Бугунги шоир ниҳоятда эҳтиёткор ва шубҳаланувчи шахс, у ҳатто ўз-ўзи билан бўлувчи муносабатларда ҳам шундай йўл тутади. У истар-истамас ўзини шоир деб атайди, баайни шуни ошкора айтишдан хижолатпазлик туяди…
Вислава ШИМБОРСКА
ШОИР ВА ДУНЁ
Нобель маърузаси
Кўпинча сўзнинг ибтидосини бошлаш қийин кечади. Бироқ камина бу жараённи ортда қолдирганман. Забонимдан чиқаётган ҳар бир сўз — у хоҳ учинчи, хоҳ олтинчи, хоҳ ўнинчи, ҳатто охиргиси бўлса-да, оддий ва якранг тусда жаранглашини истамайман, шу қатъиятимдан чекинмай, ҳозир шеърият ҳақида гапирмоқчиман. Аввало айтиб қўяй, гарчи шоир бўлсам-да, поэзия хусусида қисқа, эҳтимол жуда ҳам қисқа сўзлашни чамалаб турибман. Негадир ушбу мавзуда юксагу теран фикрлар изҳор қилолмасликдан чўчийман, демак бугунги нутқим узундан-узоқ мавозалардан иборат бўлмайди.
Бугунги шоир ниҳоятда эҳтиёткор ва шубҳаланувчи шахс, у ҳатто ўз-ўзи билан бўлувчи муносабатларда ҳам шундай йўл тутади. У истар-истамас ўзини шоир деб атайди, баайни шуни ошкора айтишдан хижолатпазлик туяди. Шовқин-суронга йўғрилган замонамизда эса инсоний фазилатлар, хоссатан, қадр-қимматингни қанчалик беркитсанг, сени танишлари ва эътироф этишлари шунчалик рўёга айланаверади. Турли сўровномаларни тўлдириш ёхуд тасодифий йўловчилар билан суҳбатлашиш пайти шоир ўз фаолияти ҳақида тўхталиши лозим бўлса, у аллақандай номаълум «қаламкаш»га айланади ёки қўшимча мутахассислигини рўкач қилади. Шунга мувофиқ, амалдорлар ёки автобус йўловчилари бу ҳолатни анчайин ишончсизлик ва истеҳзо билан қабул қилади. Назаримда, файласуфларда ушбу жараён аксинча кечади. Боиси уларнинг пешонасига шоирларга нисбатан «бахтлироқ ёзиқ» битилган, фалсафа аҳли «ҳийла» қилиш ва ўз касбини аллақандай илмий унвонлару дарожатлар билан «безатиш» имкониятига эга. Масалан, «фалсафа доктори» деган сўз қулоққа юксак мадҳиядек, тантанавор эшитилади.
Назаримда, «шоир» деган касбни эгаллаш учун махсус маълумот бўлиши лозим, шоирлар ҳам худди олимлардек мунтазам имтиҳон топшириши, назарий ишлар билан шуғулланиши, керак бўлса, илмий трактатлардан иқтибос олиши ва ҳамма жараёнлар тугагач, фахрий диплом билан тақдирланиши даркор. Бу ўз навбатида шоир поэтикаси, тахайюл олами эҳтиёж сезаётган нуқсонларни кўрсатиб беради, уни шунчаки қоғоз тўлдиришга эмас, янги-янги шеърий шакллар излашга, оддий ва тумтароқ қофиябозликдан қочиб, ёрқин ва гўзал лирикага чорлайди. Шу ўринда русларнинг оташзабон шоири, Нобель мукофоти лауреати Иосиф Бродский билан боғлиқ хотиралар ёдимга келади. Бу дардкаш шоир қанча аламу изтироблар, не-не бўҳтону иғволарга бардош берганини унча-мунча одам тасаввурига сиғдиролмайди. Ҳатто у шоирлигини тасдиқловчи махсус «ҳужжат»га эга бўлмагунича, «адабий текинхўрлик»да айбланган.
Кўплаб бахтли мамлакатлар, айниқса, инсон қадр-қиммати шарафланган юртларда шоирлар гўзал ва тотув ҳаёт кечирадилар, улар орзу қилади, ўйлайди, хаёл суради, илҳом отлиғ дулдул келганида ҳар нени унутиб, ижодга шўнғийди. Энг муҳими, ўзини ўраб турган муҳитдан айро яшолмаслигини ҳар лаҳза ҳис қилади.
Ҳақиқий шоир шундай бўлиши керак. Баъзи тоифа эса бунинг акси. Масалан, асримизнинг дастлабки ўн йиллигида ижод қилган айрим шоирлар ўзларининг жимжимадор кийими, ғайриоддий хулқ-атвори билан оммани хижолатга қўйишни ёқтирарди.
Шоирларнинг феълу сажияси, туриш-турмуши, ҳатто кундалик ҳаётини бошқа бирор ижодкорга қиёслаб бўлмайди. Бу муқоясаларда яққол кўринади. Масалан, буюк олимлар ва рассомлар ҳақида суратга олинган илмий-биографик фильмларни эсланг. Бунда режиссёр, шубҳасиз, ўз олдига муҳим илмий кашфиётларнинг туғилиши ёки буюк санъат асарларининг яратилиш жараёнини тасвирлаш вазифасини қўяди. Айтайлик, экранда олимнинг ҳаёти, иш услубини кўрсатиш ниҳоятда осон: турфа суюқликлар тўла шиша идишчалару турли туман анжомлар тўла лаборатория ва яна кўпгина воситалар бир муддат томошабин нигоҳини экранга «михлаб қўяди».
Рассомлар ҳақидаги фильмларнинг томошабоплигини таъминлаш ҳам мураккаб эмас: бунда картина яратилишининг барча босқичлари, қоғоз тарамига тортилган биринчи чизгидан то асар тайёр бўлгунича қандай эврилишлар кечганини босқичма-босқич кўрсатиш кифоя. Композиторларга бағишланган фильмлар эса мусиқий элементларга қурилади: бунда ҳеч бўлмаса пианино узра новдадек чайқалаётган нозик қўлчалар кўрсатилса бўлгани. Бир сўз билан айтганда, олим, рассом ва композиторнинг руҳий ҳолати ҳеч кимда таажжуб уйғотмайди, муҳими томошабин нимани кўриб, эшитиб турганини аниқ-тиниқ ҳис қилади.
Аммо шоирдаги руҳий ингроқлар, туйғулар талотўпини кўрсатиш учун режиссёрга ниҳоятда нозик дид ва фаҳм керак. Уларнинг иши шундайин умидсизлик гирдобига ғарқ қиладики кишини, ақл бовар қилмайди бунга…
Шоир стулда ўтириб ёки диванга ёнбошлаб сокин нигоҳини девор ёхуд шифтга қадайди, диққатини жиловлаб аранг етти сатр ёзади, орадан тўрт соат ўтиб, не тўлғониш билан ёзганларини ўчиради, яна ёзади, яна ўчиради… қарабсизки, қоғозга ҳеч нарса тушмайди. Хўш, бу кечмишни экранда кўрсатишдан нима фойда? Томошабин-чи? У бундай руҳий таназзулга бардош беролармикан?
Кези келганда илҳом ҳақида гапирмоқчи эдим. Каминадан кўпинча агар илҳом ростданам бўлса, уни таърифлаб беринг деб сўрашади, замонавий шоирлар эса бу саволга чучмал жавоб қайтаришади. Боиси ушбу илоҳий неъматни сезиш, шаклу шамойилини тасаввур қилиш мураккаб. Шундай экан, ўзингга ноаён туйғуни бировга тушунтириб бўладими?
Менинг жавобим эса шундай: илҳом бу фақат шоирлар, рассомлар, умуман, ижод аҳлига бериладиган махсус имтиёз эмас. Жамиятнинг маълум бир тоифаси борки, улар ҳар куни, ҳар лаҳза илҳом билан юзма-юз келади. Аниқроқ айтганда, ким ўз касбини онгли равишда танлаб, кучли муҳаббат ва юксак тасаввур билан меҳнат қилса, ана ўшалар соҳиби илҳомга айланади. Булар шифокорлар, ўқитувчилар, этикдўзлар, қўйингки, яна юздан ортиқ бошқа касб вакиллари бўлиши мумкин. Бу тоифа инсонлар учун иш ажойиб саргузаштларга бой ўзгармас мезондир: улар ҳар қандай қийинчилигу мағлубиятларга қарамай, ҳеч қачон ортга чекинмайди.
Бундай инсонлар кўп эмас. Ер юзида яшовчи аксарият омма иқтисодий тўкинликни таъминлаш учунгина меҳнат қилади, улар ишлайди, чунки шунга мажбурлар. Аслида эса касб танлашда юрак амрига қулоқ тутиш лозим, шундагина ҳаёт фаровон, турмуш гўзал бўлади.
Қанчалик ғалати ва эриш туюлмасин, ҳар турфа жаллодлар, диктаторлар, ақидапарастлар, сиёсатбозлар ҳам ўз касбларини сидқидилдан севади ва севимли «кору аъмоли»ни шижоату устакорлик билан амалга оширади. Бироқ уларнинг аъмолига ижодкорлик етишмайди, бедор юрак ўрнини совуқ нигоҳ билан ҳиссиз вужуд эгаллайди, ҳатто кимнингдир бўғзига пичоқ тортаётганда, жиллақурса, битта ҳужайра «исён қилмайди»….. бу даҳшат, бу разолат!
Мен «билмайман» деган сўзни жуда қадрлайман. Қисқа, бироқ ниҳоятда қудратли сўз бу! Чунки шу биргина атама сабаб дунёи дуннинг сирли жумбоқларини кашф этамиз, ҳаётнинг моҳият-асрорига етамиз. Агар Исаак Ньютон «билмайман» деган саволни ўзига бермаганида, эҳтимол боғида ғарқ пишган олмалар кўзига чиройли кўриниб, иштаҳа билан паққос туширган ва инсоният ўша машҳур «тортишиш қонуни»дан бебаҳра қолган бўлармиди?! Агар ватандошим Мария Склодовская-Кюри ҳам «билмайман» деган сўроқ ила яшамаганида, оддийгина пансионда дори тайёрловчи ким-ёгарга айланиб қолган ва ишончим комилки, Стокгольм-да Нобель аталмиш буюк мукофотга лойиқ кўрилмаган бўларди.
Худди шу каби шоир ҳам, агарда у ҳақиқий ижодкор бўлса, «билмайман» деган иборани тез-тез такрорлаб туриши лозим. Чунки у ҳар бир шеъри орқали ўқувчига ниманидир тушунтиришга, недир каромат кўрсатишга интилади, аммо бирор асарига нуқта қўйиши ҳамоноқ юракни пармаловчи шубҳа-гумонлар қуршовида қолади, шунда у жон куйдираётган нарсалари арзимас ва туганмас эканини англайди. Ва шоир яна ва яна изланишда давом этаверади, натижада лириканинг янги оҳанглари, рангу таровати юзага чиқаверади.
Баъзан ўзимни ғалати вазиятга тушиб қолгандек сезаман, шунда турли йўллар билан руҳиятимни ўзгартиришга ҳаракат қиламан. Масалан, табиатимдаги қўполлик, дағалликдан халос бўлиш учун Экклесиаст саҳифаларига сингаман, мутолаа чоғи кўзларим намланиб, қалбим юмшайди, вужудим тозариб, фориғлангандек бўлади. Мен бу китоб қаршисида таъзим қиламан, ахир у мен учун дунёдаги энг улуғ ва табаррук шоирлардан бири! «Оламда қуёшдан бошқа янгилик йўқ! » — дейилади шу китобда. Назаримда, шеърият — худди шу қуёшнинг ўзгинаси!
Мен бугунги маърузамни «Шоир ва дунё» деб номлаган эдим. Дунё… Унинг сир-синоатлари ҳақида ўйлаб кўришга тафаккуримиз ожизлик қилади, ахир ер юзидаги жимитдеккина заррада ҳам ҳаётнинг миллион-миллион нуқси, акси бор!.. Инсонлар, ҳайвонлар, ҳатто ўсимликларда ҳам не-не мўъжизалар, ақл бовар қилмас ҳайрату таважжуҳлар мужассам! Коинот-чи, самоларда милтираб турган юлдузлар-чи? Эҳтимол ҳозир сўзлаётган пайтим фазода кашф этилган янги бир сайёра ҳалокатга учраган бўлса-я! — Буларнинг бари бизга мав-ҳум. Дунёни театрга ўхшатилиши ҳам бежиз эмас. Ҳа, дунё — театр ва бизнинг қўлимизда унга кирувчи чипта бор. Бироқ шу қисқа, чегараланган вақт мобайнида бизни қандай томоша кутаётганини ҳеч қачон билолмаймиз.
Биз одатда кундалик турмушимизда «оддий ҳаёт», «оддий дунё», «оддий тартиб» каби сўзларни тез-тез ишлатамиз. Фақат шеъриятда ҳеч нарса оддий ва рисоладагидек бўлмайди. Битта адир ҳам, битта булут ҳам лирикада мутлақо ўзгача жилоланади, шоирнинг ўтаётган кунлари, тунлари ҳам бир-бирига ўхшамайди.
Демак, шоир — дунёни ўзгартиришга қодир! Уни келажакда катта вазифалар ва порлоқ истиқбол кутаётир!
Рус тилидан Шоҳрух АБДУРАСУЛОВ таржимаси
Манба: «Китоб дунёси» газетаси
Вислава Шимборска
ШЕЪРЛАР
Таниқли шоира Вислава Шимборска 1923 йилнинг 2 июлида Польшанинг Провент шаҳрида туғилган бўлса-да, ҳаётининг асосий қисмини Краков шаҳрида яшади. Илк шеъри матбуотда 1945 йили эълон қилинган. Биринчи шеърий тўплами «Dlatego żyjemy» («Шунинг учун яшаймиз») 1952 йилда нашр этилган. Адабиёт соҳасида Гёте, Гердер мукофрилари ва ниҳоят 1996 йилда адабиёт соҳасидаги Нобел мукофоти билан тақдирланган. Шоира 2012 йил 1 февралда вафот этди.
СОЯМ
Кўланкам, қиролнинг масхарабози,
Изимдан қолмасдан эргаша бошлар.
Ўрнимдан қўзғолсам,
ғамгин, ғазабнок –
Деворга бош урар, кўзида ёшлар.
Оғриқдан тишини тишига қўйиб,
Бужмаяр, ўрнимга чўкаман қайтиб…
Балки, шўрлик мени лол этмоқчидир
Бошқа қойилмақом рол ижро этиб…
Дарчага ўғринча яқинлашаман,
Карнизга нигоҳ ҳам
солмасдан такрор.
Соям-чи, у шўрлик қарамай туриб,
Пастни мўлжаллару,
Ўзини
Ташлар.
Соямнинг беўхшов ҳаракатлари
Мажбуран кулдирар қироличани.
Шоҳона улуғлик ўрнига бироқ
Барчанинг олдида пушмонлик яна.
Севимли қирол-ла айрилиқ чоғи
Осон юз бураман, олмайман эсга…
Фақат соям… сассиз сирғалиб чиқиб
Қайғу-ла ўзини ташлайди релpсга…
КЎНГИЛ ҲАҚИДА НИМАДИР
Кўнгил вақт-вақти билан бўлар,
Ҳеч кимда мунтазам бўлмайди кўнгил.
Ва ҳеч қачон доимий бўлмас.
Усиз
Кун-кундан,
Йил-йилдан
Ўтиши мумкин.
Фурсати билан
болаларнинг қўрқув ва ҳаяжонларида
кириб келар кўпроққа.
Баъзан эса ҳайратга солиб
Кексаликда кириб келар.
Аҳён-аҳён шерик бўлар
боғ юмуши бўлмаган жойда,
масалан,
мебел кўчириш,
жомадон ташиш
ва эскирмаган туфлида юриш…
Анкета тўлдираркан,
Ва гўшт қиймалашда
Дам олишга чиқади.
Минглаб суҳбатлар туриб
Биргинада қатнашадими?
Бу ҳам ҳар доим эмас,
Шунда ҳам сукут сақлар.
Қачонки танамиз оғриркан
пешма-пеш,
Билинтирмай навбатдан кетар.
Инжиқ кўнгил
Бизни
оломонда кўргиси келмас.
Бизнинг манманлигимиз
Ва ишда олғирлигимиз
Кўнглига тегар.
Қайғу ва шодлик
Унингчун фарқли туйғулар эмас.
Уларнинг қоришмасин
Сақлайди бизда.
Ҳеч нарсага ишонч қолмасдан,
Фақат қизиқишлар қолгани чоғда
Унга ишонмоқ мумкин.
Моддий буюмлардан
Унга кафтгирли соат ёқар
Ва қарамасанг ҳам
кўрсатишга уринган
Кўзгулар дидига мос.
Айтмас, қайдан келар
Ва қайга кетар,
Аммо кутар бу саволларни.
Балки,
Бизга у керак бўлганидек,
Биз ҳам
Не учундир
Унга керакмиз.
ЗАНЖИРЛАР
Кун иссиқ. Каталак.
Ва занжирбанд ит.
Сув тўла итялоқ
турар чеккада.
Занжир сал калтароқ мўлжалдан кўра,
Ит эса етмайди узанган сари.
Тасвирга қўшамиз яна бир чизги:
Бизнинг анча узун занжирларимиз,
Ёнидан бепарво ўтишга етар,
Сезилмас ва бутун занжирларимиз.
Гулбаҳор Саид Ғани таржималари
Таржимон ҳақида: Гулбаҳор Саидғаниева 1969 йилда Фарғона шаҳрида туғилган.
Таниқли шоира, олима, моҳир таржимон. П.Зюскинднинг «Ифор» романини ўзбек тилига таржима қилган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутати.
Bugungi shoir nihoyatda ehtiyotkor va shubhalanuvchi shaxs, u hatto o’z-o’zi bilan bo’luvchi munosabatlarda ham shunday yo’l tutadi. U istar-istamas o’zini shoir deb ataydi, baayni shuni oshkora aytishdan xijolatpazlik tuyadi…
Vislava ShIMBORSKA
SHOIR VA DUNYO
Nobelь ma’ruzasi
Ko’pincha so’zning ibtidosini boshlash qiyin kechadi. Biroq kamina bu jarayonni ortda qoldirganman. Zabonimdan chiqayotgan har bir so’z — u xoh uchinchi, xoh oltinchi, xoh o’ninchi, hatto oxirgisi bo’lsa-da, oddiy va yakrang tusda jaranglashini istamayman, shu qat’iyatimdan chekinmay, hozir she’riyat haqida gapirmoqchiman. Avvalo aytib qo’yay, garchi shoir bo’lsam-da, poeziya xususida qisqa, ehtimol juda ham qisqa so’zlashni chamalab turibman. Negadir ushbu mavzuda yuksagu teran fikrlar izhor qilolmaslikdan cho’chiyman, demak bugungi nutqim uzundan-uzoq mavozalardan iborat bo’lmaydi.
Bugungi shoir nihoyatda ehtiyotkor va shubhalanuvchi shaxs, u hatto o’z-o’zi bilan bo’luvchi munosabatlarda ham shunday yo’l tutadi. U istar-istamas o’zini shoir deb ataydi, baayni shuni oshkora aytishdan xijolatpazlik tuyadi. Shovqin-suronga yo’g’rilgan zamonamizda esa insoniy fazilatlar, xossatan, qadr-qimmatingni qanchalik berkitsang, seni tanishlari va e’tirof etishlari shunchalik ro’yoga aylanaveradi. Turli so’rovnomalarni to’ldirish yoxud tasodifiy yo’lovchilar bilan suhbatlashish payti shoir o’z faoliyati haqida to’xtalishi lozim bo’lsa, u allaqanday noma’lum «qalamkash»ga aylanadi yoki qo’shimcha mutaxassisligini ro’kach qiladi. Shunga muvofiq, amaldorlar yoki avtobus yo’lovchilari bu holatni anchayin ishonchsizlik va istehzo bilan qabul qiladi. Nazarimda, faylasuflarda ushbu jarayon aksincha kechadi. Boisi ularning peshonasiga shoirlarga nisbatan «baxtliroq yoziq» bitilgan, falsafa ahli «hiyla» qilish va o’z kasbini allaqanday ilmiy unvonlaru darojatlar bilan «bezatish» imkoniyatiga ega. Masalan, «falsafa doktori» degan so’z quloqqa yuksak madhiyadek, tantanavor eshitiladi.
Nazarimda, «shoir» degan kasbni egallash uchun maxsus ma’lumot bo’lishi lozim, shoirlar ham xuddi olimlardek muntazam imtihon topshirishi, nazariy ishlar bilan shug’ullanishi, kerak bo’lsa, ilmiy traktatlardan iqtibos olishi va hamma jarayonlar tugagach, faxriy diplom bilan taqdirlanishi darkor. Bu o’z navbatida shoir poetikasi, taxayyul olami ehtiyoj sezayotgan nuqsonlarni ko’rsatib beradi, uni shunchaki qog’oz to’ldirishga emas, yangi-yangi she’riy shakllar izlashga, oddiy va tumtaroq qofiyabozlikdan qochib, yorqin va go’zal lirikaga chorlaydi. Shu o’rinda ruslarning otashzabon shoiri, Nobelь mukofoti laureati Iosif Brodskiy bilan bog’liq xotiralar yodimga keladi. Bu dardkash shoir qancha alamu iztiroblar, ne-ne bo’htonu ig’volarga bardosh berganini uncha-muncha odam tasavvuriga sig’dirolmaydi. Hatto u shoirligini tasdiqlovchi maxsus «hujjat»ga ega bo’lmagunicha, «adabiy tekinxo’rlik»da ayblangan.
Ko’plab baxtli mamlakatlar, ayniqsa, inson qadr-qimmati sharaflangan yurtlarda shoirlar go’zal va totuv hayot kechiradilar, ular orzu qiladi, o’ylaydi, xayol suradi, ilhom otlig’ duldul kelganida har neni unutib, ijodga sho’ng’iydi. Eng muhimi, o’zini o’rab turgan muhitdan ayro yasholmasligini har lahza his qiladi.
Haqiqiy shoir shunday bo’lishi kerak. Ba’zi toifa esa buning aksi. Masalan, asrimizning dastlabki o’n yilligida ijod qilgan ayrim shoirlar o’zlarining jimjimador kiyimi, g’ayrioddiy xulq-atvori bilan ommani xijolatga qo’yishni yoqtirardi.
Shoirlarning fe’lu sajiyasi, turish-turmushi, hatto kundalik hayotini boshqa biror ijodkorga qiyoslab bo’lmaydi. Bu muqoyasalarda yaqqol ko’rinadi. Masalan, buyuk olimlar va rassomlar haqida suratga olingan ilmiy-biografik filьmlarni eslang. Bunda rejissyor, shubhasiz, o’z oldiga muhim ilmiy kashfiyotlarning tug’ilishi yoki buyuk san’at asarlarining yaratilish jarayonini tasvirlash vazifasini qo’yadi. Aytaylik, ekranda olimning hayoti, ish uslubini ko’rsatish nihoyatda oson: turfa suyuqliklar to’la shisha idishchalaru turli tuman anjomlar to’la laboratoriya va yana ko’pgina vositalar bir muddat tomoshabin nigohini ekranga «mixlab qo’yadi».
Rassomlar haqidagi filьmlarning tomoshabopligini ta’minlash ham murakkab emas: bunda kartina yaratilishining barcha bosqichlari, qog’oz taramiga tortilgan birinchi chizgidan to asar tayyor bo’lgunicha qanday evrilishlar kechganini bosqichma-bosqich ko’rsatish kifoya. Kompozitorlarga bag’ishlangan filьmlar esa musiqiy elementlarga quriladi: bunda hech bo’lmasa pianino uzra novdadek chayqalayotgan nozik qo’lchalar ko’rsatilsa bo’lgani. Bir so’z bilan aytganda, olim, rassom va kompozitorning ruhiy holati hech kimda taajjub uyg’otmaydi, muhimi tomoshabin nimani ko’rib, eshitib turganini aniq-tiniq his qiladi.
Ammo shoirdagi ruhiy ingroqlar, tuyg’ular taloto’pini ko’rsatish uchun rejissyorga nihoyatda nozik did va fahm kerak. Ularning ishi shundayin umidsizlik girdobiga g’arq qiladiki kishini, aql bovar qilmaydi bunga…
Shoir stulda o’tirib yoki divanga yonboshlab sokin nigohini devor yoxud shiftga qadaydi, diqqatini jilovlab arang yetti satr yozadi, oradan to’rt soat o’tib, ne to’lg’onish bilan yozganlarini o’chiradi, yana yozadi, yana o’chiradi… qarabsizki, qog’ozga hech narsa tushmaydi. Xo’sh, bu kechmishni ekranda ko’rsatishdan nima foyda? Tomoshabin-chi? U bunday ruhiy tanazzulga bardosh berolarmikan?
Kezi kelganda ilhom haqida gapirmoqchi edim. Kaminadan ko’pincha agar ilhom rostdanam bo’lsa, uni ta’riflab bering deb so’rashadi, zamonaviy shoirlar esa bu savolga chuchmal javob qaytarishadi. Boisi ushbu ilohiy ne’matni sezish, shaklu shamoyilini tasavvur qilish murakkab. Shunday ekan, o’zingga noayon tuyg’uni birovga tushuntirib bo’ladimi?
Mening javobim esa shunday: ilhom bu faqat shoirlar, rassomlar, umuman, ijod ahliga beriladigan maxsus imtiyoz emas. Jamiyatning ma’lum bir toifasi borki, ular har kuni, har lahza ilhom bilan yuzma-yuz keladi. Aniqroq aytganda, kim o’z kasbini ongli ravishda tanlab, kuchli muhabbat va yuksak tasavvur bilan mehnat qilsa, ana o’shalar sohibi ilhomga aylanadi. Bular shifokorlar, o’qituvchilar, etikdo’zlar, qo’yingki, yana yuzdan ortiq boshqa kasb vakillari bo’lishi mumkin. Bu toifa insonlar uchun ish ajoyib sarguzashtlarga boy o’zgarmas mezondir: ular har qanday qiyinchiligu mag’lubiyatlarga qaramay, hech qachon ortga chekinmaydi.
Bunday insonlar ko’p emas. Yer yuzida yashovchi aksariyat omma iqtisodiy to’kinlikni ta’minlash uchungina mehnat qiladi, ular ishlaydi, chunki shunga majburlar. Aslida esa kasb tanlashda yurak amriga quloq tutish lozim, shundagina hayot farovon, turmush go’zal bo’ladi.
Qanchalik g’alati va erish tuyulmasin, har turfa jallodlar, diktatorlar, aqidaparastlar, siyosatbozlar ham o’z kasblarini sidqidildan sevadi va sevimli «koru a’moli»ni shijoatu ustakorlik bilan amalga oshiradi. Biroq ularning a’moliga ijodkorlik yetishmaydi, bedor yurak o’rnini sovuq nigoh bilan hissiz vujud egallaydi, hatto kimningdir bo’g’ziga pichoq tortayotganda, jillaqursa, bitta hujayra «isyon qilmaydi»….. bu dahshat, bu razolat!
Men «bilmayman» degan so’zni juda qadrlayman. Qisqa, biroq nihoyatda qudratli so’z bu! Chunki shu birgina atama sabab dunyoi dunning sirli jumboqlarini kashf etamiz, hayotning mohiyat-asroriga yetamiz. Agar Isaak Nьyuton «bilmayman» degan savolni o’ziga bermaganida, ehtimol bog’ida g’arq pishgan olmalar ko’ziga chiroyli ko’rinib, ishtaha bilan paqqos tushirgan va insoniyat o’sha mashhur «tortishish qonuni»dan bebahra qolgan bo’larmidi?! Agar vatandoshim Mariya Sklodovskaya-Kyuri ham «bilmayman» degan so’roq ila yashamaganida, oddiygina pansionda dori tayyorlovchi kim-yogarga aylanib qolgan va ishonchim komilki, Stokgolьm-da Nobelь atalmish buyuk mukofotga loyiq ko’rilmagan bo’lardi.
Xuddi shu kabi shoir ham, agarda u haqiqiy ijodkor bo’lsa, «bilmayman» degan iborani tez-tez takrorlab turishi lozim. Chunki u har bir she’ri orqali o’quvchiga nimanidir tushuntirishga, nedir karomat ko’rsatishga intiladi, ammo biror asariga nuqta qo’yishi hamonoq yurakni parmalovchi shubha-gumonlar qurshovida qoladi, shunda u jon kuydirayotgan narsalari arzimas va tuganmas ekanini anglaydi. Va shoir yana va yana izlanishda davom etaveradi, natijada lirikaning yangi ohanglari, rangu tarovati yuzaga chiqaveradi.
Ba’zan o’zimni g’alati vaziyatga tushib qolgandek sezaman, shunda turli yo’llar bilan ruhiyatimni o’zgartirishga harakat qilaman. Masalan, tabiatimdagi qo’pollik, dag’allikdan xalos bo’lish uchun Ekklesiast sahifalariga singaman, mutolaa chog’i ko’zlarim namlanib, qalbim yumshaydi, vujudim tozarib, forig’langandek bo’ladi. Men bu kitob qarshisida ta’zim qilaman, axir u men uchun dunyodagi eng ulug’ va tabarruk shoirlardan biri! «Olamda quyoshdan boshqa yangilik yo’q! » — deyiladi shu kitobda. Nazarimda, she’riyat — xuddi shu quyoshning o’zginasi!
Men bugungi ma’ruzamni «Shoir va dunyo» deb nomlagan edim. Dunyo… Uning sir-sinoatlari haqida o’ylab ko’rishga tafakkurimiz ojizlik qiladi, axir yer yuzidagi jimitdekkina zarrada ham hayotning million-million nuqsi, aksi bor!.. Insonlar, hayvonlar, hatto o’simliklarda ham ne-ne mo»jizalar, aql bovar qilmas hayratu tavajjuhlar mujassam! Koinot-chi, samolarda miltirab turgan yulduzlar-chi? Ehtimol hozir so’zlayotgan paytim fazoda kashf etilgan yangi bir sayyora halokatga uchragan bo’lsa-ya! — Bularning bari bizga mav-hum. Dunyoni teatrga o’xshatilishi ham bejiz emas. Ha, dunyo — teatr va bizning qo’limizda unga kiruvchi chipta bor. Biroq shu qisqa, chegaralangan vaqt mobaynida bizni qanday tomosha kutayotganini hech qachon bilolmaymiz.
Biz odatda kundalik turmushimizda «oddiy hayot», «oddiy dunyo», «oddiy tartib» kabi so’zlarni tez-tez ishlatamiz. Faqat she’riyatda hech narsa oddiy va risoladagidek bo’lmaydi. Bitta adir ham, bitta bulut ham lirikada mutlaqo o’zgacha jilolanadi, shoirning o’tayotgan kunlari, tunlari ham bir-biriga o’xshamaydi.
Demak, shoir — dunyoni o’zgartirishga qodir! Uni kelajakda katta vazifalar va porloq istiqbol kutayotir!
Rus tilidan Shohrux ABDURASULOV tarjimasi
Manba: «Kitob dunyosi» gazetasi
Vislava Shimborska
SHE’RLAR
Taniqli shoira Vislava Shimborska 1923 yilning 2 iyulida Polьshaning Provent shahrida tug’ilgan bo’lsa-da, hayotining asosiy qismini Krakov shahrida yashadi. Ilk she’ri matbuotda 1945 yili e’lon qilingan. Birinchi she’riy to’plami «Dlatego żyjemy» («Shuning uchun yashaymiz») 1952 yilda nashr etilgan. Adabiyot sohasida Gyote, Gerder mukofrilari va nihoyat 1996 yilda adabiyot sohasidagi Nobel mukofoti bilan taqdirlangan. Shoira 2012 yil 1 fevralda vafot etdi.
SOYAM
Ko’lankam, qirolning masxarabozi,
Izimdan qolmasdan ergasha boshlar.
O’rnimdan qo’zg’olsam,
g’amgin, g’azabnok –
Devorga bosh urar, ko’zida yoshlar.
Og’riqdan tishini tishiga qo’yib,
Bujmayar, o’rnimga cho’kaman qaytib…
Balki, sho’rlik meni lol etmoqchidir
Boshqa qoyilmaqom rol ijro etib…
Darchaga o’g’rincha yaqinlashaman,
Karnizga nigoh ham
solmasdan takror.
Soyam-chi, u sho’rlik qaramay turib,
Pastni mo’ljallaru,
O’zini
Tashlar.
Soyamning beo’xshov harakatlari
Majburan kuldirar qirolichani.
Shohona ulug’lik o’rniga biroq
Barchaning oldida pushmonlik yana.
Sevimli qirol-la ayriliq chog’i
Oson yuz buraman, olmayman esga…
Faqat soyam… sassiz sirg’alib chiqib
Qayg’u-la o’zini tashlaydi relpsga…
KO’NGIL HAQIDA NIMADIR
Ko’ngil vaqt-vaqti bilan bo’lar,
Hech kimda muntazam bo’lmaydi ko’ngil.
Va hech qachon doimiy bo’lmas.
Usiz
Kun-kundan,
Yil-yildan
O’tishi mumkin.
Fursati bilan
bolalarning qo’rquv va hayajonlarida
kirib kelar ko’proqqa.
Ba’zan esa hayratga solib
Keksalikda kirib kelar.
Ahyon-ahyon sherik bo’lar
bog’ yumushi bo’lmagan joyda,
masalan,
mebel ko’chirish,
jomadon tashish
va eskirmagan tuflida yurish…
Anketa to’ldirarkan,
Va go’sht qiymalashda
Dam olishga chiqadi.
Minglab suhbatlar turib
Birginada qatnashadimi?
Bu ham har doim emas,
Shunda ham sukut saqlar.
Qachonki tanamiz og’rirkan
peshma-pesh,
Bilintirmay navbatdan ketar.
Injiq ko’ngil
Bizni
olomonda ko’rgisi kelmas.
Bizning manmanligimiz
Va ishda olg’irligimiz
Ko’ngliga tegar.
Qayg’u va shodlik
Uningchun farqli tuyg’ular emas.
Ularning qorishmasin
Saqlaydi bizda.
Hech narsaga ishonch qolmasdan,
Faqat qiziqishlar qolgani chog’da
Unga ishonmoq mumkin.
Moddiy buyumlardan
Unga kaftgirli soat yoqar
Va qaramasang ham
ko’rsatishga uringan
Ko’zgular didiga mos.
Aytmas, qaydan kelar
Va qayga ketar,
Ammo kutar bu savollarni.
Balki,
Bizga u kerak bo’lganidek,
Biz ham
Ne uchundir
Unga kerakmiz.
ZANJIRLAR
Kun issiq. Katalak.
Va zanjirband it.
Suv to’la ityaloq
turar chekkada.
Zanjir sal kaltaroq mo’ljaldan ko’ra,
It esa yetmaydi uzangan sari.
Tasvirga qo’shamiz yana bir chizgi:
Bizning ancha uzun zanjirlarimiz,
Yonidan beparvo o’tishga yetar,
Sezilmas va butun zanjirlarimiz.
Gulbahor Said G’ani tarjimalari
Tarjimon haqida: Gulbahor Saidg’aniyeva 1969 yilda Farg’ona shahrida tug’ilgan.
Taniqli shoira, olima, mohir tarjimon. P.Zyuskindning «Ifor» romanini o’zbek tiliga tarjima qilgan. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputati.
