Гап шундаки, куни кеча аллақайси раҳнамоларининг даъватими, рағбатими билан, бир гуруҳ шахслар Ўзбекистонда рус тилини расмий тил даражасига кўтариш, “Давлат тили ҳақида”ги қонунга ўзгартиш киритиб, унга ўзбек тили каби ҳуқуқий мақом бериш таклифи билан чиқиб бонг урибдилар. Ўрмондаги дарахтларни қийратаётган болтадан омонлик йўқ, чунки унинг сопи ҳам бошқа эмас – ёғоч, деганларидай, ўзимиздан чиққан бу “узбек” зиёлилар ўз ташаббуслари Ўзбекистонда рус тили мавқеини юксалтиришга бел боғлаб (рус тили шунга зорми?), “Тимур Пулатов, Раим Фарҳодий, Сабит Мадалиев, Суҳбат Афлотуний, Бах Аҳмедов ва бошқа адибларнинг “прекрасний рус тилида” асар ёзишларини далил сифатида пешкаш қилишибди. Бироқ шуларга замондош, уларнинг назарида “унча прекрасний бўлмаган” ўзбек тилида асар ёзишса-да, бу мақталган ўрисзабон адиблардан ижоди чандон юқори турадиган Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Тоғай Мурод ва бошқа ўнлаб шоир-ёзувчилар эса, эсларига ҳам келмабди! Чунки бу ҳақиқат уларнинг даъволарига тўғаноқ бўлади-да.

ЎЗИНГДАН ЧИҚҚАН БАЛОГА
«ЎзА минбари» туркумида уч мақола

ХАЛҚНИНГ ДАВЛАТИ БЎЛСУНУ ДАВЛАТЛИ ТИЛИ БЎЛМАСИНМИ?
Зуҳриддин Исомиддинов — адабиётшунос олим

Биз ўзбеклар, яқинда рус адабиётининг юз жилдлигини она тилимизда чоп этишга қўл урдик. Дастлабки жилд – Александр Пушкин асарларини ташкил этди.

Биз ўзбеклар, мамлакатимизда Рус маданияти маркази таъсис этилганининг 25 йиллигини яқинда зўр шукуҳ билан нишонладик.

Биз ўзбеклар, дунё аҳолисининг атиги ярим фоизини ташкил этсак-да, бағрикенг, кўнгли очиқ бир эл эканимиз аҳли оламга яхши маълум. Чунки сабр-қаноат, муросаи мадора деган нарса қонимизга сингиб кетган. Гарчи “ғалчани иззат қилсанг, чориғи билан тўрга чиқади”, каби аччиқ мақолларимиз бўлса-да, бетамизларнинг тўрга чиқиб ёйилиб ўтиришига ҳам мудом чидаб келамиз. Қўрқувни, истиҳолани андиша деб андавалаймиз.

Бўлмаса, минг йиллик тарихга эга, бой ва рангин она тилимизни уч йил ичидаёқ чинакам давлат тили қилиб олмасмидик? Ўттиз йил бўляпти-я?

Даъвогар суст бўлса, қози муттаҳам бўлар эмиш. Миллий менталитетимиздаги “оғир-вазмин”, “етти ўлчаб, бир кесадиган” деб мақтови келиштириладиган сусткашлигимиз, агар қўйиб берилса, энди ўзимизнинг зиёнимизга хизмат қилиб қоладиган ҳам кўринади.

Гап шундаки, куни кеча аллақайси раҳнамоларининг даъватими, рағбатими билан, бир гуруҳ шахслар Ўзбекистонда рус тилини расмий тил даражасига кўтариш, “Давлат тили ҳақида”ги қонунга ўзгартиш киритиб, унга ўзбек тили каби ҳуқуқий мақом бериш таклифи билан чиқиб бонг урибдилар. Ўрмондаги дарахтларни қийратаётган болтадан омонлик йўқ, чунки унинг сопи ҳам бошқа эмас – ёғоч, деганларидай, ўзимиздан чиққан бу “узбек” зиёлилар ўз ташаббуслари Ўзбекистонда рус тили мавқеини юксалтиришга бел боғлаб (рус тили шунга зорми?), “Тимур Пулатов, Раим Фарҳодий, Сабит Мадалиев, Суҳбат Афлотуний, Бах Аҳмедов ва бошқа адибларнинг “прекрасний рус тилида” асар ёзишларини далил сифатида пешкаш қилишибди. Бироқ шуларга замондош, уларнинг назарида “унча прекрасний бўлмаган” ўзбек тилида асар ёзишса-да, бу мақталган ўрисзабон адиблардан ижоди чандон юқори турадиган Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Тоғай Мурод ва бошқа ўнлаб шоир-ёзувчилар эса, эсларига ҳам келмабди! Чунки бу ҳақиқат уларнинг даъволарига тўғаноқ бўлади-да.

Бугина эмас. Рус тилига Ўзбекистонда расмий тил мақомини бериш миллий давлатчилик илдизига ҳам путур етказишга олиб келишидан, балки бу муҳтарам зотларнинг хабарлари йўқдир. Зеро, ҳар қандай давлатнинг негизида тил туради, ҳар бир тил, каттами-кичикми, қадимийми-ёшми, бойми-камбағалми – бундан қатъи назар, бир давлат тузиш салоҳиятига эга, аммо дунёнинг энг катта, қудратли давлатлари ҳам биронта тилни пайдо қилишдан ожиз. Тил – шундай мўъжиза нарса.

Хат муаллифлари бир неча тил бирваракай давлат тили деб эълон қилинган баъзи мамлакатларни ҳам мисол келтиришади. Бу энди – ўша юртларнинг иши, ўз шароитидан келиб чиққан воқелик. Улар бизнинг давлат тили ҳақидаги сиёсатимизни улги қилиб олмаганлари сингари, уларнинг “ранг-баранг”лиги ҳам бизга ибрат бўла олмайди. Биздаги реал вазият шундайки, рус тилига “расмий тил” мақоми беришга йўл қўйилса, қоғозда – иккитиллилик, амалда эса рус тили яна тахт устига минди, деяверинг. Бусиз ҳам кўп маҳкамаларда рус тилида иш юритиляпти. Шунинг учун ҳам бу таклиф-ташаббус зимнида ниҳоятда манфур бир таҳдид ётибди. Қолаверса, Ўзбекистонда аҳолининг 80 фоиздан ортиғи ўзбек. Қолганлари тожик, қозоқ, қирғиз ва ҳоказо. Руслар эса 2,3 фоиздан ҳам камроқ. Шундай бир ҳолда бундай таҳликали ташаббус ҳар қандай мантиқдан холидир, у она халқини севган, мамлакатини ҳар томонлама озод ва гуллаб-яшнаган ҳолда кўришни орзу қилган кишиларни хавотирга солиши табиий.

Нега, нима учун шундай бўляпти? Чунки дунёда ким кўп – манқурт кўп. Манқурт – ҳар бир идора ва корхонада, ташкилот ва маҳкамада топиладиган, миллати бор, аммо миллий ғурури йўқ кимса. Қорнининг ғамини орининг ғамидан устун қўядиган, сиртдан ўта зиёли, аммо ўзбек бўлиб туғилганидан фахрланмай, ўкинадиган нафс бандаси. Манқуртнинг белгиси шуки, унинг учун эл-халқ, миллат деган нарса йўқ, аҳоли бор, холос.

Эҳтимол, “Рус тили бизга бегона эмас” деб хат чиқарган бу ўн саккиз нафар зиёлининг биров-ярими ўзбек тилини, чала-чулпа бўлса ҳам, билар. Эҳтимол, бу ўн саккиз одамнинг ортида қайсидир бир хорижий маҳкама эмас, рус тили давлат тилига айланишини орзулаётган… боринг ана, ўн саккиз минг одам бордир ҳам. Аммо ўттиз уч миллионли ўзбек халқи-чи? Бу халқнинг давлати бўлсину, давлатли тили бўлмасинми?

Бу гапни муболаға, маҳоват дегувчиларга айтадиганимиз шуки, ўзбек тилининг давлат тилига айланиши таҳликали аҳволда – деярли барча давлат идораларида иш давлат тилида эмас, рус тилида юритиляпти. Боз, махфий эмаски, давлат ишлари қайси тилда юритилса, ўша тил – давлат тили бўлади – биздаги кўнгилбўшлик, ўзибўларчилик ниҳоят, шунга олиб келяпти.

Олий Мажлис Сенатининг раиси Неъматулла Йўлдошев 2018 йил 13 декабрда “Давлат тили ҳақида»ги қонун ижросини танқидий баҳолаб ўтган эди. Яъни, қонун бажарилишини талаб қилди, холос. Энди ижтимоий тармоқдаги русийзабон ва чаларусий “фаоллар”нинг қайнаб тошишини кўринг! Сенат раисининг шу қонуний талаби уларни шунча жазавага солди-ки!

Демак, кураш кетаётир. Рус тилининг “жонкуяри” бўлган валломатларнинг бу ҳақдаги таклифи эса биз учун огоҳлик қўнғироғи.

Бизнингча, давлат тилидаги қонунинг ўзини бир қайта кўриб чиқиб, бунақа “мулоҳаза”ларга ўрин қолдирмайдиган ҳолга келтириш керак.

Бу ҳақда фикр юритганда, дафъатан хаёлимизга, гап қонунда эмас, унинг ижроси оқсаётганида-ку, деган фикр келади. Бироқ қўшни давлатларнинг шундай қонунлари матни билан танишиб чиқиш, аввало, биздаги қонуннинг ўзи номукаммал эканини кўрсатди.

Чунончи, Ўзбекистонда давлат тили тўғрисидаги қонун 5.187 белгидан иборат бўлса, Қозоғистонда 15.013 белги, Озарбойжонда 12.000, Туркманистонда 15.468, Қирғизистонда 14.063, Тожикистонда 8.600, Россия Федерациясининг давлат тили тўғрисидаги қонуни 10.158 белгидан иборат. Қаранг, Марказий Осиёдаги энг “кичкина” қонун шу минтақадаги энг катта давлатга тегишли бўлиб чиқяпти. Қолаверса, титул миллат вакиллари энг салмоқлиси ҳам Ўзбекистон эди.

Бинобарин, Ўзбекистонда давлат тили ҳақидаги қонун “яйраб” ижод этилиши лозим эди. Афсуски, Ўзбекистоннинг бу қонуни энг ихчам, боз, унинг “тиш-тирноғи” йўқ – бирон моддаси бажарилмаса, жазо берадиган механизми мавжуд эмас. Мана, Ўзбекистон қонунининг дастлабки моддаларини айрим қўшнилар қонунлари моддаларига қиёслаб кўрайлик:

Ўзбекистон: “1-модда. Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир.”

Бироқ бу “қалтис” гап учун кейинги олтита моддада “узр” сўралади:

“2-модда. Ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши республика ҳудудида яшовчи миллат ва элатларнинг ўз она тилини қўллашдан иборат конституциявий ҳуқуқларига монелик қилмайди.

3-модда. Ўзбек тилининг Ўзбекистон Республикаси ҳудудида давлат тили сифатида амал қилишининг ҳуқуқий асослари ушбу Қонун ва бошқа қонунлар билан белгилаб берилади. Тилнинг Қорақалпоғистон Республикасида амал қилишига боғлиқ масалалар, шунингдек, Қорақалпоғистон Республикасининг қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Ушбу Қонун тилларнинг турмушда, шахслараро муомалада ҳамда диний ва ибодат билан боғлиқ удумларни адо этишда қўлланишини тартибга солмайди.

Фуқаролар миллатлараро муомала тилини ўз хоҳишларига кўра танлаш ҳуқуқига эгадирлар.

4-модда. Ўзбекистон Республикасида давлат тилини ўрганиш учун барча фуқароларга шарт-шароит ҳамда унинг ҳудудида яшовчи миллатлар ва элатларнинг тилларига иззат-ҳурмат билан муносабатда бўлиш таъминланади, бу тилларни ривожлантириш учун шарт-шароит яратилади.

Фуқароларга давлат тилини ўқитиш бепул амалга оширилади.

5-модда. Ўзбекистон Республикасида давлат тилида фаолият кўрсатадиган, миллий гуруҳлар зич яшайдиган жойларда эса — уларнинг тилларида фаолият кўрсатадиган мактабгача тарбия болалар муассасаларини ташкил этиш таъминланади.

6-модда. Ўзбекистон Республикасида яшовчи шахсларга таълим олиш тилини эркин танлаш ҳуқуқи берилади. Ўзбекистон Республикаси давлат тилида, шунингдек, бошқа тилларда ҳам умумий, ҳунар-техника, ўрта махсус ва олий маълумот олишни таъминлайди.”

Ҳолбуки, бошқа барча қўшни давлатларнинг тил тўғрисидаги қонунларида бунақа майинлик йўқ – уларда қонун руҳи ва услуби устувор:

Арманистон: “Арманистон Республикасининг давлат тили – арман тилидир, бу тил республика ҳаётининг барча соҳасида амал қилади. Арманистон Республикасининг расмий тили – арман адабий тилидир. Арманистон Республикаси арман тилининг мамлакат ташқарисида яшайдиган арманлар ўртасида сақланиши ва тарқалишига кўмаклашади”.

Тожикистон: “1. Тожикистон Республикасининг давлат тили тожик тилидир. 2. Тожикистон Республикасининг ҳар бир фуқароси давлат тилини билишга мажбурдир.”

Қирғизистон: “Қирғиз тили Қирғизистон давлатчилигининг бош асосларидан бири сифатида давлат ва маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари фаолиятининг барча соҳаларида амал қилади”…

Озарбойжон: “1. Озарбойжон Республикасининг давлат тили озарбойжон тилидир. Озарбойжон Республикасининг ҳар бир фуқароси давлат тилини билишга мажбурдир.” 2. Озарбойжон тили давлат тили сифатида мамлакат ҳаётининг барча сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, илмий ва маданий соҳаларида фойдаланилади. 3. Озарбойжон Республикаси давлат тилидан фойдаланишни, уни ҳимоя қилиш ва ривожлантиришни таъминлайди.”…

Қозоғистон: “Қозоғистон Республикасининг давлат тили қозоқ тилидир. Давлат тили – давлат бошқаруви, қонунлар, суд юритиш, иш юритиш тили бўлиб, бутун давлат ҳудудида ижтимоий муносабатларнинг барча соҳаларида амал қилади. Давлат тилини билиш ҳар бир Қозоғистон Республикаси фуқаросининг бурчидир.”…

Ўзбекистоннинг бу юмшоқ қонунини бошқа моддалар бўйича ҳам улар қонунларига солиштирсангиз, манзара ўзгармайди.

Шундай экан, аввало, бу қонуннинг ўзини мукаммаллаштириш шарт. Бунинг учун қонуншунос мутафаккирлар тил ҳақидаги қонунимизни бошқаларнинг шундай ҳужжатларига қиёсан кўриб чиқиб, етишмаган моддаларни улардан олиш ҳақида таклиф беришлари керак.

Ҳар бир давлатнинг ўз фуқаролари олдидаги обрўси қонунларга амал қилинишини таъминлаш билан юксалади. Ҳукумат дегани эса қонун ижросига масъул маҳкама. Шундай экан, қонунни такомиллаштириш, уни тишли-тирноқли бир ҳолга келтириш ва бажарилмаган ҳолларда тайинланадиган жазо механизмини барпо этиш билангина мурод ҳосил бўлади. Ўзбекистонда ўзбек тили чинакам давлат тилига айланади.

Юқоридаги қонун матнларидан бирида шу мамлакат халқининг тили давлатчиликнинг бош асоси сифатида кўрсатилган эди. Бу ҳақ гапни ўзбек тилига татбиқан ишлатишдан мунча эҳтиётланамиз?

МЕЗОНСИЗЛИК ФAЗИЛАТ ЭМАС
Нурбой Жабборов —  филология фанлари доктори, профессор

“Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғини кўрсатадургон ойинаи ҳаёти тил ва адабиётидур”… Миллатпарвар мутафаккир Абдулла Авлонийнинг бу сўзлари ҳеч бир замонда аҳамиятини йўқотмайди. Чунки миллат деганлари тилга кўра белгиланади.

Тил – миллатнинг мавжудлик шарти. Миллат вужуд бўлса, тил – руҳ. Шу боис ўзини таниган, ўзлигига эга ҳар бир миллат она тили ривожини ҳаёт-мамот масаласи деб билади. Тил тараққийси учун бор имкониятини ишга солади. Она тилимиз давлат тили мақомига эга бўлгани унинг ривожи учун ҳуқуқий кафолат демакдир. Бироқ тилнинг чинакам ривожи учун бунинг ўзигина кифоя қилмайди. Давлат тили ҳақида қонун қабул қилингани – тил тараққиётининг ҳуқуқий кафолати. Усиз бир қадам ҳам олдинга юриб бўлмаслиги аён. Шукрки, биз бундай қонунга эгамиз. Лекин тилнинг бор имконияти билан равнақ топиши учун бунинг ўзигина етарли эмас. Бунинг учун камида яна тўрт омил мутаносиблиги талаб этилади:

— она тили тақдири учун куйиниш ҳисси миллатнинг ҳар бир вакили қалбига кўчиши;

— тил илмининг миллий негизда ривожланиши;

— замонавий техника-технологиялар ва тилнинг ўзаро тенг таъсир асосида тараққий этиши;

— миллий тилда яратилган адабиётнинг равнақи.

Тан олиш керак, мазкур омилларнинг барчаси жам бўлгандагина тил чин маънода тараққий этади. Акс ҳолда, унинг ривожи ҳақидаги орзу орзулигича қолиб кетиши мумкин.

Биз бу омиллардан фақат биттаси – она тили тақдири учун куйиниш ҳисси ҳақида фикр юритмоқчимиз. Афсуски, ушбу туйғу миллатимизнинг ҳар бир фарзандида қалб амри даражасига кўтарилган, дея олмаймиз. Акс ҳолда, “Вести.уз” интернет сайтида олим, журналист, ҳуқуқшунос, санъаткор, бастакор ва ҳоказодан иборат бир гуруҳ ўзбекнинг болалари Ўзбекистонда рус тилига расмий тил мақомини бериш таклифини илгари сурмаган бўлар эди. Улар бу таклифи учун ўзларича асос ўлароқ келтирган айрим фикрларга муносабат билдирсак.

Биринчи даъво: “…рус тили орқали ўзбек миллати нафақат буюк рус маданияти, балки жаҳон маданияти ва илм-фани билан танишган”, эмиш. Наҳотки, улар миллатимиз қадим-қадимдан дунё тамаддунининг чорраҳасида келганидан бехабар бўлсалар. Буюк мутафаккир боболаримиз деярли барча фанлар бўйича дунё олимлари энди-энди англаётган илмий кашфиётларни аллақачонлар амалга оширганидан кўз юмсалар. Ўзбек миллатининг дунё маданияти ва илм-фани билан танишувини рус тили билангина боғлаш қуёш нурининг чароғонлиги ўзга сайёраларнинг нур сочиши сабабидан, дейиш каби мантиққа зиддир. Биз рус маданиятини камситиш фикридан мутлақо йироқмиз. Лекин ўзбек миллати рус халқи билан фаол мулоқотда бўлган XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асргача ҳам жаҳон маданияти ва илм-фани билан яқиндан таниш эди. Нафақат таниш эди, жаҳон маданияти ва илм-фанига беқиёс ҳисса қўшган Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Форобий, Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Имом Бухорий, Имом Термизий сингари буюк алломаларни етиштириб, уларнинг кашфиётлари орқали башарият илмий тафаккурини юксакларга кўтарган эди. Шу боис ўзбекнинг илм-фан тараққиётидаги ўрнини рус тили туфайли деб ҳисоблаш камида инсофсизликдир. Замонамизнинг улуғ шоири, Ўзбекистон Қаҳрамони Абдулла Орипов таъбири билан айтганда:

Ўзбек муҳтож эмас ўтрикка, аммо
Жаҳон минбарида ўқий олур дарс.
Киминг бор, деганда бировдан асло
Буюк инсонларни олмагаймиз қарз.

Иккинчи даъво: Гўё “…ўзбек олимлари ва адиблари рус тили орқали дунёга танитилди ҳамда дунёни таниди”, деб ёзади “Вести.уз” сайти. Дунё билан эркин муносабат тақиқлангани боис мустабид шўро замонидагина шундай бўлгани рост. Узоқ тарихда-чи? Бундан минг йил муқаддам буюк тилшунос Маҳмуд Кошғарий она тилимизнинг араб тили билан икки улоқчи от сингари тенг пойга қилиб ўзиб бораётганидан ифтихор қилган эди. Ҳазрат Алишер Навоий эса “Муҳокамат ул-луғатайн”да миллатимиз тилини “асл тилларнинг маншаъи”, дея таърифлаган. Демак, бизнинг тилимиз бошқа асл тилларнинг келиб чиқишига асос, замин бўлган тиллардан ва биз дунёнинг энг қадим маданиятга эга миллатларидан эканмиз.

Бугун-чи? Ҳар бир диёнатли одам бугун ўзбек олимлари ва адиблари жаҳон адабиётининг дурдона асарларини инглиз, француз, немис, япон, корейс, араб ва яна бошқа ўнлаб тиллардан таржима қилаётгани, ўзбек адабиётининг нодир намуналарини турли тилларга маҳорат билан ўгираётганини тан олади. Дунёда ўзбеклардек тил ўрганишга қобилиятли бўлган миллат камдан-кам топилади. Шу туфайли бугун ўзбек олимлари ва адиблари дунёнинг кўплаб тилларини биладилар ва шу орқали дунёга танилмоқдалар. Уларнинг оламшумул ютуқларини бу тиллардан бирортасигагина боғлаб талқин этиш ҳақиқатнинг юзига кул сепиш билан баробар.
Яқинда Наманган шаҳридаги Исҳоқхон Ибрат номидаги ижод мактабига бориб, маҳорат дарслари ўтишимга тўғри келди. Ёшларимиз жаҳоннинг 10 га яқин тилини қанчалик пухта ўрганаётганларини кўриб, беҳад қувондим. Мамлакатимиздаги хорижий давлатлар элчихоналарининг вакиллари ҳам бориб, ёшларимизнинг тил билиш даражасидан ҳайратга тушдилар. Бу ҳол бугунги авлодларнинг буюк аждодларимизга ҳар жиҳатдан муносиб бўлиб ўсаётганидан дарак беради.

Учинчи даъво: “Миллионлаб ўзбеклар рус тилини билмагани учун Россияда ишлаётганда қийналмоқда” эмиш. Бугун Ўзбекистонда наинки рус тилини, дунёнинг бошқа ҳар қандай тилларини ҳам ўрганиш учун кенг имкониятлар яратилган. Таълимнинг барча босқичларида (ўрта, ўрта махсус ва олий таълим тизимида) рус ва бошқа хорижий тиллар ўқитилади. Россияда ишлаётган ўзбекларни ёппасига тил билмасга чиқариш, аяб айтганда, туҳмат бўлар эди. Бугунги кунда ватандошларимиз наинки Россияда, балки дунёнинг бошқа ўнлаб мамлакатларида турли соҳаларда муваффақиятли меҳнат қилмоқдалар. Тил билишни ҳам, касб-ҳунарни ҳам уддалагани учун ўша мамлакатларда нонини ҳалоллаб еяпти, оиласини зарур даражада маблағ билан таъминлаяпти.

Тўртинчи даъво: “Кирилл алифбосидан воз кечилиши оқибатида ўзбек ёшлари чаласавод бўлиб қолди”, дея ёзғиради “Вести.уз” тарғиботчилари. Бугун ўрта умумтаълим мактабларида, академик лицей ва университетларда таълим олаётган аксар ўзбек ёшлари бир вақтнинг ўзида наинки кирилл ёки лотин, ҳатто араб, хитой, япон ва корейс тиллари ва ёзувларини эгаллаётир-ку! Шундай истеъдодли ёшларни “чаласавод бўлиб қолди” дейиш кўра-била туриб оқни қора дейиш билан баробар.

Бешинчи даъво. Ўзбекистонда рус тилининг расмий тил бўлишини истаётганлар рус тилининг КХШТ, ШҲТ, МДҲ каби халқаро ташкилотларнинг расмий тили эканига урғу бермоқдалар. Ўзиникини маъқуллаш учун муайян мамлакат ичидаги ва халқаро масалаларни сунъий равишда бир-бири билан аралаштириб талқин этиш тўғри эмас. “Давлат тили тўғрисида”ги қонунда халқаро масалалардаги мулоқотлар тили томонлар келишувига кўра танланиши таъкидлангани бежиз эмас. Халқаро муносабатларга киришар эканмиз, биз наинки рус, балки инглиз, немис, француз ва бошқа тиллардан ҳам кенг фойдаланяпмиз. Шу боис улардан бирортасини, жумладан рус тилини мамлакатнинг расмий тили этиб белгилашга эҳтиёж йўқ.

Қолаверса, бугун ўзини ҳурмат қилган барча халқлар, жумладан, ён қўшниларимиз она тилига ҳурматни миллат ҳаётининг мазмуни деб билаётир. Масалан, Қозоғистонда барча даражадаги раҳбар ходимларнинг қозоқ тилини билиши шарт этиб белгиланган. Қозоқ тилини етарли даражада билмагани учун ҳатто президентликка даъвогарлардан бири сайловда қатнашиш ҳуқуқидан маҳрум этилди. Ўзлигини англаган миллатга хос хусусиятни намоён этишяпти қардошларимиз. Бундай фазилатларни ўрганмоқ зарур.

Ўзбек миллатига мансуб дўстларимиз рус тилининг Ўзбекистонда расмий тил бўлиши учун нега бу қадар куйиб-пишяптилар? Бу орқали улар нимага эришмоқчилар? Аслида, дунёнинг ўзга мамлакатларида расмий тил бўлишга заррача эҳтиёжи йўқ, ифода имконияти кенг, халқаро нуфузи баланд бўлган рус тили кимларнингдир тарғиботига муҳтожми? Албатта, муҳтож эмас. Бугун Ўзбекистон дунёнинг бошқа кўплаб давлатлари қатори Россия билан ҳам дўстона муносабатларни, ўзаро стратегик ҳамкорликни йўлга қўйган. “Вести.уз” сайтидаги каби нотўғри ташвиқотлар икки мамлакат халқлари ўртасидаги дўстликка раҳна солишга уриниш билан баробар дейилса, муболаға бўлмас.
Бугунги кунда ўзбек тилининг ҳам халқаро нуфузи тобора юксалиб бораётир. АҚШ, Германия, Хитой, Япония, Жанубий Корея, Россия ва Украина каби давлатларнинг нуфузли олий таълим муассасаларида ўзбек тили йўналишлари очилиб, ўша мамлакатлар ёшлари она тилимизни ўрганишга катта рағбат кўрсатаётгани, ўзбек тили ва адабиёти бўйича илмий изланиш олиб бораётган чет эллик тадқиқотчилар сони йил сайин кўпаяётгани, муҳтарам Президентимизнинг Ҳиндистон сафарида халқаро минбардан она тилимизда нутқ сўзлагани бунинг исботидир.

Таъкидлаш керак, ўзбек халқининг ҳеч қачон ва ҳеч кимнинг олдида тили қисиқ жойи бўлмаган. Дунёнинг энг бой тилларидан бири бўлган ўзбек тили наинки Ватанимиз, балки дунё минбарларидан ҳам янграш ҳуқуқига эга. Давлат тили деб эътироф этилган экан, унинг ёнига илова тарзида қандайдир расмий тил қўшилиши ҳар қандай мантиққа зиддир. Бундай ножоиз таклифни илгари суриш мезонсизликдан ўзга нарса эмас. Мезонсизлик эса, ҳеч қачон фазилат бўла олмайди. Буни мудом ёдда тутмоқ зарур.

ДАВЛАТ ТИЛИ МИЛЛАТЛАРАРО АЛОҚА ТИЛИ ҲАМДИР
Жўлибой Элтазаров — Самарқанд давлат университети профессори
Мардон Болтаев -Самарқанд давлат университети доценти

Кейинги кунларда ижтимоий тармоқларда бир гуруҳ “ўзбек зиёлилари” имзоси остида мазмун-моҳияти мамлакатимизда рус тилига “миллатлараро алоқа тили” расмий мақомини беришга қаратилган “таклиф” хусусида баҳсли тортишувлар давом этмоқда. Бундай тортишувлар ҳар қандай демократик жамиятда юз бериши табиий, чунки ҳақиқат баҳсларда туғилади. “Элим деб, юртим деб куйиб-ёнаётган бу зиёлиларнинг” мамлакат ва миллатнинг ижтимоий-маънавий ҳаётида инқилобий ўзгаришларга олиб келиши мумкин бўлган “ташаббуси”, албатта, халқ оммасининг жамоавий ақл тарозисида тортиб кўрилиши ва маълум хулосаларга келиниши лозим.

Бу “ташаббус”нинг айни шу кунларда эълон қилингани тасодифми? Бизнингча, тасодиф эмас. Чунки Россия Федерацияси Ташқи ишлар вазирининг Тошкентга ташриф буюриши чоғида “Вести.уз” сайтида эълон қилинган ушбу ташаббусни меҳмон вазир мамлакатимиз раҳбариятига етказиши учун тайёргарлик бўлди, чоғи.

“Вести.уз” сайтидаги ўша чиқишда Ўзбекистонда рус тилига “миллатлараро алоқа тили” мақоми бериш таклифи билдирилган. Муаллифларнинг фикрича, бундай одимнинг отилиши рус тилининг ўқитилиши, ўрганилиши ва оммавийлашишига ёрдам берар эмиш. Ана шу “яхши ният” ушбу мурожаатноманинг эълон қилинишига туртки бергани ҳам таъкидланган.

Маълумки, собиқ шўролар даврида Ўзбекистонда рус тили ҳам давлат тили, ҳам миллатлараро алоқа тили эди. Ўзбекистоннинг, халқимизнинг мустақиллик учун кураши ўзбек тилига давлат тили мақоми бериш учун кураши билан бошлангани ҳеч кимга сир эмас. 1989 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили ҳақида”ги қонуни, унинг 1995 йилда янги таҳрирда қабул қилинган варианти ва 1992 йил қабул қилинган Конституциямиз Она тилимизни мустақил мамлакатимизнинг расмий давлат тили сифатидаги мақомини конституционал ва қонун йўли билан мустаҳкамлаб қўйди.

Ўтган 30 йилда мамлакат демографиясидаги аҳвол маҳаллий халқнинг фойдасига ўзгарди, ўзбек тилида гапирадиган аҳоли 90 фоиздан зиёд (1989 йилги аҳоли рўйхатида бу 72 фоиз эди), мамлакат турли халқаро ташкилотларнинг тенг ҳуқуқли аъзоси, у мустақиллик йўлидан дадил бормоқда. Рус тилли аҳолининг йил сайин озайиб бораётгани маълум (мамлакат миқёсида 8 фоиз, Тошкент шаҳри ва вилоятида 20 фоиз атрофида). Шундай экан, бу ташаббус қандай ижтимоий ёки демографик эҳтиёжга кўра пайдо бўлди?

Бизнингча, рус тилининг мақомини кўтаришга реал эҳтиёж йўқ. Қолаверса, ҳар қандай нормал мамлакатда давлат тили расмий тил ва у шу мамлакатдаги халқларнинг миллатлараро алоқа тили ҳамдир. Масалан, Россияда ёки Туркияда инглиз тилини миллатлараро алоқа тили сифатида эълон қилиш ҳақида ҳеч ким ўйлаб ҳам кўрмайди. Чунки Россияда рус тили, Туркияда турк тили миллатлараро алоқа тили вазифасини бажаради, бегона бир тилни жамият ҳаётига бир гуруҳ ёки қайсидир тоифанинг истагига кўра “киритиш”ни ҳеч ким хаёлига ҳам келтирмайди. Қолаверса, Ўзбекистоннинг 28 йиллик янги тарихида рус тили ва мамлакатимизнинг рус тилли аҳолиси демократик давлатимизнинг ва инсон манфаатлари муҳофазасига қаратилган қонунларимиз ҳимояси остида ҳаёт кечирмоқда. Мамлакатимизда рус тилли аҳоли 8 фоиз атрофида бўлишига қарамай, ўрта умумтаълим мактабларининг 13 фоизи, олий ўқув юртларидаги академик гуруҳларнинг 10 фоиздан ортиғида рус тилида таълим берилаётгани ҳам шундан далолат беради (Халқ таълими ҳамда Олий ва ўрта махсус таълим вазирликларининг расмий сайтлари статистик маълумотларига қаралсин). Россиялик олим Рой Медведевнинг МДҲ мамлакатларида рус тилининг аҳволи хусусидаги мақоласида Ўзбекистонда рус тилининг аҳволи кўнгилдагидай экани бежиз таъкидланмаган.

Ижтимоий тармоқларда ўзига хос баҳсли тортишувлар яратган бу “ташаббус”га кишилар турлича муносабатда бўлмоқда. Масалан “Фейсбук” тармоқларида муносабат билдираётганларнинг аксарияти бу “ташаббус”га қатъий қарши чиқаётгани кузатиляпти, ташаббус тарафдорлари ҳам йўқ эмас.

Рус тилининг жамиятимиз ҳаётида ўзига хос ўрни бор, албатта. Дунёнинг энг бой тилларидан бири бўлган бу тилни ўрганиш ҳеч кимга зиён келтирмайди. Зотан, кимга рус тили шахсий ҳаёти ёки касбий фаолиятида лозим бўлса, уни ҳеч бир чекловларсиз ўрганмоқда, бу табиий. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, мамлакатимизда инглиз тилини кенг ёйиш ва ўрганиш учун бу тилга расмий мақом бериш шарт бўлмаганидек, рус тили ва рус адабиётини ўрганиш, рус маданиятини тарғиб қилиш учун ҳам унга “миллатлараро алоқа тили” мақомини бериш мутлақо мантиқсизликдир.

Юртимизда азалдан тубжой аҳоли сифатида яшаб келаётган қозоқлар, қирғизлар, тожиклар, туркманлар ва бошқа миллатга мансуб аҳоли вакиллари давлат тилини қарийб 100 фоиз биладилар. Рус тилли аҳолининг катта қисми ҳам ўзбекчани аллақачонлар ўрганиб олган. Улар учун де-факто ва де-юре ўзбек тили “миллатлараро алоқа тили“дир. Шундай экан, давлат тили ёнига яна бир расмий тилни қонун йўли билан тиқиштиришга ҳеч қандай реал эҳтиёж йўқ.

 

  Gap shundaki, kuni kecha allaqaysi rahnamolarining daʼvatimi, ragʻbatimi bilan, bir guruh shaxslar Oʻzbekistonda rus tilini rasmiy til darajasiga koʻtarish, “Davlat tili haqida”gi qonunga oʻzgartish kiritib, unga oʻzbek tili kabi huquqiy maqom berish taklifi bilan chiqib bong uribdilar. Oʻrmondagi daraxtlarni qiyratayotgan boltadan omonlik yoʻq, chunki uning sopi ham boshqa emas – yogʻoch, deganlariday, oʻzimizdan chiqqan bu “uzbek” ziyolilar oʻz tashabbuslari Oʻzbekistonda rus tili mavqeini yuksaltirishga bel bogʻlab (rus tili shunga zormi?),“Timur Pulatov, Raim Farhodiy, Sabit Madaliyev, Suhbat Aflotuniy, Bax Ahmedov va boshqa adiblarning “prekrasniy rus tilida” asar yozishlarini dalil sifatida peshkash qilishibdi. Biroq shularga zamondosh, ularning nazarida “uncha prekrasniy boʻlmagan” oʻzbek tilida asar yozishsa-da, bu maqtalgan oʻriszabon adiblardan ijodi chandon yuqori turadigan Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Togʻay Murod va boshqa oʻnlab shoir-yozuvchilar esa, eslariga ham kelmabdi! Chunki bu haqiqat ularning daʼvolariga toʻgʻanoq boʻladi-da.

OʻZINGDAN CHIQQAN BALOGA
“OʻzA minbari” turkumida uch maqola

XALQNING DAVLATI BOʻLSUNU DAVLATLI TILI BOʻLMASINMI?
Zuhriddin Isomiddinov — adabiyotshunos olim

Biz oʻzbeklar, yaqinda rus adabiyotining yuz jildligini ona tilimizda chop etishga qoʻl urdik. Dastlabki jild – Aleksandr Pushkin asarlarini tashkil etdi.

Biz oʻzbeklar, mamlakatimizda Rus madaniyati markazi taʼsis etilganining 25 yilligini yaqinda zoʻr shukuh bilan nishonladik.

Biz oʻzbeklar, dunyo aholisining atigi yarim foizini tashkil etsak-da, bagʻrikeng, koʻngli ochiq bir el ekanimiz ahli olamga yaxshi maʼlum. Chunki sabr-qanoat, murosai madora degan narsa qonimizga singib ketgan. Garchi “gʻalchani izzat qilsang, chorigʻi bilan toʻrga chiqadi”, kabi achchiq maqollarimiz boʻlsa-da, betamizlarning toʻrga chiqib yoyilib oʻtirishiga ham mudom chidab kelamiz. Qoʻrquvni, istiholani andisha deb andavalaymiz.

Boʻlmasa, ming yillik tarixga ega, boy va rangin ona tilimizni uch yil ichidayoq chinakam davlat tili qilib olmasmidik? Oʻttiz yil boʻlyapti-ya?

Daʼvogar sust boʻlsa, qozi muttaham boʻlar emish. Milliy mentalitetimizdagi “ogʻir-vazmin”, “yetti oʻlchab, bir kesadigan” deb maqtovi kelishtiriladigan sustkashligimiz, agar qoʻyib berilsa, endi oʻzimizning ziyonimizga xizmat qilib qoladigan ham koʻrinadi.

Gap shundaki, kuni kecha allaqaysi rahnamolarining daʼvatimi, ragʻbatimi bilan, bir guruh shaxslar Oʻzbekistonda rus tilini rasmiy til darajasiga koʻtarish, “Davlat tili haqida”gi qonunga oʻzgartish kiritib, unga oʻzbek tili kabi huquqiy maqom berish taklifi bilan chiqib bong uribdilar. Oʻrmondagi daraxtlarni qiyratayotgan boltadan omonlik yoʻq, chunki uning sopi ham boshqa emas – yogʻoch, deganlariday, oʻzimizdan chiqqan bu “uzbek” ziyolilar oʻz tashabbuslari Oʻzbekistonda rus tili mavqeini yuksaltirishga bel bogʻlab (rus tili shunga zormi?), “Timur Pulatov, Raim Farhodiy, Sabit Madaliyev, Suhbat Aflotuniy, Bax Ahmedov  va boshqa adiblarning “prekrasniy rus tilida” asar yozishlarini dalil sifatida peshkash qilishibdi. Biroq shularga zamondosh, ularning nazarida “uncha prekrasniy boʻlmagan” oʻzbek tilida asar yozishsa-da, bu maqtalgan oʻriszabon adiblardan ijodi chandon yuqori turadigan Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Togʻay Murod va boshqa oʻnlab shoir-yozuvchilar esa, eslariga ham kelmabdi! Chunki bu haqiqat ularning daʼvolariga toʻgʻanoq boʻladi-da.

Bugina emas. Rus tiliga Oʻzbekistonda rasmiy til maqomini berish milliy davlatchilik ildiziga ham putur yetkazishga olib kelishidan, balki bu muhtaram zotlarning xabarlari yoʻqdir. Zero, har qanday davlatning negizida til turadi, har bir til, kattami-kichikmi, qadimiymi-yoshmi, boymi-kambagʻalmi – bundan qatʼi nazar, bir davlat tuzish salohiyatiga ega, ammo dunyoning eng katta, qudratli davlatlari ham bironta tilni paydo qilishdan ojiz. Til – shunday moʻjiza narsa.

Xat mualliflari bir necha til birvarakay davlat tili deb eʼlon qilingan baʼzi mamlakatlarni ham misol keltirishadi. Bu endi – oʻsha yurtlarning ishi, oʻz sharoitidan kelib chiqqan voqelik. Ular bizning davlat tili haqidagi siyosatimizni ulgi qilib olmaganlari singari, ularning “rang-barang”ligi ham bizga ibrat boʻla olmaydi. Bizdagi real vaziyat shundayki, rus tiliga “rasmiy til” maqomi berishga yoʻl qoʻyilsa, qogʻozda – ikkitillilik, amalda esa rus tili yana taxt ustiga mindi, deyavering. Busiz ham koʻp mahkamalarda rus tilida ish yuritilyapti. Shuning uchun ham bu taklif-tashabbus zimnida nihoyatda manfur bir tahdid yotibdi. Qolaversa, Oʻzbekistonda aholining 80 foizdan ortigʻi oʻzbek. Qolganlari tojik, qozoq, qirgʻiz va hokazo. Ruslar esa 2,3 foizdan ham kamroq. Shunday bir holda bunday tahlikali tashabbus har qanday mantiqdan xolidir, u ona xalqini sevgan, mamlakatini har tomonlama ozod va gullab-yashnagan holda koʻrishni orzu qilgan kishilarni xavotirga solishi tabiiy.

Nega, nima uchun shunday boʻlyapti? Chunki dunyoda kim koʻp – manqurt koʻp. Manqurt – har bir idora va korxonada, tashkilot va mahkamada topiladigan, millati bor, ammo milliy gʻururi yoʻq kimsa. Qornining gʻamini orining gʻamidan ustun qoʻyadigan, sirtdan oʻta ziyoli, ammo oʻzbek boʻlib tugʻilganidan faxrlanmay, oʻkinadigan nafs bandasi. Manqurtning belgisi shuki, uning uchun el-xalq, millat degan narsa yoʻq, aholi bor, xolos.

Ehtimol, “Rus tili bizga begona emas” deb xat chiqargan bu oʻn sakkiz nafar ziyolining birov-yarimi oʻzbek tilini, chala-chulpa boʻlsa ham, bilar. Ehtimol, bu oʻn sakkiz odamning ortida qaysidir bir xorijiy mahkama emas, rus tili davlat tiliga aylanishini orzulayotgan… boring ana, oʻn sakkiz ming odam bordir ham. Ammo oʻttiz uch millionli oʻzbek xalqi-chi? Bu xalqning davlati boʻlsinu, davlatli tili boʻlmasinmi?

Bu gapni mubolagʻa, mahovat deguvchilarga aytadiganimiz shuki, oʻzbek tilining davlat tiliga aylanishi tahlikali ahvolda – deyarli barcha davlat idoralarida ish davlat tilida emas, rus tilida yuritilyapti. Boz, maxfiy emaski, davlat ishlari qaysi tilda yuritilsa, oʻsha til – davlat tili boʻladi – bizdagi koʻngilboʻshlik, oʻziboʻlarchilik nihoyat, shunga olib kelyapti.

Oliy Majlis Senatining raisi Neʼmatulla Yoʻldoshev 2018 yil 13 dekabrda “Davlat tili haqida»gi qonun ijrosini tanqidiy baholab oʻtgan edi. Yaʼni, qonun bajarilishini talab qildi, xolos. Endi ijtimoiy tarmoqdagi rusiyzabon va chalarusiy “faollar”ning qaynab toshishini koʻring! Senat raisining shu qonuniy talabi ularni shuncha jazavaga soldi-ki!

Demak, kurash ketayotir. Rus tilining “jonkuyari” boʻlgan vallomatlarning bu haqdagi taklifi esa biz uchun ogohlik qoʻngʻirogʻi.

Bizningcha, davlat tilidagi qonuning oʻzini bir qayta koʻrib chiqib, bunaqa “mulohaza”larga oʻrin qoldirmaydigan holga keltirish kerak.

Bu haqda fikr yuritganda, dafʼatan xayolimizga, gap qonunda emas, uning ijrosi oqsayotganida-ku, degan fikr keladi. Biroq qoʻshni davlatlarning shunday qonunlari matni bilan tanishib chiqish, avvalo, bizdagi qonunning oʻzi nomukammal ekanini koʻrsatdi.

Chunonchi, Oʻzbekistonda davlat tili toʻgʻrisidagi qonun 5.187 belgidan iborat boʻlsa, Qozogʻistonda 15.013 belgi, Ozarboyjonda 12.000, Turkmanistonda 15.468, Qirgʻizistonda 14.063, Tojikistonda 8.600, Rossiya Federatsiyasining davlat tili toʻgʻrisidagi qonuni 10.158 belgidan iborat. Qarang, Markaziy Osiyodagi eng “kichkina” qonun shu mintaqadagi eng katta davlatga tegishli boʻlib chiqyapti. Qolaversa, titul millat vakillari eng salmoqlisi ham Oʻzbekiston edi.

Binobarin, Oʻzbekistonda davlat tili haqidagi qonun “yayrab” ijod etilishi lozim edi. Afsuski, Oʻzbekistonning bu qonuni eng ixcham, boz, uning “tish-tirnogʻi” yoʻq – biron moddasi bajarilmasa, jazo beradigan mexanizmi mavjud emas. Mana, Oʻzbekiston qonunining dastlabki moddalarini ayrim qoʻshnilar qonunlari moddalariga qiyoslab koʻraylik:

Oʻzbekiston: “1-modda. Oʻzbekiston Respublikasining davlat tili oʻzbek tilidir.”

Biroq bu “qaltis” gap uchun keyingi oltita moddada “uzr” soʻraladi:

“2-modda. Oʻzbek tiliga davlat tili maqomining berilishi respublika hududida yashovchi millat va elatlarning oʻz ona tilini qoʻllashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi.

“2-modda. O’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi respublika hududida yashovchi millat va elatlarning o’z ona tilini qo’llashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi.

3-modda. O’zbek tilining O’zbekiston Respublikasi hududida davlat tili sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu Qonun va boshqa qonunlar bilan belgilab beriladi. Tilning Qoraqalpog’iston Respublikasida amal qilishiga bog’liq masalalar, shuningdek, Qoraqalpog’iston Respublikasining qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Ushbu Qonun tillarning turmushda, shaxslararo muomalada hamda diniy va ibodat bilan bog’liq udumlarni ado etishda qo’llanishini tartibga
solmaydi.

Fuqarolar millatlararo muomala tilini o’z xohishlariga ko’ra tanlash huquqiga egadirlar.

4-modda. O’zbekiston Respublikasida davlat tilini o’rganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit hamda uning hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda bo’lish ta’minlanadi, bu tillarni rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratiladi.

Fuqarolarga davlat tilini o’qitish bepul amalga oshiriladi.

5-modda. O’zbekiston Respublikasida davlat tilida faoliyat ko’rsatadigan, milliy guruhlar zich yashaydigan joylarda esa — ularning tillarida faoliyat ko’rsatadigan maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarini tashkil etish ta’minlanadi.

6-modda. O’zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslarga ta’lim olish tilini erkin tanlash huquqi beriladi. O’zbekiston Respublikasi davlat tilida, shuningdek, boshqa tillarda ham umumiy, hunar-texnika, o’rta maxsus va oliy ma’lumot olishni ta’minlaydi.”

Holbuki, boshqa barcha qo’shni davlatlarning til to’g’risidagi qonunlarida bunaqa mayinlik yo’q – ularda qonun ruhi va uslubi ustuvor:

Armaniston: “Armaniston Respublikasining davlat tili – arman tilidir, bu til respublika hayotining barcha sohasida amal qiladi. Armaniston Respublikasining rasmiy tili – arman adabiy tilidir. Armaniston Respublikasi arman tilining mamlakat tashqarisida yashaydigan armanlar o’rtasida saqlanishi va tarqalishiga ko’maklashadi”.

Tojikiston: “1. Tojikiston Respublikasining davlat tili tojik tilidir. 2. Tojikiston Respublikasining har bir fuqarosi davlat tilini bilishga majburdir.”

Qirg’iziston: “Qirg’iz tili Qirg’iziston davlatchiligining bosh asoslaridan biri sifatida davlat va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari faoliyatining barcha sohalarida amal qiladi”…

Ozarboyjon: “1. Ozarboyjon Respublikasining davlat tili ozarboyjon tilidir. Ozarboyjon Respublikasining har bir fuqarosi davlat tilini bilishga majburdir.” 2. Ozarboyjon tili davlat tili sifatida mamlakat hayotining barcha siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy sohalarida foydalaniladi. 3. Ozarboyjon Respublikasi davlat tilidan foydalanishni, uni himoya qilish va rivojlantirishni ta’minlaydi.”…

Qozog’iston: “Qozog’iston Respublikasining davlat tili qozoq tilidir. Davlat tili – davlat boshqaruvi, qonunlar, sud yuritish, ish yuritish tili bo’lib, butun davlat hududida ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalarida amal qiladi. Davlat tilini bilish har bir Qozog’iston Respublikasi fuqarosining burchidir.”…

O’zbekistonning bu yumshoq qonunini boshqa moddalar bo’yicha ham ular qonunlariga solishtirsangiz, manzara o’zgarmaydi.

Shunday ekan, avvalo, bu qonunning o’zini mukammallashtirish shart. Buning uchun qonunshunos mutafakkirlar til haqidagi qonunimizni boshqalarning shunday hujjatlariga qiyosan ko’rib chiqib, yetishmagan moddalarni ulardan olish haqida taklif berishlari kerak.

Har bir davlatning o’z fuqarolari oldidagi obro’si qonunlarga amal qilinishini ta’minlash bilan yuksaladi. Hukumat degani esa qonun ijrosiga mas’ul mahkama. Shunday ekan, qonunni takomillashtirish, uni tishli-tirnoqli bir holga keltirish va bajarilmagan hollarda tayinlanadigan jazo mexanizmini barpo etish bilangina murod hosil bo’ladi. O’zbekistonda o’zbek tili chinakam davlat tiliga aylanadi.

Yuqoridagi qonun matnlaridan birida shu mamlakat xalqining tili davlatchilikning bosh asosi sifatida ko’rsatilgan edi. Bu haq gapni o’zbek tiliga tatbiqan ishlatishdan muncha ehtiyotlanamiz?

MEZONSIZLIK FAZILAT EMAS
Nurboy Jabborov —  filologiya fanlari doktori, professor

“Har bir millatning dunyoda borligʻini koʻrsatadurgon oyinai hayoti til va adabiyotidur”… Millatparvar mutafakkir Abdulla Avloniyning bu soʻzlari hech bir zamonda ahamiyatini yoʻqotmaydi. Chunki millat deganlari tilga koʻra belgilanadi.

Til – millatning mavjudlik sharti. Millat vujud boʻlsa, til – ruh. Shu bois oʻzini tanigan, oʻzligiga ega har bir millat ona tili rivojini hayot-mamot masalasi deb biladi. Til taraqqiysi uchun bor imkoniyatini ishga soladi. Ona tilimiz davlat tili maqomiga ega boʻlgani uning rivoji uchun huquqiy kafolat demakdir. Biroq tilning chinakam rivoji uchun buning oʻzigina kifoya qilmaydi. Davlat tili haqida qonun qabul qilingani – til taraqqiyotining huquqiy kafolati. Usiz bir qadam ham oldinga yurib boʻlmasligi ayon. Shukrki, biz bunday qonunga egamiz. Lekin tilning bor imkoniyati bilan ravnaq topishi uchun buning oʻzigina yetarli emas. Buning uchun kamida yana toʻrt omil mutanosibligi talab etiladi:

— ona tili taqdiri uchun kuyinish hissi millatning har bir vakili qalbiga ko’chishi;

— til ilmining milliy negizda rivojlanishi;

— zamonaviy texnika-texnologiyalar va tilning o’zaro teng ta’sir asosida taraqqiy etishi;

— milliy tilda yaratilgan adabiyotning ravnaqi.

Tan olish kerak, mazkur omillarning barchasi jam bo’lgandagina til chin ma’noda taraqqiy etadi. Aks holda, uning rivoji haqidagi orzu orzuligicha qolib ketishi mumkin.

Biz bu omillardan faqat bittasi – ona tili taqdiri uchun kuyinish hissi haqida fikr yuritmoqchimiz. Afsuski, ushbu tuyg’u millatimizning har bir farzandida qalb amri darajasiga ko’tarilgan, deya olmaymiz. Aks holda, “Vesti.uz” internet saytida olim, jurnalist, huquqshunos, san’atkor, bastakor va hokazodan iborat bir guruh o’zbekning bolalari O’zbekistonda rus tiliga rasmiy til maqomini berish taklifini ilgari surmagan bo’lar edi. Ular bu taklifi uchun o’zlaricha asos o’laroq keltirgan ayrim fikrlarga munosabat bildirsak.

Birinchi da’vo: “…rus tili orqali o’zbek millati nafaqat buyuk rus madaniyati, balki jahon madaniyati va ilm-fani bilan tanishgan”, emish. Nahotki, ular millatimiz qadim-qadimdan dunyo tamaddunining chorrahasida kelganidan bexabar bo’lsalar. Buyuk mutafakkir bobolarimiz deyarli barcha fanlar bo’yicha dunyo olimlari endi-endi anglayotgan ilmiy kashfiyotlarni allaqachonlar amalga oshirganidan ko’z yumsalar. O’zbek millatining dunyo madaniyati va ilm-fani bilan tanishuvini rus tili bilangina bog’lash quyosh nurining charog’onligi o’zga sayyoralarning nur sochishi sababidan, deyish kabi mantiqqa ziddir. Biz rus madaniyatini kamsitish fikridan mutlaqo yiroqmiz. Lekin o’zbek millati rus xalqi bilan faol muloqotda bo’lgan XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrgacha ham jahon madaniyati va ilm-fani bilan yaqindan tanish edi. Nafaqat tanish edi, jahon madaniyati va ilm-faniga beqiyos hissa qo’shgan Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Forobiy, Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Imom
Buxoriy, Imom Termiziy singari buyuk allomalarni yetishtirib, ularning kashfiyotlari orqali bashariyat ilmiy tafakkurini yuksaklarga ko’targan edi. Shu bois o’zbekning ilm-fan taraqqiyotidagi o’rnini rus tili tufayli deb hisoblash kamida insofsizlikdir. Zamonamizning ulug’ shoiri, O’zbekiston Qahramoni Abdulla Oripov ta’biri bilan aytganda:

O’zbek muhtoj emas o’trikka, ammo
Jahon minbarida o’qiy olur dars.
Kiming bor, deganda birovdan aslo
Buyuk insonlarni olmagaymiz qarz.

Ikkinchi da’vo: Go’yo “…o’zbek olimlari va adiblari rus tili orqali dunyoga tanitildi hamda dunyoni tanidi”, deb yozadi “Vesti.uz” sayti. Dunyo bilan erkin munosabat taqiqlangani bois mustabid sho’ro zamonidagina shunday bo’lgani rost. Uzoq tarixda-chi? Bundan ming yil muqaddam buyuk tilshunos Mahmud Koshg’ariy ona tilimizning arab tili bilan ikki uloqchi ot singari teng poyga qilib o’zib borayotganidan iftixor qilgan edi. Hazrat Alisher Navoiy esa “Muhokamat ul-lug’atayn”da millatimiz tilini “asl tillarning mansha’i”, deya ta’riflagan. Demak, bizning tilimiz boshqa asl tillarning kelib chiqishiga asos, zamin bo’lgan tillardan va biz dunyoning eng qadim madaniyatga ega millatlaridan ekanmiz.

Bugun-chi? Har bir diyonatli odam bugun o’zbek olimlari va adiblari jahon adabiyotining durdona asarlarini ingliz, frantsuz, nemis, yapon, koreys, arab va yana boshqa o’nlab tillardan tarjima qilayotgani, o’zbek adabiyotining nodir namunalarini turli tillarga mahorat bilan o’girayotganini tan oladi. Dunyoda o’zbeklardek til o’rganishga qobiliyatli bo’lgan millat kamdan-kam topiladi. Shu tufayli bugun o’zbek olimlari va adiblari dunyoning ko’plab tillarini biladilar va shu orqali dunyoga tanilmoqdalar. Ularning olamshumul yutuqlarini bu tillardan birortasigagina bog’lab talqin etish haqiqatning yuziga kul sepish bilan barobar.Yaqinda Namangan shahridagi Is’hoqxon Ibrat nomidagi ijod maktabiga borib, mahorat darslari o’tishimga to’g’ri keldi. Yoshlarimiz jahonning 10 ga yaqin tilini qanchalik puxta o’rganayotganlarini ko’rib, behad quvondim. Mamlakatimizdagi xorijiy davlatlar elchixonalarining vakillari ham borib, yoshlarimizning til bilish darajasidan hayratga tushdilar. Bu hol bugungi avlodlarning buyuk ajdodlarimizga har jihatdan munosib bo’lib o’sayotganidan darak beradi.

Uchinchi da’vo: “Millionlab o’zbeklar rus tilini bilmagani uchun Rossiyada ishlayotganda qiynalmoqda” emish. Bugun O’zbekistonda nainki rus tilini, dunyoning boshqa har qanday tillarini ham o’rganish uchun keng imkoniyatlar yaratilgan. Ta’limning barcha bosqichlarida (o’rta, o’rta maxsus va oliy ta’lim tizimida) rus va boshqa xorijiy tillar o’qitiladi. Rossiyada ishlayotgan o’zbeklarni yoppasiga til bilmasga chiqarish, ayab aytganda, tuhmat bo’lar edi. Bugungi kunda vatandoshlarimiz nainki Rossiyada, balki dunyoning boshqa o’nlab mamlakatlarida turli sohalarda muvaffaqiyatli mehnat qilmoqdalar. Til bilishni ham, kasb-hunarni ham uddalagani uchun o’sha mamlakatlarda nonini halollab yeyapti, oilasini zarur darajada mablag’ bilan ta’minlayapti.

To’rtinchi da’vo: “Kirill alifbosidan voz kechilishi oqibatida o’zbek yoshlari chalasavod bo’lib qoldi”, deya yozg’iradi “Vesti.uz” targ’ibotchilari. Bugun o’rta umumta’lim maktablarida, akademik litsey va universitetlarda ta’lim olayotgan aksar o’zbek yoshlari bir vaqtning o’zida nainki kirill yoki lotin, hatto arab, xitoy, yapon va koreys tillari va yozuvlarini egallayotir-ku! Shunday iste’dodli yoshlarni “chalasavod bo’lib qoldi” deyish ko’ra-bila turib oqni qora deyish bilan barobar.

Beshinchi da’vo. O’zbekistonda rus tilining rasmiy til bo’lishini istayotganlar rus tilining KXSHT, SHHT, MDH kabi xalqaro tashkilotlarning rasmiy tili ekaniga urg’u bermoqdalar. O’zinikini ma’qullash uchun muayyan mamlakat ichidagi va xalqaro masalalarni sun’iy ravishda bir-biri bilan aralashtirib talqin etish to’g’ri emas. “Davlat tili to’g’risida”gi qonunda xalqaro masalalardagi muloqotlar tili tomonlar kelishuviga ko’ra tanlanishi ta’kidlangani bejiz emas. Xalqaro munosabatlarga kirishar ekanmiz, biz nainki rus, balki ingliz, nemis, frantsuz va boshqa tillardan ham keng foydalanyapmiz. Shu bois ulardan birortasini, jumladan rus tilini mamlakatning rasmiy tili etib belgilashga ehtiyoj yo’q.

Qolaversa, bugun o’zini hurmat qilgan barcha xalqlar, jumladan, yon qo’shnilarimiz ona tiliga hurmatni millat hayotining mazmuni deb bilayotir. Masalan, Qozog’istonda barcha darajadagi rahbar xodimlarning qozoq tilini bilishi shart etib belgilangan. Qozoq tilini yetarli darajada bilmagani uchun hatto prezidentlikka da’vogarlardan biri saylovda qatnashish huquqidan mahrum etildi. O’zligini anglagan millatga xos xususiyatni namoyon etishyapti qardoshlarimiz. Bunday fazilatlarni o’rganmoq zarur.

O’zbek millatiga mansub do’stlarimiz rus tilining O’zbekistonda rasmiy til bo’lishi uchun nega bu qadar kuyib-pishyaptilar? Bu orqali ular nimaga erishmoqchilar? Aslida, dunyoning o’zga mamlakatlarida rasmiy til bo’lishga zarracha ehtiyoji yo’q, ifoda imkoniyati keng, xalqaro nufuzi baland bo’lgan rus tili kimlarningdir targ’ibotiga muhtojmi? Albatta, muhtoj emas. Bugun O’zbekiston dunyoning boshqa ko’plab davlatlari qatori Rossiya bilan ham do’stona munosabatlarni, o’zaro strategik hamkorlikni yo’lga qo’ygan. “Vesti.uz” saytidagi kabi noto’g’ri tashviqotlar ikki mamlakat xalqlari o’rtasidagi do’stlikka rahna solishga urinish bilan barobar deyilsa, mubolag’a bo’lmas.Bugungi kunda o’zbek tilining ham xalqaro nufuzi tobora yuksalib borayotir. AQSH, Germaniya, Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya, Rossiya va Ukraina kabi davlatlarning nufuzli oliy ta’lim muassasalarida o’zbek tili yo’nalishlari ochilib, o’sha mamlakatlar yoshlari ona tilimizni o’rganishga katta rag’bat ko’rsatayotgani, o’zbek tili va adabiyoti bo’yicha ilmiy izlanish olib borayotgan chet ellik tadqiqotchilar soni yil sayin ko’payayotgani, muhtaram Prezidentimizning Hindiston safarida
xalqaro minbardan ona tilimizda nutq so’zlagani buning isbotidir.

Ta’kidlash kerak, o’zbek xalqining hech qachon va hech kimning oldida tili qisiq joyi bo’lmagan. Dunyoning eng boy tillaridan biri bo’lgan o’zbek tili nainki Vatanimiz, balki dunyo minbarlaridan ham yangrash huquqiga ega. Davlat tili deb e’tirof etilgan ekan, uning yoniga ilova tarzida qandaydir rasmiy til qo’shilishi har qanday mantiqqa ziddir. Bunday nojoiz taklifni ilgari surish mezonsizlikdan o’zga narsa emas. Mezonsizlik esa, hech qachon fazilat bo’la olmaydi. Buni mudom yodda tutmoq zarur.

DAVLAT TILI MILLATLARARO ALOQA TILI HAMDIR
Joʻliboy Eltazarov — Samarqand davlat universiteti professori
Mardon Boltayev -Samarqand davlat universiteti dotsenti

Keyingi kunlarda ijtimoiy tarmoqlarda bir guruh “oʻzbek ziyolilari” imzosi ostida mazmun-mohiyati mamlakatimizda rus tiliga “millatlararo aloqa tili” rasmiy maqomini berishga qaratilgan “taklif” xususida bahsli tortishuvlar davom etmoqda. Bunday tortishuvlar har qanday demokratik jamiyatda yuz berishi tabiiy, chunki haqiqat bahslarda tugʻiladi. “Elim deb, yurtim deb kuyib-yonayotgan bu ziyolilarning” mamlakat va millatning ijtimoiy-maʼnaviy hayotida inqilobiy oʻzgarishlarga olib kelishi mumkin boʻlgan “tashabbusi”, albatta, xalq ommasining jamoaviy aql tarozisida tortib koʻrilishi va maʼlum xulosalarga kelinishi lozim.

Bu “tashabbus”ning ayni shu kunlarda e’lon qilingani tasodifmi? Bizningcha, tasodif emas. Chunki Rossiya Federatsiyasi Tashqi ishlar vazirining Toshkentga tashrif buyurishi chog’ida “Vesti.uz” saytida e’lon qilingan ushbu tashabbusni mehmon vazir mamlakatimiz rahbariyatiga yetkazishi uchun tayyorgarlik bo’ldi, chog’i.

“Vesti.uz” saytidagi o’sha chiqishda O’zbekistonda rus tiliga “millatlararo aloqa tili” maqomi berish taklifi bildirilgan. Mualliflarning fikricha, bunday odimning otilishi rus tilining o’qitilishi, o’rganilishi va ommaviylashishiga yordam berar emish. Ana shu “yaxshi niyat” ushbu murojaatnomaning e’lon qilinishiga turtki bergani ham ta’kidlangan.

Ma’lumki, sobiq sho’rolar davrida O’zbekistonda rus tili ham davlat tili, ham millatlararo aloqa tili edi. O’zbekistonning, xalqimizning mustaqillik uchun kurashi o’zbek tiliga davlat tili maqomi berish uchun kurashi bilan boshlangani hech kimga sir emas. 1989 yilda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuni, uning 1995 yilda yangi tahrirda qabul qilingan varianti va 1992 yil qabul qilingan Konstitutsiyamiz Ona tilimizni mustaqil mamlakatimizning rasmiy davlat tili sifatidagi maqomini konstitutsional va qonun yo’li bilan mustahkamlab qo’ydi.

O’tgan 30 yilda mamlakat demografiyasidagi ahvol mahalliy xalqning foydasiga o’zgardi, o’zbek tilida gapiradigan aholi 90 foizdan ziyod (1989 yilgi aholi ro’yxatida bu 72 foiz edi), mamlakat turli xalqaro tashkilotlarning teng huquqli a’zosi, u mustaqillik yo’lidan dadil bormoqda. Rus tilli aholining yil sayin ozayib borayotgani ma’lum (mamlakat miqyosida 8 foiz, Toshkent shahri va viloyatida 20 foiz atrofida). Shunday ekan, bu tashabbus qanday ijtimoiy yoki demografik ehtiyojga ko’ra paydo bo’ldi?

Bizningcha, rus tilining maqomini ko’tarishga real ehtiyoj yo’q. Qolaversa, har qanday normal mamlakatda davlat tili rasmiy til va u shu mamlakatdagi xalqlarning millatlararo aloqa tili hamdir. Masalan, Rossiyada yoki Turkiyada ingliz tilini millatlararo aloqa tili sifatida e’lon qilish haqida hech kim o’ylab ham ko’rmaydi. Chunki Rossiyada rus tili, Turkiyada turk tili millatlararo aloqa tili vazifasini bajaradi, begona bir tilni jamiyat hayotiga bir guruh yoki qaysidir toifaning istagiga ko’ra “kiritish”ni hech kim xayoliga ham keltirmaydi. Qolaversa, O’zbekistonning 28 yillik yangi tarixida rus tili va mamlakatimizning rus tilli aholisi demokratik davlatimizning va inson manfaatlari muhofazasiga  qaratilgan qonunlarimiz himoyasi ostida hayot kechirmoqda. Mamlakatimizda rus tilli aholi 8 foiz atrofida bo’lishiga qaramay, o’rta umumta’lim maktablarining 13 foizi, oliy o’quv yurtlaridagi akademik guruhlarning 10 foizdan ortig’ida rus tilida ta’lim berilayotgani ham shundan dalolat beradi (Xalq ta’limi hamda Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirliklarining rasmiy saytlari statistik ma’lumotlariga qaralsin). Rossiyalik olim Roy Medvedevning MDH mamlakatlarida rus tilining ahvoli xususidagi maqolasida O’zbekistonda rus tilining ahvoli ko’ngildagiday ekani bejiz ta’kidlanmagan.

Ijtimoiy tarmoqlarda o’ziga xos bahsli tortishuvlar yaratgan bu “tashabbus”ga kishilar turlicha munosabatda bo’lmoqda. Masalan “Feysbuk” tarmoqlarida munosabat bildirayotganlarning aksariyati bu “tashabbus”ga qat’iy qarshi chiqayotgani kuzatilyapti, tashabbus tarafdorlari ham yo’q emas.

Rus tilining jamiyatimiz hayotida o’ziga xos o’rni bor, albatta. Dunyoning eng boy tillaridan biri bo’lgan bu tilni o’rganish hech kimga ziyon keltirmaydi. Zotan, kimga rus tili shaxsiy hayoti yoki kasbiy faoliyatida lozim bo’lsa, uni hech bir cheklovlarsiz o’rganmoqda, bu tabiiy. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda ingliz tilini keng yoyish va o’rganish uchun bu tilga rasmiy maqom berish shart bo’lmaganidek, rus tili va rus adabiyotini o’rganish, rus madaniyatini targ’ib qilish uchun ham unga “millatlararo aloqa tili” maqomini berish mutlaqo mantiqsizlikdir.

Yurtimizda azaldan tubjoy aholi sifatida yashab kelayotgan qozoqlar, qirg’izlar, tojiklar, turkmanlar va boshqa millatga mansub aholi vakillari davlat tilini qariyb 100 foiz biladilar. Rus tilli aholining katta qismi ham o’zbekchani  allaqachonlar o’rganib olgan. Ular uchun de-fakto va de-yure o’zbek tili “millatlararo aloqa tili“dir. Shunday ekan, davlat tili yoniga yana bir rasmiy tilni qonun yo’li bilan tiqishtirishga hech qanday real ehtiyoj yo’q.