Эҳтимол, бироз ғайритабиий, бироқ батамом самимий иқрордан бошлашим керак. Ушбу йилда адабиёт бўйича топшириладиган Нобель мукофотини олиш учун жўнаб кетаётиб, самолёт бортига кўтарилганим ҳамон ортимда совуққон кузатувчининг пинҳон нигоҳини сездим. Мана шу тантанали лаҳзаларда ўзимга ўзим кутилмаганда жамоатчилик эътиборига тушган, жаҳон таниган ёзувчига эмас , балки совуққон кузатувчига ўхшаб туюляпман.
Имре КЕРТЕС
СТОКГОЛЬМ МАЪРУЗАСИ
Имре Кертес – 2002 йилга қадар жаҳон адабиётида деярли танилмаган ном эди. Бироқ дунёдаги энг сара автобиографик асарлар қаторида эътироф этилган ёзувчининг “Қисматсиз” романи инглиз тилига ўгирилиши билан бутун жамоатчилик назари Освенциму Бухенвальд даҳшатини бошидан кечирган, шунда ҳам яшашдан мақсадини йўқотмаган адиб ижодига қаратилди. Дунё ёзувчи ижодини юксак баҳолади ва 2002 йилда унга Нобель мукофоти топширилди. Бугун Имре Кертес нафақат Венгрия, балки жаҳон адабиётида тарихдаги шафқатсиз тузумга нисбатан нозик қарашларни ўзига хос услубда тасвирлай олган юксак маҳоратга эга машҳур ёзувчилардан ҳисобланади. Кертеснинг “Қисматсиз” романида Бухенвальд ва Освенцимда ўтган болакайнинг оғир ҳаёти тасвирланган. Асар фожиа эмас, балки меҳр-муҳаббатдан мосуво оламнинг даҳшатли қиёфасини акс эттирган, десак янглишмаймиз. Унинг кейинги икки асарлари “Таназзул” ва “Туғилмаган гўдакка аза”да ёзувчининг фалсафий қарашлари ўз аксини топган.
Имре Кертес 1929 йил 9 ноябрида Будапештда камбағал яҳудийлар оиласида дунёга келди. Отаси майда савдогар, онаси эса ишчи эди. 1944 йил кўпгина яҳудий болалари қатори 15 ёшли ўспирин Имрени қамоққа олишди ва Аушвицга жўнатишди. Сўнг у Освенцим ва Бухенвальддаги қамоқхоналарга кўчирилди. Контрацион қамоқхонадан озод қилинганидан кейин Имре Венгрияга қайтди ва мамлакатнинг машҳур газеталаридан бири “Вилагоссаг”да мухбир бўлиб ишлай бошлади. Бироқ мамлакат тепасига коммунистлар келганидан кейин уни ишдан бўшатишди ва Кертес заводга оддий ишчи бўлиб жойлашди. Ўшандан буён ёзувчи сиёсатдан узоқроқ юришни маъқул кўради ва асосан таржималари ҳисобига кун кўради. Таржимонлик фаолияти орқали у Альбер Камью асарлари билан танишди ва бу танишув унинг ижодига ўзининг ижобий таъсирини ўтказмай қолмади. Фақат 1980 йилга келиб мамлакатда ёзувчи сифатида танилган ва тан олинган Кертесга шуҳрат 73 ёшида насиб этди ва 2003 йида у Берлиндаги Санъат академияси аъзосига айланди.
Ўз асарларида Кертес асосан одамнинг жамият олдида қанчалар ожизлигини тасвирлайди. Жамият адолатли бўлса хўп-хўп, бироқ ёвуз ва шафқатсиз бўлса-чи? У истаса одамни қўл-оёғидан, эс-ҳушидан ёки ҳаётидан айириши мумкин. 1975 йилда дунё юзини кўрган “Қисматсиз” романи кўплаб танқидчиларнинг эътирофига сазовор бўлган, Венгрия адабиётининг нодир дурдоналаридан. Контрацион қамоқхонада инсоннинг ваҳший қиёфасини кўрган болакай шу қадар улғайдики, у умрга бахту қувонч ҳиссини йўқотди. Ҳар қанча аччиқ, ҳар қанча азоб бўлмасин, одамзод яшашга интилади. Бу туйғу ҳали ақлини танимаган беш ёшли гўдакдан тортиб, саксон ёшли қарияга ҳам бегона эмас. Дунёни ҳали тузук-қуруқ англамаган болани маҳбусга айлантирган, унинг қалбидаги эзгуликка ишончини ўлдириб, бир умр ногирон қилиб қўйган шафқатсиз тузум қиёфаси ушбу асарда бор бўйича тасвирланган. Энг ёмони панжарадан озод бўлган бола ягона айби учун тағин энг олий жазо – виждон азобига маҳкум. Унинг гуноҳи – тирик қолиши! Ушбу даҳшатларни бола кўзи билан кўрган қаҳрамон вояга етган инсон сингари идрок қилади. Қисматнинг бу зарбаларидан адо бўлган юракдаги чуқур жароҳатлар бир умр битмайди. Имрега ўхшаганларнинг танаси тирик қолгани билан у ўша тузум ўлдирган маҳбус бўлиб қолаверади. 1990 йилда дунёнинг ўнта тилига таржима қилинган ушбу роман – холокост, яъни Иккинчи жаҳон уруши даврида яҳудийларнинг оммавий қирғини ҳақида ошкора ҳикоя қилади . Олти миллиондан ортиқ одамнинг фожиали ўлими, боз устига улар орасида аёллару болаларнинг бўлгани қалбларни ларзага солади. Бу фақат “Қисматсиз”да эмас, балки “Туғилмаган болага аза” асарида ҳам тилга олинган. Қуйида Имре Кертеснинг Нобель мукофотини олиш чоғида сўзлаган нутқи эътиборингизга ҳавола этилмоқда.
Таржимондан
Эҳтимол, бироз ғайритабиий, бироқ батамом самимий иқрордан бошлашим керак. Ушбу йилда адабиёт бўйича топшириладиган Нобель мукофотини олиш учун жўнаб кетаётиб, самолёт бортига кўтарилганим ҳамон ортимда совуққон кузатувчининг пинҳон нигоҳини сездим. Мана шу тантанали лаҳзаларда ўзимга ўзим кутилмаганда жамоатчилик эътиборига тушган, жаҳон таниган ёзувчига эмас , балки совуққон кузатувчига ўхшаб туюляпман. Ғоят муҳим дақиқаларда дунёга мурожаат қилиш имконияти насиб қилган экан, умид боғлайманки, нутқим ботиний дунёмда мавжуд икки қиёфани бирлаштириб, бу ҳардамхаёлликни бартараф этишга ёрдам беради.
Тўғрисини айтганда, ҳозирча бу нуфузли мукофоту ёзувчилик ҳаётим ўртасидаги мен ҳис қилаётган зиддият моҳиятини англаганимча йўқ. Эҳтимол, узоқ вақт диктатура шароитида яшаганимдан бўлса керак, балки фақат бугинамасдир, табиатимга мутлақо зид, бедаво, бегона муҳит туфайли ўзимни ёзувчи сифатида топмагандирман, буни қарангки, шу чоққача бу ҳақда ўйламаган ҳам эканман. Боз устига менга, ҳаяжонга соладиган “мавзу” аталмиш нарсалар аҳамиятсиз ва қизиқарсиз, деб тушунтиришган. Бир сўз билан айтганда, айнан шу сабаб билан мен ёзувчиликни шахсий иш, дея англаганман, устига-устак бу эътиқодимга мос тушарди ҳам.
Шахсий дегани жиддий эмас маъносини англатмайди, албатта. Гарчи жиддият доим ёлғоннинг аҳамияти юқори саналган бу оламда бироз кулгилидай туюлса ҳам. Ахир фалсафий аксиомага биноан дунё бу – мавжуд реалликка боғлиқ бўлмаган объектив тушунча. Мен 1955 йил баҳорнинг ажойиб кунида ягона ҳақиқат борлигига имон келтирдим. Ҳақиқат бу – мен, мавҳум муддатга қадар каминага туҳфа этилган нозик ҳаёт. Уни бегоналар ўзлариники қилиб олдилар, ўзлаштирдилар, ўзларига мослаштирдилар ва буни муҳрладилар, бироқ мен тарих деб аталмиш бу Балои офатдан уни тортиб олишим жоиз, негаки истеъдоду ҳаёт ёлғиз ўзимга тегишли ва уни ўз хоҳишимга кўра бошқараман.
Сўзлашга не ҳожат, бундай вазият объектив бўлмаса-да, шубҳасиз, реал муҳитни менга қарши қўйди. Кундан-кун “соғлом ва гўзал” социализму коммунистик Венгрияни назарда тутяпман. Агарда дунё бизга боғлиқ бўлмаган объектив ҳақиқат бўлса, у ҳолда инсон шахсияти ҳам ўзи учун – объект, ўтмиш ҳаёти эса ўзини ҳайратга солиши мумкин-у, бироқ уларга ҳеч қандай алоқаси йўқ тарихий тасодифдир. Бу ҳаётни бутунлигича тасаввур қилиш фойдасиз, негаки инсоннинг субъектив “мен”и масъулиятни бўйнига олиши учун ниҳоятда объектив лаҳзаларга дуч келиши мумкин.
Бир йилдан сўнг 1956 йилда Венгрия инқилоби шиддат билан бошланди ва шундай қисқа тарихий муддат ичра мамлакатда субъективлик ҳукм сурди. Бироқ совет танклари дарҳол воқеаларнинг объектив тартибини тикладилар.
Мен зинҳор кесатмаяпман, агарда гапларимда заррача киноя оҳанги сезилаётган бўлса, у ҳолда “йигирманчи асрда” ибораси мавжуд тил қисмати хусусида бир мулоҳаза юритиб кўринг-а. Барча эҳтимолларга кўра, давримиз ёзувчилари учун энг асосий, ғаройиб кашфиёт шундаки, тил – бизга қадимги аждодлардан мерослигига қарамай, реал жараёнларни ва номутаносиб тушунчаларни таърифлашда кераксиз. Бу ўринда Кафкани хотирлайлик, Оруэллни эслаш кифоя, уларнинг қўлида тил сочилиб кетди. Улар бизга шу чоққача тушунарсиз, янги, нотаниш белгилардан иборат кулни тақдим этмоқ ниятида уни гулханга тиқдилар.
Бироқ мен ўзимнинг шахсий ишим – ёзувчиликка қайтишни истардим. Каминанинг вазиятидаги одам қоидага биноан у билан боғлиқ юзага келаётган саволлар борасида бош қотириб ўтирмайди. Масалан, Жан Поль Сартр “Биз ким учун ёзяпмиз?” деган биргина саволга бутун бошли китобни бағишлаган. Бу савол қанчалар қизиқ бўлса, шу қадар хавфли ҳамдир, қисматимга ҳеч қачон бу ҳақда ўйлаш битилмагани учун шукр қиламан. Чиндан ҳам унинг қандай хавфли томони бор экан? Масалан, биз бурчимизни жамиятнинг у ёки бу тоифасига шунчаки эстетик завқ бағишлашдан иборат деб билмай, балки уларга таъсир кўрсатишимиз керак, дея тан олсак, у ҳолда, энг аввало, қўлимиздаги қалам керакли таъсир кучига эгами-йўқми, шу ҳақда чуқур мулоҳаза юритиб, услубимизга баҳо беришга тўғри келади. Шубҳа-гумонлар исканжасида қолган ёзувчи бор диққат-эътиборини яккаш ўзига қаратишга мажбур бўлади . Акс ҳолда у ўқувчиларга нима ёқиши ҳақида қаердан билади? Ахир у ҳар битта одамни саволга тутмайди-ку ? Бу нима ҳам берарди? Бу фақат китобхон ҳақидаги ёзувчи тасаввури ва одамларга, шунингдек, ўз-ўзига таъсир кўрсатиши мумкин бўлганию истакларини ёзиш эҳтиёжи асосида келиб чиқади. Хўш, ёзувчи нима учун ёзади? Жавоб битта: ўзи учун!
Нима бўлган тақдирда ҳам, шуни алоҳида айтишим мумкинки, бу жавобга орқаворотдан етиб келмадим. Тўғрисини тан оладиган бўлсам, менга ҳамиша осон бўлган, негаки тузук-қуруқ ўқувчиларим йўқ эди ва мен ҳеч кимга таъсир кўрсатишни хоҳламасдим. Мақбул фикр-мулоҳазаларимни қоғозга тушириш учун ёзишни бошламадим, мен шунчаки ёзардим, ёзганларим эса бировга аталмаганди. Мабодо, бу ишим қандайдир мақсадга қаратилганида ҳам ижод тили ва шакллар нуқтаи назаридан шуни айтишим мумкинки, у ягона мақсад – ҳақиқатга асосланишдан иборат бўларди. Давлатнинг адабиётни жиловлашга уринган даври қанчалар кулгили ва шунинг билан бирга аянчли бўлганини аниқлаш – мен учун зинҳор аҳамиятсиз иш эмас.
Бироқ бир олам шубҳа-гумонларни туғдирадиган ҳаққоний саволга жавоб бериш мушкулроқдир: биз нима учун ёзамиз? Шахсан менга омад кулиб боққанлигини тан оламан, негаки мазкур жумбоқ жавобини топиш учун ортиқча бош қотиришимга тўғри келмаган. Дарвоқе, айтишим керакки, бу воқеа менинг «Барбод» (“Фиаско”) романимда батафсил тасвирланган. Аслида бу шундай бўлган эди: давлатга тегишли идоранинг бўм-бўш йўлагида турган эдим. Каминага кўринмайдиган ён томондаги йўлакдан баланд оёқ товуши эшитилди. Бутун вужудимни ғалати туйғу қамраб олди: қадамларнинг акс садоси яқинлашарди. Гарчи йўлакдан бир киши юриб келаётган бўлса-да, гўё минглаб одамларнинг одимлаётганини эшитаётгандай эдим. Хаёлимда саф тортган издиҳом яқинлашарди. Кутилмаганда бу қадамларга ва бу издиҳомга тийиқсиз майл сездим. Айни шу дақиқада Нитше бутунлай бошқа матнга тегишли тарзда “Дионисий (1) кечинмаси” дея атаган, яъни ўзликдан кечиш жазавасини, ўзини унутган идрокнинг издиҳомга қўшилиб-қорилиб кетиши пайтидаги сармаст завқ нималигини англадим. Гўё қандайдир куч бутун вужудимни ўраб-чирмаб олгану ўша оломон сафларига қуйилиб кетишим учун ортимдан итарар, мен бўлсам ўша кучнинг жодусига берилмасликка тиришиб, деворга қапишишга, деворга айланишга уринардим.
Мен ҳаётимдаги унутилмас лаҳзада бошдан кечирганларим ҳақида қандай бўлса шундай ҳикоя қилиб беряпман. Унинг манбаи ичимдан эмас, балки ташқаридан бостириб кирган рўёга ўхшарди. Ижод одамларига бундай лаҳзалар таниш, бироқ кечинмаларимни эстетик туйғулар жумласига киритиш амримаҳол. Буни кўпроқ қалб кўзининг очилишига менгзаган бўлардим ва бу кўзнинг очилиши услублари устида узоқ вақт иш олиб борганим маҳоратга йўл топиб бермади, шунчаки йўқотилган ҳаётимни қайтарди. Мен ҳаётдаги энг оғир туйғу, ёлғизлик ҳиссини туйдим . У мени ҳозиргина сизга сўзлаганим, ўзига тортувчи сафдан чиқиш ва ўзлигингдан айиришга қодир қисмат – тарих чангалидан халос бўлиш учун интилишга олиб келди. Нацистларнинг концлагеридан қайтгач, бор-йўғи ўн йил ўтиб, ҳали бир оёғим Сталин террорининг ваҳимали тушларидан узилмаган бир пайтда мен барини даҳшат ичра тушундим. Ёдимда булар ҳақида ғира-шира хотиралардан қолган узуқ-юлуқ бир неча латифаларни сақлаганман, холос. Гўё буларнинг бари мен билан содир бўлмагандай… ҳар ҳолда шундай дейиш мумкин.
Афтидан, бундай ажойиб дақиқалар ўзига хос тарихга эга, эҳтимол, шу ўринда Зигмунд Фрейд идрокка зулмкор таъсир этган таассуротлардан бошлаган бўларди. Ким билади, балки у бу билан тўғри йўл тутармиди? Мен ҳаётга ақл кўзи билан қарайдиган одамман. Каминага ҳар қандай тасаввур ва ҳар қандай завқланиш туйғуси бегона. Ҳиссиёт борасида сўзлаганда ҳам, энг аввало, қандайдир рационал, бироқ илоҳий шаклда ифодаланган фикрни назарда тутаман. Бу кутилмаган англаш туйғуси аллақачон инқилобий гулханга айланиб улгурган, қадимгилар “Эврика!” (“Мен топдим!”) дея ифодалаган ҳайқириққа ўхшайди. Лекин мен нима топдим?
Бир вақтлар социализм Марсель Пруст учун қандай маънони англатган бўлса, менда ҳам худди шундай таассурот уйғотади, яъни чойга бўктирилган “мадлен” ширинликларидай йўқотилган вақт таъми ва ифорини эслатади. 1956 йилда инқилоб бостирилгач, ўз тилимни йўқотишни истамаганим учун Венгрияда қолишга қарор қилдим ва диктатура таъсирини энди бола нигоҳи билан эмас, балки кап-катта одам назари билан кузатиш имконига эга бўлдим. Мен халқни ўз идеалларидан воз кечишга қандай мажбур қилишганини кўрдим. Илк маротаба одамлар тузуми(2)га журъатсиз тарзда мослашаётган тана ҳаракатларининг гувоҳи бўлдим ва тушундимки, умид бу — иблис қуроли, ахлоқ-одоб — қатъий буйруқ ҳошияси — бор-йўғи ўз жонини сақлашнинг итоаткор чўриси.
Бу вақт давомида мамлакатда 600 нафардан ортиқ зиёли қатл қилинди. 1956 йилдаги инқилобда қатнашганларнинг 2500 нафари дунёдан кўз юмди. 44 минг киши концентрацион қамоқхонага юборилди. 450 минг киши сиёсий маҳбус сифатида қайд этилди. 1,5 млн. одам эса махсус кузатув остига олинди.
Чекланган, боз устига ҳолдан тойган, хароб бўлаётган диктатура шароитида ёзувчининг эркинлигидан улканроқ эркинликни тасаввур қилиш мумкинми? Олтмишинчи йилларда Венгрияда диктатура кучларни бирлаштириш даражасига етди, уни, ҳатто жамоатчилик консенсуси (3) дейиш мумкин эди. Кейинчалик Ғарб уни мулойим марҳамат билан “гуляш- коммунизм” (4) дея атай бошлади. Аввалида Венгрия коммунизмига Ғарб қандайдир норозилик билдирган бўлса, кейинчалик улар учун суюкли тузумга айланди. Бундай консенсус ботқоқлигида одам курашишдан ё буткул воз кечади, ё бўлмасам ички эркинликка олиб келадиган барча айланма сўқмоқларни излаб топади. Ёзувчилик ҳунари катта харажатларни талаб қиладиган иш эмас, қоғоз-қаламдан бўлагига эҳтиёж йўқ. Ҳар тонг кўнгилда нафрат билан тушкун кайфиятда уйғонганим сабаб зудлик билан ёзувчилик дунёмга ғарқ бўлардим. Мен тоталитар мантиқ тазйиқидан азоб чекаётганни бошқа тоталитар тузумга ўтказиб, ўша одам ҳолатини тасвирлаётганимни тезда тушундим, бу эса романим тилини икки ҳақиқатнинг гипноз медиатори(5)га айлантирди. Мен ўша пайтдаги вазиятимни очиқ баҳолар эканман, агарда Ғарбдагидек эркин жамиятда яшаганимда Швед академияси юксак баҳога лойиқ топган “Қисматсиз” романини ёза олишимга ишонмайман.
Йўқ, мен балки бошқача тарзда ёзишга интилган бўлардим. Ўшанда ҳам ҳақиқатни, бироқ бошқача ҳақиқатни… Эҳтимол, ҳозир китоблар ва ғояларнинг эркин бозорида романнинг янгича, қизикарли ва ёрқин шаклини яратиш борасида бош қотирган бўлармидим. Масалан, ниҳоятда таъсирлантирувчи эпизодларни кўриш учун роман ёзиладиган вақтни қўлдан бой беришим тайин эди.
Ҳикоям қаҳрамони ўзига тегишли даврда яшашдан мосуво, ҳамма- ҳаммасидан — вақтдан, тилдан ва шахсиятдан маҳрум, концлагерга ташланган маҳбус. У факат мавжудлигини эслолмайди. Шу сабаб бахтсиз, иложсиз қаҳрамоним учун узлуксиз, бемаъни ҳикоялар сўзлашдан бўлак завк қолмаган, бироқ ҳикоялардаги уқубатли тафсилотларни четлаб ўтишнинг имкони йўқ. У мусибатли ва муаззам дақиқаларни бошдан кечиришга маҳкум, бу эса бир зайлда давом этаётган ҳаётнинг ўзиданам оғирроқ.
Бироқ бу тажриба менга ҳайратланарли сабоқларни берди. Ҳикоя қилишнинг узлуксиз акс эттириш принципи барча вазиятларни узилишсиз тасвирлашни талаб килади. Айтайлик, гўё жигаримнинг қабридай қандайдир ваҳимали ўра кўз олдимда намоён бўлди-ю, йигирма дақиқа нафас ростлашга тўғри келди, бирок ўша йигирма дақиқа енгил парвоз қилгани қўймасди. Биркенау йўқотиш қамоқхонасининг темирйўл платформасидаги йигирма дақиқа ҳақида сўзлаяпман. Ўлими олдидан вагонлардан чиқишга уринган одамлар “селекция”га масъул зобит қаршисида туришга мажбур бўлишарди. Мен-ку ўша йигирма дақиқани умумий қирраларда эслаб қолганман, бирок роман мендан ўз хотирамга ишонишни талаб қиларди. Қанча ҳисоботлар, кўрсатмалару хотираларни ўқимай, уларнинг барида воқеалар шиддат билан ривожланарди ва бирор нимани тушунишнинг чиндан ҳам иложи йўқ эди: кутилмаганда вагонларнинг эшиклари очилар. бақир-чақирлар, итларнинг вовиллашлари эшитилар, эркакларни хотинлардан ажратишар, бу телба тўс-тўполонда одамлар нихоят зобит қаршисида туришар, у бўлса бесаранжом нигоҳ билан уларни бошдан-оёқ кузатиб, каергадир боришларини қўли билан ишора қилар ва асирлар кўз очиб-юмгунча маҳбус кийимида пайдо бўлишарди.
Менинг хотирамда бу йигирма дақиқа бошқача тарзда гавдаланарди. Асл манбаларни изларканман, биринчи навбатда Тадеуш Боровскийнинг шафқатсиз ҳикояларидан бирини ўқидим, у “Газ камерасига марҳамат килинг, хонимлар ва жаноблар!” деб аталади. Кейин кўлимга америкаликлар томонидан озод килинган Дахау камокхонасида олинган бирталай расмлар тушиб колди: аскар Биркенау темирйўл станциясида тирик “товар”ларни суратга олган. Эзгу ишларни қилиш учун ёрдамга шай аёлларнинг кулиб турган чиройли чеҳралари, ғайратли ёшларнинг кўзлари… Мен шармандали иложсизлик ва ожизлик дақиқалари, ўша йигирма дақиқа қандай қилиб уларнинг хотирасидан ўчиб кетганлигини тушундим. Буларнинг бари шундай шаклда кундан-кун, ҳафтама-ҳафта, ойма-ой, узок йиллар давомида такрорлангани ҳақида ўйладим ва кўз олдимда даҳшат технологияси очилди. У менга қай йўл билан инсоният ҳаётига инсониятнинг ўзини қарши қўйиш мумкинлигини англатди.
Шундай килиб қаршимда қадам-бақадам туганмас кашфиётларнинг йўли пайдо бўлди. Бу агар шундай изоҳлаш мумкин бўлса, менинг эвристик (6) услубим эди ва ким учун ёзаётганим, ҳатто нима учун ёзаётганим муҳим эмаслигини фаҳмладим. Каминани факат биргина савол қийнайди: ўзи мени адабиёт билан нима боғлайди? Чунки менга адабиётдан нима кераклиги равшанлашди. Адабиёт тушунчаси билан боғлиқ ўша идеаллару маънавиятдан мени бартараф этиб бўлмас чегара ажратиб туради. У ҳаётимдаги кўпгина бошка нарсалар қатори Освенцим (7) деб аталади. Агар Освенцим ҳакида ёзадиган бўлсак, шуни англашимиз керакки, Освенцим том маънода адабиётни имконсиз даражага олиб келди. Освенцимда бошланган ва бугунги кунгача давом этиб келаётган воқеалар ҳакида фақатгина қоп-қора роман ёзиш мумкин. Освенцимдан кейин ҳали рад қилиб бўлмас бирор мудҳиш вокеа юз бермади. Асарларимда холокост ҳеч қачон ўтган замонда гавдаланмаган.
Баъзида мени мақташади, баъзида эса биргина мавзу — холокостни ёритувчи ёзувчи дея менсимай қарашади. Мен нима ҳам дея олардим, муайян шартлар билан китобларим кутубхоналарнинг менга мувофиқ келувчи жавонларидан муносиб ўрин эгаллаган бўларди. Холокостнинг ёзувчиси бўлмаган бирорта замонавий ёзувчи бормикан? Фаҳмимча, ўн йиллар давомида замонавий Европа маданиятида ҳокимлик қилган ўша дилабгор овозни одамлар эшитиши учун, менимча, ижод мавзуси тарикасида холокостни танлаш асло шарт эмас. Такрор ва такрор айтаман: даҳшатли тушлар таъқиб этган ваҳимали тундан сўнг абгору ночор назар билан атрофга боқадиган одамзоднинг овозини эслатувчи бу хаста нидо эшитилмаган ҳеч қандай асл маҳоратни билмайман. Холокост тушунчасини бирлаштирадиган саволлар мажмуасини мен ҳеч қачон немислар ва яҳудийлар ўртасидаги кандайдир ечими йўқ низо деб карамаганман. Шунингдек, холокостни яҳудийлар укубатларининг янги боби деб ҳисобламаганман. Назаримда, бу воқеа тарихда юз берган тасодифий хато эмас, аввалгиларидан маҳобати билан фарқ қилгани учун яҳудийларнинг оммавий қирғини деб тушунмайман ёхуд яҳудий давлатининг барпо этилиши учун бир замин эди, деб ҳам ўйламайман. Мен холокостда ўзининг икки минг йиллик ахлоқ-одоб маданияти билан европалик одам деган номга эришиш йўлидаги саёҳатнинг энг қуйи нуқтасида “одамийлик” қандай бўлишини тасвирлаб бердим, холос.
Бундай юк билан қаерга ҳаракатланишимиз мумкинлиги ҳақида ўйлашимиз керак. Освенцим муаммосининг асл моҳияти — унга тегишли маълумотларни маърузамда келтириш, хотирада саклаш, ё бўлмасам, тарихнинг эски сандиғи тубига яширишу ўлдирилганларнинг ёдига ёдгорлик қўйиш, агар қўйилса, унинг қиёфаси қандай бўлиши кераклигини аниқлаштириб олишда эмас. Освенцимнинг ҳақиқий фожиаси унинг мавжудлиги, бу даҳшатларнинг юз берганлиги, қайғули, уқубатли хотираларни уйғотувчи тарихий фактларни асло ўзгартириб бўлмаслигида. Бу оғир вазиятга венгриялик шоир Янош Пилинский ғоят муносиб таърифни беролган: Шармандалик. Афтидан, у инсонийлик нуқтаи назаридан келиб чиқиб, насронийлик маданиятида содир бўлган бу мудҳиш, тузатиб бўлмас хатолиги учун ҳам тарихий воқеани шундай баҳолаган бўлса керак.
Юз берган мудҳиш воқеалар бизга Худо ўлган дейди. Шубҳасиз, Освенцимдан кейин ёлғиз қолдик. Ўз бойлигимизни энди ўзимиз яратишимиз керак. Майли, бошқаларга меҳнатимиз асло билинмасин, бироқ сабр-матонат билан қилинган меҳнат охир-оқибат мевасини беради. Бир кун келиб биз йиққан бойлик янги Европа маданиятини яратишга асос бўлишига ишонаман. Эҳтимол, бугун Швед академияси Освенцимнинг, холокостнинг гувоҳи бўлишига, ўша азобларни ҳис қилишига тўғри келган ёзувчининг меҳнатини қадрлаб, унинг уринишларини Европа маданияти учун муҳим санаб, юксак баҳо тариқасида тақдим этаётган мукофоти бунга ёрқин мисолдир. Бундай вазият, агар шундай дейиш мумкин бўлса, катта жасорат ва ҳатто таваккалчилик ҳамдир. Негаки, мана шу минбарга чиқиб, сўзлашимни истаганлар нима ҳақида маъруза қилишимни аввалдан билишган.
Биз барини тушунишга мажбурмиз. “Концентрацион олам” орқали юзага чиққанимизни фаҳмлашимиз шарт. Қуйи нуқтани тан олиш эса яратувчи кучларни сақлаб, яшаб қолишимизнинг ягона кафолати. Ахир аниқ ҳиссиётлар фойдали эмасми? Буюк англашларнинг тубида гарчи улар фожиалар асосида юзага келган бўлса-да, ҳар доим эркинликнинг уруғи мавжуд. Эркинлик — Европанинг улкан бойлиги, у бизга борлигимизни ва унинг учун масъуллигимизни англатиб, ҳаётимизга мантиқ бағишлайди.
Она тилим — венгерчада буларнинг барини сиз билан бўлишаётганимдан бошим осмонда. Мен асли будапештликман, яҳудий оиласида туғилганман. Онам Коложвардан, отам жануби-ғарбий Балатон тарафлардан. Бувим ва бувам жума оқшомини кузатиб шанба (8) тонгини каршилаб, шамлар ёқишардию, бироқ ўз исм-шарифларини венгерчага алмаштиргандилар. Улар яҳудийларнинг эътиқоди билан Венгрияни Ватан билиб яшашни табиий деб қабул қилишарди. Онамнинг ота-онаси холокост гулханида ҳалок бўлишган. Отамнинг волидаси ва падари бузрукворини Будапештдаги қариялар уйини Венгриянинг Шимолий чегарасига кўчирган Рокоши(9)нинг коммунистик диктатураси нариги дунёга равона қилди. Хаёлимда бу бир кичик оиланинг қисмати янги даврга Ватанимнинг тарихий кечмишлари ва уқубатларидан сўзлайди. Бу қайғулар ортида, нафақат алам, балки катта маънавий заҳира бор. Яҳудий бўлиш нима? Менимча, бизнинг давримизда бу вазифа, энг аввало, ахлоқ-одоб масаласи. Агарда холокост бугунги маданиятни яратишга қодир бўлганда, бор эътибори ягона мақсадга қаратиларди: идрок кучи билан инкор этиб бўлмас ҳақиқат олдида гуноҳни ювиш — катарсис (маънавий покланиш). Айнан мана шу интилиш мени илҳомлантирган.
Тўғрисини айтганда, мен айтмоқчи бўлган гапларнинг барини айтиб бўлдим, бироқ очиқча тан олишим керакки, барибир ўз ҳаётим, ёзувчилик олами ва Нобель мукофоти орасидаги ўзим истаган мувозанатга эришолмадим. Айни дақиқаларда ҳаётимни сақлаб қолган ва яшашимга куч берган муҳаббатга чуқур миннатдорчилик ҳис қиляпман, холос. Нима бўлганда ҳам тан олинг, “ҳокимият”да қандайдир ҳайратлантирувчи, қандайдир бемаъни, қандайдир тушунарсиз, қонунларнинг ҳаққоний тартибига ишонтирувчи илоҳий такдиру мавҳум адолат бордай туюлади, бошкача сўзлар билан айтганда, бу ўз-ўзини алдаш васвасаси, холос. Бу йўлда яширин кояларга урилиб, ўлиб кетиш хавфи мавжуд. Унга эришилганда дунёда шафқат борлигини англамай, оламдан ўтган миллионлар билан ўша азобли алока йўқотилади. Исталган дақиқада ўққа тутишга шай жамоа вахший ҳукумату даҳшатли диктатураларнинг асирига айланган ҳаётимиз устидан ҳукм чиқарса, бундай тақдирдан қутулиб қолиш мушкул вазиятда қонунларнинг бемаъни тартиби билан ҳисоблашишга мажбур бўларкансан.
Нима бўлганда ҳам мен маърузага тайёрланаётганимда бир муддат руҳий мувозанатимни тиклашга ёрдам берган воқеа содир бўлди. Мен почта оркали “Бухенвальд” ёдгорликлар мажмуасининг директори доктор Фолькхард Книггедан жигарранг хатжилд олдим. Хатжилдда чиройли табриклар ёзилган номадан ташқари яна бир кичкинагина хатжилд бор эди. Доктор Книгге менга уни алоҳида жўнатганди. Хатда 1945 йилнинг 18 февралида қамокхона таркиби тўғрисида битилган махфий ҳисоботнинг нусхаси бор экан. Бу ҳужжатда (“Abgänge”, яъни “ўлдирдим” деган маънони англатади) мен № 64921 рақамли маҳбус 1927 йилда туғилган завод ишчиси, яҳудий Имре Кертеснинг ўлими ҳакида ўқидим. Туғилган йил ва фаолият тўғрисидаги ёлғон маълумотлар қамоқхона статистикасига тасодифан тушиб қолган эмас. Бухенвальд идорасида мен ҳақимдаги маълумотларни ёзиб олишаётганда вояга етмаганлар каторига тушиб қолмаслик учун ёшимга икки ёш қўшиб айтгандим. Улар мени фойдаси тегадиганлар рўйхатида қайд этишларидан қўрқиб, ўқиганимни яширганман ва ўзимни завод ишчиси сифатида таништирганман.
Демак, мен бир марта ўлганман — яшаб қолишим учун ўлганман. Эҳтимол, ҳикоямнинг асл ҳақиқати ҳам шундадир. Бир боланинг ўлимидан бошланган китобларимни рўшнолик кўрмай бу ҳаётни тарк этган ўша миллионларнинг руҳига бағишлайман. Академиянинг фикрига кўра, гап адабиёт ҳақида борар экан, эхтимол, ёзганларим келажак учун аҳамиятсиз бўлмас, боз устига мен асарларим у учун хизмат қилишини чин дилдан истайман. Негаки, уларда Освенцимнинг жароҳатлари тасвирланган. Замонавий инсоннинг ижодий имкониятлари ва яшаш қобилияти масалалари хусусида мулоҳаза қилганимда фақат Освенцим хаёлимга келади. Мантиққа зид бўлса ҳам айтай, мен ўтмиш эмас, балки келажак ҳақида ўйлайман.
2002 йил 7 декабрь, Швеция академияси
ИЗОҲЛАР
1 Ареопагит Дионисий – қадимда Византияда яшаган авлиё. У ўз-ўзини қийнаб, авлиё даражасига эришганлиги билан машҳур.
2 Венгрияда ўрнатилган 41 йиллик коммунистик тузумга ишора. Бу вақт давомида мамлакатда 600 нафардан ортиқ зиёли қатл қилинган. 1956 йилдаги инқилобда қатнашганларнинг 2500 нафари вафот этган. 44 минг киши концентрацион қамоқхонага юборилган. 450 минг киши сиёсий маҳбус сифатида қайд этилган. 1,5 млн. одам эса махсус кузатув остига олинган.
3 Консенсус — можароларни бартараф қилиш услуби.
4 1956 йилдан 1988 йилга қадар Венгриядаги Янош Кадар ҳукмронлиги йилларини бўтқа-коммунизм деб аташган.
5 Медиатор (нохин) — танбур, рубоб чалишда қўлланиладиган асбоб.
6 Эвристика – фикрлашнинг энг оддий усули орқали борлиқни англаш.
7 Освенцим – 1945–46 йилларда Германияда фашистлар томонидан ташкил қилинган қамоқхоналар мажмуаси. У Освенцим шаҳри яқинида жойлашган.
8 Иуадизмда бу кун муқаддас саналади.
9 Матьяш Ракоши (Матьяш Розенфельд) — венгриялик сиёсатчи, Венгрия коммунистик партиясининг биринчи котиби (1945-1948) Венгрия Халқ Республикасининг Вазирлар кенгаши раиси (1952-1953).
Рус тилидан Шаҳноза Раҳмонова таржимаси («ХДК» томонидан айрим таҳрирлар киритилди)
Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali, 2015/8
Ehtimol, biroz g‘ayritabiiy, biroq batamom samimiy iqrordan boshlashim kerak. Ushbu yilda adabiyot bo‘yicha topshiriladigan Nobel mukofotini olish uchun jo‘nab ketayotib, samolyot bortiga ko‘tarilganim hamon ortimda sovuqqon kuzatuvchining pinhon nigohini sezdim. Mana shu tantanali lahzalarda o‘zimga o‘zim kutilmaganda jamoatchilik e’tiboriga tushgan, jahon tanigan yozuvchiga emas , balki sovuqqon kuzatuvchiga o‘xshab tuyulyapman.
Imre KЕRTЕS
STOKGOLM MA’RUZASI
Imre Kertes – 2002 yilga qadar jahon adabiyotida deyarli tanilmagan nom edi. Biroq dunyodagi eng sara avtobiografik asarlar qatorida e’tirof etilgan yozuvchining “Qismatsiz” romani ingliz tiliga o‘girilishi bilan butun jamoatchilik nazari Osvensimu Buxenvald dahshatini boshidan kechirgan, shunda ham yashashdan maqsadini yo‘qotmagan adib ijodiga qaratildi. Dunyo yozuvchi ijodini yuksak baholadi va 2002 yilda unga Nobel mukofoti topshirildi. Bugun Imre Kertes nafaqat Vengriya, balki jahon adabiyotida tarixdagi shafqatsiz tuzumga nisbatan nozik qarashlarni o‘ziga xos uslubda tasvirlay olgan yuksak mahoratga ega mashhur yozuvchilardan hisoblanadi. Kertesning “Qismatsiz” romanida Buxenvald va Osvensimda o‘tgan bolakayning og‘ir hayoti tasvirlangan. Asar fojia emas, balki mehr-muhabbatdan mosuvo olamning dahshatli qiyofasini aks ettirgan, desak yanglishmaymiz. Uning keyingi ikki asarlari “Tanazzul” va “Tug‘ilmagan go‘dakka aza”da yozuvchining falsafiy qarashlari o‘z aksini topgan.
Imre Kertes 1929 yil 9 noyabrida Budapeshtda kambag‘al yahudiylar oilasida dunyoga keldi. Otasi mayda savdogar, onasi esa ishchi edi. 1944 yil ko‘pgina yahudiy bolalari qatori 15 yoshli o‘spirin Imreni qamoqqa olishdi va Aushvisga jo‘natishdi. So‘ng u Osvensim va Buxenvalddagi qamoqxonalarga ko‘chirildi. Kontratsion qamoqxonadan ozod qilinganidan keyin Imre Vengriyaga qaytdi va mamlakatning mashhur gazetalaridan biri “Vilagossag”da muxbir bo‘lib ishlay boshladi. Biroq mamlakat tepasiga kommunistlar kelganidan keyin uni ishdan bo‘shatishdi va Kertes zavodga oddiy ishchi bo‘lib joylashdi. O‘shandan buyon yozuvchi siyosatdan uzoqroq yurishni ma’qul ko‘radi va asosan tarjimalari hisobiga kun ko‘radi. Tarjimonlik faoliyati orqali u Alber Kamyu asarlari bilan tanishdi va bu tanishuv uning ijodiga o‘zining ijobiy ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Faqat 1980 yilga kelib mamlakatda yozuvchi sifatida tanilgan va tan olingan Kertesga shuhrat 73 yoshida nasib etdi va 2003 yida u Berlindagi San’at akademiyasi a’zosiga aylandi.
O‘z asarlarida Kertes asosan odamning jamiyat oldida qanchalar ojizligini tasvirlaydi. Jamiyat adolatli bo‘lsa xo‘p-xo‘p, biroq yovuz va shafqatsiz bo‘lsa-chi? U istasa odamni qo‘l-oyog‘idan, es-hushidan yoki hayotidan ayirishi mumkin. 1975 yilda dunyo yuzini ko‘rgan “Qismatsiz” romani ko‘plab tanqidchilarning e’tirofiga sazovor bo‘lgan, Vengriya adabiyotining nodir durdonalaridan. Kontratsion qamoqxonada insonning vahshiy qiyofasini ko‘rgan bolakay shu qadar ulg‘aydiki, u umrga baxtu quvonch hissini yo‘qotdi. Har qancha achchiq, har qancha azob bo‘lmasin, odamzod yashashga intiladi. Bu tuyg‘u hali aqlini tanimagan besh yoshli go‘dakdan tortib, sakson yoshli qariyaga ham begona emas. Dunyoni hali tuzuk-quruq anglamagan bolani mahbusga aylantirgan, uning qalbidagi ezgulikka ishonchini o‘ldirib, bir umr nogiron qilib qo‘ygan shafqatsiz tuzum qiyofasi ushbu asarda bor bo‘yicha tasvirlangan. Eng yomoni panjaradan ozod bo‘lgan bola yagona aybi uchun tag‘in eng oliy jazo – vijdon azobiga mahkum. Uning gunohi – tirik qolishi! Ushbu dahshatlarni bola ko‘zi bilan ko‘rgan qahramon voyaga yetgan inson singari idrok qiladi. Qismatning bu zarbalaridan ado bo‘lgan yurakdagi chuqur jarohatlar bir umr bitmaydi. Imrega o‘xshaganlarning tanasi tirik qolgani bilan u o‘sha tuzum o‘ldirgan mahbus bo‘lib qolaveradi. 1990 yilda dunyoning o‘nta tiliga tarjima qilingan ushbu roman – xolokost, ya’ni Ikkinchi jahon urushi davrida yahudiylarning ommaviy qirg‘ini haqida oshkora hikoya qiladi . Olti milliondan ortiq odamning fojiali o‘limi, boz ustiga ular orasida ayollaru bolalarning bo‘lgani qalblarni larzaga soladi. Bu faqat “Qismatsiz”da emas, balki “Tug‘ilmagan bolaga aza” asarida ham tilga olingan. Quyida Imre Kertesning Nobel mukofotini olish chog‘ida so‘zlagan nutqi e’tiboringizga havola etilmoqda.
Tarjimondan
Ehtimol, biroz g‘ayritabiiy, biroq batamom samimiy iqrordan boshlashim kerak. Ushbu yilda adabiyot bo‘yicha topshiriladigan Nobel mukofotini olish uchun jo‘nab ketayotib, samolyot bortiga ko‘tarilganim hamon ortimda sovuqqon kuzatuvchining pinhon nigohini sezdim. Mana shu tantanali lahzalarda o‘zimga o‘zim kutilmaganda jamoatchilik e’tiboriga tushgan, jahon tanigan yozuvchiga emas , balki sovuqqon kuzatuvchiga o‘xshab tuyulyapman. G‘oyat muhim daqiqalarda dunyoga murojaat qilish imkoniyati nasib qilgan ekan, umid bog‘laymanki, nutqim botiniy dunyomda mavjud ikki qiyofani birlashtirib, bu hardamxayollikni bartaraf etishga yordam beradi.
To‘g‘risini aytganda, hozircha bu nufuzli mukofotu yozuvchilik hayotim o‘rtasidagi men his qilayotgan ziddiyat mohiyatini anglaganimcha yo‘q. Ehtimol, uzoq vaqt diktatura sharoitida yashaganimdan bo‘lsa kerak, balki faqat buginamasdir, tabiatimga mutlaqo zid, bedavo, begona muhit tufayli o‘zimni yozuvchi sifatida topmagandirman, buni qarangki, shu choqqacha bu haqda o‘ylamagan ham ekanman. Boz ustiga menga, hayajonga soladigan “mavzu” atalmish narsalar ahamiyatsiz va qiziqarsiz, deb tushuntirishgan. Bir so‘z bilan aytganda, aynan shu sabab bilan men yozuvchilikni shaxsiy ish, deya anglaganman, ustiga-ustak bu e’tiqodimga mos tushardi ham.
Shaxsiy degani jiddiy emas ma’nosini anglatmaydi, albatta. Garchi jiddiyat doim yolg‘onning ahamiyati yuqori sanalgan bu olamda biroz kulgiliday tuyulsa ham. Axir falsafiy aksiomaga binoan dunyo bu – mavjud reallikka bog‘liq bo‘lmagan obyektiv tushuncha. Men 1955 yil bahorning ajoyib kunida yagona haqiqat borligiga imon keltirdim. Haqiqat bu – men, mavhum muddatga qadar kaminaga tuhfa etilgan nozik hayot. Uni begonalar o‘zlariniki qilib oldilar, o‘zlashtirdilar, o‘zlariga moslashtirdilar va buni muhrladilar, biroq men tarix deb atalmish bu Baloi ofatdan uni tortib olishim joiz, negaki iste’dodu hayot yolg‘iz o‘zimga tegishli va uni o‘z xohishimga ko‘ra boshqaraman.
So‘zlashga ne hojat, bunday vaziyat obyektiv bo‘lmasa-da, shubhasiz, real muhitni menga qarshi qo‘ydi. Kundan-kun “sog‘lom va go‘zal” sotsializmu kommunistik Vengriyani nazarda tutyapman. Agarda dunyo bizga bog‘liq bo‘lmagan obyektiv haqiqat bo‘lsa, u holda inson shaxsiyati ham o‘zi uchun – obyekt, o‘tmish hayoti esa o‘zini hayratga solishi mumkin-u, biroq ularga hech qanday aloqasi yo‘q tarixiy tasodifdir. Bu hayotni butunligicha tasavvur qilish foydasiz, negaki insonning subyektiv “men”i mas’uliyatni bo‘yniga olishi uchun nihoyatda obyektiv lahzalarga duch kelishi mumkin.
Bir yildan so‘ng 1956 yilda Vengriya inqilobi shiddat bilan boshlandi va shunday qisqa tarixiy muddat ichra mamlakatda subyektivlik hukm surdi. Biroq sovet tanklari darhol voqealarning obyektiv tartibini tikladilar.
Men zinhor kesatmayapman, agarda gaplarimda zarracha kinoya ohangi sezilayotgan bo‘lsa, u holda “yigirmanchi asrda” iborasi mavjud til qismati xususida bir mulohaza yuritib ko‘ring-a. Barcha ehtimollarga ko‘ra, davrimiz yozuvchilari uchun eng asosiy, g‘aroyib kashfiyot shundaki, til – bizga qadimgi ajdodlardan merosligiga qaramay, real jarayonlarni va nomutanosib tushunchalarni ta’riflashda keraksiz. Bu o‘rinda Kafkani xotirlaylik, Oruellni eslash kifoya, ularning qo‘lida til sochilib ketdi. Ular bizga shu choqqacha tushunarsiz, yangi, notanish belgilardan iborat kulni taqdim etmoq niyatida uni gulxanga tiqdilar.
Biroq men o‘zimning shaxsiy ishim – yozuvchilikka qaytishni istardim. Kaminaning vaziyatidagi odam qoidaga binoan u bilan bog‘liq yuzaga kelayotgan savollar borasida bosh qotirib o‘tirmaydi. Masalan, Jan Pol Sartr “Biz kim uchun yozyapmiz?” degan birgina savolga butun boshli kitobni bag‘ishlagan. Bu savol qanchalar qiziq bo‘lsa, shu qadar xavfli hamdir, qismatimga hech qachon bu haqda o‘ylash bitilmagani uchun shukr qilaman. Chindan ham uning qanday xavfli tomoni bor ekan? Masalan, biz burchimizni jamiyatning u yoki bu toifasiga shunchaki estetik zavq bag‘ishlashdan iborat deb bilmay, balki ularga ta’sir ko‘rsatishimiz kerak, deya tan olsak, u holda, eng avvalo, qo‘limizdagi qalam kerakli ta’sir kuchiga egami-yo‘qmi, shu haqda chuqur mulohaza yuritib, uslubimizga baho berishga to‘g‘ri keladi. Shubha-gumonlar iskanjasida qolgan yozuvchi bor diqqat-e’tiborini yakkash o‘ziga qaratishga majbur bo‘ladi . Aks holda u o‘quvchilarga nima yoqishi haqida qayerdan biladi? Axir u har bitta odamni savolga tutmaydi-ku ? Bu nima ham berardi? Bu faqat kitobxon haqidagi yozuvchi tasavvuri va odamlarga, shuningdek, o‘z-o‘ziga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lganiyu istaklarini yozish ehtiyoji asosida kelib chiqadi. Xo‘sh, yozuvchi nima uchun yozadi? Javob bitta: o‘zi uchun!
Nima bo‘lgan taqdirda ham, shuni alohida aytishim mumkinki, bu javobga orqavorotdan yetib kelmadim. To‘g‘risini tan oladigan bo‘lsam, menga hamisha oson bo‘lgan, negaki tuzuk-quruq o‘quvchilarim yo‘q edi va men hech kimga ta’sir ko‘rsatishni xohlamasdim. Maqbul fikr-mulohazalarimni qog‘ozga tushirish uchun yozishni boshlamadim, men shunchaki yozardim, yozganlarim esa birovga atalmagandi. Mabodo, bu ishim qandaydir maqsadga qaratilganida ham ijod tili va shakllar nuqtai nazaridan shuni aytishim mumkinki, u yagona maqsad – haqiqatga asoslanishdan iborat bo‘lardi. Davlatning adabiyotni jilovlashga uringan davri qanchalar kulgili va shuning bilan birga ayanchli bo‘lganini aniqlash – men uchun zinhor ahamiyatsiz ish emas.
Biroq bir olam shubha-gumonlarni tug‘diradigan haqqoniy savolga javob berish mushkulroqdir: biz nima uchun yozamiz? Shaxsan menga omad kulib boqqanligini tan olaman, negaki mazkur jumboq javobini topish uchun ortiqcha bosh qotirishimga to‘g‘ri kelmagan. Darvoqe, aytishim kerakki, bu voqea mening “Barbod” (“Fiasko”) romanimda batafsil tasvirlangan. Aslida bu shunday bo‘lgan edi: davlatga tegishli idoraning bo‘m-bo‘sh yo‘lagida turgan edim. Kaminaga ko‘rinmaydigan yon tomondagi yo‘lakdan baland oyoq tovushi eshitildi. Butun vujudimni g‘alati tuyg‘u qamrab oldi: qadamlarning aks sadosi yaqinlashardi. Garchi yo‘lakdan bir kishi yurib kelayotgan bo‘lsa-da, go‘yo minglab odamlarning odimlayotganini eshitayotganday edim. Xayolimda saf tortgan izdihom yaqinlashardi. Kutilmaganda bu qadamlarga va bu izdihomga tiyiqsiz mayl sezdim. Ayni shu daqiqada Nitshe butunlay boshqa matnga tegishli tarzda “Dionisiy (1) kechinmasi” deya atagan, ya’ni o‘zlikdan kechish jazavasini, o‘zini unutgan idrokning izdihomga qo‘shilib-qorilib ketishi paytidagi sarmast zavq nimaligini angladim. Go‘yo qandaydir kuch butun vujudimni o‘rab-chirmab olganu o‘sha olomon saflariga quyilib ketishim uchun ortimdan itarar, men bo‘lsam o‘sha kuchning jodusiga berilmaslikka tirishib, devorga qapishishga, devorga aylanishga urinardim.
Men hayotimdagi unutilmas lahzada boshdan kechirganlarim haqida qanday bo‘lsa shunday hikoya qilib beryapman. Uning manbai ichimdan emas, balki tashqaridan bostirib kirgan ro‘yoga o‘xshardi. Ijod odamlariga bunday lahzalar tanish, biroq kechinmalarimni estetik tuyg‘ular jumlasiga kiritish amrimahol. Buni ko‘proq qalb ko‘zining ochilishiga mengzagan bo‘lardim va bu ko‘zning ochilishi uslublari ustida uzoq vaqt ish olib borganim mahoratga yo‘l topib bermadi, shunchaki yo‘qotilgan hayotimni qaytardi. Men hayotdagi eng og‘ir tuyg‘u, yolg‘izlik hissini tuydim . U meni hozirgina sizga so‘zlaganim, o‘ziga tortuvchi safdan chiqish va o‘zligingdan ayirishga qodir qismat – tarix changalidan xalos bo‘lish uchun intilishga olib keldi. Natsistlarning konslageridan qaytgach, bor-yo‘g‘i o‘n yil o‘tib, hali bir oyog‘im Stalin terrorining vahimali tushlaridan uzilmagan bir paytda men barini dahshat ichra tushundim. Yodimda bular haqida g‘ira-shira xotiralardan qolgan uzuq-yuluq bir necha latifalarni saqlaganman, xolos. Go‘yo bularning bari men bilan sodir bo‘lmaganday… har holda shunday deyish mumkin.
Aftidan, bunday ajoyib daqiqalar o‘ziga xos tarixga ega, ehtimol, shu o‘rinda Zigmund Freyd idrokka zulmkor ta’sir etgan taassurotlardan boshlagan bo‘lardi. Kim biladi, balki u bu bilan to‘g‘ri yo‘l tutarmidi? Men hayotga aql ko‘zi bilan qaraydigan odamman. Kaminaga har qanday tasavvur va har qanday zavqlanish tuyg‘usi begona. Hissiyot borasida so‘zlaganda ham, eng avvalo, qandaydir ratsional, biroq ilohiy shaklda ifodalangan fikrni nazarda tutaman. Bu kutilmagan anglash tuyg‘usi allaqachon inqilobiy gulxanga aylanib ulgurgan, qadimgilar “Evrika!” (“Men topdim!”) deya ifodalagan hayqiriqqa o‘xshaydi. Lekin men nima topdim?
Bir vaqtlar sotsializm Marsel Prust uchun qanday ma’noni anglatgan bo‘lsa, menda ham xuddi shunday taassurot uyg‘otadi, ya’ni choyga bo‘ktirilgan “madlen” shirinliklariday yo‘qotilgan vaqt ta’mi va iforini eslatadi. 1956 yilda inqilob bostirilgach, o‘z tilimni yo‘qotishni istamaganim uchun Vengriyada qolishga qaror qildim va diktatura ta’sirini endi bola nigohi bilan emas, balki kap-katta odam nazari bilan kuzatish imkoniga ega bo‘ldim. Men xalqni o‘z ideallaridan voz kechishga qanday majbur qilishganini ko‘rdim. Ilk marotaba odamlar tuzumi(2)ga jur’atsiz tarzda moslashayotgan tana harakatlarining guvohi bo‘ldim va tushundimki, umid bu — iblis quroli, axloq-odob — qat’iy buyruq hoshiyasi — bor-yo‘g‘i o‘z jonini saqlashning itoatkor cho‘risi.
Bu vaqt davomida mamlakatda 600 nafardan ortiq ziyoli qatl qilindi. 1956 yildagi inqilobda qatnashganlarning 2500 nafari dunyodan ko‘z yumdi. 44 ming kishi konsentratsion qamoqxonaga yuborildi. 450 ming kishi siyosiy mahbus sifatida qayd etildi. 1,5 mln. odam esa maxsus kuzatuv ostiga olindi.
Cheklangan, boz ustiga holdan toygan, xarob bo‘layotgan diktatura sharoitida yozuvchining erkinligidan ulkanroq erkinlikni tasavvur qilish mumkinmi? Oltmishinchi yillarda Vengriyada diktatura kuchlarni birlashtirish darajasiga yetdi, uni, hatto jamoatchilik konsensusi (3) deyish mumkin edi. Keyinchalik G‘arb uni muloyim marhamat bilan “gulyash- kommunizm” (4) deya atay boshladi. Avvalida Vengriya kommunizmiga G‘arb qandaydir norozilik bildirgan bo‘lsa, keyinchalik ular uchun suyukli tuzumga aylandi. Bunday konsensus botqoqligida odam kurashishdan yo butkul voz kechadi, yo bo‘lmasam ichki erkinlikka olib keladigan barcha aylanma so‘qmoqlarni izlab topadi. Yozuvchilik hunari katta xarajatlarni talab qiladigan ish emas, qog‘oz-qalamdan bo‘lagiga ehtiyoj yo‘q. Har tong ko‘ngilda nafrat bilan tushkun kayfiyatda uyg‘onganim sabab zudlik bilan yozuvchilik dunyomga g‘arq bo‘lardim. Men totalitar mantiq tazyiqidan azob chekayotganni boshqa totalitar tuzumga o‘tkazib, o‘sha odam holatini tasvirlayotganimni tezda tushundim, bu esa romanim tilini ikki haqiqatning gipnoz mediatori(5)ga aylantirdi. Men o‘sha paytdagi vaziyatimni ochiq baholar ekanman, agarda G‘arbdagidek erkin jamiyatda yashaganimda Shved akademiyasi yuksak bahoga loyiq topgan “Qismatsiz” romanini yoza olishimga ishonmayman.
Yo‘q, men balki boshqacha tarzda yozishga intilgan bo‘lardim. O‘shanda ham haqiqatni, biroq boshqacha haqiqatni… Ehtimol, hozir kitoblar va g‘oyalarning erkin bozorida romanning yangicha, qizikarli va yorqin shaklini yaratish borasida bosh qotirgan bo‘larmidim. Masalan, nihoyatda ta’sirlantiruvchi epizodlarni ko‘rish uchun roman yoziladigan vaqtni qo‘ldan boy berishim tayin edi.
Hikoyam qahramoni o‘ziga tegishli davrda yashashdan mosuvo, hamma- hammasidan — vaqtdan, tildan va shaxsiyatdan mahrum, konslagerga tashlangan mahbus. U fakat mavjudligini eslolmaydi. Shu sabab baxtsiz, ilojsiz qahramonim uchun uzluksiz, bema’ni hikoyalar so‘zlashdan bo‘lak zavk qolmagan, biroq hikoyalardagi uqubatli tafsilotlarni chetlab o‘tishning imkoni yo‘q. U musibatli va muazzam daqiqalarni boshdan kechirishga mahkum, bu esa bir zaylda davom etayotgan hayotning o‘zidanam og‘irroq.
Biroq bu tajriba menga hayratlanarli saboqlarni berdi. Hikoya qilishning uzluksiz aks ettirish prinsipi barcha vaziyatlarni uzilishsiz tasvirlashni talab kiladi. Aytaylik, go‘yo jigarimning qabriday qandaydir vahimali o‘ra ko‘z oldimda namoyon bo‘ldi-yu, yigirma daqiqa nafas rostlashga to‘g‘ri keldi, birok o‘sha yigirma daqiqa yengil parvoz qilgani qo‘ymasdi. Birkenau yo‘qotish qamoqxonasining temiryo‘l platformasidagi yigirma daqiqa haqida so‘zlayapman. O‘limi oldidan vagonlardan chiqishga uringan odamlar “seleksiya”ga mas’ul zobit qarshisida turishga majbur bo‘lishardi. Men-ku o‘sha yigirma daqiqani umumiy qirralarda eslab qolganman, birok roman mendan o‘z xotiramga ishonishni talab qilardi. Qancha hisobotlar, ko‘rsatmalaru xotiralarni o‘qimay, ularning barida voqealar shiddat bilan rivojlanardi va biror nimani tushunishning chindan ham iloji yo‘q edi: kutilmaganda vagonlarning eshiklari ochilar. baqir-chaqirlar, itlarning vovillashlari eshitilar, erkaklarni xotinlardan ajratishar, bu telba to‘s-to‘polonda odamlarnixoyat zobit qarshisida turishar, u bo‘lsa besaranjom nigoh bilan ularni boshdan-oyoq kuzatib, kayergadir borishlarini qo‘li bilan ishora qilar va asirlar ko‘z ochib-yumguncha mahbus kiyimida paydo bo‘lishardi.
Mening xotiramda bu yigirma daqiqa boshqacha tarzda gavdalanardi. Asl manbalarni izlarkanman, birinchi navbatda Tadeush Borovskiyning shafqatsiz hikoyalaridan birini o‘qidim, u “Gaz kamerasiga marhamat kiling, xonimlar va janoblar!” deb ataladi. Keyin ko‘limga amerikaliklar tomonidan ozod kilingan Daxau kamokxonasida olingan birtalay rasmlar tushib koldi: askar Birkenau temiryo‘l stansiyasida tirik “tovar”larni suratga olgan. Ezgu ishlarni qilish uchun yordamga shay ayollarning kulib turgan chiroyli chehralari, g‘ayratli yoshlarning ko‘zlari… Men sharmandali ilojsizlik va ojizlik daqiqalari, o‘sha yigirma daqiqa qanday qilib ularning xotirasidan o‘chib ketganligini tushundim. Bularning bari shunday shaklda kundan-kun, haftama-hafta, oyma-oy, uzok yillar davomida takrorlangani haqida o‘yladim va ko‘z oldimda dahshat texnologiyasi ochildi. U menga qay yo‘l bilan insoniyat hayotiga insoniyatning o‘zini qarshi qo‘yish mumkinligini anglatdi.
Shunday kilib qarshimda qadam-baqadam tuganmas kashfiyotlarning yo‘li paydo bo‘ldi. Bu agar shunday izohlash mumkin bo‘lsa, mening evristik (6) uslubim edi va kim uchun yozayotganim, hatto nima uchun yozayotganim muhim emasligini fahmladim. Kaminani fakat birgina savol qiynaydi: o‘zi meni adabiyot bilan nima bog‘laydi? Chunki menga adabiyotdan nima kerakligi ravshanlashdi. Adabiyot tushunchasi bilan bog‘liq o‘sha ideallaru ma’naviyatdan meni bartaraf etib bo‘lmas chegara ajratib turadi. U hayotimdagi ko‘pgina boshka narsalar qatori Osvensim (7) deb ataladi. Agar Osvensim hakida yozadigan bo‘lsak, shuni anglashimiz kerakki, Osvensim tom ma’noda adabiyotni imkonsiz darajaga olib keldi. Osvensimda boshlangan va bugungi kungacha davom etib kelayotgan voqealar hakida faqatgina qop-qora roman yozish mumkin. Osvensimdan keyin hali rad qilib bo‘lmas biror mudhish vokea yuz bermadi. Asarlarimda xolokost hech qachon o‘tgan zamonda gavdalanmagan.
Ba’zida meni maqtashadi, ba’zida esa birgina mavzu — xolokostni yorituvchi yozuvchi deya mensimay qarashadi. Men nima ham deya olardim, muayyan shartlar bilan kitoblarim kutubxonalarning menga muvofiq keluvchi javonlaridan munosib o‘rin egallagan bo‘lardi. Xolokostning yozuvchisi bo‘lmagan birorta zamonaviy yozuvchi bormikan? Fahmimcha, o‘n yillar davomida zamonaviy Yevropa madaniyatida hokimlik qilgan o‘sha dilabgor ovozni odamlar eshitishi uchun, menimcha, ijod mavzusi tarikasida xolokostni tanlash aslo shart emas. Takror va takror aytaman: dahshatli tushlar ta’qib etgan vahimali tundan so‘ng abgoru nochor nazar bilan atrofga boqadigan odamzodning ovozini eslatuvchi bu xasta nido eshitilmagan hech qanday asl mahoratni bilmayman. Xolokost tushunchasini birlashtiradigan savollar majmuasini men hech qachon nemislar va yahudiylar o‘rtasidagi kandaydir yechimi yo‘q nizo deb karamaganman. Shuningdek, xolokostni yahudiylar ukubatlarining yangi bobi deb hisoblamaganman. Nazarimda, bu voqea tarixda yuz bergan tasodifiy xato emas, avvalgilaridan mahobati bilan farq qilgani uchun yahudiylarning ommaviy qirg‘ini deb tushunmayman yoxud yahudiy davlatining barpo etilishi uchun bir zamin edi, deb ham o‘ylamayman. Men xolokostda o‘zining ikki ming yillik axloq-odob madaniyati bilan yevropalik odam degan nomga erishish yo‘lidagi sayohatning eng quyi nuqtasida “odamiylik” qanday bo‘lishini tasvirlab berdim, xolos.
Bunday yuk bilan qayerga harakatlanishimiz mumkinligi haqida o‘ylashimiz kerak. Osvensim muammosining asl mohiyati — unga tegishli ma’lumotlarni ma’ruzamda keltirish, xotirada saklash, yo bo‘lmasam, tarixning eski sandig‘i tubiga yashirishu o‘ldirilganlarning yodiga yodgorlik qo‘yish, agar qo‘yilsa, uning qiyofasi qanday bo‘lishi kerakligini aniqlashtirib olishda emas. Osvensimning haqiqiy fojiasi uning mavjudligi, bu dahshatlarning yuz berganligi, qayg‘uli, uqubatli xotiralarni uyg‘otuvchi tarixiy faktlarni aslo o‘zgartirib bo‘lmasligida. Bu og‘ir vaziyatga vengriyalik shoir Yanosh Pilinskiy g‘oyat munosib ta’rifni berolgan: Sharmandalik. Aftidan, u insoniylik nuqtai nazaridan kelib chiqib, nasroniylik madaniyatida sodir bo‘lgan bu mudhish, tuzatib bo‘lmas xatoligi uchun ham tarixiy voqeani shunday baholagan bo‘lsa kerak.
Yuz bergan mudhish voqealar bizga Xudo o‘lgan deydi. Shubhasiz, Osvensimdan keyin yolg‘iz qoldik. O‘z boyligimizni endi o‘zimiz yaratishimiz kerak. Mayli, boshqalarga mehnatimiz aslo bilinmasin, biroq sabr-matonat bilan qilingan mehnat oxir-oqibat mevasini beradi. Bir kun kelib biz yiqqan boylik yangi Yevropa madaniyatini yaratishga asos bo‘lishiga ishonaman. Ehtimol, bugun Shved akademiyasi Osvensimning, xolokostning guvohi bo‘lishiga, o‘sha azoblarni his qilishiga to‘g‘ri kelgan yozuvchining mehnatini qadrlab, uning urinishlarini Yevropa madaniyati uchun muhim sanab, yuksak baho tariqasida taqdim etayotgan mukofoti bunga yorqin misoldir. Bunday vaziyat, agar shunday deyish mumkin bo‘lsa, katta jasorat va hatto tavakkalchilik hamdir. Negaki, mana shu minbarga chiqib, so‘zlashimni istaganlar nima haqida ma’ruza qilishimni avvaldan bilishgan.
Biz barini tushunishga majburmiz. “Konsentratsion olam” orqali yuzaga chiqqanimizni fahmlashimiz shart. Quyi nuqtani tan olish esa yaratuvchi kuchlarni saqlab, yashab qolishimizning yagona kafolati. Axir aniq hissiyotlar foydali emasmi? Buyuk anglashlarning tubida garchi ular fojialar asosida yuzaga kelgan bo‘lsa-da, har doim erkinlikning urug‘i mavjud. Erkinlik — Yevropaning ulkan boyligi, u bizga borligimizni va uning uchun mas’ulligimizni anglatib, hayotimizga mantiq bag‘ishlaydi.
Ona tilim — vengerchada bularning barini siz bilan bo‘lishayotganimdan boshim osmonda. Men asli budapeshtlikman, yahudiy oilasida tug‘ilganman. Onam Kolojvardan, otam janubi-g‘arbiy Balaton taraflardan. Buvim va buvam juma oqshomini kuzatib shanba (8) tongini karshilab, shamlar yoqishardiyu, biroq o‘z ism-shariflarini vengerchaga almashtirgandilar. Ular yahudiylarning e’tiqodi bilan Vengriyani Vatan bilib yashashni tabiiy deb qabul qilishardi. Onamning ota-onasi xolokost gulxanida halok bo‘lishgan. Otamning volidasi va padari buzrukvorini Budapeshtdagi qariyalar uyini Vengriyaning Shimoliy chegarasiga ko‘chirgan Rokoshi(9)ning kommunistik diktaturasi narigi dunyoga ravona qildi. Xayolimda bu bir kichik oilaning qismati yangi davrga Vatanimning tarixiy kechmishlari va uqubatlaridan so‘zlaydi. Bu qayg‘ular ortida, nafaqat alam, balki katta ma’naviy zahira bor. Yahudiy bo‘lish nima? Menimcha, bizning davrimizda bu vazifa, eng avvalo, axloq-odob masalasi. Agarda xolokost bugungi madaniyatni yaratishga qodir bo‘lganda, bor e’tibori yagona maqsadga qaratilardi: idrok kuchi bilan inkor etib bo‘lmas haqiqat oldida gunohni yuvish — katarsis (ma’naviy poklanish). Aynan mana shu intilish meni ilhomlantirgan.
To‘g‘risini aytganda, men aytmoqchi bo‘lgan gaplarning barini aytib bo‘ldim, biroq ochiqcha tan olishim kerakki, baribir o‘z hayotim, yozuvchilik olami va Nobel mukofoti orasidagi o‘zim istagan muvozanatga erisholmadim. Ayni daqiqalarda hayotimni saqlab qolgan va yashashimga kuch bergan muhabbatga chuqur minnatdorchilik his qilyapman, xolos. Nima bo‘lganda ham tan oling, “hokimiyat”da qandaydir hayratlantiruvchi, qandaydir bema’ni, qandaydir tushunarsiz, qonunlarning haqqoniy tartibiga ishontiruvchi ilohiy takdiru mavhum adolat borday tuyuladi, boshkacha so‘zlar bilan aytganda, bu o‘z-o‘zini aldash vasvasasi, xolos. Bu yo‘lda yashirin koyalarga urilib, o‘lib ketish xavfi mavjud. Unga erishilganda dunyoda shafqat borligini anglamay, olamdan o‘tgan millionlar bilan o‘sha azobli aloka yo‘qotiladi. Istalgan daqiqada o‘qqa tutishga shay jamoa vaxshiy hukumatu dahshatli diktaturalarning asiriga aylangan hayotimiz ustidan hukm chiqarsa, bunday taqdirdan qutulib qolish mushkul vaziyatda qonunlarning bema’ni tartibi bilan hisoblashishga majbur bo‘larkansan.
Nima bo‘lganda ham men ma’ruzaga tayyorlanayotganimda bir muddat ruhiy muvozanatimni tiklashga yordam bergan voqea sodir bo‘ldi. Men pochta orkali “Buxenvald” yodgorliklar majmuasining direktori doktor Folkxard Kniggedan jigarrang xatjild oldim. Xatjildda chiroyli tabriklar yozilgan nomadan tashqari yana bir kichkinagina xatjild bor edi. Doktor Knigge menga uni alohida jo‘natgandi. Xatda 1945 yilning 18 fevralida qamokxona tarkibi to‘g‘risida bitilgan maxfiy hisobotning nusxasi bor ekan. Bu hujjatda (“Abgänge”, ya’ni “o‘ldirdim” degan ma’noni anglatadi) men № 64921 raqamli mahbus 1927 yilda tug‘ilgan zavod ishchisi, yahudiy Imre Kertesning o‘limi hakida o‘qidim. Tug‘ilgan yil va faoliyat to‘g‘risidagi yolg‘on ma’lumotlar qamoqxona statistikasiga tasodifan tushib qolgan emas. Buxenvald idorasida men haqimdagi ma’lumotlarni yozib olishayotganda voyaga yetmaganlar katoriga tushib qolmaslik uchun yoshimga ikki yosh qo‘shib aytgandim. Ular meni foydasi tegadiganlar ro‘yxatida qayd etishlaridan qo‘rqib, o‘qiganimni yashirganman va o‘zimni zavod ishchisi sifatida tanishtirganman.
Demak, men bir marta o‘lganman — yashab qolishim uchun o‘lganman. Ehtimol, hikoyamning asl haqiqati ham shundadir. Bir bolaning o‘limidan boshlangan kitoblarimni ro‘shnolik ko‘rmay bu hayotni tark etgan o‘sha millionlarning ruhiga bag‘ishlayman. Akademiyaning fikriga ko‘ra, gap adabiyot haqida borar ekan, extimol, yozganlarim kelajak uchun ahamiyatsiz bo‘lmas, boz ustiga men asarlarim u uchun xizmat qilishini chin dildan istayman. Negaki, ularda Osvensimning jarohatlari tasvirlangan. Zamonaviy insonning ijodiy imkoniyatlari va yashash qobiliyati masalalari xususida mulohaza qilganimda faqat Osvensim xayolimga keladi. Mantiqqa zid bo‘lsa ham aytay, men o‘tmish emas, balki kelajak haqida o‘ylayman.
2002 yil 7 dekabr, Shvetsiya akademiyasi
IZOHLAR
1 Areopagit Dionisiy – qadimda Vizantiyada yashagan avliyo. U o‘z-o‘zini qiynab, avliyo darajasiga erishganligi bilan mashhur.
2 Vengriyada o‘rnatilgan 41 yillik kommunistik tuzumga ishora. Bu vaqt davomida mamlakatda 600 nafardan ortiq ziyoli qatl qilingan. 1956 yildagi inqilobda qatnashganlarning 2500 nafari vafot etgan. 44 ming kishi konsentratsion qamoqxonaga yuborilgan. 450 ming kishi siyosiy mahbus sifatida qayd etilgan. 1,5 mln. odam esa maxsus kuzatuv ostiga olingan.
3 Konsensus — mojarolarni bartaraf qilish uslubi.
4 1956 yildan 1988 yilga qadar Vengriyadagi Yanosh Kadar hukmronligi yillarini bo‘tqa-kommunizm deb atashgan.
5 Mediator (noxin) — tanbur, rubob chalishda qo‘llaniladigan asbob.
6 Evristika – fikrlashning eng oddiy usuli orqali borliqni anglash.
7 Osvensim – 1945–46 yillarda Germaniyada fashistlar tomonidan tashkil qilingan qamoqxonalar majmuasi. U Osvensim shahri yaqinida joylashgan.
8 Iuadizmda bu kun muqaddas sanaladi.
9 Matyash Rakoshi (Matyash Rozenfeld) — vengriyalik siyosatchi, Vengriya kommunistik partiyasining birinchi kotibi (1945-1948) Vengriya Xalq Respublikasining Vazirlar kengashi raisi (1952-1953).
Rus tilidan Shahnoza Rahmonova tarjimasi (“XDK” tomonidan ayrim tahrirlar kiritildi)
Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2015/8
