Бизда Эрнест Хемингуэй бор, қаҳри қаттиқ йигит, оғир ҳаётий мактаб ўтаган, ўзига қаттиқ талаблар қўйиб тарбияланган, чинакам санъаткор, ҳаёт унинг учун қадрдон стихия; Томас Вулф бор, ўтгизга етган ё етмаган йигитча, бор-йўғи битта романи “Уйингта назар ташла, фаришта” адабиётимиздаги энг яхши асарлар билан бир қаторда туради ва ҳаётнинг раблеча завқ-шавқи билан тўлиб-тошган; Торнтон Уайлдер бор, бизнинг реалистик асрда нуқул қадимий, гўзал ва романтик тушлар кўради; Жон Дос Пассос бор, инқилоб олови, бэббитларнинг яхши ниятли ва соғлом олий мақсадларидан нафратланади; Стивен Бене бор, қария Жон Браун хотирасини улуғлаб, зерикарли Америка адабиётига эпик поэма жанрини қайтариб берди; Майкл Год бор, Ист-Сайддаги шу пайтгача ҳеч ким билмаган яҳудий кварталларининг ҳаётини тасвирлаган; Уильям Фолкнер бор, Жанубни, чамбаракли кенг юбкасиз Жанубни тасвирлаб берган; яна ўнлаб ёш шоирлар ва прозаиклар борки, улардан кўпчилиги ҳозир Парижда яшайди, Жеймс Жойс анъаналарига маҳлиё бўлиб юришибди, бироқ қанчалик бахиллик қилмасинлар, одобдан ташқари, бир хил қолипга тушиб қолган ва зерикарли нарсаларни инкор этадилар.

Синклер Льюис
АМЕРИКАЛИКЛАРНИНГ АДАБИЁТДАН ҚЎРҚУВИ
Нобель маърузаси

Швеция академиясининг муҳтарам аъзолари! Хонимлар ва жаноблар!

Нобель мукофоти мен учун катта шараф. Мен тўлиб-тошаётган ҳисларимни сизларнинг ҳузурингизда тўкиб-солсам носамимий ва эзма туюлиб кетишим мумкин, шунинг учун оддийгина “Раҳмат” билан чекланаман.

Мен, ҳозир замонавий Америка адабиётининг баъзи анъаналари, унга таҳдид солаётган айрим хатар ва умидли истиқболлари ҳақида тўхталмоқчиман. Бу масалаларни мутлақо очиқкўнгиллик билан, ҳеч нимага қарамасдан ёритиш учун эҳтимол, бироз шарттакилик қилишимга тўғри келар, ахир, сизларнинг олдингизда носамимий бўлиш, ўйлашимча, сизларни ҳақорат қилиш билан баробар.

Шундай қилиб, ўзимнинг жонажон ватанимдаги маълум идоралар ва жамоат арбоблари ҳақида аччиқроқ гап айтишимга тўғри келади.

Фақат, сизлардан ўтинаман, бу одамнинг қанақадир ғаламислик ниятлари йўқмикин, деб ўйламанглар. Тақдир мени яхшигина сийлади, яшаш учун оғир курашлар нима эканлигини билмадим, жудаям ночор аҳволда қолганим йўқ, кўплаб яхши одамларни учратдим. Аммо вақт-вақти билан ўзим ё китобларим қаттиқ ҳужумларга учраб турдик. Масалан, пок ниятли, калифорниялик бир пастор “Элмер Гентри”ни ўқиб бўлгач, атрофига халойиқни тўплаб, менинг устимдан Линч суди ўтказмоқчи бўлган. Мэн штатидан бошқа бир художўй одам мени қамоққа тиқиб қўйиш учун биронта арзигулик қонуний баҳона топилармикин, деб қизиққан. Бунақа қаҳрли лаънатлашдан ёмонроқ ишлар ҳам бўлган: мен билан анчадан бери таниш бўлган, клубда учрашиб юрган журналистлардан баъзилари мени яхши билишлари ҳақида ёзиб, ярамас одам, ёзувчи дейишга арзимайди, дейишибди. Баъзан менга харсангтош отишган бўлса, мен ҳам қўлимга тушган тошчаларни отганман, бунинг учун “яхшигина” жавоб қайтмайди, деб ўйласам, жуда соддалик қилган бўламан.

Йўқ, мен шахсан ҳеч кимдан шикоят қилмайман, лекин Америка адабиёти, унинг мамлакатда тутган ўрни ҳақида гап кетганда шуни айтишим керакки, саноати, сармояси ва фани ривожланган мамлакатда санъатнинг ҳамма турлари ичида фақат архитектура ва кино — зарур, эътиборга лойиқ, деб топилган бир пайтда норозилик билдиришга арзийдиган сабаблар бор.

Мисол сифатида, бундан бир неча кун илгари Нью-Йоркдан Швеция томон сузишимдан олдинроқ Швеция академияси ва менга тегишли кўнгилсиз бир воқеани айтай. Америкада жуда кўнгилчан, бир жентльмен қария бор, ўзи олим, бир вақтлар пастор, университет профессори ва дипломат бўлган, адабиёт ва санъат академиясининг аъзоси, кўплаб университетлар уни фахрий даражалар билан сийлашган. Ёзувчи сифатида, у асосан, балиқ овининг гашти ҳақидаги мақолалар муаллифи бўлиб танилган. Ҳаёти треска ё сельд балиғи қандай сузишига боғлиқ, ҳақиқий балиқчилар бундай овни кўнгилочар машғулот ҳисоблашларига ишонмайман, лекин мен эслатган мақолаларни ёшлик пайтларимда ўқиб шунга амин бўлганманки, агар балиқ ови билан зарурият юзасидан шуғулланаётган бўлмасангиз, унда жуда муҳим ва кўтаринки бир нима борлигини сезасиз.

Ана шу олим оммавий чиқиш қилиб, Нобель қўмитаси ва Швеция академияси америкача тартиблар устидан куладиган мендек бир одамга Нобель мукофоти бериб, Американи ҳақоратлади, деб айтди. Бу собиқ дипломат ана шу гапидан келиб чиқиб, халқаро низо чиқарадими, йўқми, Америка ҳукуматидан Стокгольмга денгиз пиёдалари қисмини юбориб, Америка адабиёт ҳуқуқларини ҳимоя қилишни талаб қиладими, йўқми, буни билмадим. Бундай қилмас, деб ўйлайман.

Бу масалага, илоҳиёт фани доктори даражасига етган, адабиёт докторию яна бир неча улуғвор унвонларга эга зиёли одам бошқача ёндашганда, чиройли иш бўларди. Масалан, у мана бундай фикр юритишини тасаввур қилиш мумкин: «Бу ёзувчининг китоблари шахсан менга ёқмаса-да, Швеция академияси унга мукофот бериб, Американинг обрўсини кўтарибди. Демак, америкаликлар аллақайси чекка ўлкаларда яшайдиган, танқидлардан титраб турадиган, болаларча фикр юритадиган одамлар эмас, балки мамлакати ҳақида айтиладиган ҳар қандай аччиқ гапни хотиржам ва жиддий қабул қила оладиган мардонавор миллат экан, деб ҳисоблабди».

Дунёга машҳур олим ўйлаб кўриши лозим эди: Стринберг, Ибсен ва Понтоппидандек адибларнинг асарларига ўрганиб қолган Скандинавияни, Америка қанчалик бой ва қудратли бўлмасин, одамзоднинг энг биринчи эҳтиёжларини қондириш даражасидаги юксак маданият яратолмади, деб танқид қилган бир ёзувчи гангитиб қўярмиди?

Стринберг ҳам «Юлдузли йўл-йўл байроқ»ни доим куйлаган ёки ротариан клубларида нутқ сўзлайверган бўлмаса керак, аммо Швеция бунга кўникиб кетган кўринади.

Мен балиқчи олимни танқид қилишга бунчалик кўп вақт сарфлаб юборганим сабаб, бу танқид ўзича муҳимлигида эмас, муҳими — унинг намунавийлигида. Аксари америкаликлар, на фақат ўқувчилар, ҳатто ёзувчилар америкача ҳаётни, ютуқларни ҳам, камчиликларни ҳам кўкларга кўтармайдиган адабиётдан қўрқишади.

Бизда шов-шув асар муаллифи эмас, чинданам севимли ёзувчи бўлиш учун ҳамма америкаликлар баланд бўйли, чиройли, бадавлат, ҳалол одамлар, улар гольфнинг моҳир ўйинчилари, дейиш керак; ҳамма шаҳарларимизнинг аҳолиси бир-бирига яхшилик қилишдан бошқасини билмайдилар, америкалик қизлар тентак бўлсалар-да, улардан яхши хотин, яхши она чиқади, деб мақташ керак; Америка жуғрофий жиҳатдан қараганда миллионерлар яшайдиган Нью-Йоркдан, 1870 йилларнинг қаҳрамонона ва шиддатли руҳини бузмасдан сақлаб қолган Ғарбдан, ой ёғдусига мангу чўмган ва магнолияларнинг хушбўй ҳидига тўлган, ҳамма ёғида плантациялар ястаниб ётган Жанубдан иборат, деб тасвирлаши керак.

Драйзер ва Уилла Кэзер каби Швецияда яхши таниш ёзувчиларимиз ҳозир ҳам йигирма йиллар илгариги каби оммага яхши танилмаган, бетаъсир қолиб кетяптилар. Юқорида мен эслатган, ҳурматли балиқчи-академикнинг очиқ-ойдин сўзларидан келиб чиқадики: бир юз миллион аҳолиси бор ҳозирги Америка илгариги қирқ миллионлик давридаги каби оддий ва кўкларга кўтариб мақталадиган мамлакатлигича қолган; ўн минг ишчиси бор заводдаги ишчилар билан хўжайин ўртасидаги муносабатлар 1840 йилда, бор-йўғи беш киши ишлайдиган фабрикадаги каби яхши қўшничилик ва қадимий тамойилларга асосланган; ўттиз қаватли саройнинг ҳашаматли хоналарида яшайдиган, йўлакда учта оилавий автомобили кутиб турадиган, токчасида тўртгагина китоби бор ва бир ҳафта ўтибоқ муқаррар ажрашиб кетадиган ота ва болалар, эр ва хотин ўртасидаги муносабатлар 1880 йилларда атиргулларга кўмилган, беш хонали коттежда яшайдиган оиладаги кабидир, деб ёзадиган ва оммавий журналларга хизмат қилиб юрадиган адибларгина кўпроқ ҳурмат-эътиборга лойиқ.

Қисқаси, бу ёзувчилар таъкидлашича, Америка Сэм тоғанинг қадимий ва сиполарча соддалигини тўлалигича сақлаб қолган ҳолда қишлоқ хўжалигига асосланган колониядан дунёга машҳур салтанатга айланган.

Йўқ, балиқчи-академик мени бироз ғийбат қилганидан хурсандман, чунки у Американинг санъат ва адабиёт академиясидаги муҳим шахс сифатида мени тил қисиқликдан қутқарди, академия ҳақида мен ҳам, у мен тўғримда айтганлари каби очиқ-ойдин сўзлашимга ҳуқуқ бериб қўйди. Замонавий Американинг ақлий фаолиятига бағишланган ҳар қандай ҳалол тадқиқот бу ғалати ташкилотга эътибор қаратмоғи лозим.

Бироқ академияга мурожаат этишдан олдин, рухсат берсангиз, мен Атлантика океанининг бўронли тўлқинлари устида саёҳат қилган бир неча кунлик мажбурий бекорчиликда хаёлимга келган фикрларни эътиборингизга ҳавола қилсам. Сизлар, энди биласизларки, менга Нобель мукофоти берилгани Америкада совуқ қабул қилинган. Бундай ҳолат, шубҳасиз, сизга таниш. Ўйлайманки, сизлар Томас Маннга мукофот берганда ҳам (унинг «Сирли тоғ»и бутун Европа ҳаётининг қаймоғи каби туюлади менга), жамият ҳаётида катта рол ўйнаб, Британия империясининг яратувчиси, деган ном олган Киплингга берганда ҳам, ҳатто Бернард Шоуни мукофот билан тақдирлаганда ҳам, бу ёзувчиларнинг ватандошлари орасидан сизларнинг танловингиздан норози бўлганлар топилган.

Агар сизлар мени эмас, бошқа бир америка ёзувчисини танлаганингизда нима гаплар бўлиши мумкинлигини тасаввур қилиб кўрдим. Мисол учун Теодор Драйзерни олайлик. Ўзининг ёлғиз йўлидан кетаётган бу адибни, одатдагидек тушунмайдилар, кўпинча ёмон кўрадилар. У мен учун ва америкалик қатор ёзувчилар учун кўп нарса берди, хусусан, америка адабиётини викторианча ва хоуэллсча тортинчоқлик[1] ва жимжимадорликдан қутқариб, ҳаётни ҳалол, мардона ва эҳтиросли тасвирлаш йўлига буриб юборди. Драйзердек кашшоф адиб бўлмаганда бошқа биронтамиз ҳаёт қандай бўлса, шундай ёзиб, унинг барча гўзалликларию даҳшатларини тасвирлашга журъат этолмаган бўлардик. Ким ҳам панжара ортига тушиб қолишни истарди?

Менинг буюк касбдошим Шервуд Андерсон Драйзерни етакчи ёзувчи деб атади, мен бунга жон деб қўшиламан. «Бахти қаро Керри» Драйзернинг ўттиз йил аввал нашр эттирган биринчи ажойиб романи. Мен уни йигирма беш йил аввал ўқиганман. Бу асар америкача мешчанликнинг рутубатли муҳитини эркин ғарбий шамол каби ёриб ўтди ва Марк Твен билан Уитмен давридан буён бизнинг шинамгина хонаки дунёмизга тоза ҳаво оқимини олиб кирди.

Бироқ сизлар мистер Драйзерга мукофот берганингизда борми, Америкада оҳ-воҳлар эшитилган бўларди. «Услуб» деган сирли бир тушунча бор, мен уни яхши билмайман, лекин иккинчи даражали танқидчиларнинг асарларида у ҳақда бот-бот айтилганига қараганда, шунақа тушунча ҳақиқатдан ҳам бор экан. Мана, шу «услуб» деган нарса Драйзерда «оғир карвон», Драйзер сўзни ҳис қилмас, унинг романлари жуда чўзилиб кетган эмиш. Ва, албатта, ҳурматли алломалар ғазабнок баёнотлар қилиб, мистер Драйзер тасвирлаган аёллар ва эркаклар кўпинча бахтсиз, ҳамма нарсадан умидини узган гуноҳкорлар, ҳақиқий америкаликларга ўхшаб хушчақчақ ва ҳимматли тақводорлар эмас, деган бўлардилар.

Агар сиз мистер Юджин О’Нилни танлаганингизда, унинг гуноҳи оддий таҳқирлашдан ҳам ёмонроқ, унингча, ҳаёт — олимнинг иш жойидаги токчага териб қўйилган нарсалардек эмас, қандайдир, улкан, ҳатто тўфон, зилзила ёки ҳаммаёқни ямлаб ютадиган ўт балоси сингари даҳшатли нарса, деб эслатиб қўйган бўлардилар. О’Нилнинг Америка театри олдидаги бор-йўқ хизматлари шуки, қандайдир ўн-ўн икки йил ичида бизнинг батартиб, сохта комедиялардан иборат драмамизни буткул ўзгартириб юборди ва бизга улуғвор, даҳшатли ва улкандан-улкан дунёни очиб кўрсатди.

Агар сиз мистер Жеймс Брэнч Кэбеллни танлаганингизда, сизга уни тасаввурга сиғмайдиган даражада нияти бузуқ деб таърифлаган бўлардилар. Шунингдек, сизга Уилла Кэзар хоним, Небраска деҳқонлари ҳаёти ҳақида ёзган асарларининг одатий қадр-қимматига қарамай, «Тамом бўлган аёл» романида америкалик манаман деган ҳимматпешаларга хиёнат қилди, деб сўзлаган, унинг тасвиридаги ёмон йўлга кирган аёл ҳатто ҳимматпеша одамлар учун ҳам жозибали кўринади, шунинг учун бу воқеалар ахлоқсизликдир, деб тушунтирган бўлардилар.

Сизга яна кўп нарсаларни таърифлаган бўлардилар: мистер Генри Менкен тили заҳар, мистер Шервуд Андерсон жинсий ҳаётни балиқ тутишдек муҳим омил, дея қасддан адашиб юради, мистер Эптон Синклер ўзи социалист ва америкача капиталистик тузумнинг мукаммаллигини уялмасдан инкор этади, мистер Жофез Хергесхаймер хақиқий америкалик эмас, чунки ўзини яхши тутиш ва ташқи ялтироқлик кундалик ҳаёт қийинчиликларини енгил ўтказишга ёрдам беради, деб ўйлайди, мистер Эрнест Хемингуэй нафақат жуда ёш, унданам ёмонроғи — жентльмен одам билиши лозим бўлмаган сўзларни ишлатади, яна ўйлайдики, гўё мастлик — бахтга элтувчи йўл эмиш, солдат учун жанг майдонида сўқишишдан кўра муҳаббат муҳимроқ эмиш.

Ҳа, менинг касбдошларим ёмон одамлар. Улардан биронтасига мукофот берганингизда, уни менга берганингиз каби ёмон иш қилган бўлардингиз. Мен — Америка ватанпарвари, маълумотингиз учун, 1880 йилдаги эмас, 1930 йилдаги ватанпарвар — улар менинг юртдошларим бўлганидан бахтлиман ва уларнинг исмини ҳатто Европада — Томас Манн, Герберт Уэллс, Голсуорси, Кнут Гамсун, Арнольд Беннет, Фейхтвангер, Сельма Лагерлёф, Сигрид Унсет, Вернер фон Хейденстам, Д’Аннунцио, Ромен Роллан қитьасидан ҳам мағрур тилга ола биламан.

Мана шунақа экан қисматим — бу мақоламда ҳам кўтаринкиликдан тушкунликка, тушкунликдан кўтаринкиликка сакраб ўтавераман. Америка ҳақида гапирадиган ёки ёзадиган ҳар бир одам шундай кўйга тушади, чунки у замонавий дунёнинг энг зиддиятли, энг ақлга тўғри келмайдиган ва одамни жудаям тўлқинлантириб юборадиган мамлакат.

Шундай қилиб, мен ошкора ғурур билан замонавий Америка адабиётининг ажойиб намояндалари ҳисобланган адибларни санарканман, вақт етишмагани учун яна бир талай мақтовга сазовор адибларни айтолмай қоляпман. Энди, дастлаб айтган гапимга қайтсам, замонавий Амсрика адабиётида ҳам, санъатнинг бошқа ҳамма турларида ҳам, архитектура ва кино бундан мустасно, намуна бўладиган тартибларга, соғлом алоқаларга, тақлид қилгулик қаҳрамонларга эга эмасмиз, ёмонлашга, лаънатлашга арзийдиган золимликни ҳам билмаймиз. Ҳа-ҳа, биз тижорат ва илм соҳаларида самарали тартибларни ўрнатган бўлсак-да, қайси сўқмоқлардан юришнию қайсиларидан нари бўлишни билмаймиз.

Америкалик ёзувчи, шоир, драматург, ҳайкалтарош ёки рассом бирорта ижтимоий мезонни билмай, фақат ўзининг ҳалоллигига суянган ҳолда ёлғиз ижод қилишга маҳкум.

Санъаткорнинг такдири доим шундай бўлган. Дайди ва жиноятчи шоир — Франсуа Вийоннинг иссиққина, шинамгина бошпанаси бўлмаганки, ясаниб келган хонимлар унинг эркалашга муҳтож кўнглинию оч қолган қорнини тўйдирсалар. Бу чинданам улуғ, хотираси барча герцоглару қаҳрли кардиналларни босиб кетган, лекин оммавий фикрларга қараганда, уларнинг кийимига тегиб кетишга ҳам арзимайдиган инсонга тақдир хандақни ва бир бурда қотган нонни раво кўрди.

Америкалик санъаткор бунақа қашшоқликни билмайди. Бизга яхши пул тўлашади, ҳатто жуда яхши! Ёзувчилардан кимники хизматкори, автомобили ва банк магнатлари билан тенгма-тенг мулоқот қила оладиган Палли-Бичда вилласи бўлмаса, омадсиз ҳисобланади. Лекин у қашшоқликдан ҳам оғирроқ юкни кўтариб юради: ёзган асарлари ҳеч кимга керак эмаслигини, ўқувчилар унинг тимсолида юпатувчи ёки масхарабозни кўргиси келишини билиб туради ёки уни ҳеч кимга ёмонлик қилишни истамайдиган, ҳарҳолда, мамлакатда саксон қаватли уйлар қурилиб, миллионлаб автомобиль ишлаб чиқарилаётган, миллиардлаб бушел дон етиштирилаётган мамлакатда ҳеч қанақа аҳамияти йўқ бир вайсақи, деб ҳисоблашларини англайди. На биронта муассаса ёки инсонлар гуруҳи борки, уларга суянса, танқидини қабул қилса ва мақтовларини эшитса.

Бизда қанақа муассасалар бор?

Американинг санъат ва адабиёт академиясида, ажойиб санъаткорлар, архитекторлар ва давлат арбоблари қатори университетнинг машҳур президенти Николас Меррей Батлер, улуғвор, жасур олим Уилбер Кросс ва қатор моҳир адиблар: шоирлардан Эдвин Арлингтон, Робинсон ва Роберт Фрост, ҳур фикрли публицист Жеймс Трэслоу Адамс, романнавислардан Эдит Уортон, Хемлин Герленд, Оуэн Уистер, Бранд Уилток ва Бук Таркингтон бор. Бироқ, академия аъзолари орасида Теодор Драйзер йўқ, машҳур танқидчимиз Генри Менкен йўқ, ҳали ёшлигига қарамай, театр танқидчилигининг етакчиси Жорж Жин Натан йўқ, энг яхши драматургимиз Южин О’Нил йўқ, ўзига хос, чинакам шоирларимиз: Эдна Сент-Винсент Миллэй, Карл Сэндберг, Робинсон Жефферс, Вэчел Линдзи йўқ. Кутилмаган янгилиги, қатъиятлилиги, жасурлиги ва мусаффо руҳи билан бошқа поэзиядан ажралиб турадиган ва америкача янги поэтик мактабга асос солган «Спун Ривер антологияси»нинг муаллифи Эдгар Ли Мастерс ҳам академия аъзоси эмас. Академиклар орасида Уила Кэзер, Жозеф Хергесхаймер, Шервуд Андерсон, Ринг Ларднер, Эрнест Хемингуэй, Луис Бромфилд, Уилбер Дэниел Стил, Фанни Херст, Мэри Остин, Жеймс Брэнч Кэбелл, Эдна Федер номларини тополмайсиз. Албатта, Эптон Синклер ҳам йўқ, сиз унинг жанговар социалистик дунёқарашларига қандай муносабатда бўлишингиздан қатъи назар, у жаҳонга машҳур Америка ёзувчилари, шоирлари, рассомлари, ҳайкалтарошлари, мусиқачию архитекторлари орасида энг яхшисидир.

Албатта, академия бу адибларнинг ҳаммасини ўз таркибига сиғдириш бахтига муяссар бўлолмайди, аммо улардан биронтасини ўзига жалб қилолмаган ва Америка адабиётидаги тийрак, асл ва ривожланаётган нима борки, ҳаммасидан ўзини четга тортган муассаса ҳам бизнинг ҳаётимиз ва умидларимизга мос келолмайди. Бу академия замонавий Америка адабиётининг эмас, балки яккаю ягона Генри Уодсворт Лонгфеллонинг тимсолидир.

Бу фикрга, Академияда фақат эллик ўрин бор, табиийки, аъзоликка лойиқ ҳаммани жалб қилолмайди, деган эътироз бўлиши мумкин. Гап шундаки, Академияда жудаям кўп бўлмаган эътиборли ёзувчиларимиз учун жой топилмаган бир пайтда, унинг таркибида уч нафар заифгина шоир, икки нафар аҳамиятсиз драматург, университетлар президенти лавозимини эгаллашдан бошқа хизмати йўқ икки жентльмен, бундан ўттиз йиллар илгари қалами ўткир бўлган бир карикатурачи ва яна бир нечта жентльмен борки, ўзимнинг авомлигимни тан олиб айтсам, булар ҳақида ҳеч нима билмайман.

Ижозатингиз билан мен яна бир омилни таъкидлайманки, бу — ҳақиқатан ҳам омил — мен Академияга ҳужум қилмоқчи эмасман. Академия меҳмондўст, сахий ва ҳақиқатда ҳам салобатли муассаса. Ажойиб ёзувчиларимиз унга аъзо бўлмаганлари фақат академиянинг айби эмас. Гоҳо ёзувчиларимизнинг ўзи айбдор. Қандай қилиб, бесўнақай Теодор Драйзер Академия уюштирган зиёфатларда бемалол ўтиришини ҳеч тасаввур қилолмайман. Агар Менкен иштирок этиб қолса борми, ўзининг заҳарханда ҳазил-мутойибалари билан ҳаммани ичак узгудек кулдирган бўларди. Мен Академия билан жанг қилаётганим йўқ, фақат, шуни афсус билан таъкидлайманки, унинг ҳозирги ҳолати — Американинг маънавий ҳаёти энг муҳим эҳтиёжлардан қандай ажралиб қолгани учун ёрқин мисол бўлаяпти.

Худди шунақа узилиш, афсуслар бўлсинки, кўплаб университетларда, коллежларда ва мактабларда бор. Мен улардан, замонавий адабиётга чинданам қизиқадиган фақат тўрттасини: Флоридадаги Роллингз-коллежни, Вермонт штатидаги Мидлбери-коллежни, Мичиган ва Чикаго университетларини айта оламан (Чикаго университетида моҳир ёзувчи Роберт Херрик ва жасур танқидчи Роберт Морс Ловетт дарс беришган). Фақат тўртта! Ахир, Америкадаги университетлар, коллежлар, консерваториялар, илоҳиётчилик, ҳунармандчилик бадиий ўқув юртлари кўчалардаги автомобиллар каби саноқсиз-ку. Қачон кўзингиз готика услубидаги ойнаванд, мустаҳкам пойдевор устига қурилган жамоатчилик биносига тушса, билингки, бу — яна бир университет, унда икки юздан тортиб, йигирма минггача талаба таълимнинг азобларидан бирдек қочиб, санъат бакалаври деган даража берадиган ижтимоий имтиёзларни қўлга киритишга тиришиб ётибди.

О, шубҳа йўқки, ижтимоий нуқтаи назардан бизнинг университетлар кенг халқ оммаси билан мустаҳкам алоқалар ўрнатишган! Масалан, спорт соҳасида! Қайсидир йирик бир коллежнинг футбол матчида саксон минггача ишқибоз ўтиради. Ҳар бири билет учун беш доллардан тўлаб, машинасида ўн мингдан тортиб, минг милгача юриб келган, энди, йигирма икки ўйинчи чиройли чизиб қўйилган майдон бўйлаб бир-бирини қувалашишидан завқ олиши керак. Футбол мавсумида яхши ўйинчи бизнинг энг улуғ ва севимли қаҳрамонларимиздан Генри Форд, Президент Гувер ва полковник Линдберг сингари ҳурматга сазовор бўладилар.

Айтганча, бизнес «худо»лари билимларнинг муайян соҳаси — фан фидойиларига ҳурмат бажо келтирадилар. Бизнинг аслзодалар орасидаги савдогарлар поэзияга ва санъаткорнинг тахайюлига қанчалик совуқ қарамасинлар, барибир Миллекен, Майкельсон, Бантинг ва Теобальд Смит[2] олдида илтифот билан чидашга тайёрлар.

Бироқ, бизнинг университетлар санъат соҳасида ҳаёт ва ижоддан қанчалик узилган ва ёлғизланиб қолган бўлсалар, спорт ва фан соҳасида жамият билан шунчалик жипс алоқа ўрнатганлар. Америка университетининг тақводор профессори назарида адабий асар, ўзининг оддий замондоши қалбидан тўлғоқ билан туғиладиган нарса эмас. Ҳечам! Бу — қандайдир олий инсонлар тарафидан сирли равишда яратилган ўлик бир нарса. Бу инсонлар шайтоний ихтиро — ёзув машинкаси пайдо бўлишидан илгарироқ дунёдан ўтиб кетган бўлсаларгина ҳақиқий санъаткор ҳисобланадилар. Адабий асарни ҳамма қатори оддий — кўчада юрадиган, ҳеч нимаси билан бошқаларникидан фарқ қилмайдиган шим ва пиджак кийиб, ташқаридан қараганда ҳайдовчи ва фермердан фарқ қилмайдиган одамлар яратиши университетнинг ҳақиқий профессори хаёлига келса, афти бужмайиб кетарди. Бизнинг америкалик профессорларга ёрқин, совуқ, нуқсонсиз ва ўлик адабий асар ёқади. Бундай хислат фақат Америка университетлари профессорларига хос, деб ўйламайман. Оксфорд ва Кембриж профессорлари, ҳали ҳам уялмасдан яшаб юрган Уэллс, Беннет, Голсуорси ва Жорж Мурни дунёдан аллақачон ўтиб кетган ажойиб Сэмюел Жонсон билан тенглаштириш одобдан эмас, деб ҳисоблашларини биламан. Швеция, Франция ва Германия университетларида ҳам тушунишдан кўра кесиб ташлашни афзал биладиган профессорлар етарлича топилади, деб ўйлайман. Бироқ, Америка сингари ёш, яшовчан, изланувчан мамлакатдаги адабиёт ўқитувчилари кўҳна Европанинг мавжуд анъаналари соясида яшаётган касбдошларига қараганда камроқ таркидунёчию кўпроқ дунёвий, деб ўйлаш мумкин.

Йўқ, бундай эмас экан.

Яқинда Америка университетларидан ғалати воқелик — «янги гуманизм» урчиб чиқди. «Гуманизм» сўзи шунчалик кўп маъноларда ишлатиладики, натижада ҳар қандай маъносини йўқотиб қўйди. Бу сўз остида ҳамма нарсани: замонавий деҳқонлар диалектига қараганда, қадимги юнон ва лотин тиллари улуғворроқ дегандан тортиб, исталган ҳозирги тирик деҳқон ўлиб-чириб кетган қадимий юнондан қизиқарлироқ, деган фикргача барини тушуниш мумкин. Бироқ, бу ғалати воқелик мавҳум тушунчани ўзига шиор қилиб олганининг ўзиёқ хослик аломати.

Тушунишимча, ҳозирги ҳаяжонли ва истиқболли дунёда ҳаёт қаттиқ қобиқли дирижаблларни, хитой инқилобини, большевиклар томонидан қишлоқ хўжалиги индустрланишини, пароходлар, Грэнд-Кэньон, ёш болалар, даҳшатли очлик айрим олимларнинг худога шак келтириши каби туҳфаларни рўкач қилиб турганда, табиийки, биронта ёзувчида «янги гуманист»ларнинг ақл-идрокли ва шавқ-завқли ғоялари устида ўйлаб кўришга вақт топилмайди. Бу энг янги секта инсон табиатининг иккиёқламалик эканлигини бизга такрор эслатади, холос. Унга қулоқ тутсанг, адабиёт инсон руҳининг Худо ёки Иблис билан курашини тасвирлашдан нари ўтмаслиги керак. Лекин, шуниси қизиқки, на Худо, на Иблис замонавий либос кийиши мумкин эмас, уларга, албатта, қадимги юнонлар кийими зарур. Янги гуманистлар учун Эдип — фожиавий шахс, тийиб бўлмайдиган олди-сотди дунёсини машиналар босиб кетиш хавфи остида яшаб, ўзида Худонинг ички ва ташқи қиёфасини сақлаб қолишга тиришаётган одам эса фожиавий эмас. Уларнинг таъкидлашларича, яшашдан мақсад ўз-ўзини тийишдир. Бу билан нимага эришишдан қатъи назар! Улар азоб чекаётган одамга бундан бошқа таскин беролмайдилар. Пировардида, янги гуманистларнинг жудаям янги бўлмаган доктринаси шунга олиб келадики, санъат ва ҳаётдаги асосий нарса, бу — инкор этиш. Бу доктрина бизнинг тиниб-тинчимас, тараққиётга интилган дунёмизга суқулиб кирган энг қора аксиламалдир.

Қанчалик ғалати туюлмасин, бу ўлим доктринаси, ҳаётнинг мураккабликлари ва хатарларидан монастирларнинг тинчгина фаносига қочиб кетиш насиҳати бизнинг профессорлар орасида оммалашиб кетяпти, ваҳоланки улар мардлик ва руҳий жасорат намунасини кўрсатишлари керак эди. Натижада ёзувчилар, университетлар кўрсатиши мумкин бўлган ижобий таъсирлардан маҳрум бўлиб қолдилар.

Доим шундай бўлиб келган. Американинг ўз Брандеси, Тэни, Гётеси, Крочеси бўлмаган. Ижодий истеъдодлар сероб бўлгани билан бизнинг танқидчилик совуқ ва кучсиз. У билан бахил қариқизлар, спорт репортёрлари ва заҳар профессорлар шуғулланишади. Бизнинг Эразмлар — қишлоқи собиқ ўқитувчи аёллар. Бадиий меъёрлар, агар уларни яратадиган ҳеч ким бўлмаса, қаёқданам пайдо бўлсин?

Эмерсон, Лонгфелло, Лоуэлл, Холмс, Олкотт кабилардан иборат ўн тўққизинчи аср ўрталаридаги Кембриж-Конкорд улуғ ҳамжиҳатлиги адабиёти Европа адабиётининг сентиментал акси эди. Бу ёзувчилар мактаб яратмади, эътиборга лойиқтаъсир ўтказолмади. Уитмен, Торо, По ва қисман, Готорн яккамохов эдилар, замондош «янги гуманистлар» улардан нафратланишган ва уларни ҳақорат қилишган. Адабиёт майдонига Уильям Дин Хоуэллс кириб келиши билан бизда олий мақсадга ўхшаган бир нарса пайдо бўлди. Бироқ, бу олий мақсад шунақанги хунук эдики!

Мистер Хоуэллс мулойим, ёқимли ва ҳалол инсонлар тоифасидан, лекин унинг дунёқараши, қавм руҳонийси ҳузурига чойга таклиф қилинганликни ўзи учун буюк шодлик деб биладиган қариқизларникига ўхшаган эди. У нафақат Худога шак келтириш ва уятсизликдан, ҳатто Герберт Уэллс айтганидек, «ҳаётнинг гўзал қўполликлари»дан ҳам нафратланган. Унинг ҳаёт ҳақидаги тасаввурлари тахайюлий бўлган, лекин ўзи соддаларча, ҳақиқий деб ўйлаган. Масалан, фермерлар, денгизчилар ва фабрика ишчилари, эҳтимол, бордир, бироқ, фермерлар ҳеч қачон гўнг деган нарса билан шуғулланмаслиги, денгизчилар уят қўшиқларни айтмаслиги, ишчи эса сахий хўжайиндан доим миннатдор бўлиши керак ва уларнинг бари Флоренцияга саёҳат ҳақида орзу қилишлари, қашшоқларнинг антиқа кийимларига қараб, мулойим жилмайишлари лозим.

Хоуэллс «янги гуманизм»нинг бундай обрўли фалсафасига астойдил ишонганки, ҳатто 1914 йилда катта уруш тўфони бошланиб кетгунга қадар ўз замондошларига кучли таъсир ўтказган. У ҳатто Марк Твенни, ёзувчиларимиздан, эҳтимол, энг улуғию шафқатсиз қари ёввойини жиловлаб олиб, фрак ва цилиндр кийдиришга муваффақ бўлди. Унинг таъсири, баъзан ҳозир ҳам билиниб туради.

Хоуэллснинг ўзидан барча жиҳатлари билан устун тура оладиган, лекин унинг таъсирида ҳалол ва улуғ реалистдан мулойимгина, бироқ рангпар насиҳатгўйга айланиб қолган ёзувчи Хемлин Гарленд ҳам унга сажда қилади. Мистер Гарленд, айтиш жоиз бўлса, замонавий Америка адабиётининг отаси. Шу нуқтаи назардан уни ёш ёзувчилар кўп ташвишга солади. Улар таъби хунук бўлиш билан бир вақтда, эркаклар ва аёллар ҳаммавақт ҳам ибодат китобларида айтилганидек севишавермайдилар, оддий одамлар Бош кўчадаги аёллар адабий клубида расм бўлмаган сўзларни гоҳида ишлатиб турадилар. деб шама қилишни ўзларига раво кўрадилар. Хемлин Гарленднинг ўзи ёшлигида Бостонга кўчиб ўтиб, маданийлашиб, таркидунёчи бўлиб қолишидан илгари, «Сафар йўллари» ва «Датчерс-Кули атиргули» номли иккита, фош қилувчи дадил, реалистик асар ёзиб қўйган. Мен уларни болагтигимдан, Миннесота прерияларидаги кичкинагина шаҳарчада яшаганимда ўқиганман. Мистер Гарленд худди шунақа ўлкаларни тасвирлаганди, шунинг учун унинг қиссалари мени жуда тўлқинлантириб юборган.

Бальзак ва Диккенсни ўқиб тушундимки, Франция ва Англиянинг оддий одамларини худди кўргандек тасвирлаш мумкин экан. Лекин менинг калламга фикр келмабдики, ахлоқ-одоб чегарасида туриб, Миннесота штатидаги Сок-Сентернинг аҳолиси ҳақида очиқ-ойдин ёзиш мумкин эмас экан. Адабий анъаналаримизга мувофиқ ҳолда биз, Ўрта ғарбда яшовчилар ниҳоятда олийҳиммат ва бахтли эдикки, биронтамиз Бош кўчанинг зерикарли ҳаётини Нью-Йорк, Париж ёки Стокгольмнинг мажусийларча жанжал-тўполонига алиштирмаган бўлардик. Мистер Гарленднинг «Сафар йўллари»ни ўқиб, Ўрта ғарб фермерлари ҳам баъзан саросимага тушиши, оч қолиши, разил ёки қаҳрамон бўлиши мумкинлигини тушунадиган одам борлигини билдим. Шундан кейин мен эркинликни туйдим, ҳаёт қандай бўлса, шундайлигича тасвирлай олишимни билдим. Мен Американи мистер Уильям Дин Хоуэллснинг нурафшон қарашлари билан эмас, қандай кўрсам, шундай тасвирлашимга мистер Гарленд сабоқ бўлганини билганида хурсанд бўлиш билан бир вақтда ранжиган бўлармиди. Мистер Гарленд сингари одамлар янги сўқмоқларни кашф этиб, вақт ўтиши билан чекланган, тор фикрли бўлиб қолиши унинг фожиаси ва бунда озодлик мамлакати — Американинг фожиаси тўлалигича намоён бўлади.

Хоуэллс сингари одамлар бор кучи билан Американи тақводор инглиз шаҳарчасининг ғира-шира ўхшаши қилиб кўрсатишга интилган бўлсалар, бошқа баджаҳл ва ҳақиқий инсонлар — Уитмен ва Мелвилл, Драйзер, Хьюнекер ва Менкен, бизнинг мамлакат нафис муомалани сингдиришдан каттароқ ишларга қодир, дея ўжарларча таъкидлаб турдилар.

Ҳеч қанақа бадиий меъёрларимиз бўлмаса-да, биз яшаб қолдик. Ёш ва кучли одамлар учун меъёр бўлмагани ҳам маъқул. Ўзимнинг қадрдон, севимли мамлакатим ҳақида айтган гапларимни тугатиб, бу обидийдани кўтаринки оҳанг билан тугатмоқчиман.

Мен Америка адабиётининг келажагига умид ва тўла ишонч билан қарайман. Биз, яхши ниятли, соғлом фикрловчи ва ниҳоятда ғўр қолоқликнинг нафасни қайтарар даражадаги муҳитидан чиқиб оламиз. Бизда шундай ёш қаламкашлар борки, уларнинг эҳтиросли ва чинакам бадиий асарларини ўқиб, ўзимни уларнинг орасида, деб ҳис қилиш учун қарилик қилиб қолишимни ўйласам, хафа бўлиб кетаман.

Биэда Эрнест Хемингуэй бор, қаҳри қаттиқ йигит, оғир ҳаётий мактаб ўтаган, ўзига қаттиқ талаблар қўйиб тарбияланган, чинакам санъаткор, ҳаёт унинг учун қадрдон стихия; Томас Вулф бор, ўтгизга етган ё етмаган йигитча, бор-йўғи битта романи “Уйингта назар ташла, фаришта” адабиётимиздаги энг яхши асарлар билан бир қаторда туради ва ҳаётнинг раблеча завқ-шавқи билан тўлиб-тошган; Торнтон Уайлдер бор, бизнинг реалистик асрда нуқул қадимий, гўзал ва романтик тушлар кўради; Жон Дос Пассос бор, инқилоб олови, бэббитларнинг яхши ниятли ва соғлом олий мақсадларидан нафратланади; Стивен Бене бор, қария Жон Браун хотирасини улуғлаб, зерикарли Америка адабиётига эпик поэма жанрини қайтариб берди; Майкл Год бор, Ист-Сайддаги шу пайтгача ҳеч ким билмаган яҳудий кварталларининг ҳаётини тасвирлаган; Уильям Фолкнер бор, Жанубни, чамбаракли кенг юбкасиз Жанубни тасвирлаб берган; яна ўнлаб ёш шоирлар ва прозаиклар борки, улардан кўпчилиги ҳозир Парижда яшайди, Жеймс Жойс анъаналарига маҳлиё бўлиб юришибди, бироқ қанчалик бахиллик қилмасинлар, одобдан ташқари, бир хил қолипга тушиб қолган ва зерикарли нарсаларни инкор этадилар.

Мен уларни олқишлайман, уларнинг Америкага — баланд тоғлар ва чексиз прериялар, улкан шаҳарлар ва овлоқ кулбалар, ҳисобсиз бойлиютар ва келажакка катта ишончлар билан қараган мамлакатга, Россия каби ўзига хос, Хитой каби зиддиятли, Америкага муносиб адабиёт яратишга қатъият кўрсатаётганларидан қувонаман.

1930 йил

______________________

[1] “Викторианлик инглиз қироличаси Виктория номи билан боғлиқ буржуазия иккиюзламачилиги; «хоуэллсча тортинчоқлик» деганда Льюис, ёзувчини, ҳаётнинг аччиқ ҳақиқатларидан чўчийдиган буржуача руҳни тарғиб қилувчи одам, деган тасаввурни ифода этган.

[2] Миллекен, Роберт (1868—1953) — америкалик физик, Нобель мукофоти лауреати. Майкельсон, Альберт Авраам (1852—1931) — америкалик тадқиқотчи физик, нур тезлигини ҳисоблаб топган, Нобель мукофоти олган. Башпинг, Фредерик (1891-1941) — канадалик бактериолог, инсулин яратувчиси, Нобель мукофоти лауреати. Смит, Теобальд (1859—1934) — америкалик бактериолог, Техас безгаги ташувчисини кашф этган.

Русчадан Қудрат Дўстмуҳаммад таржимаси

Nobel mukofoti men uchun katta sharaf. Men to‘lib-toshayotgan hislarimni sizlarning huzuringizda to‘kib-solsam nosamimiy va ezma tuyulib ketishim mumkin, shuning uchun oddiygina “Rahmat” bilan cheklanaman.

Sinkler Lyuis
AMЕRIKALIKLARNING ADABIYOTDN QOʻQUVI
Nobel maʼruzasi

Shvetsiya akademiyasining muhtaram a’zolari! Xonimlar va janoblar!

Nobel mukofoti men uchun katta sharaf. Men to‘lib-toshayotgan hislarimni sizlarning huzuringizda to‘kib-solsam nosamimiy va ezma tuyulib ketishim mumkin, shuning uchun oddiygina “Rahmat” bilan cheklanaman.

Men, hozir zamonaviy Amerika adabiyotining ba’zi an’analari, unga tahdid solayotgan ayrim xatar va umidli istiqbollari haqida to‘xtalmoqchiman. Bu masalalarni mutlaqo ochiqko‘ngillik bilan, hech nimaga qaramasdan yoritish uchun ehtimol, biroz sharttakilik qilishimga to‘g‘ri kelar, axir, sizlarning oldingizda nosamimiy bo‘lish, o‘ylashimcha, sizlarni haqorat qilish bilan barobar.

Shunday qilib, o‘zimning jonajon vatanimdagi ma’lum idoralar va jamoat arboblari haqida achchiqroq gap aytishimga to‘g‘ri keladi.

Faqat, sizlardan o‘tinaman, bu odamning qanaqadir g‘alamislik niyatlari yo‘qmikin, deb o‘ylamanglar. Taqdir meni yaxshigina siyladi, yashash uchun og‘ir kurashlar nima ekanligini bilmadim, judayam nochor ahvolda qolganim yo‘q, ko‘plab yaxshi odamlarni uchratdim. Ammo vaqt-vaqti bilan o‘zim yo kitoblarim qattiq hujumlarga uchrab turdik. Masalan, pok niyatli, kaliforniyalik bir pastor “Elmer Gentri”ni o‘qib bo‘lgach, atrofiga xaloyiqni to‘plab, mening ustimdan Linch sudi o‘tkazmoqchi bo‘lgan. Men shtatidan boshqa bir xudojo‘y odam meni qamoqqa tiqib qo‘yish uchun bironta arzigulik qonuniy bahona topilarmikin, deb qiziqqan. Bunaqa qahrli la’natlashdan yomonroq ishlar ham bo‘lgan: men bilan anchadan beri tanish bo‘lgan, klubda uchrashib yurgan jurnalistlardan ba’zilari meni yaxshi bilishlari haqida yozib, yaramas odam, yozuvchi deyishga arzimaydi, deyishibdi. Ba’zan menga xarsangtosh otishgan bo‘lsa, men ham qo‘limga tushgan toshchalarni otganman, buning uchun “yaxshigina” javob qaytmaydi, deb o‘ylasam, juda soddalik qilgan bo‘laman.

Yo‘q, men shaxsan hech kimdan shikoyat qilmayman, lekin Amerika adabiyoti, uning mamlakatda tutgan o‘rni haqida gap ketganda shuni aytishim kerakki, sanoati, sarmoyasi va fani rivojlangan mamlakatda san’atning hamma turlari ichida faqat arxitektura va kino — zarur, e’tiborga loyiq, deb topilgan bir paytda norozilik bildirishga arziydigan sabablar bor.

Misol sifatida, bundan bir necha kun ilgari Nyu-Yorkdan Shvetsiya tomon suzishimdan oldinroq Shvetsiya akademiyasi va menga tegishli ko‘ngilsiz bir voqeani aytay. Amerikada juda ko‘ngilchan, bir jentlmen qariya bor, o‘zi olim, bir vaqtlar pastor, universitet professori va diplomat bo‘lgan, adabiyot va san’at akademiyasining a’zosi, ko‘plab universitetlar uni faxriy darajalar bilan siylashgan. Yozuvchi sifatida, u asosan, baliq ovining gashti haqidagi maqolalar muallifi bo‘lib tanilgan. Hayoti treska yo seld balig‘i qanday suzishiga bog‘liq, haqiqiy baliqchilar bunday ovni ko‘ngilochar mashg‘ulot hisoblashlariga ishonmayman, lekin men eslatgan maqolalarni yoshlik paytlarimda o‘qib shunga amin bo‘lganmanki, agar baliq ovi bilan zaruriyat yuzasidan shug‘ullanayotgan bo‘lmasangiz, unda juda muhim va ko‘tarinki bir nima borligini sezasiz.

Ana shu olim ommaviy chiqish qilib, Nobel qo‘mitasi va Shvetsiya akademiyasi amerikacha tartiblar ustidan kuladigan mendek bir odamga Nobel mukofoti berib, Amerikani haqoratladi, deb aytdi. Bu sobiq diplomat ana shu gapidan kelib chiqib, xalqaro nizo chiqaradimi, yo‘qmi, Amerika hukumatidan Stokgolmga dengiz piyodalari qismini yuborib, Amerika adabiyot huquqlarini himoya qilishni talab qiladimi, yo‘qmi, buni bilmadim. Bunday qilmas, deb o‘ylayman.

Bu masalaga, ilohiyot fani doktori darajasiga yetgan, adabiyot doktoriyu yana bir necha ulug‘vor unvonlarga ega ziyoli odam boshqacha yondashganda, chiroyli ish bo‘lardi. Masalan, u mana bunday fikr yuritishini tasavvur qilish mumkin: «Bu yozuvchining kitoblari shaxsan menga yoqmasa-da, Shvetsiya akademiyasi unga mukofot berib, Amerikaning obro‘sini ko‘taribdi. Demak, amerikaliklar allaqaysi chekka o‘lkalarda yashaydigan, tanqidlardan titrab turadigan, bolalarcha fikr yuritadigan odamlar emas, balki mamlakati haqida aytiladigan har qanday achchiq gapni xotirjam va jiddiy qabul qila oladigan mardonavor millat ekan, deb hisoblabdi».

Dunyoga mashhur olim o‘ylab ko‘rishi lozim edi: Strinberg, Ibsen va Pontoppidandek adiblarning asarlariga o‘rganib qolgan Skandinaviyani, Amerika qanchalik boy va qudratli bo‘lmasin, odamzodning eng birinchi ehtiyojlarini qondirish darajasidagi yuksak madaniyat yaratolmadi, deb tanqid qilgan bir yozuvchi gangitib qo‘yarmidi?

Strinberg ham «Yulduzli yo‘l-yo‘l bayroq»ni doim kuylagan yoki rotarian klublarida nutq so‘zlayvergan bo‘lmasa kerak, ammo Shvetsiya bunga ko‘nikib ketgan ko‘rinadi.

Men baliqchi olimni tanqid qilishga bunchalik ko‘p vaqt sarflab yuborganim sabab, bu tanqid o‘zicha muhimligida emas, muhimi — uning namunaviyligida. Aksari amerikaliklar, na faqat o‘quvchilar, hatto yozuvchilar amerikacha hayotni, yutuqlarni ham, kamchiliklarni ham ko‘klarga ko‘tarmaydigan adabiyotdan qo‘rqishadi.

Bizda shov-shuv asar muallifi emas, chindanam sevimli yozuvchi bo‘lish uchun hamma amerikaliklar baland bo‘yli, chiroyli, badavlat, halol odamlar, ular golfning mohir o‘yinchilari, deyish kerak; hamma shaharlarimizning aholisi bir-biriga yaxshilik qilishdan boshqasini bilmaydilar, amerikalik qizlar tentak bo‘lsalar-da, ulardan yaxshi xotin, yaxshi ona chiqadi, deb maqtash kerak; Amerika jug‘rofiy jihatdan qaraganda millionerlar yashaydigan Nyu-Yorkdan, 1870 yillarning qahramonona va shiddatli ruhini buzmasdan saqlab qolgan G‘arbdan, oy yog‘dusiga mangu cho‘mgan va magnoliyalarning xushbo‘y hidiga to‘lgan, hamma yog‘ida plantatsiyalar yastanib yotgan Janubdan iborat, deb tasvirlashi kerak.

Drayzer va Uilla Kezer kabi Shvetsiyada yaxshi tanish yozuvchilarimiz hozir ham yigirma yillar ilgarigi kabi ommaga yaxshi tanilmagan, beta’sir qolib ketyaptilar. Yuqorida men eslatgan, hurmatli baliqchi-akademikning ochiq-oydin so‘zlaridan kelib chiqadiki: bir yuz million aholisi bor hozirgi Amerika ilgarigi qirq millionlik davridagi kabi oddiy va ko‘klarga ko‘tarib maqtaladigan mamlakatligicha qolgan; o‘n ming ishchisi bor zavoddagi ishchilar bilan xo‘jayin o‘rtasidagi munosabatlar 1840 yilda, bor-yo‘g‘i besh kishi ishlaydigan fabrikadagi kabi yaxshi qo‘shnichilik va qadimiy tamoyillarga asoslangan; o‘ttiz qavatli saroyning hashamatli xonalarida yashaydigan, yo‘lakda uchta oilaviy avtomobili kutib turadigan, tokchasida to‘rtgagina kitobi bor va bir hafta o‘tiboq muqarrar ajrashib ketadigan ota va bolalar, er va xotin o‘rtasidagi munosabatlar 1880 yillarda atirgullarga ko‘milgan, besh xonali kottejda yashaydigan oiladagi kabidir, deb yozadigan va ommaviy jurnallarga xizmat qilib yuradigan adiblargina ko‘proq hurmat-e’tiborga loyiq.

Qisqasi, bu yozuvchilar ta’kidlashicha, Amerika Sem tog‘aning qadimiy va sipolarcha soddaligini to‘laligicha saqlab qolgan holda qishloq xo‘jaligiga asoslangan koloniyadan dunyoga mashhur saltanatga aylangan.

Yo‘q, baliqchi-akademik meni biroz g‘iybat qilganidan xursandman, chunki u Amerikaning san’at va adabiyot akademiyasidagi muhim shaxs sifatida meni til qisiqlikdan qutqardi, akademiya haqida men ham, u men to‘g‘rimda aytganlari kabi ochiq-oydin so‘zlashimga huquq berib qo‘ydi. Zamonaviy Amerikaning aqliy faoliyatiga bag‘ishlangan har qanday halol tadqiqot bu g‘alati tashkilotga e’tibor qaratmog‘i lozim.

Biroq akademiyaga murojaat etishdan oldin, ruxsat bersangiz, men Atlantika okeanining bo‘ronli to‘lqinlari ustida sayohat qilgan bir necha kunlik majburiy bekorchilikda xayolimga kelgan fikrlarni e’tiboringizga havola qilsam. Sizlar, endi bilasizlarki, menga Nobel mukofoti berilgani Amerikada sovuq qabul qilingan. Bunday holat, shubhasiz, sizga tanish. O‘ylaymanki, sizlar Tomas Mannga mukofot berganda ham (uning «Sirli tog‘»i butun Yevropa hayotining qaymog‘i kabi tuyuladi menga), jamiyat hayotida katta rol o‘ynab, Britaniya imperiyasining yaratuvchisi, degan nom olgan Kiplingga berganda ham, hatto Bernard Shouni mukofot bilan taqdirlaganda ham, bu yozuvchilarning vatandoshlari orasidan sizlarning tanlovingizdan norozi bo‘lganlar topilgan.

Agar sizlar meni emas, boshqa bir amerika yozuvchisini tanlaganingizda nima gaplar bo‘lishi mumkinligini tasavvur qilib ko‘rdim. Misol uchun Teodor Drayzerni olaylik. O‘zining yolg‘iz yo‘lidan ketayotgan bu adibni, odatdagidek tushunmaydilar, ko‘pincha yomon ko‘radilar. U men uchun va amerikalik qator yozuvchilar uchun ko‘p narsa berdi, xususan, amerika adabiyotini viktoriancha va xouellscha tortinchoqlik[1] va jimjimadorlikdan qutqarib, hayotni halol, mardona va ehtirosli tasvirlash yo‘liga burib yubordi. Drayzerdek kashshof adib bo‘lmaganda boshqa birontamiz hayot qanday bo‘lsa, shunday yozib, uning barcha go‘zalliklariyu dahshatlarini tasvirlashga jur’at etolmagan bo‘lardik. Kim ham panjara ortiga tushib qolishni istardi?

Mening buyuk kasbdoshim Shervud Anderson Drayzerni yetakchi yozuvchi deb atadi, men bunga jon deb qo‘shilaman. «Baxti qaro Kerri» Drayzerning o‘ttiz yil avval nashr ettirgan birinchi ajoyib romani. Men uni yigirma besh yil avval o‘qiganman. Bu asar amerikacha meshchanlikning rutubatli muhitini erkin g‘arbiy shamol kabi yorib o‘tdi va Mark Tven bilan Uitmen davridan buyon bizning shinamgina xonaki dunyomizga toza havo oqimini olib kirdi.

Biroq sizlar mister Drayzerga mukofot berganingizda bormi, Amerikada oh-vohlar eshitilgan bo‘lardi. «Uslub» degan sirli bir tushuncha bor, men uni yaxshi bilmayman, lekin ikkinchi darajali tanqidchilarning asarlarida u haqda bot-bot aytilganiga qaraganda, shunaqa tushuncha haqiqatdan ham bor ekan. Mana, shu «uslub» degan narsa Drayzerda «og‘ir karvon», Drayzer so‘zni his qilmas, uning romanlari juda cho‘zilib ketgan emish. Va, albatta, hurmatli allomalar g‘azabnok bayonotlar qilib, mister Drayzer tasvirlagan ayollar va erkaklar ko‘pincha baxtsiz, hamma narsadan umidini uzgan gunohkorlar, haqiqiy amerikaliklarga o‘xshab xushchaqchaq va himmatli taqvodorlar emas, degan bo‘lardilar.

Agar siz mister Yudjin O’Nilni tanlaganingizda, uning gunohi oddiy tahqirlashdan ham yomonroq, uningcha, hayot — olimning ish joyidagi tokchaga terib qo‘yilgan narsalardek emas, qandaydir, ulkan, hatto to‘fon, zilzila yoki hammayoqni yamlab yutadigan o‘t balosi singari dahshatli narsa, deb eslatib qo‘ygan bo‘lardilar. O’Nilning Amerika teatri oldidagi bor-yo‘q xizmatlari shuki, qandaydir o‘n-o‘n ikki yil ichida bizning batartib, soxta komediyalardan iborat dramamizni butkul o‘zgartirib yubordi va bizga ulug‘vor, dahshatli va ulkandan-ulkan dunyoni ochib ko‘rsatdi.

Agar siz mister Jeyms Brench Kebellni tanlaganingizda, sizga uni tasavvurga sig‘maydigan darajada niyati buzuq deb ta’riflagan bo‘lardilar. Shuningdek, sizga Uilla Kezar xonim, Nebraska dehqonlari hayoti haqida yozgan asarlarining odatiy qadr-qimmatiga qaramay, «Tamom bo‘lgan ayol» romanida amerikalik manaman degan himmatpeshalarga xiyonat qildi, deb so‘zlagan, uning tasviridagi yomon yo‘lga kirgan ayol hatto himmatpesha odamlar uchun ham jozibali ko‘rinadi, shuning uchun bu voqealar axloqsizlikdir, deb tushuntirgan bo‘lardilar.

Sizga yana ko‘p narsalarni ta’riflagan bo‘lardilar: mister Genri Menken tili zahar, mister Shervud Anderson jinsiy hayotni baliq tutishdek muhim omil, deya qasddan adashib yuradi, mister Epton Sinkler o‘zi sotsialist va amerikacha kapitalistik tuzumning mukammalligini uyalmasdan inkor etadi, mister Jofez Xergesxaymer xaqiqiy amerikalik emas, chunki o‘zini yaxshi tutish va tashqi yaltiroqlik kundalik hayot qiyinchiliklarini yengil o‘tkazishga yordam beradi, deb o‘ylaydi, mister Ernest Xeminguey nafaqat juda yosh, undanam yomonrog‘i — jentlmen odam bilishi lozim bo‘lmagan so‘zlarni ishlatadi, yana o‘ylaydiki, go‘yo mastlik — baxtga eltuvchi yo‘l emish, soldat uchun jang maydonida so‘qishishdan ko‘ra muhabbat muhimroq emish.

Ha, mening kasbdoshlarim yomon odamlar. Ulardan birontasiga mukofot berganingizda, uni menga berganingiz kabi yomon ish qilgan bo‘lardingiz. Men — Amerika vatanparvari, ma’lumotingiz uchun, 1880 yildagi emas, 1930 yildagi vatanparvar — ular mening yurtdoshlarim bo‘lganidan baxtliman va ularning ismini hatto Yevropada — Tomas Mann, Gerbert Uells, Golsuorsi, Knut Gamsun, Arnold Bennet, Feyxtvanger, Selma Lagerlyof, Sigrid Unset, Verner fon Xeydenstam, D’Annuntsio, Romen Rollan qitasidan ham mag‘rur tilga ola bilaman.

Mana shunaqa ekan qismatim — bu maqolamda ham ko‘tarinkilikdan tushkunlikka, tushkunlikdan ko‘tarinkilikka sakrab o‘taveraman. Amerika haqida gapiradigan yoki yozadigan har bir odam shunday ko‘yga tushadi, chunki u zamonaviy dunyoning eng ziddiyatli, eng aqlga to‘g‘ri kelmaydigan va odamni judayam to‘lqinlantirib yuboradigan mamlakat.

Shunday qilib, men oshkora g‘urur bilan zamonaviy Amerika adabiyotining ajoyib namoyandalari hisoblangan adiblarni sanarkanman, vaqt yetishmagani uchun yana bir talay maqtovga sazovor adiblarni aytolmay qolyapman. Endi, dastlab aytgan gapimga qaytsam, zamonaviy Amsrika adabiyotida ham, san’atning boshqa hamma turlarida ham, arxitektura va kino bundan mustasno, namuna bo‘ladigan tartiblarga, sog‘lom aloqalarga, taqlid qilgulik qahramonlarga ega emasmiz, yomonlashga, la’natlashga arziydigan zolimlikni ham bilmaymiz. Ha-ha, biz tijorat va ilm sohalarida samarali tartiblarni o‘rnatgan bo‘lsak-da, qaysi so‘qmoqlardan yurishniyu qaysilaridan nari bo‘lishni bilmaymiz.

Amerikalik yozuvchi, shoir, dramaturg, haykaltarosh yoki rassom birorta ijtimoiy mezonni bilmay, faqat o‘zining halolligiga suyangan holda yolg‘iz ijod qilishga mahkum.

San’atkorning takdiri doim shunday bo‘lgan. Daydi va jinoyatchi shoir — Fransua Viyonning issiqqina, shinamgina boshpanasi bo‘lmaganki, yasanib kelgan xonimlar uning erkalashga muhtoj ko‘ngliniyu och qolgan qornini to‘ydirsalar. Bu chindanam ulug‘, xotirasi barcha gertsoglaru qahrli kardinallarni bosib ketgan, lekin ommaviy fikrlarga qaraganda, ularning kiyimiga tegib ketishga ham arzimaydigan insonga taqdir xandaqni va bir burda qotgan nonni ravo ko‘rdi.

Amerikalik san’atkor bunaqa qashshoqlikni bilmaydi. Bizga yaxshi pul to‘lashadi, hatto juda yaxshi! Yozuvchilardan kimniki xizmatkori, avtomobili va bank magnatlari bilan tengma-teng muloqot qila oladigan Palli-Bichda villasi bo‘lmasa, omadsiz hisoblanadi. Lekin u qashshoqlikdan ham og‘irroq yukni ko‘tarib yuradi: yozgan asarlari hech kimga kerak emasligini, o‘quvchilar uning timsolida yupatuvchi yoki masxarabozni ko‘rgisi kelishini bilib turadi yoki uni hech kimga yomonlik qilishni istamaydigan, harholda, mamlakatda sakson qavatli uylar qurilib, millionlab avtomobil ishlab chiqarilayotgan, milliardlab bushel don yetishtirilayotgan mamlakatda hech qanaqa ahamiyati yo‘q bir vaysaqi, deb hisoblashlarini anglaydi. Na bironta muassasa yoki insonlar guruhi borki, ularga suyansa, tanqidini qabul qilsa va maqtovlarini eshitsa.

Bizda qanaqa muassasalar bor?

Amerikaning san’at va adabiyot akademiyasida, ajoyib san’atkorlar, arxitektorlar va davlat arboblari qatori universitetning mashhur prezidenti Nikolas Merrey Batler, ulug‘vor, jasur olim Uilber Kross va qator mohir adiblar: shoirlardan Edvin Arlington, Robinson va Robert Frost, hur fikrli publitsist Jeyms Treslou Adams, romannavislardan Edit Uorton, Xemlin Gerlend, Ouen Uister, Brand Uiltok va Buk Tarkington bor. Biroq, akademiya a’zolari orasida Teodor Drayzer yo‘q, mashhur tanqidchimiz Genri Menken yo‘q, hali yoshligiga qaramay, teatr tanqidchiligining yetakchisi Jorj Jin Natan yo‘q, eng yaxshi dramaturgimiz Yujin O’Nil yo‘q, o‘ziga xos, chinakam shoirlarimiz: Edna Sent-Vinsent Milley, Karl Sendberg, Robinson Jeffers, Vechel Lindzi yo‘q. Kutilmagan yangiligi, qat’iyatliligi, jasurligi va musaffo ruhi bilan boshqa poeziyadan ajralib turadigan va amerikacha yangi poetik maktabga asos solgan «Spun River antologiyasi»ning muallifi Edgar Li Masters ham akademiya a’zosi emas. Akademiklar orasida Uila Kezer, Jozef Xergesxaymer, Shervud Anderson, Ring Lardner, Ernest Xeminguey, Luis Bromfild, Uilber Deniyel Stil, Fanni Xerst, Meri Ostin, Jeyms Brench Kebell, Edna Feder nomlarini topolmaysiz. Albatta, Epton Sinkler ham yo‘q, siz uning jangovar sotsialistik dunyoqarashlariga qanday munosabatda bo‘lishingizdan qat’i nazar, u jahonga mashhur Amerika yozuvchilari, shoirlari, rassomlari, haykaltaroshlari, musiqachiyu arxitektorlari orasida eng yaxshisidir.

Albatta, akademiya bu adiblarning hammasini o‘z tarkibiga sig‘dirish baxtiga muyassar bo‘lolmaydi, ammo ulardan birontasini o‘ziga jalb qilolmagan va Amerika adabiyotidagi tiyrak, asl va rivojlanayotgan nima borki, hammasidan o‘zini chetga tortgan muassasa ham bizning hayotimiz va umidlarimizga mos kelolmaydi. Bu akademiya zamonaviy Amerika adabiyotining emas, balki yakkayu yagona Genri Uodsvort Longfelloning timsolidir.

Bu fikrga, Akademiyada faqat ellik o‘rin bor, tabiiyki, a’zolikka loyiq hammani jalb qilolmaydi, degan e’tiroz bo‘lishi mumkin. Gap shundaki, Akademiyada judayam ko‘p bo‘lmagan e’tiborli yozuvchilarimiz uchun joy topilmagan bir paytda, uning tarkibida uch nafar zaifgina shoir, ikki nafar ahamiyatsiz dramaturg, universitetlar prezidenti lavozimini egallashdan boshqa xizmati yo‘q ikki jentlmen, bundan o‘ttiz yillar ilgari qalami o‘tkir bo‘lgan bir karikaturachi va yana bir nechta jentlmen borki, o‘zimning avomligimni tan olib aytsam, bular haqida hech nima bilmayman.

Ijozatingiz bilan men yana bir omilni ta’kidlaymanki, bu — haqiqatan ham omil — men Akademiyaga hujum qilmoqchi emasman. Akademiya mehmondo‘st, saxiy va haqiqatda ham salobatli muassasa. Ajoyib yozuvchilarimiz unga a’zo bo‘lmaganlari faqat akademiyaning aybi emas. Goho yozuvchilarimizning o‘zi aybdor. Qanday qilib, beso‘naqay Teodor Drayzer Akademiya uyushtirgan ziyofatlarda bemalol o‘tirishini hech tasavvur qilolmayman. Agar Menken ishtirok etib qolsa bormi, o‘zining zaharxanda hazil-mutoyibalari bilan hammani ichak uzgudek kuldirgan bo‘lardi. Men Akademiya bilan jang qilayotganim yo‘q, faqat, shuni afsus bilan ta’kidlaymanki, uning hozirgi holati — Amerikaning ma’naviy hayoti eng muhim ehtiyojlardan qanday ajralib qolgani uchun yorqin misol bo‘layapti.

Xuddi shunaqa uzilish, afsuslar bo‘lsinki, ko‘plab universitetlarda, kollejlarda va maktablarda bor. Men ulardan, zamonaviy adabiyotga chindanam qiziqadigan faqat to‘rttasini: Floridadagi Rollingz-kollejni, Vermont shtatidagi Midlberi-kollejni, Michigan va Chikago universitetlarini ayta olaman (Chikago universitetida mohir yozuvchi Robert Xerrik va jasur tanqidchi Robert Mors Lovett dars berishgan). Faqat to‘rtta! Axir, Amerikadagi universitetlar, kollejlar, konservatoriyalar, ilohiyotchilik, hunarmandchilik badiiy o‘quv yurtlari ko‘chalardagi avtomobillar kabi sanoqsiz-ku. Qachon ko‘zingiz gotika uslubidagi oynavand, mustahkam poydevor ustiga qurilgan jamoatchilik binosiga tushsa, bilingki, bu — yana bir universitet, unda ikki yuzdan tortib, yigirma minggacha talaba ta’limning azoblaridan birdek qochib, san’at bakalavri degan daraja beradigan ijtimoiy imtiyozlarni qo‘lga kiritishga tirishib yotibdi.

O, shubha yo‘qki, ijtimoiy nuqtai nazardan bizning universitetlar keng xalq ommasi bilan mustahkam aloqalar o‘rnatishgan! Masalan, sport sohasida! Qaysidir yirik bir kollejning futbol matchida sakson minggacha ishqiboz o‘tiradi. Har biri bilet uchun besh dollardan to‘lab, mashinasida o‘n mingdan tortib, ming milgacha yurib kelgan, endi, yigirma ikki o‘yinchi chiroyli chizib qo‘yilgan maydon bo‘ylab bir-birini quvalashishidan zavq olishi kerak. Futbol mavsumida yaxshi o‘yinchi bizning eng ulug‘ va sevimli qahramonlarimizdan Genri Ford, Prezident Guver va polkovnik Lindberg singari hurmatga sazovor bo‘ladilar.

Aytgancha, biznes «xudo»lari bilimlarning muayyan sohasi — fan fidoyilariga hurmat bajo keltiradilar. Bizning aslzodalar orasidagi savdogarlar poeziyaga va san’atkorning taxayyuliga qanchalik sovuq qaramasinlar, baribir Milleken, Maykelson, Banting va Teobald Smit[2] oldida iltifot bilan chidashga tayyorlar.

Biroq, bizning universitetlar san’at sohasida hayot va ijoddan qanchalik uzilgan va yolg‘izlanib qolgan bo‘lsalar, sport va fan sohasida jamiyat bilan shunchalik jips aloqa o‘rnatganlar. Amerika universitetining taqvodor professori nazarida adabiy asar, o‘zining oddiy zamondoshi qalbidan to‘lg‘oq bilan tug‘iladigan narsa emas. Hecham! Bu — qandaydir oliy insonlar tarafidan sirli ravishda yaratilgan o‘lik bir narsa. Bu insonlar shaytoniy ixtiro — yozuv mashinkasi paydo bo‘lishidan ilgariroq dunyodan o‘tib ketgan bo‘lsalargina haqiqiy san’atkor hisoblanadilar. Adabiy asarni hamma qatori oddiy — ko‘chada yuradigan, hech nimasi bilan boshqalarnikidan farq qilmaydigan shim va pidjak kiyib, tashqaridan qaraganda haydovchi va fermerdan farq qilmaydigan odamlar yaratishi universitetning haqiqiy professori xayoliga kelsa, afti bujmayib ketardi. Bizning amerikalik professorlarga yorqin, sovuq, nuqsonsiz va o‘lik adabiy asar yoqadi. Bunday xislat faqat Amerika universitetlari professorlariga xos, deb o‘ylamayman. Oksford va Kembrij professorlari, hali ham uyalmasdan yashab yurgan Uells, Bennet, Golsuorsi va Jorj Murni dunyodan allaqachon o‘tib ketgan ajoyib Semyuyel Jonson bilan tenglashtirish odobdan emas, deb hisoblashlarini bilaman. Shvetsiya, Frantsiya va Germaniya universitetlarida ham tushunishdan ko‘ra kesib tashlashni afzal biladigan professorlar yetarlicha topiladi, deb o‘ylayman. Biroq, Amerika singari yosh, yashovchan, izlanuvchan mamlakatdagi adabiyot o‘qituvchilari ko‘hna Yevropaning mavjud an’analari soyasida yashayotgan kasbdoshlariga qaraganda kamroq tarkidunyochiyu ko‘proq dunyoviy, deb o‘ylash mumkin.

Yo‘q, bunday emas ekan.

Yaqinda Amerika universitetlaridan g‘alati voqelik — «yangi gumanizm» urchib chiqdi. «Gumanizm» so‘zi shunchalik ko‘p ma’nolarda ishlatiladiki, natijada har qanday ma’nosini yo‘qotib qo‘ydi. Bu so‘z ostida hamma narsani: zamonaviy dehqonlar dialektiga qaraganda, qadimgi yunon va lotin tillari ulug‘vorroq degandan tortib, istalgan hozirgi tirik dehqon o‘lib-chirib ketgan qadimiy yunondan qiziqarliroq, degan fikrgacha barini tushunish mumkin. Biroq, bu g‘alati voqelik mavhum tushunchani o‘ziga shior qilib olganining o‘ziyoq xoslik alomati.

Tushunishimcha, hozirgi hayajonli va istiqbolli dunyoda hayot qattiq qobiqli dirijabllarni, xitoy inqilobini, bolsheviklar tomonidan qishloq xo‘jaligi industrlanishini, paroxodlar, Grend-Kenon, yosh bolalar, dahshatli ochlik ayrim olimlarning xudoga shak keltirishi kabi tuhfalarni ro‘kach qilib turganda, tabiiyki, bironta yozuvchida «yangi gumanist»larning aql-idrokli va shavq-zavqli g‘oyalari ustida o‘ylab ko‘rishga vaqt topilmaydi. Bu eng yangi sekta inson tabiatining ikkiyoqlamalik ekanligini bizga takror eslatadi, xolos. Unga quloq tutsang, adabiyot inson ruhining Xudo yoki Iblis bilan kurashini tasvirlashdan nari o‘tmasligi kerak. Lekin, shunisi qiziqki, na Xudo, na Iblis zamonaviy libos kiyishi mumkin emas, ularga, albatta, qadimgi yunonlar kiyimi zarur. Yangi gumanistlar uchun Edip — fojiaviy shaxs, tiyib bo‘lmaydigan oldi-sotdi dunyosini mashinalar bosib ketish xavfi ostida yashab, o‘zida Xudoning ichki va tashqi qiyofasini saqlab qolishga tirishayotgan odam esa fojiaviy emas. Ularning ta’kidlashlaricha, yashashdan maqsad o‘z-o‘zini tiyishdir. Bu bilan nimaga erishishdan qat’i nazar! Ular azob chekayotgan odamga bundan boshqa taskin berolmaydilar. Pirovardida, yangi gumanistlarning judayam yangi bo‘lmagan doktrinasi shunga olib keladiki, san’at va hayotdagi asosiy narsa, bu — inkor etish. Bu doktrina bizning tinib-tinchimas, taraqqiyotga intilgan dunyomizga suqulib kirgan eng qora aksilamaldir.

Qanchalik g‘alati tuyulmasin, bu o‘lim doktrinasi, hayotning murakkabliklari va xatarlaridan monastirlarning tinchgina fanosiga qochib ketish nasihati bizning professorlar orasida ommalashib ketyapti, vaholanki ular mardlik va ruhiy jasorat namunasini ko‘rsatishlari kerak edi. Natijada yozuvchilar, universitetlar ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ijobiy ta’sirlardan mahrum bo‘lib qoldilar.

Doim shunday bo‘lib kelgan. Amerikaning o‘z Brandesi, Teni, Gyotesi, Krochesi bo‘lmagan. Ijodiy iste’dodlar serob bo‘lgani bilan bizning tanqidchilik sovuq va kuchsiz. U bilan baxil qariqizlar, sport reportyorlari va zahar professorlar shug‘ullanishadi. Bizning Erazmlar — qishloqi sobiq o‘qituvchi ayollar. Badiiy me’yorlar, agar ularni yaratadigan hech kim bo‘lmasa, qayoqdanam paydo bo‘lsin?

Emerson, Longfello, Louell, Xolms, Olkott kabilardan iborat o‘n to‘qqizinchi asr o‘rtalaridagi Kembrij-Konkord ulug‘ hamjihatligi adabiyoti Yevropa adabiyotining sentimental aksi edi. Bu yozuvchilar maktab yaratmadi, e’tiborga loyiqta’sir o‘tkazolmadi. Uitmen, Toro, Po va qisman, Gotorn yakkamoxov edilar, zamondosh «yangi gumanistlar» ulardan nafratlanishgan va ularni haqorat qilishgan. Adabiyot maydoniga Uilyam Din Xouells kirib kelishi bilan bizda oliy maqsadga o‘xshagan bir narsa paydo bo‘ldi. Biroq, bu oliy maqsad shunaqangi xunuk ediki!

Mister Xouells muloyim, yoqimli va halol insonlar toifasidan, lekin uning dunyoqarashi, qavm ruhoniysi huzuriga choyga taklif qilinganlikni o‘zi uchun buyuk shodlik deb biladigan qariqizlarnikiga o‘xshagan edi. U nafaqat Xudoga shak keltirish va uyatsizlikdan, hatto Gerbert Uells aytganidek, «hayotning go‘zal qo‘polliklari»dan ham nafratlangan. Uning hayot haqidagi tasavvurlari taxayyuliy bo‘lgan, lekin o‘zi soddalarcha, haqiqiy deb o‘ylagan. Masalan, fermerlar, dengizchilar va fabrika ishchilari, ehtimol, bordir, biroq, fermerlar hech qachon go‘ng degan narsa bilan shug‘ullanmasligi, dengizchilar uyat qo‘shiqlarni aytmasligi, ishchi esa saxiy xo‘jayindan doim minnatdor bo‘lishi kerak va ularning bari Florentsiyaga sayohat haqida orzu qilishlari, qashshoqlarning antiqa kiyimlariga qarab, muloyim jilmayishlari lozim.

Xouells «yangi gumanizm»ning bunday obro‘li falsafasiga astoydil ishonganki, hatto 1914 yilda katta urush to‘foni boshlanib ketgunga qadar o‘z zamondoshlariga kuchli ta’sir o‘tkazgan. U hatto Mark Tvenni, yozuvchilarimizdan, ehtimol, eng ulug‘iyu shafqatsiz qari yovvoyini jilovlab olib, frak va tsilindr kiydirishga muvaffaq bo‘ldi. Uning ta’siri, ba’zan hozir ham bilinib turadi.

Xouellsning o‘zidan barcha jihatlari bilan ustun tura oladigan, lekin uning ta’sirida halol va ulug‘ realistdan muloyimgina, biroq rangpar nasihatgo‘yga aylanib qolgan yozuvchi Xemlin Garlend ham unga sajda qiladi. Mister Garlend, aytish joiz bo‘lsa, zamonaviy Amerika adabiyotining otasi. Shu nuqtai nazardan uni yosh yozuvchilar ko‘p tashvishga soladi. Ular ta’bi xunuk bo‘lish bilan bir vaqtda, erkaklar va ayollar hammavaqt ham ibodat kitoblarida aytilganidek sevishavermaydilar, oddiy odamlar Bosh ko‘chadagi ayollar adabiy klubida rasm bo‘lmagan so‘zlarni gohida ishlatib turadilar. deb shama qilishni o‘zlariga ravo ko‘radilar. Xemlin Garlendning o‘zi yoshligida Bostonga ko‘chib o‘tib, madaniylashib, tarkidunyochi bo‘lib qolishidan ilgari, «Safar yo‘llari» va «Datchers-Kuli atirguli» nomli ikkita, fosh qiluvchi dadil, realistik asar yozib qo‘ygan. Men ularni bolagtigimdan, Minnesota preriyalaridagi kichkinagina shaharchada yashaganimda o‘qiganman. Mister Garlend xuddi shunaqa o‘lkalarni tasvirlagandi, shuning uchun uning qissalari meni juda to‘lqinlantirib yuborgan.

Balzak va Dikkensni o‘qib tushundimki, Frantsiya va Angliyaning oddiy odamlarini xuddi ko‘rgandek tasvirlash mumkin ekan. Lekin mening kallamga fikr kelmabdiki, axloq-odob chegarasida turib, Minnesota shtatidagi Sok-Senterning aholisi haqida ochiq-oydin yozish mumkin emas ekan. Adabiy an’analarimizga muvofiq holda biz, O‘rta g‘arbda yashovchilar nihoyatda oliyhimmat va baxtli edikki, birontamiz Bosh ko‘chaning zerikarli hayotini Nyu-York, Parij yoki Stokgolmning majusiylarcha janjal-to‘poloniga alishtirmagan bo‘lardik. Mister Garlendning «Safar yo‘llari»ni o‘qib, O‘rta g‘arb fermerlari ham ba’zan sarosimaga tushishi, och qolishi, razil yoki qahramon bo‘lishi mumkinligini tushunadigan odam borligini bildim. Shundan keyin men erkinlikni tuydim, hayot qanday bo‘lsa, shundayligicha tasvirlay olishimni bildim. Men Amerikani mister Uilyam Din Xouellsning nurafshon qarashlari bilan emas, qanday ko‘rsam, shunday tasvirlashimga mister Garlend saboq bo‘lganini bilganida xursand bo‘lish bilan bir vaqtda ranjigan bo‘larmidi. Mister Garlend singari odamlar yangi so‘qmoqlarni kashf etib, vaqt o‘tishi bilan cheklangan, tor fikrli bo‘lib qolishi uning fojiasi va bunda ozodlik mamlakati — Amerikaning fojiasi to‘laligicha namoyon bo‘ladi.

Xouells singari odamlar bor kuchi bilan Amerikani taqvodor ingliz shaharchasining g‘ira-shira o‘xshashi qilib ko‘rsatishga intilgan bo‘lsalar, boshqa badjahl va haqiqiy insonlar — Uitmen va Melvill, Drayzer, Xyuneker va Menken, bizning mamlakat nafis muomalani singdirishdan kattaroq ishlarga qodir, deya o‘jarlarcha ta’kidlab turdilar.

Hech qanaqa badiiy me’yorlarimiz bo‘lmasa-da, biz yashab qoldik. Yosh va kuchli odamlar uchun me’yor bo‘lmagani ham ma’qul. O‘zimning qadrdon, sevimli mamlakatim haqida aytgan gaplarimni tugatib, bu obidiydani ko‘tarinki ohang bilan tugatmoqchiman.

Men Amerika adabiyotining kelajagiga umid va to‘la ishonch bilan qarayman. Biz, yaxshi niyatli, sog‘lom fikrlovchi va nihoyatda g‘o‘r qoloqlikning nafasni qaytarar darajadagi muhitidan chiqib olamiz. Bizda shunday yosh qalamkashlar borki, ularning ehtirosli va chinakam badiiy asarlarini o‘qib, o‘zimni ularning orasida, deb his qilish uchun qarilik qilib qolishimni o‘ylasam, xafa bo‘lib ketaman.

Bieda Ernest Xeminguey bor, qahri qattiq yigit, og‘ir hayotiy maktab o‘tagan, o‘ziga qattiq talablar qo‘yib tarbiyalangan, chinakam san’atkor, hayot uning uchun qadrdon stixiya; Tomas Vulf bor, o‘tgizga yetgan yo yetmagan yigitcha, bor-yo‘g‘i bitta romani “O‘z uyingta qara, farishta” adabiyotimizdagi eng yaxshi asarlar bilan bir qatorda turadi va hayotning rablecha zavq-shavqi bilan to‘lib-toshgan; Tornton Uaylder bor, bizning realistik asrda nuqul qadimiy, go‘zal va romantik tushlar ko‘radi; Jon Dos Passos bor, inqilob olovi, bebbitlarning yaxshi niyatli va sog‘lom oliy maqsadlaridan nafratlanadi; Stiven Bene bor, qariya Jon Braun xotirasini ulug‘lab, zerikarli Amerika adabiyotiga epik poema janrini qaytarib berdi; Maykl God bor, Ist-Sayddagi shu paytgacha hech kim bilmagan yahudiy kvartallarining hayotini tasvirlagan; Uilyam Folkner bor, Janubni, chambarakli keng yubkasiz Janubni tasvirlab bergan; yana o‘nlab yosh shoirlar va prozaiklar borki, ulardan ko‘pchiligi hozir Parijda yashaydi, Jeyms Joys an’analariga mahliyo bo‘lib yurishibdi, biroq qanchalik baxillik qilmasinlar, odobdan tashqari, bir xil qolipga tushib qolgan va zerikarli narsalarni inkor etadilar.

Men ularni olqishlayman, ularning Amerikaga — baland tog‘lar va cheksiz preriyalar, ulkan shaharlar va ovloq kulbalar, hisobsiz boyliyutar va kelajakka katta ishonchlar bilan qaragan mamlakatga, Rossiya kabi o‘ziga xos, Xitoy kabi ziddiyatli, Amerikaga munosib adabiyot yaratishga qat’iyat ko‘rsatayotganlaridan quvonaman.

1930 yil

______________________

[1] “Viktorianlik ingliz qirolichasi Viktoriya nomi bilan bog‘liq burjuaziya ikkiyuzlamachiligi; «xouellscha tortinchoqlik» deganda Lyuis, yozuvchini, hayotning achchiq haqiqatlaridan cho‘chiydigan burjuacha ruhni targ‘ib qiluvchi odam, degan tasavvurni ifoda etgan.

[2] Milleken, Robert (1868—1953) — amerikalik fizik, Nobel mukofoti laureati. Maykelson, Albert Avraam (1852—1931) — amerikalik tadqiqotchi fizik, nur tezligini hisoblab topgan, Nobel mukofoti olgan. Bashping, Frederik (1891-1941) — kanadalik bakteriolog, insulin yaratuvchisi, Nobel mukofoti laureati. Smit, Teobald (1859—1934) — amerikalik bakteriolog, Texas bezgagi tashuvchisini kashf etgan.

Ruschadan Qudrat Do‘stmuhammad tarjimasi