishadi. Ularning iltimosi professorga 2013-yil yozida Yaponiyada “O‘zbek tili yozgi maktabi” tashkil etish bo‘yicha edi.
Yaponiya universitetlarida yozgi maktab tashkil etish oson ish emas. Avvalo, o‘quv qo‘llanmalari, lug’atlar, o‘qish uchun kitoblar, so’zlashuv kitoblari yaponcha uslubda puxtalik va izchillik bilan tayyorlanishi kerak, keyin ularga ilovatan hujjatli filmlar, chizmalar, xaritalar, yordamchi adabiyotlardan parchalar to‘plash kerak. Tayyorlangan materiallar keyinchalik bir nechta komissiya va ekspertlar tomonidan tekshiruvdan o’tkaziladi. Dars boshlanishiga kamida 15 kun qolganida oʻqituvchi Yaponiyaga kelishi va darslarni yozma, video, audio, kino va grafik taqdimotlar shaklida tayyorlashi kerak.
J.D. Eltazarov ushbu bosqichlarning barchasidan o‘tib, 2013-yil sentabr oyida Yaponiya universitetlari tarixida birinchi marta tashkil etilgan yozgi maktabni muvaffaqiyatli tamomlaydi. “O‘zbek tilining yozgi maktabi” ortidan o‘zbek darsliklari, o‘qish uchun kitoblar, ovozli o‘quv materiallari qoladi.
Darvoqe, Jo’liboy Eltazarovning fidokorona yondashuvi tufayli u dam olish kunlarida studiyada qolib, o‘zi yozgan kitoblarni ovozlantirdi. Ehtimol, uning bu fidoyiligi tufayli birinchi marta turkiy tillarga oid ovozlantirilgan kitoblar Tokio chet tillar universiteti kutubxonasi fondiga kiritilgandir. Yaponiya, Koreya va Xitoyda ishlagan turkolog-olimlar bu mamlakatlarda til o‘rgatishda audiokitoblarining qiymatini yaxshi tushunadi.
Yillar o‘tdi, professorning suyukli farzandlari ham ulg’ayib voyaga yetishdi. Ular mamlakatning eng yaxshi oliy o‘quv yurtlariga o‘qishga kirib, biznes va tibbiyot sohalarida o’z kelajagi uchun kasb tanlashdi. Professor bolalarni “katta hayotga” kuzatish: ularni uylantirish va turmushga berish, nevaralarni erkalash vaqti keldi, deb o‘ylaydi. To‘satdan qat’iy qaror qabul qilib, sakkiz yildan so‘ng vataniga qaytib keladi. Facebook’ga qo‘yilgan xayrlashuv maktubidan keyin uning telefoni bir necha hafta tinmaydi. Ijtimoiy tarmoqlardagi hisoblariga ham “Professor, iltimos, ketmang” degan xabarlar yog‘ilib turardi. Biroq professor o‘zi juda sevgan “Jahon turklari uchun jannat” deya ta’riflaydigan Turkiyani tark etib, tug’ilgan yurtiga qaytadi.
2014-yil oxirida yurtiga qaytib keladi va 2015-yil boshida o‘zi tahsil olgan va qariyb 30 yil ishlagan Ulug‘bek madrasasining davomi bo‘lgan Samarqand Davlat universiteti ilmiy-tadqiqot bo‘limi mudiri lavozimida yangi vazifalarni bajarishga kirishadi. Shu bilan birga, u universitetda ishlar yaxshi emasligini, ta’lim sifati ancha past ekanligini va ilmiy tadqiqotlar saviyasi ham rasvo ekanligini tezda anglaydi. Domlaga o‘z universitetini bunday ahvolda ko‘rish oson bo‘lmadi. Darhaqiqat, so‘nggi o‘n yilliklar o’zbek jamiyatida ta’lim, ilm-fan, izlanishlar to‘xtab qolgan, ziyolilar hurmati baland bo‘lmagan yillar bo‘lganligi sababli, barcha oliy o‘quv yurtlari qatori Samarqand Davlat universitetida ham o‘qituvchi va talabalar umrini paxta dalalarida o’tkazar, o‘quv jarayonlari o’z jiddiyatini yo’qotgan edi. Professorlarning o‘rtacha yoshi 60 yoshdan oshgan, yosh fan doktorlarini barmoq bilan sanarli darajada oz edi. Yosh tadqiqotchilar, magistrantlar va doktorantlar ilmiy izlanishlar yoki dissertatsiyalar tayyorlash o‘rniga xususiy o‘quv markazlarida dars berishni afzal ko‘rardilar. Bu holatni tizimli inqiroz deb baholagan professorimiz universitet Ilmiy kengashi yig‘ilishida buni ochiq aytadi va hamkasblarining tahsiniga sazovor bo‘ldi. O’sha davrdagi universitet maʼmuriyati esa uni “chetdan akademik erkinlik gʻoyalarini olib kelib domlalar oʻrtasida tarqatuvchi shubhali shaxs” sifatida koʻra boshlaydi. Ammo universitet Ilmiy kengashiga bo‘lib o‘tgan saylovda uzoq yillar davomida marhum domlasi prof. R.Q. Qo‘ng’irov boshqargan o‘zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri etib saylanadi, aytgancha, bu kafedra ham ta’limdagi parokandalikdan o’z nasibini olgan edi.
Keyin, 2016-yil sentyabr oyida hamma narsa butunlay o‘zgaradi. Mamlakat va universitet rahbariyatiga ilm-ma’rifat qadrini biladigan yangi ismlar keladi. Yangi davrning toza nafasi hamma joyda seziladi. 2016-yil dekabr oyida bo‘lib o‘tgan saylovlarda g‘alaba qozongan Prezident Shavkat Mirziyoyev o’zining birinchi maqsadi va burchi vayron bo‘lgan ta’lim tizimini tiklash bo‘lishini e’lon qilgan edi. 1999-2003-yillar bu lavozimda juda muvaffaqiyatli faoliyat yurutgan prof. R.I.Xalmurodov Universitet rektori etib tayinlanadi.
Oktyabr oyi boshida Jo’liboy Eltazarov TIKAning Toshkentdagi vakolatxonasida o‘zbek tilshunosligi kafedrasi uchun lingafon laboratoriyasi tashkil etish bo‘yicha muzokaralar olib borayotganida universitet rektori prof. Rustam Xalmurodov telefon qilib qabuliga chaqiradi hamda professorimizga filologiya fakultetiga rahbarlik qilishni taklif qiladi.
Qahramonimiz allaqachon ikki marta bu lavozimda bo‘lganligi sababli, buni xohlamaydi, lekin shunga qaramay, bu taklif balki aslo tasodif emasligini, o’zi olim va murabbiy sifatida shakllangan muqaddas maskan — fakultetning avvalgi mavqe va obro‘sini tiklash o‘zining burchi ekanligini his qilib, taklifni qabul qiladi. U filologiya fakulteti dekani sifatida uchinchi marta o‘z vazifasini bajarishga kirishadi va birinchi ishi fakultetni “tozalash” bo‘ladi. Ko‘p o‘tmay, jamoa muqaddas dargohda ustozlik kursisiga munosib bo‘lmaganlar bilan xayrlashadi.
Avvalo, u ilmiy darajalar berish bo‘yicha Ilmiy kengash faoliyatini qayta tiklash masalasini ko‘rib chiqish zarurligi haqida o’ylaydi. 2017-yilda O‘zbek tili va adabiyoti, tojik tili va adabiyoti fanlari bo‘yicha Ilmiy kengashlar ochilib, bu boradagi barcha ishlar boshida universitet rektori prof. R.I.Xalmurodov hamda hurmatli oqsoqol, xizmat ko‘rsatgan yoshlar ustozi, “El-yurt hurmati” ordeni sohibi, donishmand ustoz prof. M.Q.Muhiddinov turishadi. Ular Jo’liboy Eltazarovni Kengash ilmiy kotibi lavozimiga tavsiya etadilar, qahramonimiz bu vazifada ham odatdagidek tezkorlik bilan ishlaydi hamda qisqa muddatlarda ilmiy seminar va kengash ishini namunali yo‘lga qo‘yadi.
Ikki Kengashda turkshunoslikning turli bo‘limlari bo‘yicha dissertatsiyalar himoyasi jadal davom etadi. Samarqandda Abdurauf Fitrat, Yevgeniy Polivanov Ulug‘ Tursunov, Rahmatulla Qo‘ng‘urovlar tomonidan asos solingan turkshunoslik an’analari qayta tiklana boshlaydi. 2017-2020-yillar davomida ushbu kengashda 60 dan ortiq yosh tadqiqotchilar doktorlik dissertatsiyasini himoya qiladilar. Ana shunday ishlardan biri prof. J.Eltazarovning shogirdi Zokir Boynazarovning “Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’at-it Turk” asarida dunyoning lingvistik manzarasi” mavzusidagi PhD dissertatsiyasi edi. Mazkur tadqiqotda mashhur turkologning noyob asaridagi soʻz maʼnolaridan kelib chiqib, XI asrdagi turkiylarning nazarida dunyoning lisoniy manzarasi haqida qimmatli kuzatishlar olib borilgan.
Qayd etish joizki, prof. J.Eltazarov Turkiyada faoliyat yuritgan davrida yozgan ilmiy maqolalarida Mahmud Koshg’ariyning lingvistik qarashlari arab grammatik an’analari nuqtai nazaridan emas, balki turkiy tilning lisoniy tabiatidan kelib chiqqani va olim shu jihati bilan turkiy tillarni oʻrgangan boshqa oʻrta asr filologlaridan farqlanishini yoritib bergan edi. Ushbu dissertatsiyada esa uning shogirdi bu g’oyalarni yanada kengroq miqyosda ishlab chiqdi.
Turkologiya sohasidagi tadqiqotlar hamda prof. Jo’liboy Eltazarovning so‘nggi yillarda o‘tkazgan simpoziumlari, yozgan kitoblari, yangi mas’uliyatli lavozimdagi tashkiliy faoliyati shuni ko‘rsatmoqdaki, 60 yoshida prof. Juliboy Eltazarov bundan 40 yil avval tanlab olgan yo‘ldan sobitqadam bo‘lib, yanada yetuk, mehnatsevar va izchil tadqiqotchi, g‘amxo‘r rahbar va samarali boshqaruvchi sifatida kuch-g‘ayratga to‘la.
“XX asrda O‘zbekistonda yozuv va imlo islohotlari. Sotsiolingvistik tahlil “(2017), “O‘zbek va jahon tilshunosligida so’z turkumlarining o‘rganish tarixi” (2021), “O‘zbek tilini o‘rganamiz” (Turkiya universitetlari uchun darslik, 2021), “Esdaliklar. Dunyoni tanish va tanilishning qiymati” (2021) kitoblari, turkologiyaning turli masalalariga bag‘ishlangan 40 ta maqola, u tayyorlagan 8 nafar filologiya bo‘yicha yosh fan doktorlari Jo’liboy Eltazarovning yetukligi va g‘ayratga to’la ekanligi ko‘rsatkichidir.
Aytgancha, prof. Jo’liboy Eltazarovning ilmga xizmati jahon ilmiy hamjamiyati tomonidan e’tirof etilgan. 2020-yil avgust oyida (o‘shanda professor COVID-2019 bilan kasallangan va virus bilan kurashib yotgan edi) Anqaradan quvonchli xabar keladi, Turk tilshunoslik jamiyati (Türk Dil Kurumu) Jo’liboy Eltazarovning ko‘p yillar davomida turkiy tillarni o‘rganish va o’rgatishdagi xizmatlarini yuqori baholab, v uni muxbir a’zo sifatida o’z safiga qabul qiladi. Bundan professor juda ta’sirlanadi. U o‘zining Facebook’dagi sahifasida shunday bayonot beradi: “Uzoq yillar davomida yurtimda va dunyoning turli mamlakatlarida turkiy tillarni o‘rganish va o‘rgatishdek muqaddas burchni bajarib kelgan o‘zbek olimi sifatida shuni aytmoqchiman: Turk tilini himoya qilishni o‘rgatgan buyuk yo‘lboshchi Otaturk tomonidan tashkil etilgan Turk tilshunoslik jamiyatiga muxbir a’zoligiga saylanish men uchun katta sharafdir.Ushbu sharafli muassasada mas’uliyatni o‘z zimmamga olganimdan baxtiyorman. Meni Turk tilshunoslik jamiyati muxbir a’zoligiga taklif qilgan va ma’qullagan Ilmiy qo‘mita a’zolari va muassasa rahbarlariga minnatdorchilik bildiraman. Hayotimning 60 yilida qo‘lga kiritgan bu qimmatli yutug‘imni muqaddas alma materim – Samarqand davlat universitetining 600 yillik yubileyiga bag‘ishlayman. Prof. Jo’liboy Eltazarov. Samarqand / O‘zbekiston”.
Hayot davom etmoqda. Olimning dunyoning turli mamlakatlaridagi do‘stlari va hamkasblari bilan aloqalari va hamkorligi pandemiya davrida ham o‘z jadalligini yo‘qotmadi. Pandemiya butun dunyoni Internet orqali ilmiy tadqiqot olib borish va hamkorlikni davom ettirishga o‘rgatdi. 2020-2021 yillarda professor 20 ga yaqin onlayn simpoziumlarda qatnashdi. Ular orasida 2020-yil, 2-sentabrda Markaziy Osiyo xalqlari tarixidagi muhim voqeaning 100 yilligi munosabati bilan bo‘lib o‘tgan “Buxoro xalq inqilobining 100 yilligiga bag‘ishlangan xalqaro simpozium” alohida o‘rin tutadi. Buxoro xalq inqilobi Anadoluda Mustafo Kamol Otaturk boshchiligidagi Mustaqillik urushi (Kurtuluş Savaşi)ga oʻxshash jarayon boʻlib, turkiylik ideali har ikki inqilobning gʻoyaviy asosi boʻlgan edi. Buxoroda monarxik avtoritar tuzumni agʻdargan “Yosh buxoroliklar” inqilobiy harakati turkiy maʼrifatparvarlik harakati edi. 1921-yilda Buxoro Xalq Respublikasi hukumati tomonidan Anado‘luozodlik harakati uchun yuborilgan 100 million oltin tangalar, Qur’oni karim va Amir Temurning oltin dastali qilichlari turk inqilobi yetakchisi Mustafo Kamol poshoga yo’llangan. Sakarya va Dumlupinar janglari, Izmirning ozod etilishi, Gretsiya ustidan qozonilgan g‘alaba Buxoroda keng nishonlangan… Bularning barchasi Usmon Ko‘jao‘g‘lu, Fayzulla Xo‘jaev, Fitrat, Otaulla Xo‘jayev kabi buxorolik siyosatchilar, ziyolilar inqilobiy Turk Hukumati bilan birodarlik va do‘stona munosabatlarning boshida turganini ko‘rsatadi. Zotan Turkiya va Turkiston o‘rtasidagi yangi tarixiy davrdagi munosabatlar 100 yil oldin o’sha inqiloblar davrida boshlangan.
Professorning yagona istagi shu ediki, Simpoziumning o‘zi va Timur Kojao‘g‘lu muharrirligida chop etilgan ma’ruzalar to‘plami bundan 100 yil avval yurtimizda turkiylik bayrog‘ini baland ko‘targan fidoyi ajdodlarimiz ruhini shod aylasin…
Turk dunyosi tarixida yangi davr boshlanmoqda. Turkiy davlatlar tashkiloti, Turkiy Parlamentlar Assambleyasi, Turkiy akademiyaning tashkil etilishi va Markaziy Osiyo turkiy respublikalari bilan Turkiya o‘rtasida integratsiyaning tiklanishi turkolog olimlar oldiga yangi vazifalarni qo‘ymoqda. Turkologiya o‘zining an’anaviy qobig‘ini (til, adabiyot, tarix, etnografiya…) yorib chiqib, zamonaviy turkiy dunyoning muammolarini o‘rganuvchi, hukumatlarga nazariy va amaliy tahliliy ma’lumotlar beruvchi yangi tadqiqot yo‘nalishlarini o‘z ichiga olishi kerak.
Jo’liboy Eltazarov “Ipak yo‘li” xalqaro turizm va madaniy meros universiteti birinchi prorektori sifatida “Turk dunyosidagi ziyorat turizmini tadqiq qilish”, “Turk dunyosini tadqiq qilish va Madaniy merosni tiklash platformasi” kabi loyihalarni amalga oshirish niyatida. Ayni paytda “Turk dunyosining geosiyosiy va geostrategik oʻrni istiqbollari va muammolari” mavzusida TÜBİTAK, TIKA va Turkiy Akademiya kabi ilmiy muassasalar bilan hamkorlik qilish boʻyicha muzokaralar olib bormoqda.
2021-yil sentabr oyida “Ipak yo‘li” xalqaro turizm va madaniy meros universiteti hamda Samarqand davlat universitetiga tashrif buyurgan mashhur olim va turkiy mutafakkir, Nobel mukofoti sovrindori Aziz Sanjar qahramonimizning faoliyati va kelajakka oid rejalaridan ta’sirlanib, keyinroq unga yozgan xatida: “Turk birligi uchun qilayotgan ishlaringiz meni hayratda qoldirdi. Iltimos, orqaga chekinmang! ” deb yozdi. Albatta, chekinish yo‘q. Chunki professorning umri ana shu xayrli ishga bag‘ishlangan.
Uning O‘zbekistondagi do‘stlari, hamkasblari va talabalari hamda Osaka, Tokio, Berlin, Chikago, Seul, Pusan, Peterburg, Qozon, Ufa, Olmaota, Turkiston, Dushanbe, Boku, Istanbul, Anqara va Mug’ladagi turkolog hamkasblari bilan shug‘ullanishi kerak bo‘lgan juda ko‘p ishlar o‘z fursatini kutib turibdi…
Olim sifatida Jo’liboy Eltazarov hayotidagi eng sermahsul davr boshlagan, shunga ko‘ra turkologiya fani ham undan ko‘p narsa kutadi. Professor Jo’liboy Eltazarovda bu talab va ehtiyojlarni qondirish uchun qat’iyat, bilim, kuch va g‘ayrat yetarli: albatta
Qutlovnomamizning oxirida umrini turkiyshunoslikka bag‘ishlagan do‘stimiz va hamkasbimizga aytmoqchimiz: “Hormang! Oltmish yoshingiz qutlug’ bo’lsin!».
