Кўп йиллар илгари, у кимсасиз оролдаги ҳаётини қоғозга туширишга аҳд қилганида, қарасаки, тилига сўзлар келмаяпти, қалам қоғоз устида юришни хоҳламаяпти, ҳатто бармоқлари қимирламаяпти. Шунга қарамай, у ўзини мажбур қилди, сўз кетидан сўз топиб, жумла ортидан жумла тўқиб, кундан-кунга ёзувчилик кўникмасини оширди ва ниҳоят, гап Жумавойга бориб тақалганда саргузаштларни силлиқ ва шариллатиб ёзиб ташлади.
Жон Максвелл Кутзее
ХЎЖАЙИН ВА ХИЗМАТКОР
Нобель мукофоти маърузаси
Бироқ, янги дўстимга қайта- ман: у менга жуда ёқиб қолди, унга фойдаси тегадиган нима борки, ўргатишни, асосийси – мен гапир-ганимда тушунадиган ва гапиради-ган қилишни ўз олдимга мақсад қилиб қўйдим.
Даниел Дэфо. “Робинзон Крузо”
Линкольншир қирғоғида жойлашган Бостон шаҳри жуда чиройли, деб ёзади Хизматкор. Бутун Англиядаги энг баланд кўнғироқхона шу ерда, ҳамма кемаларнинг штурманлари унга қараб йўл мўлжалини оладилар. Бостоннинг атрофларида ботқоқликлар ёйилиб ётади. Бунда ботқоқ қушлари, ваҳимали нола қиладиган яна қандайдир қушлар яшайди. Уларнинг овози нақд икки мил узоқлардан ҳам эшитилади.
Хизматкорнинг ёзишича, ботқоқликда бошқа қушлар ҳам бисёр эмиш: ўрдаклар, ғағилдоқлар, чурраклар ва ҳоказо. Уларни тутиш учун ботқоқлик одамлари ўрдакларни ишга солишар экан. Аввал махсус жойларда сақлаб, қўлда дон бериб, яхшилаб ўргатишади, кейин бошқа қушларни эргаштириб келиш учун қўшни юртларга, масалан, Голландияга ёки Германияга учириб юборишади. Ёлғончи ўрдаклар у ёқларда турдошлари билан танишволиб, намунча бечорасизлар, емишларинг кам, дарёларинг музлар экан, деб ташвиқотни бошлайдилар. Биз томонларда – Англияда аҳвол бутунлай бошқача, қўналға қўлтиқ ва кўрфазларимиз, кўллар, дарёлар емишларга бой, одамлар бошоқларни йиғиштириб олгандан кейин ҳам ҳаммаёқда донлар сочилиб ётади. Сал-пал қор ёғиб ўтишини айтмаганда, совуқ нима, билмаймиз, дея лоф уришади.
Хизматкорнинг ёзишича, ёлғончи ўрдаклар шунга ўхшаш афсоналар тўқиб, гала-гала турдошларини Голландия ва Германиядан, денгизлар оша Линкольншир ботқоқликларидаги қўлтиқларга эргаштириб келишади, тинмасдан ғағиллаб, биз сизларга таърифлаган ўлкалар мана шу, энди тўкин-сочин, хавф-хатарсиз ҳаёт кечирасизлар, дея сўйлашади. Бу орада ботқоқлик одамлари – ёлғончи ўрдакларнинг хўжалари қамиш чайлалар ичига беркинволиб, сув бетига дон сочиб ўтиришади. Бунга ўрганган ёлғончи ўрдаклар хўракка томон ташланишади, чет эллик меҳмонлар эса уларга эргашади. Шу алфозда, икки ё уч кун давомида меҳмонларни “Қаранглар, бизнинг Англияда ҳаёт қандай яхши!” дея “гаранг” қилиб, торайиб борадиган қўлтиқларга олиб киришади. У жойларда ботқоқлик одамлари ёйиб ташлаган тўрлар бор. Маккор одамлар ўргатилган итларини сувга қўйиб юборишади. Улар ўрдакларнинг ортидан сузиб қўрқитишади. Ўрдаклар жонҳолатда ҳавога кўтарилади, лекин тўрларга урилиб яна сувга тушади, баъзан тўрга илинганча жон бериши ҳам мумкин. Бу пайт тўрлар аста-секин тортилиб, ичи тораяди, одамлар ғиж-ғиж ўрдакларни биттама-битта ушлаб олишади. Агар ўргатилган ёлғончи ўрдак илинса, силаб-сийпаб қўйиб юборишади, “чет эллик” бўлса, бошига болға билан бир уриб пачоқлашади. Кейин патларини юлиб, юзлаб, ҳатто минглаб ўрдак сотувга чиқарилади.
Линкольнширдаги бундай янгиликлар ҳақида Хизматкор эринмасдан ёзади. Аввал қўлларини яхшилаб ювади, сиёҳга ботириладиган патларни пакки-пичоқча билан ўткирлаб, янги саҳифани очади.
Галифаксда бир вақтлар қатл машинаси бўлган, уни қирол Яков Биринчининг даврида олиб ташлашган экан. Ўлимга маҳкум қилинганнинг бошини кунда устига ўрнатилган, хочсимон қоқилган тахтача ёки тоғора устига қўйиб ушлаб турилади, жаллод эса оғир пичоқни тутиб турадиган чўпни суғуриб олади. Черков эшигидек баландликда турган пичоқ, тўғрироғи, кескич шиддат билан пастга тушиб, маҳкумнинг бошини сариёғ кесгандек олиб ташлайди.
Ўша Галифаксда ғалати одат жорий қилинган экан. Агар, чўпни суғуриб олгандан бошлаб, пичоқ бўйинга келиб тушгунча, маҳкум оёққа туриб олса ва жаллоднинг қўлига тушмасдан тепаликка чиқиб, унинг ортидаги анҳордан сузиб ўта олса, ҳукм бекор бўлар экан. Бироқ, қатл машинаси ишлаб тургандан бери бирон марта ҳам бундай ҳодиса бўлмабди.
Хўжайин Бристолдаги хонасида ўтирганча, Хизматкорнинг хатларини ўқийди. У анча қартайиб қолган, деярли чол. Тропик қуёш остида юрган кезлари, ўзига пальма баргларидан соябон ясаб олгунича қорайиб кетган юзлари энди заҳил, қуруқ, ғижимланган қоғозга ўхшаб қолган. Бурнининг учида ўша вақтлар пайдо бўлган яра ҳалигача битиб кетмаган.
Ўшандаги соябон ҳозир шу хонасида, тўтиқуш эса ўлиб кетди. “Бечора Робин! – деб қурқурларди тўти хўжайиннинг елкасида ўтирганча. – Бечора Робинзон Крузо! Уни ким қутқаради?” Хотини тўтиқушнинг “Бечора Робин” деганига чидаб туролмасди. “Бир кунмас-бир кун бўйнингни қайириб ташлайман!” деб пўписа қиларди-ю, лекин бунга ботинолмасди.
Хўжайин кимсасиз оролдан Англияга тўтиси, соябони ва бир сандиқ хазина билан қайтиб келиб, кампири билан тинчгина яшаб юрди, Хантингдондан ер-мулк сотиб олди. Ахир, у бой эди, айниқса, саргузаштлари ҳақида китоб ёзгандан кейин янада бойиб кетди. Бироқ, кимсасиз оролдаги саргузаштлардан кейин, хизматкори Жумавой билан юрт кезишлардан кейин қандай қилиб жентельменларга ўхшаб уйда ўтирсин! (Бечора Жумавойга ачиниб кетди, қанча ўргатмасин, тўтиқуш унинг номини бир марта ҳам айтмади-я!). Бунинг устига, эр-хотинлик ҳаётидан ҳам кўнгли совиб кетди, тез-тез отхонага кириб олиб, қолиб кетадиган одат чиқарди. Отлар яхши-да. Кирганида секингина кишнаб қўйишади, кейин таниб, жим тураверишади.
У кимсасиз оролда Жумавойни топиб олгунга қадар сукутда юриб ўрганиб қолган эканми, энди дунёда гап жуда кўпдек туюлади. Хотини билан бир кўрпа остида ётганида нуқул бошига майда тошлар шатир-шутур ёмғир бўлиб ёғаётгандек туюларди, унга эса бунақа “ёмғир” эмас, тинчгина уйқу керак эди.
Шунинг учун ҳам кампири бандаликни бажо келтирганда кўз ёш қилдию, аммо ғамга ботмади. Уни дафн қилгандан кейин анча вақт ўтказиб, Хантингдондаги мулкни бошқаришни ўғлига топшириб, Бристол верфидаги “Қувноқ матрос” трактиридан мана шу хонага кўчиб ўтди. Ўзи билан кимсасиз оролдан эсдалик бўлиб қолган соябонни ва ўлган тўтиқушининг тулумини қўноққа маҳкамлаб, яна энг зарур ул-бул нарсаларни олиб келди. Ўшандан бери бир ўзи яшайди, кундузи верфда, причалда сайр қилади, муштугини кетма-кет тутатганча, денгизга, ғарб томонларга – узоқ-узоқларга тикилади. Кўриш қобилияти яхши сақланиб қолган. Овқатни тўппа-тўғри хонасига келтириб беришади, кимсасиз оролда ёлғизликка ўрганиб қолганидан одамлар орасида бўлишнинг қизиғи йўқ эди, унга.
Китоб ўқишга қизиқмай қўйди, лекин ўз саргузаштларини баён этаверганидан ёзувчилик одатга айлана борди. Бу, унга ёқарди. Кечалари шамни ёқиб қўйиб, оппоқ қоғозни олдига қўйволади, ёзув қуроли – патнинг учини ўткирлаб, саҳифа-саҳифа қоғозларни Хизматкори номидан тўлдиради. Гўё, Хизматкор унга – Хўжайинга ҳисобот юбориб туради: Линколньширдаги ёлғончи ўрдаклар ҳақида; Галифаксдаги баҳайбат қатл машинаси ва маҳкум чаққонлик қилиб қочиб қолса ва жаллоднинг қўлига тушмай, тепаликка югуриб чиқиб, бир талай ҳаракатларни қилолса, ўлим ҳукми бекор бўлиши ҳақида ва қаерга бормасин, ўша жойнинг манзаралари ҳақида.
Хўжайин – Робин, тўтиқуш айтганидек, “Бечора Робин” бандаргоҳ девори ёқалаб сайр қиларкан, Галифаксдаги қатл машинаси ҳақида ўйлайди, зерикканидан сувга тошча ташлайди. У сувга етиб боргунча бир сония, эҳтимол, ундан камроқ вақт ўтар. Яратганнинг карами, лекин тобланган пўлатдан ясалган, мойланган, оғирдан-оғир кескич ундан ҳам тезроқ эканми? Қандай қилиб чап бериб қолиш мумкин? Ва бунинг учун мамлакатнинг мағрибию машриғи оралиғида сандироқлаб юрган, бир қотилликдан қочиб бошқасига рўпара бўладиган, яна бунинг устига, ҳисобот кетидан ҳисобот ёзиб юборадиган одам қандай насллардан бўлиши керак? Ишбилармон бўлиши керак, дейди ўзига ўзи. Майли, шундай бўла қолсин, дон ёки тери сотадими, айтайлик, Уоппинг деган жойнинг тупроғидан черепица ишлаб чиқарадими ёки қаерлардандир олиб келиб сотадими, барибир, юрт кезади. Борингки, омадли бўла қолсин, севимли ва камгап хотини бўлсину, бир этак бола, кўпроқ эса қиз туғиб берсин. Маълум бир меъёрларда бахтли бўла қолсин ҳам, вақти-соати етиб, бу бахт арқондек узилиб кетсин. Айтайлик, қиш кунларидан бирида Темза тошиб, черепица пиширадиган хумдонини ёки дон омбориними, кўнчилик устахонасиними, ювиб кетсин. У хонавайрон бўлади, қарз берганлар пашшадек ёки қарғадек учиб келишади, хотин, бола-чақани ташлаб уйдан қочиб кетишга, камбағалларнинг кварталларидан бошпана топиб, қиёфани, исмни ўзгартириб, беркинишга тўғри келади. Тошқин, сув ювиб кетиши, қочиш, сариқ чақасиз, жулдур кийим, ёлғизлик, буларнинг бари бечора Робин бир вақтлар йўлиққан кема ҳалокатининг, кимсасиз оролда йигирма олти йил (!) ақлдан озгудек бўлиб яшашнинг ўхшаши, мажози (маълум даражада ақлдан озмаганига ким ҳам кафил бўла оларди?) эди.
Ёки, мана бундай бўла қолсин: У – саррож, эгар-жабдуқ савдогари, Уайтчепелда уйи, дўкони, омборлари бор, даҳанида сўгали, уни севадиган ва камгап хотини бор; бир уй бола, кўпроқ қиз туғиб берган ва уни, шаҳарга ўлат тарқагунга қадар бахтли қилган. Бу – 1665 йил эди. Лондонда бўладиган катта ёнғинга анча бор. Ўлат Лондонни босди, ўлганлар сони кундан-кунга ошиб кетаверди. Бойлар ҳам, камбағаллар ҳам ўлаверди. Ўлат бой-камбағал деб танлаб ўтирмас экан, қанча бойлигинг бўлмасин, қутулиб қололмайсан. Мана, саррож қизлари ва хотинини қишлоққа жўнатиб юборди. Ўзи ҳам қочиб кетгиси бор, лекин бу фикридан қайтди. Инжилни таваккал очиб ўқиса, туннинг даҳшатларидан, кундузи учиб ўтадиган найзалардан, қоронғиликларда пусиб ётган яра-чақалардан, чошгоҳда бари тирик жонзотларни қириб кетадиган юқумли касалликдан қўрқмасанг, атрофингда минглаб, ўн минглаб одам қирилиб кетаётган бўлса ҳам, улар сенга яқинлашмайди, дейилибди. Буни, у илоҳий ишора деб қабул қилди-да, ўлат тарқалган Лондонда қолиб, ҳисобот ёзишга киришиб кетди. Кўчада, деб ёзади у, оломонни кўрдим. Бир аёл осмонни кўрсатаяпти. “Қаранглар! – дейди у – Фаришта, оппоқ кийимда, ўтли қиличи билан пўписа қилаяпти!” Оломон ҳам ишониб, “Тўғри! Ана, қилич ушлаган Фаришта!” дейди. Саррож эса на фариштани, на қилични кўради! Ғалати шаклли булут кўриниб турибди, қуёшда бир томони кўпроқ ёришган.
“Бу – киноя!” – дея бақиради кўчадаги бир аёл. У бўлса, бунда ҳеч қанақа кинояни кўрмаяпти. Ҳисоботида шундай деган.
Эртаси куни Хизматкор, собиқ саррож, ҳозир эса ишсиз, Уоппингда, дарё ёқалаб ўтиб бораркан, бир аёл ўз уйининг эшигидан бош чиқариб, таги ясси қайиқда сузиб келаётган кишини чақиради: “Робин! Робин!” Қайиқдаги киши эса қирғоққа келиб тўхтади-да, бир қоп нарсани қўйиб орқага сузиб кетди. Аёл дарё лабига келиб, ғамга ботган ҳолда қопни кўтариб, уйи томон шайланди. Қайиқчи – Робертни чақириб, нималарнидир гаплашди.
Ҳисоботда ёзилишича, бу аёл унинг – Робиннинг хотини, қопдаги нарсалар эса, оиласи учун бир ҳафталик озиқ-овқат экан: гўшт, ёғ, кепакли ун кабилар. У хотини ва болаларига яқин келолмас экан, чунки уларга ўлат теккан; шундан юрак-бағри эзилади. Буларнинг бари: Роберт исмли эркак, узоқдан туриб гаплашаётган хотини, қирғоқда қолдирган қоп – катта нарса бўлиши билан бирга, унинг – Робинзоннинг кимсасиз оролдаги ёлғизлигини эслатади. Ўшанда, энг оғир тушкунлик пайтларида океан тўлқинлари оша Англияга, ўз яқинларига қарата ёлвориб, қутқаришларини илтижо қиларди; бошқа пайтларда, ҳалокатга учраган кеманинг қолдиқлари орасидан бирор егулик топишдан умидини узмасди.
Ўша қайғули кунларини эсга соладиган бошқа нарсалар ҳам бўлиб туради. Ўлат теккани чов билан қўлтиқ безларининг катталашиб, оғриқ беришидан билинади. Шунда баъзилар чидолмасдан, инграганча кўчага яланғоч ҳолда чиқиб кетади. Уайтчепелдаги Харроу-аллеяда югуриб юрган шундай бечоранинг ғалати хатти-ҳаракатларини, унинг ортидан хотини ва болалари ялиниб-ёлвориб, уйга қайтишга ундаётганини кузатиб турган саррожнинг хаёлида бир вақтлар ўзи кимсасиз оролда шунга ўхшаб сакраб юрганлари гавдаланади. Кема ҳалокатга учрагач, у ҳам, биронта шерик тирик қолдимикин деган ўй билан югургилаб эди. Пойма-пой иккита ботинкадан бошқа ҳеч нима топмагач, кимсасиз оролда ёлғиз қолганини тушуниб етган, энди қутулиб кетишга ҳеч қанақа умиди қолмаган эди.
Ўлат теккан бечора одам нималар ҳақида куйлар экан, деб бош қотирарди Хўжайин–Хизматкор. Охири йўқ ёлғизликдан бошқа нима ҳақида ҳам бўлиши мумкин? Ҳамманинг кўзидан яширин ғорию уммон оша кимларга нола қилади?
Ўтган йили Робинзон бир матросдан икки гинеяга тўтиқуш сотиб олган эди. Матроснинг гапига қараганда, у қушни Бразилиядан олиб келган эмиш. Бу қуш ўзининг қадрдон тўтиқушичалик бўлмаса-да, чиройли эди; патлари яшил, кокили қип-қизил; матрос айтишича, жуда сергап эмиш. Хўжайин– Хизматкор уни трактир хонасидаги қўноққа, оёғига занжирча боғлаб ўтқизиб қўйган эди, нуқул “Бечора кўталанг! Бечора кўталанг!” дегани, деган. Қалпоқ билан устини ёпиб қўймагунча такрорлайверади. Бошқа бирон сўзга, масалан “Бечора Робин” дейишга ўрганолмаса керак. Чунки бу тўти анча қариб қолган экан.
“Бечора Кўталанг” энсиз дарча орқали мачталарнинг учига, улар ортидаги кулранг Атлантика уммонига термулиб ўтираркан: “Қанақа оролга тушиб қолдим-а! Мунча совуқ, мунча нохуш бўлмаса! Ҳаётимдаги энг оғир бу кунларимда қайдасан, эй Халоскорим!”, дея ўзига-ўзи сўзларди.
Хизматкор яна бир ҳисоботида ёзишича, бир одам Крипплгейт дарвозаси олдида, кечқурун, маст ҳолда ухлаб қолибди. Ўлатдан жон таслим қилганларнинг мурдалари ортилган арава ўтиб бораётган экан, одамлар ухлаб ётган мастни ҳам ўлик ҳисоблаб, аравага ортиб юборишибди. Арава ғирчиллаб-ғирчиллаб, Маунтмиллдаги, ўликлар кўмиладиган катта чуқурликка етиб келибди. Оғиз-бурнини латта билан ўраб олган аравакаш мурдаларни судраб чуқурга ташлаётганда, улардан биттаси “Вой, дод! Нима қиляпсизлар?” дебди. Аравакаш: “Сени ўлик деб ўйлабмиз, кўмилиб кетишингга оз қолувди”, деса, “Наҳотки мен ўлган бўлсам?” – дермиш.
Бу воқеа ҳам Хўжайин–Хизматкорнинг кимсасиз оролдаги ҳаётига ўхшайди.
Лондон аҳолисидан кимлардир ўзини соппа-соғ ҳисоблаб, тирикчилик кўйида югуриб-елади, бетоблик ўтиб кетади, деб ўйлайди. Бироқ уларнинг қонида ўлат бор, у юракка етиб борган заҳоти, чақмоқ ургандек таппа ташлаб ўладилар, деб хабар берибди Хизматкор. Мана буниси, умуман ҳаётнинг мажози. Қандай бўлса – шундай. Зарурий тайёргарлик. Биз ўлимга тайёрланишимиз керак, акс ҳолда у бизни турган жойимизда олиб кетади. Робинзон ҳам буни, кимсасиз оролда, қирғоқдаги қумда бегона одамнинг оёқ изларини кўрганида тушуниб етди. Бор-йўғи оёқ излари эди-ю, “Сен бу ерларда ёлғиз эмассан. Қаёқларга сузиб қочмагин, қаерларга беркинмагин, барибир сени топиб олишади”, дегандек бўларди.
Ўлат тарқаган йили, деб ёзади Хизматкор, одамлар қўрққанидан бола-чақа, мол-дунёсини ташлаб қочишди. Иложи борича Лондондан узоққа. Ўлат босилгач, қочиб кетганларни қўрқоқ деб эълон қилишди. Бироқ, дейди Хизматкор, ўлат сен билан ёнма-ён изғиб юрганда одамга қанақа ботирлик керак бўлиши ҳақида ўйлаб кўрмаймиз. Қуролини маҳкам тутганча душманга ташланган аскарнинг жасурлиги бунда ҳеч гапмас, қора отига миниб келган Ўлимга тик ташланиш керак бўлади.
Ҳатто ҳаётининг энг яхши дақиқаларида суюкли тўтиқуши Хўжайини ўргатган сўзлардан ортиқ ҳеч нима демаган. Ундай бўлса, қандай қилиб бу – Хизматкор, ахир у ҳам тўтиқуш-да, фақат унчалик суюкли эмас, Хўжайиндан кам эмас, балки яхшироқ ёзади? Чунки Хизматкорнинг қалами ўткир, бунга шубҳа қилмаса ҳам бўлади. “Қора отига миниб келган Ўлимга тик ташланиш керак бўлади”. Хўжайиннинг ҳисоб идорасида тўплаган маҳорати эса рақамларнинг жамини чиқариб, ҳисобларни якунлашдан иборат бўлган, тил-забон ишлатмаган. “Қора отига миниб келган Ўлимга…” Бунақа жумлани ҳеч қачон тузолмайди. Хизматкорига ихлоси уйғонгандагина шунақа сўзларни айта олади.
Ҳа, ўша алдамчи ўрдакларни олайлик: Робинзон алданган ўрдаклар ҳақида нимаям биларди? Ҳеч нарса! Чиндан ҳам ҳеч нарса! Хизматкори хабар бермагунича!
Линкольншир ботқоқликларининг алдамчи ўрдаклари, Галифаксдаги каттакон қатл машинаси, Хизматкори, афтидан, Британия оролини синчиклаб ўрганиб чиққани ҳақидаги ҳисоботлар, Хўжайин ўз оролини ўз қўли билан ясаб олган қайиқда ўрганиб чиққанини эслатади. Ўшанда бу кимсасиз оролнинг олисдаги бошқа, қоялардан иборат, зим-зиё, қўрқинчли томонлари борлигини билганди, кейин у ёқларга боришдан ўзини тийди; гарчи, келажакда мустамлакачилар келиб, у ерларни ўрганиб, ўтириб қолишлари мумкин бўлса ҳам; бу ҳам ўзига яраша мажоз – қалбининг қоронғи пучмоқлари мажози.
Кўчирмачилар ва тақлидчиларнинг биринчи галаси унинг ороли тарихига ташланиб, оммани, қайиғи ҳалокатга учраган одамларнинг ҳаёти ҳақида тўқиган афсоналари билан гўл қилишганда, улар Хўжайинга одамхўрлардек туюлишганди. Бу каннибаллар унинг гўштини, тўғрироғи, ҳаётини еяётгандек эди, бу ҳақда ўз вақтида баёнотлар берди. “Мен каннибаллар билан жанг қилганимда (улар мени ўлдириб, гўштимни пишириб емоқчи бўлгандилар), – деб ёзади, – шундай ҳодиса билан курашаяпман, деб ўйлагандим. Ўша вақтда, каннибаллар шайтоний, ҳақиқатнинг гўштини ғажиб ташлашга қодир очкўзликнинг тимсоли эканлигини билмас эдим”.
Шунга қарамай, энди у узоқ мулоҳаза қилганидан кейин дилида тақлидчиларга ачиниш ҳисси уйғонди. Чунки энди унинг тасаввурича, дунёда бор-йўғи бир ҳовуч мавзу бор холос, ва агар ёшлар қариялардан озиқланишини тақиқлаб қўйилса, бу ёшлар бир умр сукут сақлаб ўтиши керак.
Худди шунингдек, у оролдаги саргузаштлари ҳақидаги ҳикояларидан бирида айтишича, бир куни тунда даҳшатга тушиб уйғониб кетади; нақд Шайтоннинг ўзи каттакон ит қиёфасига кириб, унинг устига ётиб олган эмиш. Қўрққанидан сакраб туриб, болтасига ёпишади ва ўнгу сўлига қарамай ниманидир чопаверади-чопаверади, ниҳоят, тўтиқуши чинқириб уни ўзига келтиради.
Орадан анча кунлар ўтиб, тушунишича, ҳеч қанақа Шайтон ёки ит унинг устига ётмаган, бор-йўғи, оёғи қисқа муддат фалажланганидан қимирлатолмай қолган экан. Бундан чиқариш мумкин бўлган сабоқ шуки, ҳар қандай бетоблик, жумладан, фалажлик Шайтондан, чунки хасталикнинг ўзи – Шайтон. Шайтон ёки итнинг мажози; Шайтон мажозининг ўзи шунақа ва аксинча, саррожнинг ўлат ҳақида ёзган ҳикоясидаги каби хасталикнинг тимсолига ўхшаган ҳодиса, ким Шайтон ёки ўлат ҳақида бир нима ёзмоқчи бўлса, ёлғончи ёки товламачидан қочгандек ўзини олиб қочмаслиги керак.
Кўп йиллар илгари, у кимсасиз оролдаги ҳаётини қоғозга туширишга аҳд қилганида, қарасаки, тилига сўзлар келмаяпти, қалам қоғоз устида юришни хоҳламаяпти, ҳатто бармоқлари қимирламаяпти. Шунга қарамай, у ўзини мажбур қилди, сўз кетидан сўз топиб, жумла ортидан жумла тўқиб, кундан-кунга ёзувчилик кўникмасини оширди ва ниҳоят, гап Жумавойга бориб тақалганда саргузаштларни силлиқ ва шариллатиб ёзиб ташлади.
Ўша ўйнаб-ўйнаб ёзишлар, афсуски, энди йўқ. У Бристол гаванига қараган деразаси олдидаги ёзув столига ўтирганида қўллари беўхшов аҳволга тушади, қалами эса бегона иш қуролига ўхшаб қолади.
Ёзувчиликни Хизматкори қандай бажараётганийкин? Унинг алдоқчи ўрдаклар, қатл машинаси ва ўлат тарқаган Лондон ҳақидаги ҳикоялари анча силлиқ, лекин ўзи ҳам бир вақтлар қолишмасди. Эҳтимол, даҳанида сўгали бор бу кичкина олифта – Хизматкор ҳақида нотўғри ўйлаётгандир. Балки у, шу дақиқаларда қироллик ўлкасининг қай бир ерида ижарага олган хонасида ёлғиз ўтириб, ўй-фикрларга кўмилиб, гоҳ шубҳаланиб, гоҳ иккиланиб, патни сиёҳга ботираётгандир.
Бу икки киши – Хўжайин ва Хизматкорни қандай тасвирлаш керак? Эгизаклар қилибми, қуролдош дўстлар қилибми? Ёки ғанимлар, душманлар қилибми? Хўжайин ўзининг бу номсиз, ҳар кеча, ҳар тунда бирга бўладиган биродарига қандай ҳам исм берарди. У фақат кундузлари, Робин причалда у ёқдан-бу ёққа юриб, янги келганларни кузатаётганида бирга бўлмайди, қироллик мулкида кезиб, нималарнидир ёзиб юради. Шу юришларининг бирида у Бристолга ҳам кириб ўтармикин? Хўжайин унинг вужудини кўриб, қўлини сиқиб, тўлқинқайтаргич бўйлаб ёнма-ён юришни, оролнинг қоронғи шимол томонига босқинлар ҳақидаги ҳикоялари, ёзувчилик ишидаги саргузаштлари ҳақида тинглашни истайди. Лекин у билан бу ҳаётда учрашолмай қоламанми, деб қўрқади. Агар Хўжайин ўзи билан Хизматкорини тасвирлашга киришса, бири ғарбга, иккинчиси – шарққа қараб сузиб бораётган ва бир-бирига интилган иккита кемага ўхшатган бўларди.
Ёки шу кемаларда арқонларини судраб юрган матросларга ҳам ўхшатса бўлар экан. Кемалар шундоққина ёнма-ён ўтадию, матрослар саломлашишга улгурадилар, холос. Денгиз тўлқинли, ҳаво пўртанали, кўзларга шўр сув сачраган, кафтлар арқонларнинг сирпанишидан қизиб кетган, матрослар қўл билан имо қилишга ҳам улгурмайдилар.
Рус тилидан Қудрат Дўстмуҳаммад таржимаси
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2010 йил, 4-сон
Jon Maksvell Kutzee
XO’JAYIN VA XIZMATKOR
Nobel mukofoti ma’ruzasi
Biroq, yangi do‘stimga qayta- man: u menga juda yoqib qoldi, unga foydasi tegadigan nima borki, o‘rgatishni, asosiysi – men gapir-ganimda tushunadigan va gapiradi-gan qilishni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ydim.
Daniel Defo. “Robinzon Kruzo”
Linkolnshir qirg‘og‘ida joylashgan Boston shahri juda chiroyli, deb yozadi Xizmatkor. Butun Angliyadagi eng baland ko‘ng‘iroqxona shu yerda, hamma kemalarning shturmanlari unga qarab yo‘l mo‘ljalini oladilar. Bostonning atroflarida botqoqliklar yoyilib yotadi. Bunda botqoq qushlari, vahimali nola qiladigan yana qandaydir qushlar yashaydi. Ularning ovozi naqd ikki mil uzoqlardan ham eshitiladi.
Xizmatkorning yozishicha, botqoqlikda boshqa qushlar ham bisyor emish: o‘rdaklar, g‘ag‘ildoqlar, churraklar va hokazo. Ularni tutish uchun botqoqlik odamlari o‘rdaklarni ishga solishar ekan. Avval maxsus joylarda saqlab, qo‘lda don berib, yaxshilab o‘rgatishadi, keyin boshqa qushlarni ergashtirib kelish uchun qo‘shni yurtlarga, masalan, Gollandiyaga yoki Germaniyaga uchirib yuborishadi. Yolg‘onchi o‘rdaklar u yoqlarda turdoshlari bilan tanishvolib, namuncha bechorasizlar, yemishlaring kam, daryolaring muzlar ekan, deb tashviqotni boshlaydilar. Biz tomonlarda – Angliyada ahvol butunlay boshqacha, qo‘nalg‘a qo‘ltiq va ko‘rfazlarimiz, ko‘llar, daryolar yemishlarga boy, odamlar boshoqlarni yig‘ishtirib olgandan keyin ham hammayoqda donlar sochilib yotadi. Sal-pal qor yog‘ib o‘tishini aytmaganda, sovuq nima, bilmaymiz, deya lof urishadi.
Xizmatkorning yozishicha, yolg‘onchi o‘rdaklar shunga o‘xshash afsonalar to‘qib, gala-gala turdoshlarini Gollandiya va Germaniyadan, dengizlar osha Linkolnshir botqoqliklaridagi qo‘ltiqlarga ergashtirib kelishadi, tinmasdan g‘ag‘illab, biz sizlarga ta’riflagan o‘lkalar mana shu, endi to‘kin-sochin, xavf-xatarsiz hayot kechirasizlar, deya so‘ylashadi. Bu orada botqoqlik odamlari – yolg‘onchi o‘rdaklarning xo‘jalari qamish chaylalar ichiga berkinvolib, suv betiga don sochib o‘tirishadi. Bunga o‘rgangan yolg‘onchi o‘rdaklar xo‘rakka tomon tashlanishadi, chet ellik mehmonlar esa ularga ergashadi. Shu alfozda, ikki yo uch kun davomida mehmonlarni “Qaranglar, bizning Angliyada hayot qanday yaxshi!” deya “garang” qilib, torayib boradigan qo‘ltiqlarga olib kirishadi. U joylarda botqoqlik odamlari yoyib tashlagan to‘rlar bor. Makkor odamlar o‘rgatilgan itlarini suvga qo‘yib yuborishadi. Ular o‘rdaklarning ortidan suzib qo‘rqitishadi. O‘rdaklar jonholatda havoga ko‘tariladi, lekin to‘rlarga urilib yana suvga tushadi, ba’zan to‘rga ilingancha jon berishi ham mumkin. Bu payt to‘rlar asta-sekin tortilib, ichi torayadi, odamlar g‘ij-g‘ij o‘rdaklarni bittama-bitta ushlab olishadi. Agar o‘rgatilgan yolg‘onchi o‘rdak ilinsa, silab-siypab qo‘yib yuborishadi, “chet ellik” bo‘lsa, boshiga bolg‘a bilan bir urib pachoqlashadi. Keyin patlarini yulib, yuzlab, hatto minglab o‘rdak sotuvga chiqariladi.
Linkolnshirdagi bunday yangiliklar haqida Xizmatkor erinmasdan yozadi. Avval qo‘llarini yaxshilab yuvadi, siyohga botiriladigan patlarni pakki-pichoqcha bilan o‘tkirlab, yangi sahifani ochadi.
Galifaksda bir vaqtlar qatl mashinasi bo‘lgan, uni qirol Yakov Birinchining davrida olib tashlashgan ekan. O‘limga mahkum qilinganning boshini kunda ustiga o‘rnatilgan, xochsimon qoqilgan taxtacha yoki tog‘ora ustiga qo‘yib ushlab turiladi, jallod esa og‘ir pichoqni tutib turadigan cho‘pni sug‘urib oladi. Cherkov eshigidek balandlikda turgan pichoq, to‘g‘rirog‘i, keskich shiddat bilan pastga tushib, mahkumning boshini sariyog‘ kesgandek olib tashlaydi.
O‘sha Galifaksda g‘alati odat joriy qilingan ekan. Agar, cho‘pni sug‘urib olgandan boshlab, pichoq bo‘yinga kelib tushguncha, mahkum oyoqqa turib olsa va jallodning qo‘liga tushmasdan tepalikka chiqib, uning ortidagi anhordan suzib o‘ta olsa, hukm bekor bo‘lar ekan. Biroq, qatl mashinasi ishlab turgandan beri biron marta ham bunday hodisa bo‘lmabdi.
Xo‘jayin Bristoldagi xonasida o‘tirgancha, Xizmatkorning xatlarini o‘qiydi. U ancha qartayib qolgan, deyarli chol. Tropik quyosh ostida yurgan kezlari, o‘ziga palma barglaridan soyabon yasab olgunicha qorayib ketgan yuzlari endi zahil, quruq, g‘ijimlangan qog‘ozga o‘xshab qolgan. Burnining uchida o‘sha vaqtlar paydo bo‘lgan yara haligacha bitib ketmagan.
O‘shandagi soyabon hozir shu xonasida, to‘tiqush esa o‘lib ketdi. “Bechora Robin! – deb qurqurlardi to‘ti xo‘jayinning yelkasida o‘tirgancha. – Bechora Robinzon Kruzo! Uni kim qutqaradi?” Xotini to‘tiqushning “Bechora Robin” deganiga chidab turolmasdi. “Bir kunmas-bir kun bo‘yningni qayirib tashlayman!” deb po‘pisa qilardi-yu, lekin bunga botinolmasdi.
Xo‘jayin kimsasiz oroldan Angliyaga to‘tisi, soyaboni va bir sandiq xazina bilan qaytib kelib, kampiri bilan tinchgina yashab yurdi, Xantingdondan yer-mulk sotib oldi. Axir, u boy edi, ayniqsa, sarguzashtlari haqida kitob yozgandan keyin yanada boyib ketdi. Biroq, kimsasiz oroldagi sarguzashtlardan keyin, xizmatkori Jumavoy bilan yurt kezishlardan keyin qanday qilib jentelmenlarga o‘xshab uyda o‘tirsin! (Bechora Jumavoyga achinib ketdi, qancha o‘rgatmasin, to‘tiqush uning nomini bir marta ham aytmadi-ya!). Buning ustiga, er-xotinlik hayotidan ham ko‘ngli sovib ketdi, tez-tez otxonaga kirib olib, qolib ketadigan odat chiqardi. Otlar yaxshi-da. Kirganida sekingina kishnab qo‘yishadi, keyin tanib, jim turaverishadi.
U kimsasiz orolda Jumavoyni topib olgunga qadar sukutda yurib o‘rganib qolgan ekanmi, endi dunyoda gap juda ko‘pdek tuyuladi. Xotini bilan bir ko‘rpa ostida yotganida nuqul boshiga mayda toshlar shatir-shutur yomg‘ir bo‘lib yog‘ayotgandek tuyulardi, unga esa bunaqa “yomg‘ir” emas, tinchgina uyqu kerak edi.
Shuning uchun ham kampiri bandalikni bajo keltirganda ko‘z yosh qildiyu, ammo g‘amga botmadi. Uni dafn qilgandan keyin ancha vaqt o‘tkazib, Xantingdondagi mulkni boshqarishni o‘g‘liga topshirib, Bristol verfidagi “Quvnoq matros” traktiridan mana shu xonaga ko‘chib o‘tdi. O‘zi bilan kimsasiz oroldan esdalik bo‘lib qolgan soyabonni va o‘lgan to‘tiqushining tulumini qo‘noqqa mahkamlab, yana eng zarur ul-bul narsalarni olib keldi. O‘shandan beri bir o‘zi yashaydi, kunduzi verfda, prichalda sayr qiladi, mushtugini ketma-ket tutatgancha, dengizga, g‘arb tomonlarga – uzoq-uzoqlarga tikiladi. Ko‘rish qobiliyati yaxshi saqlanib qolgan. Ovqatni to‘ppa-to‘g‘ri xonasiga keltirib berishadi, kimsasiz orolda yolg‘izlikka o‘rganib qolganidan odamlar orasida bo‘lishning qizig‘i yo‘q edi, unga.
Kitob o‘qishga qiziqmay qo‘ydi, lekin o‘z sarguzashtlarini bayon etaverganidan yozuvchilik odatga aylana bordi. Bu, unga yoqardi. Kechalari shamni yoqib qo‘yib, oppoq qog‘ozni oldiga qo‘yvoladi, yozuv quroli – patning uchini o‘tkirlab, sahifa-sahifa qog‘ozlarni Xizmatkori nomidan to‘ldiradi. Go‘yo, Xizmatkor unga – Xo‘jayinga hisobot yuborib turadi: Linkolnshirdagi yolg‘onchi o‘rdaklar haqida; Galifaksdagi bahaybat qatl mashinasi va mahkum chaqqonlik qilib qochib qolsa va jallodning qo‘liga tushmay, tepalikka yugurib chiqib, bir talay harakatlarni qilolsa, o‘lim hukmi bekor bo‘lishi haqida va qaerga bormasin, o‘sha joyning manzaralari haqida.
Xo‘jayin – Robin, to‘tiqush aytganidek, “Bechora Robin” bandargoh devori yoqalab sayr qilarkan, Galifaksdagi qatl mashinasi haqida o‘ylaydi, zerikkanidan suvga toshcha tashlaydi. U suvga yetib borguncha bir soniya, ehtimol, undan kamroq vaqt o‘tar. Yaratganning karami, lekin toblangan po‘latdan yasalgan, moylangan, og‘irdan-og‘ir keskich undan ham tezroq ekanmi? Qanday qilib chap berib qolish mumkin? Va buning uchun mamlakatning mag‘ribiyu mashrig‘i oralig‘ida sandiroqlab yurgan, bir qotillikdan qochib boshqasiga ro‘para bo‘ladigan, yana buning ustiga, hisobot ketidan hisobot yozib yuboradigan odam qanday nasllardan bo‘lishi kerak? Ishbilarmon bo‘lishi kerak, deydi o‘ziga o‘zi. Mayli, shunday bo‘la qolsin, don yoki teri sotadimi, aytaylik, Uopping degan joyning tuprog‘idan cherepitsa ishlab chiqaradimi yoki qaerlardandir olib kelib sotadimi, baribir, yurt kezadi. Boringki, omadli bo‘la qolsin, sevimli va kamgap xotini bo‘lsinu, bir etak bola, ko‘proq esa qiz tug‘ib bersin. Ma’lum bir me’yorlarda baxtli bo‘la qolsin ham, vaqti-soati yetib, bu baxt arqondek uzilib ketsin. Aytaylik, qish kunlaridan birida Temza toshib, cherepitsa pishiradigan xumdonini yoki don omborinimi, ko‘nchilik ustaxonasinimi, yuvib ketsin. U xonavayron bo‘ladi, qarz berganlar pashshadek yoki qarg‘adek uchib kelishadi, xotin, bola-chaqani tashlab uydan qochib ketishga, kambag‘allarning kvartallaridan boshpana topib, qiyofani, ismni o‘zgartirib, berkinishga to‘g‘ri keladi. Toshqin, suv yuvib ketishi, qochish, sariq chaqasiz, juldur kiyim, yolg‘izlik, bularning bari bechora Robin bir vaqtlar yo‘liqqan kema halokatining, kimsasiz orolda yigirma olti yil (!) aqldan ozgudek bo‘lib yashashning o‘xshashi, majozi (ma’lum darajada aqldan ozmaganiga kim ham kafil bo‘la olardi?) edi.
Yoki, mana bunday bo‘la qolsin: U – sarroj, egar-jabduq savdogari, Uaytchepelda uyi, do‘koni, omborlari bor, dahanida so‘gali, uni sevadigan va kamgap xotini bor; bir uy bola, ko‘proq qiz tug‘ib bergan va uni, shaharga o‘lat tarqagunga qadar baxtli qilgan. Bu – 1665 yil edi. Londonda bo‘ladigan katta yong‘inga ancha bor. O‘lat Londonni bosdi, o‘lganlar soni kundan-kunga oshib ketaverdi. Boylar ham, kambag‘allar ham o‘laverdi. O‘lat boy-kambag‘al deb tanlab o‘tirmas ekan, qancha boyliging bo‘lmasin, qutulib qololmaysan. Mana, sarroj qizlari va xotinini qishloqqa jo‘natib yubordi. O‘zi ham qochib ketgisi bor, lekin bu fikridan qaytdi. Injilni tavakkal ochib o‘qisa, tunning dahshatlaridan, kunduzi uchib o‘tadigan nayzalardan, qorong‘iliklarda pusib yotgan yara-chaqalardan, choshgohda bari tirik jonzotlarni qirib ketadigan yuqumli kasallikdan qo‘rqmasang, atrofingda minglab, o‘n minglab odam qirilib ketayotgan bo‘lsa ham, ular senga yaqinlashmaydi, deyilibdi. Buni, u ilohiy ishora deb qabul qildi-da, o‘lat tarqalgan Londonda qolib, hisobot yozishga kirishib ketdi. Ko‘chada, deb yozadi u, olomonni ko‘rdim. Bir ayol osmonni ko‘rsatayapti. “Qaranglar! – deydi u – Farishta, oppoq kiyimda, o‘tli qilichi bilan po‘pisa qilayapti!” Olomon ham ishonib, “To‘g‘ri! Ana, qilich ushlagan Farishta!” deydi. Sarroj esa na farishtani, na qilichni ko‘radi! G‘alati shaklli bulut ko‘rinib turibdi, quyoshda bir tomoni ko‘proq yorishgan.
“Bu – kinoya!” – deya baqiradi ko‘chadagi bir ayol. U bo‘lsa, bunda hech qanaqa kinoyani ko‘rmayapti. Hisobotida shunday degan.
Ertasi kuni Xizmatkor, sobiq sarroj, hozir esa ishsiz, Uoppingda, daryo yoqalab o‘tib borarkan, bir ayol o‘z uyining eshigidan bosh chiqarib, tagi yassi qayiqda suzib kelayotgan kishini chaqiradi: “Robin! Robin!” Qayiqdagi kishi esa qirg‘oqqa kelib to‘xtadi-da, bir qop narsani qo‘yib orqaga suzib ketdi. Ayol daryo labiga kelib, g‘amga botgan holda qopni ko‘tarib, uyi tomon shaylandi. Qayiqchi – Robertni chaqirib, nimalarnidir gaplashdi.
Hisobotda yozilishicha, bu ayol uning – Robinning xotini, qopdagi narsalar esa, oilasi uchun bir haftalik oziq-ovqat ekan: go‘sht, yog‘, kepakli un kabilar. U xotini va bolalariga yaqin kelolmas ekan, chunki ularga o‘lat tekkan; shundan yurak-bag‘ri eziladi. Bularning bari: Robert ismli erkak, uzoqdan turib gaplashayotgan xotini, qirg‘oqda qoldirgan qop – katta narsa bo‘lishi bilan birga, uning – Robinzonning kimsasiz oroldagi yolg‘izligini eslatadi. O‘shanda, eng og‘ir tushkunlik paytlarida okean to‘lqinlari osha Angliyaga, o‘z yaqinlariga qarata yolvorib, qutqarishlarini iltijo qilardi; boshqa paytlarda, halokatga uchragan kemaning qoldiqlari orasidan biror yegulik topishdan umidini uzmasdi.
O‘sha qayg‘uli kunlarini esga soladigan boshqa narsalar ham bo‘lib turadi. O‘lat tekkani chov bilan qo‘ltiq bezlarining kattalashib, og‘riq berishidan bilinadi. Shunda ba’zilar chidolmasdan, ingragancha ko‘chaga yalang‘och holda chiqib ketadi. Uaytchepeldagi Xarrou-alleyada yugurib yurgan shunday bechoraning g‘alati xatti-harakatlarini, uning ortidan xotini va bolalari yalinib-yolvorib, uyga qaytishga undayotganini kuzatib turgan sarrojning xayolida bir vaqtlar o‘zi kimsasiz orolda shunga o‘xshab sakrab yurganlari gavdalanadi. Kema halokatga uchragach, u ham, bironta sherik tirik qoldimikin degan o‘y bilan yugurgilab edi. Poyma-poy ikkita botinkadan boshqa hech nima topmagach, kimsasiz orolda yolg‘iz qolganini tushunib yetgan, endi qutulib ketishga hech qanaqa umidi qolmagan edi.
O‘lat tekkan bechora odam nimalar haqida kuylar ekan, deb bosh qotirardi Xo‘jayin–Xizmatkor. Oxiri yo‘q yolg‘izlikdan boshqa nima haqida ham bo‘lishi mumkin? Hammaning ko‘zidan yashirin g‘oriyu ummon osha kimlarga nola qiladi?
O‘tgan yili Robinzon bir matrosdan ikki gineyaga to‘tiqush sotib olgan edi. Matrosning gapiga qaraganda, u qushni Braziliyadan olib kelgan emish. Bu qush o‘zining qadrdon to‘tiqushichalik bo‘lmasa-da, chiroyli edi; patlari yashil, kokili qip-qizil; matros aytishicha, juda sergap emish. Xo‘jayin– Xizmatkor uni traktir xonasidagi qo‘noqqa, oyog‘iga zanjircha bog‘lab o‘tqizib qo‘ygan edi, nuqul “Bechora ko‘talang! Bechora ko‘talang!” degani, degan. Qalpoq bilan ustini yopib qo‘ymaguncha takrorlayveradi. Boshqa biron so‘zga, masalan “Bechora Robin” deyishga o‘rganolmasa kerak. Chunki bu to‘ti ancha qarib qolgan ekan.
“Bechora Ko‘talang” ensiz darcha orqali machtalarning uchiga, ular ortidagi kulrang Atlantika ummoniga termulib o‘tirarkan: “Qanaqa orolga tushib qoldim-a! Muncha sovuq, muncha noxush bo‘lmasa! Hayotimdagi eng og‘ir bu kunlarimda qaydasan, ey Xaloskorim!”, deya o‘ziga-o‘zi so‘zlardi.
Xizmatkor yana bir hisobotida yozishicha, bir odam Kripplgeyt darvozasi oldida, kechqurun, mast holda uxlab qolibdi. O‘latdan jon taslim qilganlarning murdalari ortilgan arava o‘tib borayotgan ekan, odamlar uxlab yotgan mastni ham o‘lik hisoblab, aravaga ortib yuborishibdi. Arava g‘irchillab-g‘irchillab, Mauntmilldagi, o‘liklar ko‘miladigan katta chuqurlikka yetib kelibdi. Og‘iz-burnini latta bilan o‘rab olgan aravakash murdalarni sudrab chuqurga tashlayotganda, ulardan bittasi “Voy, dod! Nima qilyapsizlar?” debdi. Aravakash: “Seni o‘lik deb o‘ylabmiz, ko‘milib ketishingga oz qoluvdi”, desa, “Nahotki men o‘lgan bo‘lsam?” – dermish.
Bu voqea ham Xo‘jayin–Xizmatkorning kimsasiz oroldagi hayotiga o‘xshaydi.
London aholisidan kimlardir o‘zini soppa-sog‘ hisoblab, tirikchilik ko‘yida yugurib-eladi, betoblik o‘tib ketadi, deb o‘ylaydi. Biroq ularning qonida o‘lat bor, u yurakka yetib borgan zahoti, chaqmoq urgandek tappa tashlab o‘ladilar, deb xabar beribdi Xizmatkor. Mana bunisi, umuman hayotning majozi. Qanday bo‘lsa – shunday. Zaruriy tayyorgarlik. Biz o‘limga tayyorlanishimiz kerak, aks holda u bizni turgan joyimizda olib ketadi. Robinzon ham buni, kimsasiz orolda, qirg‘oqdagi qumda begona odamning oyoq izlarini ko‘rganida tushunib yetdi. Bor-yo‘g‘i oyoq izlari edi-yu, “Sen bu yerlarda yolg‘iz emassan. Qayoqlarga suzib qochmagin, qaerlarga berkinmagin, baribir seni topib olishadi”, degandek bo‘lardi.
O‘lat tarqagan yili, deb yozadi Xizmatkor, odamlar qo‘rqqanidan bola-chaqa, mol-dunyosini tashlab qochishdi. Iloji boricha Londondan uzoqqa. O‘lat bosilgach, qochib ketganlarni qo‘rqoq deb e’lon qilishdi. Biroq, deydi Xizmatkor, o‘lat sen bilan yonma-yon izg‘ib yurganda odamga qanaqa botirlik kerak bo‘lishi haqida o‘ylab ko‘rmaymiz. Qurolini mahkam tutgancha dushmanga tashlangan askarning jasurligi bunda hech gapmas, qora otiga minib kelgan O‘limga tik tashlanish kerak bo‘ladi.
Hatto hayotining eng yaxshi daqiqalarida suyukli to‘tiqushi Xo‘jayini o‘rgatgan so‘zlardan ortiq hech nima demagan. Unday bo‘lsa, qanday qilib bu – Xizmatkor, axir u ham to‘tiqush-da, faqat unchalik suyukli emas, Xo‘jayindan kam emas, balki yaxshiroq yozadi? Chunki Xizmatkorning qalami o‘tkir, bunga shubha qilmasa ham bo‘ladi. “Qora otiga minib kelgan O‘limga tik tashlanish kerak bo‘ladi”. Xo‘jayinning hisob idorasida to‘plagan mahorati esa raqamlarning jamini chiqarib, hisoblarni yakunlashdan iborat bo‘lgan, til-zabon ishlatmagan. “Qora otiga minib kelgan O‘limga…” Bunaqa jumlani hech qachon tuzolmaydi. Xizmatkoriga ixlosi uyg‘ongandagina shunaqa so‘zlarni ayta oladi.
Ha, o‘sha aldamchi o‘rdaklarni olaylik: Robinzon aldangan o‘rdaklar haqida nimayam bilardi? Hech narsa! Chindan ham hech narsa! Xizmatkori xabar bermagunicha!
Linkolnshir botqoqliklarining aldamchi o‘rdaklari, Galifaksdagi kattakon qatl mashinasi, Xizmatkori, aftidan, Britaniya orolini sinchiklab o‘rganib chiqqani haqidagi hisobotlar, Xo‘jayin o‘z orolini o‘z qo‘li bilan yasab olgan qayiqda o‘rganib chiqqanini eslatadi. O‘shanda bu kimsasiz orolning olisdagi boshqa, qoyalardan iborat, zim-ziyo, qo‘rqinchli tomonlari borligini bilgandi, keyin u yoqlarga borishdan o‘zini tiydi; garchi, kelajakda mustamlakachilar kelib, u yerlarni o‘rganib, o‘tirib qolishlari mumkin bo‘lsa ham; bu ham o‘ziga yarasha majoz – qalbining qorong‘i puchmoqlari majozi.
Ko‘chirmachilar va taqlidchilarning birinchi galasi uning oroli tarixiga tashlanib, ommani, qayig‘i halokatga uchragan odamlarning hayoti haqida to‘qigan afsonalari bilan go‘l qilishganda, ular Xo‘jayinga odamxo‘rlardek tuyulishgandi. Bu kanniballar uning go‘shtini, to‘g‘rirog‘i, hayotini yeyayotgandek edi, bu haqda o‘z vaqtida bayonotlar berdi. “Men kanniballar bilan jang qilganimda (ular meni o‘ldirib, go‘shtimni pishirib yemoqchi bo‘lgandilar), – deb yozadi, – shunday hodisa bilan kurashayapman, deb o‘ylagandim. O‘sha vaqtda, kanniballar shaytoniy, haqiqatning go‘shtini g‘ajib tashlashga qodir ochko‘zlikning timsoli ekanligini bilmas edim”.
Shunga qaramay, endi u uzoq mulohaza qilganidan keyin dilida taqlidchilarga achinish hissi uyg‘ondi. Chunki endi uning tasavvuricha, dunyoda bor-yo‘g‘i bir hovuch mavzu bor xolos, va agar yoshlar qariyalardan oziqlanishini taqiqlab qo‘yilsa, bu yoshlar bir umr sukut saqlab o‘tishi kerak.
Xuddi shuningdek, u oroldagi sarguzashtlari haqidagi hikoyalaridan birida aytishicha, bir kuni tunda dahshatga tushib uyg‘onib ketadi; naqd Shaytonning o‘zi kattakon it qiyofasiga kirib, uning ustiga yotib olgan emish. Qo‘rqqanidan sakrab turib, boltasiga yopishadi va o‘ngu so‘liga qaramay nimanidir chopaveradi-chopaveradi, nihoyat, to‘tiqushi chinqirib uni o‘ziga keltiradi.
Oradan ancha kunlar o‘tib, tushunishicha, hech qanaqa Shayton yoki it uning ustiga yotmagan, bor-yo‘g‘i, oyog‘i qisqa muddat falajlanganidan qimirlatolmay qolgan ekan. Bundan chiqarish mumkin bo‘lgan saboq shuki, har qanday betoblik, jumladan, falajlik Shaytondan, chunki xastalikning o‘zi – Shayton. Shayton yoki itning majozi; Shayton majozining o‘zi shunaqa va aksincha, sarrojning o‘lat haqida yozgan hikoyasidagi kabi xastalikning timsoliga o‘xshagan hodisa, kim Shayton yoki o‘lat haqida bir nima yozmoqchi bo‘lsa, yolg‘onchi yoki tovlamachidan qochgandek o‘zini olib qochmasligi kerak.
Ko‘p yillar ilgari, u kimsasiz oroldagi hayotini qog‘ozga tushirishga ahd qilganida, qarasaki, tiliga so‘zlar kelmayapti, qalam qog‘oz ustida yurishni xohlamayapti, hatto barmoqlari qimirlamayapti. Shunga qaramay, u o‘zini majbur qildi, so‘z ketidan so‘z topib, jumla ortidan jumla to‘qib, kundan-kunga yozuvchilik ko‘nikmasini oshirdi va nihoyat, gap Jumavoyga borib taqalganda sarguzashtlarni silliq va sharillatib yozib tashladi.
O‘sha o‘ynab-o‘ynab yozishlar, afsuski, endi yo‘q. U Bristol gavaniga qaragan derazasi oldidagi yozuv stoliga o‘tirganida qo‘llari beo‘xshov ahvolga tushadi, qalami esa begona ish quroliga o‘xshab qoladi.
Yozuvchilikni Xizmatkori qanday bajarayotganiykin? Uning aldoqchi o‘rdaklar, qatl mashinasi va o‘lat tarqagan London haqidagi hikoyalari ancha silliq, lekin o‘zi ham bir vaqtlar qolishmasdi. Ehtimol, dahanida so‘gali bor bu kichkina olifta – Xizmatkor haqida noto‘g‘ri o‘ylayotgandir. Balki u, shu daqiqalarda qirollik o‘lkasining qay bir yerida ijaraga olgan xonasida yolg‘iz o‘tirib, o‘y-fikrlarga ko‘milib, goh shubhalanib, goh ikkilanib, patni siyohga botirayotgandir.
Bu ikki kishi – Xo‘jayin va Xizmatkorni qanday tasvirlash kerak? Egizaklar qilibmi, quroldosh do‘stlar qilibmi? Yoki g‘animlar, dushmanlar qilibmi? Xo‘jayin o‘zining bu nomsiz, har kecha, har tunda birga bo‘ladigan birodariga qanday ham ism berardi. U faqat kunduzlari, Robin prichalda u yoqdan-bu yoqqa yurib, yangi kelganlarni kuzatayotganida birga bo‘lmaydi, qirollik mulkida kezib, nimalarnidir yozib yuradi. Shu yurishlarining birida u Bristolga ham kirib o‘tarmikin? Xo‘jayin uning vujudini ko‘rib, qo‘lini siqib, to‘lqinqaytargich bo‘ylab yonma-yon yurishni, orolning qorong‘i shimol tomoniga bosqinlar haqidagi hikoyalari, yozuvchilik ishidagi sarguzashtlari haqida tinglashni istaydi. Lekin u bilan bu hayotda uchrasholmay qolamanmi, deb qo‘rqadi. Agar Xo‘jayin o‘zi bilan Xizmatkorini tasvirlashga kirishsa, biri g‘arbga, ikkinchisi – sharqqa qarab suzib borayotgan va bir-biriga intilgan ikkita kemaga o‘xshatgan bo‘lardi.
Yoki shu kemalarda arqonlarini sudrab yurgan matroslarga ham o‘xshatsa bo‘lar ekan. Kemalar shundoqqina yonma-yon o‘tadiyu, matroslar salomlashishga ulguradilar, xolos. Dengiz to‘lqinli, havo po‘rtanali, ko‘zlarga sho‘r suv sachragan, kaftlar arqonlarning sirpanishidan qizib ketgan, matroslar qo‘l bilan imo qilishga ham ulgurmaydilar.
Rus tilidan Qudrat Do’stmuhammad tarjimasi
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2010 yil, 4-son.
