28 март  — Таниқли адиб, Нобель мукофоти совриндори Марио Варгас Льоса туғилган кун

Мутолаа орзуларимни ҳаётга, ҳаётимни орзуларга айлантирди: муаззам адабиёт коиноти бир қарич болакай қўлини узатса етгудек масофага пастлади… Чин адабиёт халқлар ўртасида ишонч кўприкларини бунёд этади, тил, эътиқод, одат, анъана ва тутумлардаги ихтилофларни йўққа чиқариб, шодлик, ғам-ташвиш, ҳайрат туйғулари орқали бизларни якдилу яктан қилади…

Марио Варгас Льоса
МУТОЛАА ВА АДАБИЁТ ВАСФИ
Нобель маърузаси

Марио Варгас Льоса (Jorge Mario Pedro Vargas Llosa) 1936 йил 28 мартда Перунинг Арекип шаҳрида туғилган. 1953 йили Сан-Маркес университетининг филология факультетига ўқишга киради, аммо тез орада Европага йўл олиб, ўқишни Мадрид университетида давом эттиради. Бўлажак адиб 1960 йили Парижга кўчиб келади. 1978 йилда ўз юртининг пойтахти – Лимага қайтади. Адиб 1963 йилда нашр этилган дастлабки “Шаҳар ва кўппаклар” романи биланоқ, ихлосмандлар назарига тушади. Шундан кейин ёзилган “Яшил рангли уй”, “Собордаги мулоқот”, “Майта тақдири”, “Таканинг байрами”, “Кельтликнинг туши” сингари романлари адибнинг қувваи ҳафизаси мукаммал тафаккурга бой эканлигини шоён этди. Атоқли ва ўта америкапарастлиги билан машҳур адиб 2010 йил адабиёт йўналишида Нобель мукофотига сазовор бўлди.

Беш яшарлигимда хат танидим – Боливиянинг Кочабамба шаҳридаги де Ласал мактабида таҳсил олган акам Юстиниан менга илк устоз бўлди. Бу ҳаётимда туб бурилиш ясаган ҳодиса эди. Бугун, орадан етмиш йил ўтиб ҳам, мени жодулаган ўша воқеликни – китоб саҳифаларидаги сиймолар замон ва макон тўсиқлари оша ҳаётимга бостириб кириб, уни остин-устун қилиб юборганини аниқ-тиниқ эслайман. Капитан Немо билан ҳамнафас сув остида йигирма минг льё йўл босдим, д’Артаньян, Атос, Портос ва Арамис билан елкама-елка туриб, устомон Ришелье сояи давлатида қироличага қарши фитна тўрини тўқиган ғаламисларнинг додини бердим, ўзимни Жан Вальжан чоғлаб, рамақижон Мариус билан Парижнинг пана-пастқам кулбаларига бош суқдим.

Мутолаа орзуларимни ҳаётга, ҳаётимни орзуларга айлантирди: муаззам адабиёт коиноти бир қарич болакай қўлини узатса етгудек масофага пастлади. Онамнинг айтишича, “қаламимга мансуб” илк қораламалар ўқиган китобларимнинг шундоққина давоми эди, негаки, қаҳрамонлардан ажралишга кўнглим бўлмаган ёки асарларнинг хотимаси кўп-да маъқул келмаганди. Ўзим англаб-англамай, шу иш билан бутун умр машғул бўлдим: улғайиб, сочимга қиров қўнганида ҳам, болалигимни завқу шавққа лиммо-лим тўлдирган ҳикояларни қоғозга туширишдан чарчамадим.

Амадо Нерво ва Пабло Неруда шеърларини кўзида шашқатор ёш билан ўқиган шоиртабиат онам, машқларимдан боши осмонга етган, бурундор ва тепакал Педро тоғам, сўз санъатига бутун қалб ва вужудни бахш этиш зарурлигини қулоғимга қуйган Лучо амаким (ҳолбуки, у маҳаллар адабиёт салтанати ўз фуқароларига кўп-да саховат кўрсатавермасди) бугун ёнимда бўлганларидами!.. Умр йўлимда шубҳа-гумоннинг қўли баланд келган лаҳзаларда жонимга ора кириб, кўнглимни кўтарган хайрихоҳ инсонлар кўп учради. Уларнинг далдаси, жиндек омад ва, албатта, ўлгудек қайсар феъл-атворим сабаб бўлиб, ҳаётимни мўъжиз адабиётга, унинг қувончу шодликларига бағишладим; умримни ақл бовар қилмас воқеани ҳаёт ҳақиқатига, ҳаёт ҳақиқатини ақл бовар қилмас воқеага, кўримсизликни гўзалликка айлантира оладиган, алғов-далғовларга барҳам берадиган, ўткинчи лаҳзага умрбоқийлик бахш этадиган, ўлимни-да енгиш қудратига эга, заминий кулфатлардан қочиб бошпана топиладиган параллель оламни яратишга сарф этдим.

Ёзиш жўн иш эмас. Тасаввурдаги воқелик сўзга айланиб, ўй-хаёллар қоғозга тушганида, ғоя ва образлар хира тортгандек туюлади. Хўш, уларга қандай қилиб масиҳ нафасини бериш мумкин? Толе кулганини қарангки, улги олиш, этагидан тутиш учун сўз санъаткорлари, мураббийлар ҳамиша ёнимда бўлди. Флобер талант тарбиясида темир интизом ва чўнг ирода муҳимлигини қулоғимга қуйди. Фолкнер сюжетни бойитиш ва пишиқ-пухта қилишда шакл (услуб ва структура) муҳим ўрин тутишини ўргатди. Марторель, Сервантес, Диккенс, Бальзак, Толстой, Конрад, Томас Манн роман кўлами ва қамрови сюжет чизиғини маромига етказиш ва услубга сайқал беришдан кам аҳамият касб этмаслигини уқтирди. Сартр сўз қудратли куч экани, роман, пьеса ёки ҳикоя муайян даврда тарихни ўзгартиришга қодир эканига ишонтирди. Камю ва Оруэлл ахлоқий қадриятлардан маҳрум адабиёт ҳайвоний истакларга йўл очиб беришидан огоҳ этди. Мальро эса эпос ва қаҳрамонлик мотивлари бугун ҳам аргонавтлар, “Одиссея” ва “Илиада” давридаги каби аҳамиятли эканини эслатди.
Озми-кўпми, менга устозлик қилган адибларнинг барини санаб чиқиш лозим бўлганидами, ҳисобдан адашиб, кулгига қолишим аниқ эди. Ҳисоби йўқ уларнинг. Устоз адиблар наинки ижодий маҳорат сирларидан воқиф этишди, инсоннинг тубсиз ички оламини тафтиш қилиш, жасоратига тан бериб, шафқатсизлигидан нафратланишга ҳам ўргатишди. Улар надимларим бўлиб қолишди, китобларини ўқиб, энг тушкун паллада ҳам умидсизликка ён бермаслик лозимлигини англадим, биргина ўқиш ва ижод этиш неъмати учун тирикликни кўзимизга тўтиё қилсак арзийди, деган тўхтамга келдим.

Вақти-вақти билан ўйланиб қолардим: қашшоқлик, саводсизлик ва адолатсизлик авж олган, ўқувчилар сийрак, баракасиз, маданият эса бир сиқимгина одамларга хос бўлган менинг мамлакатимда ёзувчиликка ҳавас қўйиш туянинг ҳаммомни орзу қилганига ўхшаб қолмасмикин?.. Бироқ бу иштибоҳли ўй мени ижод йўлидан қайтара олмади, фикру ёдимни рўзғор тебратиш ташвиши банд этган пайтларда ҳам ёзишдан тўхтамадим. Энди ўйласам, ўшанда тўғри йўл тутган эканман. Адабиёт нашъу намо топиши учун жамият юксак маданиятга эга бўлмоғи лозим эди, эркинлик, фаровонлик ва адолатдан мосуво жамиятда у йўқликка юз тутиши турган гап эди. Адабиёт туфайли, адабиёт уйғотган тафаккур, интилиш ва истаклар туфайли, хаёлот салтанатига сафар чоғи кўнгилда бош кўтарган кечинмалар туфайли, бугунги цивилизация одамийлашди, нажот топди. Адабиёт аҳли ўйлаб топган бадиий тўқима қумга сингиган сувдек изсиз кетмади, билъакс, тошга айланган юракларни мумдек эритиб ташлади. Яхши китоблар бўлмаганида эди, инсониятнинг бугунги ҳолига маймунлар йиғлаган бўларди, мустақил фикрдан маҳрум лаббайгўйлар урчирди, дилижамлик йўқоларди, муте кайфият кенг ёйилиб, ўз-ўзини тафтиш этиш ҳисси – тараққиётнинг бош омили шу, ахир! – йўқоларди. Мутолаа, худди ёзувчилик каби ҳаёт кемтикликларига қарши исёндир. Ҳаётдан топа олмаганларимизга тасаввур кучи орқали эришишга ҳаракат қиламиз, инсон мавжудлигининг асоси бўлмиш ҳаёт истакларимизга жавоб бера олмаётгани, у бошқача бўлиши лозимлиги ҳақида ўзимиз англамаган суръатда фикр юритамиз. Бенаволиклардан зада бўлган пайтлар тахайюлимизнинг қушдек эркин парвоз этишига қўйиб берамиз – муваққат бўлса-да, ўзимиз орзулаган ҳаётда яшаб кўриш кўнгилга таскин бағишлайди.

Озод ўй-хаёл бўлмаганида эди, биз учун эркинликнинг қадри қанчалар муҳим эканини тўла тушуниб етмасдик, мустабид шахс, мафкура ёки дин уни оёқости қилиб, дунёмизни дўзахга айлантирган тақдирда ҳам, буни тузук-қуруқ идрок этолмасдик. Адабиёт гўзаллик ва бахтга йўғрилган орзуларни уйғотиб қолмай, ҳар қандай шаклу шамойилдаги зулм-истибдод туғдирадиган хатардан огоҳ этади. Бунга шубҳа қилганлар саволимизга жавоб берсинлар-чи: етти ёшдан етмиш ёшгача раъиятнинг юриш-туришини назоратга олмоқчи бўлган ҳукмдорлар нимадан бунчалик қўрқади, нега қаттол цензура тартибини жорий этади, нега мустақил ижодкорларнинг босган ҳар бир қадамини чўтга солади? Чунки улар инсоннинг китоб саҳифалари бўйлаб хаёлан эркин кезиши хатарли эканини яхши биладилар, ўқувчи китобларда тараннум этилган ҳурлик неъмати ҳамда амалдаги жаҳолат-таҳлика муҳитини муқояса қилганида, бадиий тўқима исёнга ундаши мумкинлигидан қўрқадилар. Ёзувчи асарлари орқали – ўзи хоҳлайдими-йўқми, англайдими-англамайдими, бундан қатъи назар – норозилик келтириб чиқаради, у дунёнинг бир кам эканини, хаёлотдаги ҳаёт ўнгимиздаги ҳаётдан фаровонроқ эканини кўрсатади. Бу қараш фуқароларнинг онги ва зеҳнига ўрнашса борми, тамом, уларни алдаш-авраш қийинлашади, панжара ортида яшашни кўз-кўз қилаётган миршаблар ва ситамгарларнинг ёлғонига лаққа тушмайди.

Чин адабиёт халқлар ўртасида ишонч кўприкларини бунёд этади, тил, эътиқод, одат, анъана ва тутумлардаги ихтилофларни йўққа чиқариб, шодлик, ғам-ташвиш, ҳайрат туйғулари орқали бизларни якдилу яктан қилади. Улкан оқ наҳанг капитан Ахавни сув тубига тортиб кетганида, ўқувчининг юрагида – у Токиода яшайдими, Лимадами, ё Тимбуктудами, бундан қатъи назар – қўрқув ҳисси бош кўтаради. Эмма Бовари заҳар ичганида, Анна Каренина ўзини поезд тагига ташлаганида, Жюльен Сорель жаллод кундасига бош қўйганида, Борхеснинг “Жануб”и қаҳрамони, шаҳарлик Хуан Дальманн овлоқ қишлоқ қовоқхонасидан чиқиб, қонсираган талончига дуч келганида, Комала (“Педро Парамо” романи воқеалари кечган қишлоқ) аҳолиси битта қолмай қирилиб битганида, ўқувчи – Буддага ишонадими, Конфуцийгами, Исо Масиҳгами, Аллоҳгами, ё ўзини даҳрий деб биладими, бўйинбоғ тақиб, пиджак киядими, ё бурнус, кимоно, пончога бурканиб юрадими, булардан қатъи назар – бир хил инсоний изтиробни бошдан кечиради. Адабиёт ранг-баранг қарашлар замирида якдил биродарлик ришталарини ўрнатади, жаҳолат, калтабинлик, турли мафкура, тил ва динлар таъсирида юзага келган чегараларни супуриб ташлайди.

Ҳар бир замоннинг ўз мудҳиш жиноятлари бўлади. Бизнинг давримиз мутаассиб манқуртлар, худкуш террорчилар даври, олис ўтмишдан дайдиб келиб қолган бу нусхалар инсон қонини тўкиш орқали жаннатга тушишига, боплаб қасос олишига, адолатсизликка барҳам беришига, энг тўғри эътиқодни қарор топтиришига кўр-кўрона ишонади. Ҳар куни дунёнинг турли буржларида беҳисоб инсонлар ўзини ҳақиқат байроқдори деб билган кимсалар қўлида ўлим топмоқда. Мустабид империялар бирин-кетин қулаганида, ҳолокост, геноцид, тажовузлар ва қирғинбарот урушлар ўтмишга айланди, энди она сайёрамизда тинчлик, ҳурфикрлилик ва инсон ҳуқуқларига ҳурмат муҳити ҳукм суради, олам гулистон бўлади, дея ширин орзуларга берилгандик. Лекин чучварани хом санаган эканмиз. Мутаассиблик таъсирида жаҳолатнинг янги-янги шаклу кўринишлари ёмғирдан кейинги қўзиқориндек бодраб чиқди, оммавий қирғин қуроли шу қадар тез ёйилдики, бир тўда ақлдан озган сўзботирлар кун келиб ядро ҳалокатини келтириб чиқариши мумкин, бу таҳдид туфайли инсоният оромини йўқотди. Биз уларнинг режаларини йўққа чиқаришимиз, уларга қарши туришимиз ва албатта ғалаба қозонишимиз лозим. Содир этаётган жиноятлари Ер сайёрасини зир титратиб, қалбларимизни таҳликага тўлдираётган бўлса-да, ҳартугул, улар кўпчилик эмас. Цивилизацияларнинг узоқ тарихи давомида қўлга киритган ардоқли неъматимиз, бор-йўғимиз – озодлигимизни тортиб олмоқчи бўлаётган ғанимга терс қарашга ҳаққимиз йўқ. Либерал демократияни ҳимоя қилиш учун жонимизни беришимиз керак: гарчи мукаммал тартибот бўлмаса-да, у сиёсий плюрализм, тотувлик, бағрикенглик, инсон ҳуқуқлари, танқидга тоқат, қонун устуворлиги, эркин сайловлар, ҳокимиятнинг алмашиб туриши, алҳосил, бизларни ёввойиликдан қутқариб, адабиёт яратган кўркам, бенуқсон ҳаётга етакламоқда, ушалмас орзуларимизни бирин-кетин рўёбга чиқармоқда. Қўли қонга бўялган мутаассибларга қарши курашиш билан ардоқли орзуларимизни, уларни рўёбга чиқариш имконини асраб қолайлик!

Ёшлигимда, бошқа тенгдош-даврадош ёзувчи ҳамкасбларим қатори, марксизм тарафдори бўлганман, фақат социализмгина ватанимда, Лотин Америкасида ва “учинчи дунё”да авж олган зулм ва бедодликка чек қўйишига чиппа-чин ишонганман. Давлатнинг истаги ҳар нарсадан устун саналган, жамоавийликка асосланган тузумдан кўнглим қолиб, либерал демократга айланишим – ўзимни шу тоифага мансуб деб биламан, ҳарқалай, шундай бўлишга ҳаракат қиламан – узоқ ва машаққатли кечди. Кубада инқилобчиларнинг давлат тепасига келиши (дастлаб шўроларнинг эгизаги бўлган ушбу бошқарув тизимини зўр мамнуният билан қўллаб-қувватлаганман), тиканак симтўсиқлар оша тутқунгоҳлардан қочишга муваффақ бўлган диссидентлар билан суҳбатлар, “Варшава шартномаси” мамлакатларининг Чехословакияга бостириб кириши каби воқеалар, шунингдек, Раймон Арон, Жан-Франсуа Ревель, Исайя Берлин, Карл Поппер сингари мутафаккирлар таъсирида аста-секин демок­ратик маданият ва очиқ жамият тарафдорига айландим. Мулоҳазасизлик, балки калтабинлик туфайли, Ғарб зиёлиларининг кўзи шўро социализми оҳанжамаларидан, янада ёмони, Хитой “маданий инқилоби” ялтир-юлтурларидан қамашиб турган бир пайтда, узоқни кўра билган мазкур муаллим зотлар жасорат намунасини кўрсатишди.

Болалигимдан Парижда яшашни орзу қилганман, француз адабиётига ошуфта ҳаваскор сифатида ўша ерда истиқомат қилсам, Бальзак, Стендаль, Бодлер нафас олган ҳаводан мен ҳам тўйиб нафас олсам, чинакам ёзувчи бўламан, Перуда қолсам, ўртамиёна қаламкашликдан нарига ўтолмайман, деб ўйлардим. Чиндан ҳам, қимматли сабоқлари, масалан, адабиёт фақат илҳом самараси эмас, интизом, меҳнат ва қатъият меваси эканини англатгани учун Франция ва француз маданиятидан ўзимни қарздор ҳис этаман. Сартр ва Камю ҳали ўлмаган, ижод билан нафас олган даврда яшадим; Ионеско, Беккет, Батай ва Чоран, Брехт драматургияси ва Ингмар Бергман фильмлари, Жан Виларнинг Миллий халқ театри ва Жан-Луи Барронинг “Одеон”и, “янги тўлқин” ва “янги роман”, Андре Мальронинг оммани маҳлиё қилган чиқишлари ва ўша давр Европасининг энг шов-шувли томошаси – момақалдироқдек гулдираб, яшиндек чақнаган генерал де Голлнинг матбуот анжумани ва маърузалари кўзимни очди.

Ҳаммасидан ҳам, менга Лотин Америкасини қайтадан кашф этишга ёрдам бергани учун Франциядан миннатдорман. Перу тарих, жуғрофия, умумий ижтимоий-сиёсий муаммолар, уйғун ҳаёт тарзи ва оғзаки ҳамда ёзма муносабатлар асоси бўлган бетакрор тил воситасида бирлашган улкан ҳамжамиятнинг ажралмас бир қисми эканини англаб етдим. Ўша йиллари мазкур ҳамжамият бағрида мислсиз қудратли адабиёт дунёга келди. Фаранг заминида Борхес, Октавио Пас, Кортасар, Гарсиа Маркес, Фуэнтес, Кабрера Инфанте, Рульфо, Онетти, Карпентьер, Эдвардс, Доносо ва бошқа адиблар китобларини ўқиб туширдим. Уларнинг асарлари испанзабон адабиётига янги нафас олиб кирди, сўз усталарининг хизматлари туфайли Европа ва курраи арзнинг бошқа минтақалари Лотин Америкаси фақат давлат тўнтаришлари, ҳавойи мустабидлар, серсоқол партизанлар, маракас чолғуси, мамбо ва ча-ча-ча рақслари ватани бўлиб қолмай, росмана адабиёт тилида яратилган бадиий ғоя, шакл ва образлар бешиги эканига ҳам ишонч ҳосил қилди.

Ўша даврдан ҳозирга қадар Лотин Америкаси гоҳ туртиниб, гоҳ cуртиниб, анчагина йўлни босиб қўйди. Лекин Сесар Вальехо ўз шеърида ёзганидек, “hay, hermanos, muchí simo que hacer” (“биродарлар, ҳали қиладиган ишларимиз кўп”). Боливия ва Никарагуанинг демократия даъвосидаги қўғирчоқ ҳукуматларини ҳисобга олмаганда, минтақамизда яккаҳукмдорлик тузумлари бармоқ билан санарли қолди, дарвоқе, Куба ва Венесуэла ҳам ўтмиш диктатураларига ўзини ворис деб билади. Қитъанинг бошқа мамлакатларида демократик тартиб-қоидалар халқ дастаги билан такомилга етмоқда, Бразилия, Чили, Уругвай, Перу, Колумбия, Доминикана Республикаси, Мексика, бутун Марказий Америкадаги ўнгу сўл сиёсий кучлар қонун устуворлиги, фикр ҳурлиги, сайлов ва ҳокимиятнинг алмашиб туриши тамойиллари йўлида бир ёқадан бош чиқариб ҳаракат қилмоқда, бу тарихда мисли кўрилмаган ҳодиса. Рост йўл ҳам шу! Агар Лотин Америкаси шу йўлдан оғишмай олға юрса, зулукдек жамият қонини сўраётган коррупцияга қарши беаёв курашса, ташқи дунё билан ҳамкорликни жонлантирса, ҳали-замон “келажак қитъаси”дан бугунги кун қитъасига айланади.

Европада, умуман, бошқа ерларда ҳам ўзимни ҳеч қачон бегона ҳис этмаганман. Париж, Лондон, Барселона, Мадрид, Берлин, Вашингтон, Нью-Йорк, Бразилия, Доминикана Республикаси – қаерда бўлмай, ўз уйимдагидек бемалол умргузаронлик қилдим. Хотиржам яшаш, ишлаш, янгиликлар кашф этиш, орзуларга берилиш, дўсту ёр орттириш, маънавий бисотимни бойитиш учун ҳамиша файзли бошпана топилди. Ўзим истаб-истамай дунё фуқаросига айланиб қолганим билан, асл наслимни унутмадим, ватаним билан робитани узмадим – гарчи энди китобларимдаги воқеалар она юртимдан олисда кечаётган бўлса-да, Перу хотиралари ҳали ҳам менга туганмас илҳом манбаи бўлиб хизмат қилади. Киндик қоним тўкилган заминдан олисда кечган йиллар давомида ватан туйғуси кучайса кучайдики, заифлашмади, тийрак нигоҳ ва ардоқли соғинчга доя бўлган жонбахш хотиралар оқни қорадан, яхшини ёмондан ажратишга ёрдам беради. Ватан ишқи мажбурлаб уйғотилмайди: муҳаббатнинг бошқа кўринишлари каби у ҳар бир инсоннинг фитратида бўлади, у ошиқ-маъшуқ, ота-она ва фарзандлар ҳамда дўстлар кўнглини висол муждаси билан хушнуд этади.

Перу умрбод қалбим тўрида яшайди. Мен ўша заминда туғилиб ўсдим, ақлимни танидим, ҳаёт йўлим, аъмолимни белгилаб берган болалик ва ёшлик йилларимни ўтказдим, илк муҳаббатнинг ширин оғриқларини бошдан кечирдим, нафратландим, хурсанд бўлдим, изтироб чекдим, бош-кети йўқ хаёлларга берилдим. Ҳали-ҳануз Перуда рўй бераётган воқеалардан бошқа жойларга қараганда кўпроқ ҳаяжонланаман, кўпроқ таъсирланаман, кўпроқ ғамга ботаман. Бу менинг изму ихтиёрим билан кечадиган ҳолат эмас – табиий йўсинда шундай кечади. Перудаги сўнгги диктатура даврида демократик мамлакатларни мустабид тузумга қарши дипломатик ва иқтисодий жазо чораларини қўллашга даъват этганимда, айрим юртдошларим мени хоинликда айблашди, фуқароликдан маҳрум этилишимга ҳам бир баҳя қолди. Аслида, мен Пиночет, Кастро, Афғонистондаги толиблар, Эрондаги имомлар ҳокимияти, ЖАРдаги айирмачилик сиёсати ёки бугун Мьянма деб аталаётган Бирмадаги ҳарбий зобитлар яккаҳукмронлиги – мустабидликнинг ҳар қандай шаклларига қарши муросасиз бўлганман. Худо кўрсатмасин, эртага Перуда яна бир давлат тўнтариши рўй бериб, эндигина куч олаётган демократия ниҳоли кесиб ташланса, яна шундай муросасиз йўл тутаман. Ҳар нарсани ўз қаричи билан ўлчашга одатланган бадгумонлар менинг бу хатти-ҳаракатимни аламзада одамнинг ҳис-ҳаяжонга берилиб, ўйламай-нетмай айтган гапи, деб иддао қилишди. Йўқ, мен мустабидлик ҳар қандай мамлакат учун катта мусибат; зўравонлик ва коррупциянинг дояси, деган қатъий эътиқоддан келиб чиқиб шундай йўл тутдим, бу иллат миллатлар келажагини хавф остида қолдиради, йиллар давомида битмайдиган оғир жароҳатлар етказади, демократия йўлига тўғаноқ бўлиб, авлоддан авлодга ўтадиган зарарли одатларнинг урчишига олиб келади. Шунинг учун ҳам мустабидлик тузумларига қарши барча воситаларни, жумладан, иқтисодий жазо чораларини қўллаган ҳолда курашиш тарафдориман. Ачинарлиси, демократик мамлакатлар ҳукуматлари Кубадаги “Оқ кийимли хонимлар”, Венесуэладаги мухолифат, Аун Сан Су Чжи ёки Лю Сяобо каби ўз давлатида яккаҳукмронликка қарши курашаётган кучларни қўллаб-қувватлаш ўрнига золимлар билан қадаҳ уриштирмоқда. Довюрак инсонлар фақат ўзларининг эмас, бизнинг ҳурлигимиз учун ҳам курашаётганларини эсдан чиқармайлик.

Ватандошим Хосе Мария Аргедас перуликлар танасида турли эл-элатларнинг қони оқади, деганди. Топиб айтилган гап. Биз шундай халқмиз, ўзи истайдими-йўқми, ҳар бир перуликнинг юрагида тўрт улус эътиқоди – турли анъаналар ва диний қарашлар қўним топган. Мен ўзимни кўҳна Наск ва Паракас маданиятининг вориси деб ҳис этаман. Испан маданиятига қадар мавжуд бўлган ушбу тамаддун эгалари оддий қуш патидан кийим-кечак тиккан, ҳозирда дунёнинг энг номдор музейларида сақланаётган мочикано ва инк кулолчилиги намуналарини яратган. Мачу-Пикчу, Чиму, Чан-Чан, Куэлап каби кўҳна маданият ўчоқларини, Сипан, Эл-Брухо, Эл-Мол, Ла-Луна сингари беназир меъморий обидаларни бунёд этган. Айни чоғда, ўзимни Перуга қилич ва найза билан Греция, Рим маданияти, яҳудий-насроний анъаналари, Уйғониш нафаси, Сервантес, Кеведо, Гонгора каби ижодкорлар, кейинроқ Анд халқлари андак сайқал берган Кастилия тилини олиб келган испан суворийларининг авлоди деб биламан. Африка қитъаси ҳам Перунинг ранго-ранг маданиятини ўзига хос таровати, мусиқаси, ижодиёти билан янада бойитди. Тарих қатламларига чуқурроқ кириб борилса, Перу Борхеснинг “Алеф”и каби мўъжаз миниатюрага жо бўлган ҳайҳотдек мамлакат эканига амин бўлиш мумкин. Ҳайратангиз шараф соҳиби бўлган мамлакат хилма-хил маданият ва қарашларни ўз бағрида тарбиялаган.

Американинг босиб олиниши, бошқа барча истилочилик юришлари каби қонли кураш ва шафқатсиз қирғин сифатида тарихга кирди ва албатта буни асло оқлаб бўлмайди. Лекин биз кўпинча ушбу талончилик юришлари ва қирғинбаротларнинг бош айбдори ўз ота-боболаримиз – Америкага кемада сузиб келган ва ҳудудга хос ҳаёт тарзини қабул қилган испанлар (уларнинг Испанияда қолган юртдошлари эмас!) эканини унутиб қўямиз. Демак, адолат юзасидан танқид найзасини, аввало, ўзимизга қаратишимиз лозим. Икки юз йил муқаддам мустамлака ҳудудлар Испаниядан мустақил бўлгач, ҳокимият тепасига келган арбоблар мавжуд адолатсизликка чек қўймади, ҳиндуларни озод қилмади, аксинча, ўзга сайёрадан келган истилочилар каби уларни қулдек ишлатаверди, айрим мамлакатларда эса тубжой халқлари бутунлай ё қисман қириб ташланди. Ҳақиқатга тик боқиб айтганда, икки юз йил давомида ҳиндуларни озод этиш бизнинг, ҳа, фақат бизнинг зиммамиздаги мажбурият бўлиб келмоқда. Бу ҳозиргача бутун Лотин Америкаси халқлари бўйнидаги тавқи лаънат бўлиб қолмоқда – шармандаликдан ҳар биримиз уялишимиз керак!

Испания – Перу каби юрагимдан жой олган мамлакат, бу юрт олдидаги қарзларимни узишга умрим етмаса керак. Ер куррасида Испания мамлакати бўлмаганида эди, мен ҳеч қачон ушбу минбарга кўтарила олмаган, адиб сифатида танилмаган бўлардим, кўплаб қаламкаш ҳамкасбларим каби қуёш нури етиб бормайдиган қоронғу маконларда қолиб кетардим. У ерларда тақдир кулиб боқмаган талай ижодкорлар саросар кезади, уларнинг асарлари чоп этилмайди, ўқилмайди, уларга мукофотлар берилмайди, ожизгина таскин шуки, шояд, кун келиб, авлодлар уларнинг иқтидорини кашф этса! Барча китобларим Испанияда дунё юзини кўрди, камтарона меҳнатларим шу юртда эътироф этилди, Карлос Барраль, Кармен Бальсельс ва бошқа кўпдан-кўп дўстлар қўлёзмаларим ўз ўқувчисини топиши учун куйиб-пишиб ёрдам беришди. Ватанимда фуқароликдан мосуво бўлаёзган пайтим, Испания менга иккинчи фуқаролик ҳадя қилди. Испан паспортига эга перулик эканимни ҳамиша табиий қабул қилганман. Негаки, фақат каминага бўлган муносабатдан келиб чиқиб эмас, балки тарих, тил, маданият каби муҳим омилларга таяниб, Испания ва Перуни битта танганинг иккита томони, деб ҳисоблаганман.

Испан заминида узоқ йиллар умргузаронлик қилдим, лекин ҳаммасидан ҳам, Барселонада 1970-йиллар бошида кечган беш йиллик ҳаётимни ёдга олганда, юрагим энтикиб кетади. Франко диктатураси отдан тушса-да, эгардан тушмаганди – ҳали ҳам раъиятга қурол ўқталиб турарди, лекин жон талвасасида сўнгги нафасини олаётган қоқсуяк бемор ҳолига тушган ҳокимият жамиятни, хусусан, маданий соҳани аввалгидек назорат қила олмасди. Мустабид ҳокимият кўтарган баланд деворда дарз ва ёриқлар пайдо бўлган, сергак маъмурларнинг эса уларни ямашга қурби етмасди, ёриқлар оралаб илгари тақиқланган янги ғоялар, китоблар, фалсафий оқим ва таълимотлар, адабий қарашлар кириб келди. Бошқа бирор шаҳар Барселона каби эркинлик насимидан кўп ва хўб баҳраманд бўлмади, бошқа бирор шаҳарда Барселона каби ижодий-ғоявий юксалиш рўй бермади. Барселона Испаниянинг маданий пойтахтига айланди: ҳурлик ҳавосини эҳтиёжманд одамлар тўп-тўп бўлиб кела бошлади. Бу гўша маълум маънода Лотин Америкаси учун ҳам маданий марказ вазифасини ўтади: Лотин Америкаси мамлакатларида етишиб чиққан талай рассомлар, ёзувчилар, ноширлар, санъаткорлар ё шу ердан қўним топган, ё тез-тез келиб турарди, нафсиламри, бизнинг давримизда ёзувчи, шоир, рассом, бастакор бўлишни ният қилган одам Барселонада яшаши шарт эди. Бу шаҳар унутилмас биродарлик, дўстлик муносабатлари, янги асарлар, сермаҳсул ижод даври сифатида умрим китобини ёруғ саҳифалар билан бойитди. Худди Париж каби Барселона машҳур Бобил минорасини эсга солар, умуминсоний, космополит шаҳарга айланганди, Фуқаролар урушидан кейинги даврда илк маротаба испан ва лотин америкаси ёзувчилари ўртасида қардошлик муносабатлари тикланди, илдизи бир эканини тушуниб етган қалам аҳли умумий ғоялар рўёби йўлида бирлашди, Испанияда диктатура ҳокимияти сўнгги кунларини бошдан кечирар, янги демократик жамиятда маданият асосий ўрин тутиши маълум бўлиб қолганди.

Гарчи барча умидлар оқланмаган бўлса-да, Испаниянинг диктатурадан демократияга ўтиши бизнинг давримиз учун ибратомуз жиҳатларга эга, негаки, бу эврилиш соғлом тафаккур ва идрокнинг ғалабасига йўл очди, магик реализм йўналиши романларида бўлгани каби мўъжиза рўй бериб, бир-бирини кўрарга кўзи, отишга ўқи йўқ бўлган сиёсий мухолифлар умум манфаати йўлида низо ва адоватларни четга суриб, бир ёқадан бош чиқарди. Испаниянинг мустабидликдан воз кечиб озодликка, қолоқликдан воз кечиб илғорликка, “учинчи дунё” мамлакатларига хос қашшоқлик ва нотенгликдан воз кечиб “ўрта табақа жамияти” йўлига ўтиши, Европага интеграцияси, демократик тартиботни қисқа фурсатда амалга татбиқ этиши мамлакатни жаҳон билан ҳамқадам қилди. Ушбу ўзгаришларни яқиндан, баъзида ичкаридан туриб, чексиз ҳаяжон билан кузатдим.

Миллатчилик замонавий дунёнинг, жумладан, Испаниянинг соғлом вужудига илашган дарди бедаво, бу иллат гўзал эртакни фожиага айлантирмасин, деган умид ва илинждаман. Ҳудудий (баъзида диний) тарафкашлик, калтафаҳм ва калтабин ғояларга – миллатчиликнинг ҳар қандай хуружига асло тоқат қилиб бўлмайди. Этник ва ирқий хурофотлардан озиқланувчи миллатчилик ўсиб келаётган интеллектуал авлодни нобуд қилади. Хавотирли жиҳати, тасодифий воқелик – инсоннинг киндик қони тўкилган жой омилини байроқ қилади, палид қарашларини юксак ахлоқий қадриятлар билан хаспўшлашга уринади. Диний мутаассиблик билан бирга, миллатчилик инсоният тарихидаги энг даҳшатли қирғинларга сабаб бўлган, бу ўринда жаҳон урушлари ва Яқин Шарқдаги бугунги талотўпларни эслаш кифоя. Айнан миллатчилик туфайли Лотин Америкаси Болқон каби уруш майдонига айланди, лузумсиз урушлар ва низоларда бегуноҳ инсонлар қони тўкилди, мактаб, кутубхона ва шифохона қуриш ўрнига, беҳисоб маблағлар қурол-аслаҳа сотиб олишга сарфланди.

Сўқир миллатчилик, “келгинди”ни сиғдирмаслик иллатлари билан ватанпарварлик туйғусини чалкаштирмаслик керак, зотан, ота-боболаримиз яшаган, киндик қонимиз тўкилган, нурли орзу-хаёлларимизни аллалаб камолга етказган, қувончу шодликларимизга шоҳид бўлган, бизни кимсасизлик азобидан қутқарган заминга муҳаббат зулматдаги нур каби йўлимизни ёритади. Ватан байроқ, мадҳия, енгилмас қаҳрамонлар ҳақидаги оташин қасидалардангина иборат эмас, ватан бу кўнглимизга соғинч номи билан муҳрланган қадрдон масканлар, туғишгандан-да яқин инсонлар, Ернинг қайси пучмоғида яшамайлик, кун келиб қайтганимизда маломатсиз ўз бағрига оладиган маъводир.

Перу деганда, кўз олдимга Арекипа – киндик қоним тўкилган, лекин тақдир тақозоси билан тарк этган она шаҳрим келади, чинакам арекипеньос (арекипалик) бўлган жигарларим овораи жаҳон бўлиб, дарбадар кезган даврларида ҳам Оқ шаҳарни унутмаганлар – онам, бувам ва бувим, холаларим айтиб берган соғинчли ҳикоялар билан бу шаҳарнинг нурли сиймоси онгу шууримга муҳрланди. Перу деганда, кўз олдимга Пьюра – чўлнинг қоқ ўртасида бино бўлган, саҳройи дарахтлари, меҳнаткаш пак-пакана эшаклари (пьюраликлар ғиринг демай хизмат қиладиган бу жониворларни “иккинчи оёғимиз” деб эркалаб қўйишарди) билан ёдда қолган жойлар келади, шу ерда чақалоқларни лайлак олиб келмаслиги, балки черков гуноҳи азим деб баҳолаган эр-хотинлик муносабатларидан дунёга келишини билдим. Перу бу – Сан-Мигель мактаби ва илк бор бир парчагина пьесам саҳналаштирилган “Варьете” театри. Перу бу – Лиманинг Мирафлорес даҳасидаги Диего Ферре ва Колумб кўчалари кесишган чорраҳа, уни “бахт келтирувчи даҳа” деб атагандик, шу ерда калта иштонли болакайдан шим кийган ўспиринга айландим, биринчи марта сигарета чекдим, рақсга тушишни ўргандим, севги дардига йўлиқдим, изҳори дил қилдим. Перу бу – “La Crónica” газетасининг туну кун қирққулоқ қозондек қайнаган таҳририяти, шу ерда ўн олти ёшимда қўлда қалам билан иш бошладим, адабиёт каби бу сеҳрли оламни ҳам бутун умр тарк этолмадим, журналистлик тўкисроқ яшаш, дунёни тўлароқ англаш, турфа мамлакат, турли табақадаги одамлар – эркак-аёл, дўст-душман, яхши-ёмон билан кўришишга имкон берди. Перу бу – Леонсио Прадо номидаги ҳарбий академия. Хонанишин бўлиб яшаб кўп нарсадан ғофил эканман, академияда ўқиб, Перу мўъжазгина қалъа эмас, кўҳна ва улкан мамлакат эканини билиб олдим, тенгсизлик ҳукм сурган жамиятда тез орада қудратли бўрон ва довуллар юз беришини савқи табиий билан англадим. Перу бу – “Кахиде” яширин ташкилоти, Сан-Маркос университетининг бир гуруҳ “шаккок” талабаси ўзимизча жаҳон инқилобига ҳозирлик кўргандик. Перу бу – Озодлик ҳаракатида иштирок этган қадрдонларим; қўпорувчилик ҳаракатлари, таъқиб-тазйиқлар ва сиёсий қотилликлар шароитида уч йил давомида демократия ва эркинлик маданиятига кўксимизни қалқон қилгандик.

Перу бу – Патрисия, оҳудек ҳеч кимга тутқич бермаган холаваччам, қирқ беш йил муқаддам бошимга бахт қуши қўниб, унга уйландим. У ҳозиргача менинг инжиқликларим, савдойи феълим, қуюшқонга сиғмайдиган одатларимга тоқат қилиб келмоқда, ижод учун бадастир шароит яратиб, иссиқ-совуғимдан хабардор бўлиб турибди. Шу мушфиқ хилқат бўлмаганида, турмушнинг шиддатли довулларида йўқ бўлиб кетишим ҳам мумкин эди, ҳаётимизга нур олиб кирган фарзандларимиз Альваро, Гонсало, Моргана ва олти набирам дунёга келмаган бўларди. Қўлидан ҳамма иш келади ва ҳамма ишни қойилмақом бажаради. Патрисия уйдаги муаммоларни ҳал қилади, хўжалик ишини юритади, бошбошдоқликка чек қўйиб, тартиб ўрнатади, журналистлар ва хира мухлисларни қувиб солади, вақтимни ҳимоя қилади, учрашув ва сафарлар уюштиришга бош-қош, сафархалтамни ҳозирлайди, шу қадар олиҳимматки, аҳён-аҳёнда “Марио, қўлингдан ёзишдан бошқа иш келмайди!” деб “хушомад” ҳам қилиб қўяди.

Адабиёт мавзусига қайтсак. Болалигим чинакам пошшоликда ўтган, десам муболаға бўлмайди. Кочабамбадаги уч айвонли ҳовлимизда катта хонадон муҳитида ўсиб улғайдим. Амакиваччаларим ва дўстларим билан гоҳ Тарзан бўлардик, гоҳ ўзимизни Сальгари қаҳрамонлари қиёфасида тасаввур қилардик. Пьюра префектурасидаги уйлар чердагида кўршапалаклар ин қурганди, фалак тоқида юлдузлар нур сочади, кун бўйи иссиқдан азият чеккан замин ҳарсиллаб нафас олади, шу маҳал кўршапалакларнинг учиши бизга сирли-cиноатли бўлиб туюларди. У маҳаллар ёзиш мен учун анчайин ўйин эди, қораламаларимни тинглаган яқинларим кўнглимни кўтаришар, мени – набира ва етим жиянчани (менга отанг ўлган, деб айтишганди) қарсаклар билан сийлашарди. Отам бўйдор, кўркам киши бўлган, ҳарбий денгиз формасида тушган сурати столим устида турарди: ҳар тун уйқуга кетишдан олдин суратни қўлимга олиб дуо қилар, сўнг уни ўпиб қўярдим. Пьюрада кечган тонгларнинг бирида – ўшанда ичимга кириб олган дилхиралик ҳали-ҳануз мени тарк этмагандек – онам суратдаги киши асли тирик эканини айтиб қолди. Отам билан яшагани Лимага жўнаб кетишимиз керак экан. Ўшанда ўн бир ёшда эдим, шу воқеадан кейин ҳамма нарса ўзгарди-қолди. Болаликка хос маъсумлик қайгадир ғойиб бўлди, бола идрокимга ёлғизлик, ҳукмфармолик, катталар ҳаёти ва ҳадик тушунчалари бостириб келди. Хайрият, китоблар, яхши китоблар жонимга ора кирди, фақат гўзалликлардан иборат оламдан бошпана топдим, охири кўринмайдиган саргузаштларга андармон бўлиб, яна эркинлик ва бахт туйғусига ошно тутиндим. Бу вақтда кишибилмас ёза бошлагандим – бирор айб ишга қўл ургандек, тақиқланган мевани тановул қилгандек сезардим ўзимни. Адабиёт мен учун ортиқ ўйин бўлмай қолди. У нохуш вазиятларга қарши норозилик, исён, кўнгилсизликларни аритиш, ҳаёт мазмунини қидириш воситасига айланди. Ўша пайтлардан ҳозирга қадар дилгир бўлсам, саросимага тушсам, кўнглимни руҳсизлик чулғаса, бошим билан ёзув-чизувга шўнғийман, зим-зиё жинкўчада кетаётган одам бирдан ёруғликка чиққандек, ҳалокатга учраган кеманинг очиқ денгизда қолиб кетган йўловчиси дафъатан қайиққа дуч келиб қолганидек, адабиёт менга нажот қўлини чўзади.

Ёзиш игна билан қудуқ қазишдек машаққатли иш, гоҳида оёқ-қўлим фалаж бўлиб, юрагим уришдан, миям ишлашдан тўхтаганга ўхшайди (бошқа ёзувчиларда ҳам шундай бўлса керак), лекин бу каби қийинчиликларга қарамай, дунёдаги ҳеч бир машғулот асар устида ойлаб, йиллаб тер тўкиш асносида орттирилган завқни беролмайди, денгиз тубига шўнғиган чапдаст ғаввосдек адабиёт салтанати оралаб сўз ёмбиларини қидирасиз, бедор тунлар, жидди жаҳд ўз самарасини беради, марвариднинг сочилиб кетган доналари тизилиб, яхлит асар дунёга келади. “Ёзувчилик бу – ҳаёт тарзи”, деган Флобер қанчалар ҳақ эди. Бу шундай ҳаёт тарзики, гоҳида хомхаёлларга бериласиз, гоҳида қувончдан ўзингизни йўқотасиз, гоҳида кўнглингиз тизгинсиз фикрлардан оловланади, асов от кетидан қувлаган шинаванда овчи сингари тутқич бермас образлар ортидан тушасиз, иштаҳа овқат маҳали келганидек, ижод сурури кўзингизни кўр, қулоғингизни кар қилганини-да сезмайсиз. Роман устида ишлаш асносида воқеалар суръатидан дастлаб андак бошингиз айлангандек бўлади, асар қоғозга кўча бошлагач, саркаш персонажлар сизга бўйсунмай қўяди, ўзи билганча ҳаракатланади, ўйлайди, ҳис этади, ҳатто ўзига ҳурмат-эътибор талаб қила бошлайди, энди уларни бирор ишга мажбурлаб бўпсиз, эркидан маҳрум этишни эса хаёлингизга ҳам келтирманг, фақатгина жонини олиш орқалигина персонажларни яна ўз измингизга сола биласиз, аммо воқеалар табиий маромини бу тарзда ўзгартириш билан ўқувчи ишончини қозониб бўлмайди – ҳатто ҳозир ҳам қўлимга қалам олганимда, ўша илк машқлар чоғи ҳис қилган ҳаяжонли кечинмалардан қутулолмайман. Бу кечинмалар шу қадар инжа, шу қадар соҳирки, уларни севикли дилдор билан кунлаб, ҳафталаб, ойлаб ўтказилган висол лаззатигагина муқояса қилиш мумкин.

Адабиёт ҳақида гапира туриб, романга кўпроқ аҳамият қаратдим-у, унинг яна бир муҳим шакли – драматургияга хийла эътиборсизлик қилдим. Бу, албатта, бориб турган адолатсизлик. Драма – менинг биринчи муҳаббатим. Ўсмир пайтим Лимадаги Сегура театрида Артур Миллернинг “Гумаштанинг ўлими” спектаклини томоша қилдим, қарашларимни ағдар-тўнтар қилган ушбу томоша таъсирида мук тушиб инклар ҳақида пьеса қораладим. Ўтган асрнинг 50-йиллари Лимада театр ҳаракати кенг ёйилганидами, мен романнавис эмас, драматург сифатида танилган бўлардим. Аммо саҳна санъати хос доирада қолгани сабабли, кўпроқ ҳикоя шакллари устида изландим. Театрга муҳаббатим сўниб қолгани ҳам йўқ: романларнинг қуюқ соясида пинакка кетган бу туйғу бирор спектакль кўриб, мутаассир бўлган маҳалим яна бош кўтариб, оромимни ўғирларди. 1970-йиллар охирида юз билан юзлашган қария қариндошим Мамаэ момо ҳақидаги хотиралар менга тинчлик бермади. Умрининг сўнгги йиллари яқинлари билан алоқани тамомила узиб, узлатга чекинган, хотирот ва хаёлот оламидан паноҳ топган аёл тақдирини қаламга олгим келди. Ўшандаёқ, бу воқеани фақат театр учун ёзиш лозимлиги, воқеалар силсиласини саҳнадагина ёрқин ва таъсирчан тарзда ифодалаш мумкинлигини ҳис этдим. Ушбу пьесани ҳаваскор қаламкашга хос ҳаяжон ва журъатсизлик билан битдим, бош ролни Норма Алеандро ижро этган асарни саҳнада кўрганимда эса, елкамдан тоғ ағдарилгандек бўлди, шу-шу, роман ва ҳикоялар орасидаги танаффусларда мазкур жанрга бот-бот мурожаат қилдим. Очиғини айтай, етмиш ёшимда ўзим ҳам саҳнага актёр сифатида ҳаяжондан туртиниб-cуртиниб чиқишим етти ухлаб тушимга кирмаганди. Бу қалтис саргузаштмонанд ҳолат бутун умр турфа тақдирларни қаламга олган ёзувчи – каминага илк бор бадиий тўқима маҳсули бўлган персонаж ҳаётини томошабин қаршисида яшаб кўриш имконини берди. Ушбу бокира таассуротларни (ҳаяжон ва қўрқувдан эсхонам чиқиб кетганини ҳам қистириб ўтмасам бўлмас) баён этишга мени кўндиргани учун дўстларим – режиссёр Хуан Олле ва актриса Айтан Санчес Гихондан бениҳоя миннатдорман.

Адабиёт – ҳаётнинг ёлғондакам тасвири, лекин у борлиқ мазмунини англашда кўмакка келади, инсон туғилиб, адашиб-улоқиб, ахийри ўлим топадиган уч-кети йўқ турмуш сўқмоқларида сарбон янглиғ йўл кўрсатади. Реал воқеликдаги омадсизлик ва дилсиёҳликларни унутишга ёрдам беради, адабиёт кўмагида тирикликнинг қатор жумбоқлари яширилган махфий ёзувни қисман бўлса-да, ўқиш мумкин, зотан, одамзод табиатан қатъиятдан кўра шубҳа-гумонга мойил, ақл ёки тажрибанинг устунлиги, шахсий ва жамоавий вазифалар, кўнгил амри, мозийнинг маъниси ва маънисизлиги, тафаккурнинг ўзгариб туриши каби масалалар кўпинча бизни боши берк кўчага олиб кириб қўяди.

Мени қуйидаги ҳолат чандон ҳайратимни оширади: ҳали ақлсиз мавжудотлардан у қадар фарқ қилмайдиган аждодларимиз (мулоқот воситаси саналган тил эндигина пайдо бўлган пайтлар, ахир) мавҳум бир алфозда – ғорларда, гулхан атрофида ўтирганча, момоқалдироқ ва чақмоқ каби табиат таҳдидлари, ваҳший жониворларнинг хуружи шароитида, ҳикоялар ўйлаб топиб, бир-бирига айтиб беришни ўрганган. Бу инсоният тарихидаги муҳим паллалардан бири эди, негаки, ровийнинг сирли овози ва ажабтовур ҳикояларига мафтун бўлган ибтидоий одамлар кейинроқ цивилизация яратди, қабилалардан индивидлар ажралиб чиқди, олис тадрижий тараққиёт мустақил фикрли кишиларни тарбиялади, фан, санъат, қонун, эркинлик ғоялари юзага келди, инсонни, табиат ва коинотни тадқиқ этишда кўз кўриб, қулоқ эшитмаган натижаларга эришилди, одамзод юлдузларга учишни кўзлаб қолди. Тилсимларга бой оламнинг таҳдидларидан юрак олдириб қўйган, тирикликнинг бор маъно-мазмунини бетизгин нафс майлларини қондириш ва жонини офатлардан сақлаш деб билган ибтидоий тингловчиларга илк эртаклар, масаллар, асотир, афсоналар, ҳойнаҳой, жазирамада ёққан лайлакқордек кучли таъсир кўрсатган бўлса керак. Одамлар ровийнинг ҳикояларидан илҳомланиб, орзу-хаёлларга бериладиган, ўй-фикрлари билан ўзаро ўртоқлашадиган бўлди: яшаб қолиш учун муттасил курашишга одатланган, танглайи турмуш ташвишлари билан кўтарилган одамзоднинг ҳаёт тарзи ўзгаради. Атроф-муҳитдаги жумбоқларни ечиш, синоатларнинг тагига етиш шаҳдида мавжуд қолиплар фавқулодда жасорат билан бузиб ташланди.
Узлуксиз такомиллашув жараёнида ёзув пайдо бўлди, оғзаки ҳикояларни ёзиб қўйиш, демакки, уларни мангуликка муҳрлаш имкони туғилиши билан адабиёт юзага келди. Янги авлод қулоғига қуйиб олмагунича, адабиётни шунчаки кўнгилочар машғулот, фақат ақлни пешловчи, зеҳнни очувчи, шижоатни оширувчи фаолият тури сифатида тушуниш хато эканини такрорлашдан чарчамаймиз. Адабиёт цивилизацияни сақлаб қолиш учун керак, у инсониятнинг энг яхши фазилатларини тараннум этиш орқали башар зотини қутқаради. Тараққиёт ғилдираги орқага айланиб, инсонлар яна ибтидойи ҳаёт тарзига қайтиб кетмаслиги учун керак у. Одамлар воқеликка ҳаддан зиёд чуқур кириб бориб, мўътадил йўлдан тойиб кетмаслиги учун керак у. Инсон ўзи яратган ақлли машиналарга қул ва хизматкор бўлиб қолмаслиги учун керак у. Бу дунё адабиётсиз идеаллардан мосуво, жонсиз темиртан машиналар оламига айланади, инсонни инсон қилувчи, одамийликнинг жавҳари бўлган фазилатлар унутилади.

Тафаккур ва тасаввур меваси бўлган адабиёт ғорлардан осмонўпар биноларга қадар, сўйилдан оммавий қирғин қуролига қадар, қабилавий ҳаётдан глобаллашув даврига қадар инсониятга муаллимлик қилди, ғафлат уйқусига кетишдан, қирғин ва ҳалокатлардан сақлади. Бошқа бирор санъат тури “ёлғон ҳаёт” – адабиётчалик хаёлимизни ўғирламайди, онгу шууримизда инқилоб ясамайди. Зотан, адабиёт бизга реал ҳаёт бера олмайдиган қизғин саргузаштлар, оташин туйғуларни туҳфа этади. Адабиёт – ёлғон, лекин онгу шууримизга у қадаган умид уруғлари ниш уриб, ниҳолга айланиб, мевага кириб, ҳақиқатга дўнади. Сеҳргар адабиёт инсонларга мўл-кўл умид ва ишонч улашади, ушалмас ниятларни ушалтиради, зўравонликни камайтириб, биродаркушлик урушларининг пайини қирқади, одамзодда ўзидан қониқмаслик ва исёнкорлик руҳини уйғотади, бу эса ҳамма замонларда ҳам тараққиёт омили бўлиб келган. Ҳа, зўравонликни камайтиради, лекин уни илдизи билан қуритиб ташлай олмайди. Чунки, яхшими ё ёмонми, инсоният тарихи тугалланмаган тарихдир. Демак, биз орзу қилиш, ўқиш, ёзишдан бир сония ҳам тўхтамаслигимиз керак, зеро, фонийни боқийга айлантирувчи, асов вақт устидан ҳукм юритишга имкон берувчи энг самарали йўл – шу!

Стокҳольм, 2010 йил 7 декабрь

Рус тилидан Собиржон Ёқубов таржимаси
M: «Жаҳон адабиёти», 2014 йил, 3-сон

28 mart  — Taniqli adib, Nobel mukofoti sovrindori Mario Vargas Losa tug‘ilgan kun

Mutolaa orzularimni hayotga, hayotimni orzularga aylantirdi: muazzam adabiyot koinoti bir qarich bolakay qo‘lini uzatsa yetgudek masofaga pastladi… Chin adabiyot xalqlar o‘rtasida ishonch ko‘priklarini bunyod etadi, til, e’tiqod, odat, an’ana va tutumlardagi ixtiloflarni yo‘qqa chiqarib, shodlik, g‘am-tashvish, hayrat tuyg‘ulari orqali bizlarni yakdilu yaktan qiladi…

Mario Vargas Losa
MUTOLAA VA ADABIYOT VASFI
Nobel ma’ruzasi

 Mario Vargas Losa (Jorge Mario Pedro Vargas Llosa) 1936 yil 28 martda Peruning Arekip shahrida tug‘ilgan. 1953 yili San-Markes universitetining filologiya fakultetiga o‘qishga kiradi, ammo tez orada Yevropaga yo‘l olib, o‘qishni Madrid universitetida davom ettiradi. Bo‘lajak adib 1960 yili Parijga ko‘chib keladi. 1978 yilda o‘z yurtining poytaxti – Limaga qaytadi. Adib 1963 yilda nashr etilgan dastlabki “Shahar va ko‘ppaklar” romani bilanoq, ixlosmandlar nazariga tushadi. Shundan keyin yozilgan “Yashil rangli uy”, “Sobordagi muloqot”, “Mayta taqdiri”, “Takaning bayrami”, “Keltlikning tushi” singari romanlari adibning quvvai hafizasi mukammal tafakkurga boy ekanligini shoyon etdi. Atoqli va o‘ta amerikaparastligi bilan mashhur adib 2010 yil adabiyot yo‘nalishida Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi.

Besh yasharligimda xat tanidim – Boliviyaning Kochabamba shahridagi de Lasal maktabida tahsil olgan akam Yustinian menga ilk ustoz bo‘ldi. Bu hayotimda tub burilish yasagan hodisa edi. Bugun, oradan yetmish yil o‘tib ham, meni jodulagan o‘sha voqelikni – kitob sahifalaridagi siymolar zamon va makon to‘siqlari osha hayotimga bostirib kirib, uni ostin-ustun qilib yuborganini aniq-tiniq eslayman. Kapitan Nemo bilan hamnafas suv ostida yigirma ming lyo yo‘l bosdim, d’Artanyan, Atos, Portos va Aramis bilan yelkama-yelka turib, ustomon Rishelye soyai davlatida qirolichaga qarshi fitna to‘rini to‘qigan g‘alamislarning dodini berdim, o‘zimni Jan Valjan chog‘lab, ramaqijon Marius bilan Parijning pana-pastqam kulbalariga bosh suqdim.

Mutolaa orzularimni hayotga, hayotimni orzularga aylantirdi: muazzam adabiyot koinoti bir qarich bolakay qo‘lini uzatsa yetgudek masofaga pastladi. Onamning aytishicha, “qalamimga mansub” ilk qoralamalar o‘qigan kitoblarimning shundoqqina davomi edi, negaki, qahramonlardan ajralishga ko‘nglim bo‘lmagan yoki asarlarning xotimasi ko‘p-da ma’qul kelmagandi. O‘zim anglab-anglamay, shu ish bilan butun umr mashg‘ul bo‘ldim: ulg‘ayib, sochimga qirov qo‘nganida ham, bolaligimni zavqu shavqqa limmo-lim to‘ldirgan hikoyalarni qog‘ozga tushirishdan charchamadim.

Amado Nervo va Pablo Neruda she’rlarini ko‘zida shashqator yosh bilan o‘qigan shoirtabiat onam, mashqlarimdan boshi osmonga yetgan, burundor va tepakal Pedro tog‘am, so‘z san’atiga butun qalb va vujudni baxsh etish zarurligini qulog‘imga quygan Lucho amakim (holbuki, u mahallar adabiyot saltanati o‘z fuqarolariga ko‘p-da saxovat ko‘rsatavermasdi) bugun yonimda bo‘lganlaridami!.. Umr yo‘limda shubha-gumonning qo‘li baland kelgan lahzalarda jonimga ora kirib, ko‘nglimni ko‘targan xayrixoh insonlar ko‘p uchradi. Ularning daldasi, jindek omad va, albatta, o‘lgudek qaysar fe’l-atvorim sabab bo‘lib, hayotimni mo‘jiz adabiyotga, uning quvonchu shodliklariga bag‘ishladim; umrimni aql bovar qilmas voqeani hayot haqiqatiga, hayot haqiqatini aql bovar qilmas voqeaga, ko‘rimsizlikni go‘zallikka aylantira oladigan, alg‘ov-dalg‘ovlarga barham beradigan, o‘tkinchi lahzaga umrboqiylik baxsh etadigan, o‘limni-da yengish qudratiga ega, zaminiy kulfatlardan qochib boshpana topiladigan parallel olamni yaratishga sarf etdim.

Yozish jo‘n ish emas. Tasavvurdagi voqelik so‘zga aylanib, o‘y-xayollar qog‘ozga tushganida, g‘oya va obrazlar xira tortgandek tuyuladi. Xo‘sh, ularga qanday qilib masih nafasini berish mumkin? Tole kulganini qarangki, ulgi olish, etagidan tutish uchun so‘z san’atkorlari, murabbiylar hamisha yonimda bo‘ldi. Flober talant tarbiyasida temir intizom va cho‘ng iroda muhimligini qulog‘imga quydi. Folkner syujetni boyitish va pishiq-puxta qilishda shakl (uslub va struktura) muhim o‘rin tutishini o‘rgatdi. Martorel, Servantes, Dikkens, Balzak, Tolstoy, Konrad, Tomas Mann roman ko‘lami va qamrovi syujet chizig‘ini maromiga yetkazish va uslubga sayqal berishdan kam ahamiyat kasb etmasligini uqtirdi. Sartr so‘z qudratli kuch ekani, roman, pyesa yoki hikoya muayyan davrda tarixni o‘zgartirishga qodir ekaniga ishontirdi. Kamyu va Oruell axloqiy qadriyatlardan mahrum adabiyot hayvoniy istaklarga yo‘l ochib berishidan ogoh etdi. Malro esa epos va qahramonlik motivlari bugun ham argonavtlar, “Odisseya” va “Iliada” davridagi kabi ahamiyatli ekanini eslatdi.
Ozmi-ko‘pmi, menga ustozlik qilgan adiblarning barini sanab chiqish lozim bo‘lganidami, hisobdan adashib, kulgiga qolishim aniq edi. Hisobi yo‘q ularning. Ustoz adiblar nainki ijodiy mahorat sirlaridan voqif etishdi, insonning tubsiz ichki olamini taftish qilish, jasoratiga tan berib, shafqatsizligidan nafratlanishga ham o‘rgatishdi. Ular nadimlarim bo‘lib qolishdi, kitoblarini o‘qib, eng tushkun pallada ham umidsizlikka yon bermaslik lozimligini angladim, birgina o‘qish va ijod etish ne’mati uchun tiriklikni ko‘zimizga to‘tiyo qilsak arziydi, degan to‘xtamga keldim.

Vaqti-vaqti bilan o‘ylanib qolardim: qashshoqlik, savodsizlik va adolatsizlik avj olgan, o‘quvchilar siyrak, barakasiz, madaniyat esa bir siqimgina odamlarga xos bo‘lgan mening mamlakatimda yozuvchilikka havas qo‘yish tuyaning hammomni orzu qilganiga o‘xshab qolmasmikin?.. Biroq bu ishtibohli o‘y meni ijod yo‘lidan qaytara olmadi, fikru yodimni ro‘zg‘or tebratish tashvishi band etgan paytlarda ham yozishdan to‘xtamadim. Endi o‘ylasam, o‘shanda to‘g‘ri yo‘l tutgan ekanman. Adabiyot nash’u namo topishi uchun jamiyat yuksak madaniyatga ega bo‘lmog‘i lozim edi, erkinlik, farovonlik va adolatdan mosuvo jamiyatda u yo‘qlikka yuz tutishi turgan gap edi. Adabiyot tufayli, adabiyot uyg‘otgan tafakkur, intilish va istaklar tufayli, xayolot saltanatiga safar chog‘i ko‘ngilda bosh ko‘targan kechinmalar tufayli, bugungi sivilizatsiya odamiylashdi, najot topdi. Adabiyot ahli o‘ylab topgan badiiy to‘qima qumga singigan suvdek izsiz ketmadi, bil’aks, toshga aylangan yuraklarni mumdek eritib tashladi. Yaxshi kitoblar bo‘lmaganida edi, insoniyatning bugungi holiga maymunlar yig‘lagan bo‘lardi, mustaqil fikrdan mahrum labbaygo‘ylar urchirdi, dilijamlik yo‘qolardi, mute kayfiyat keng yoyilib, o‘z-o‘zini taftish etish hissi – taraqqiyotning bosh omili shu, axir! – yo‘qolardi. Mutolaa, xuddi yozuvchilik kabi hayot kemtikliklariga qarshi isyondir. Hayotdan topa olmaganlarimizga tasavvur kuchi orqali erishishga harakat qilamiz, inson mavjudligining asosi bo‘lmish hayot istaklarimizga javob bera olmayotgani, u boshqacha bo‘lishi lozimligi haqida o‘zimiz anglamagan sur’atda fikr yuritamiz. Benavoliklardan zada bo‘lgan paytlar taxayyulimizning qushdek erkin parvoz etishiga qo‘yib beramiz – muvaqqat bo‘lsa-da, o‘zimiz orzulagan hayotda yashab ko‘rish ko‘ngilga taskin bag‘ishlaydi.

Ozod o‘y-xayol bo‘lmaganida edi, biz uchun erkinlikning qadri qanchalar muhim ekanini to‘la tushunib yetmasdik, mustabid shaxs, mafkura yoki din uni oyoqosti qilib, dunyomizni do‘zaxga aylantirgan taqdirda ham, buni tuzuk-quruq idrok etolmasdik. Adabiyot go‘zallik va baxtga yo‘g‘rilgan orzularni uyg‘otib qolmay, har qanday shaklu shamoyildagi zulm-istibdod tug‘diradigan xatardan ogoh etadi. Bunga shubha qilganlar savolimizga javob bersinlar-chi: yetti yoshdan yetmish yoshgacha ra’iyatning yurish-turishini nazoratga olmoqchi bo‘lgan hukmdorlar nimadan bunchalik qo‘rqadi, nega qattol senzura tartibini joriy etadi, nega mustaqil ijodkorlarning bosgan har bir qadamini cho‘tga soladi? Chunki ular insonning kitob sahifalari bo‘ylab xayolan erkin kezishi xatarli ekanini yaxshi biladilar, o‘quvchi kitoblarda tarannum etilgan hurlik ne’mati hamda amaldagi jaholat-tahlika muhitini muqoyasa qilganida, badiiy to‘qima isyonga undashi mumkinligidan qo‘rqadilar. Yozuvchi asarlari orqali – o‘zi xohlaydimi-yo‘qmi, anglaydimi-anglamaydimi, bundan qat’i nazar – norozilik keltirib chiqaradi, u dunyoning bir kam ekanini, xayolotdagi hayot o‘ngimizdagi hayotdan farovonroq ekanini ko‘rsatadi. Bu qarash fuqarolarning ongi va zehniga o‘rnashsa bormi, tamom, ularni aldash-avrash qiyinlashadi, panjara ortida yashashni ko‘z-ko‘z qilayotgan mirshablar va sitamgarlarning yolg‘oniga laqqa tushmaydi.

Chin adabiyot xalqlar o‘rtasida ishonch ko‘priklarini bunyod etadi, til, e’tiqod, odat, an’ana va tutumlardagi ixtiloflarni yo‘qqa chiqarib, shodlik, g‘am-tashvish, hayrat tuyg‘ulari orqali bizlarni yakdilu yaktan qiladi. Ulkan oq nahang kapitan Axavni suv tubiga tortib ketganida, o‘quvchining yuragida – u Tokioda yashaydimi, Limadami, yo Timbuktudami, bundan qat’i nazar – qo‘rquv hissi bosh ko‘taradi. Emma Bovari zahar ichganida, Anna Karenina o‘zini poyezd tagiga tashlaganida, Jyulyen Sorel jallod kundasiga bosh qo‘yganida, Borxesning “Janub”i qahramoni, shaharlik Xuan Dalmann ovloq qishloq qovoqxonasidan chiqib, qonsiragan talonchiga duch kelganida, Komala (“Pedro Paramo” romani voqealari kechgan qishloq) aholisi bitta qolmay qirilib bitganida, o‘quvchi – Buddaga ishonadimi, Konfutsiygami, Iso Masihgami, Allohgami, yo o‘zini dahriy deb biladimi, bo‘yinbog‘ taqib, pidjak kiyadimi, yo burnus, kimono, ponchoga burkanib yuradimi, bulardan qat’i nazar – bir xil insoniy iztirobni boshdan kechiradi. Adabiyot rang-barang qarashlar zamirida yakdil birodarlik rishtalarini o‘rnatadi, jaholat, kaltabinlik, turli mafkura, til va dinlar ta’sirida yuzaga kelgan chegaralarni supurib tashlaydi.

Har bir zamonning o‘z mudhish jinoyatlari bo‘ladi. Bizning davrimiz mutaassib manqurtlar, xudkush terrorchilar davri, olis o‘tmishdan daydib kelib qolgan bu nusxalar inson qonini to‘kish orqali jannatga tushishiga, boplab qasos olishiga, adolatsizlikka barham berishiga, eng to‘g‘ri e’tiqodni qaror toptirishiga ko‘r-ko‘rona ishonadi. Har kuni dunyoning turli burjlarida behisob insonlar o‘zini haqiqat bayroqdori deb bilgan kimsalar qo‘lida o‘lim topmoqda. Mustabid imperiyalar birin-ketin qulaganida, holokost, genotsid, tajovuzlar va qirg‘inbarot urushlar o‘tmishga aylandi, endi ona sayyoramizda tinchlik, hurfikrlilik va inson huquqlariga hurmat muhiti hukm suradi, olam guliston bo‘ladi, deya shirin orzularga berilgandik. Lekin chuchvarani xom sanagan ekanmiz. Mutaassiblik ta’sirida jaholatning yangi-yangi shaklu ko‘rinishlari yomg‘irdan keyingi qo‘ziqorindek bodrab chiqdi, ommaviy qirg‘in quroli shu qadar tez yoyildiki, bir to‘da aqldan ozgan so‘zbotirlar kun kelib yadro halokatini keltirib chiqarishi mumkin, bu tahdid tufayli insoniyat oromini yo‘qotdi. Biz ularning rejalarini yo‘qqa chiqarishimiz, ularga qarshi turishimiz va albatta g‘alaba qozonishimiz lozim. Sodir etayotgan jinoyatlari Yer sayyorasini zir titratib, qalblarimizni tahlikaga to‘ldirayotgan bo‘lsa-da, hartugul, ular ko‘pchilik emas. Sivilizatsiyalarning uzoq tarixi davomida qo‘lga kiritgan ardoqli ne’matimiz, bor-yo‘g‘imiz – ozodligimizni tortib olmoqchi bo‘layotgan g‘animga ters qarashga haqqimiz yo‘q. Liberal demokratiyani himoya qilish uchun jonimizni berishimiz kerak: garchi mukammal tartibot bo‘lmasa-da, u siyosiy plyuralizm, totuvlik, bag‘rikenglik, inson huquqlari, tanqidga toqat, qonun ustuvorligi, erkin saylovlar, hokimiyatning almashib turishi, alhosil, bizlarni yovvoyilikdan qutqarib, adabiyot yaratgan ko‘rkam, benuqson hayotga yetaklamoqda, ushalmas orzularimizni birin-ketin ro‘yobga chiqarmoqda. Qo‘li qonga bo‘yalgan mutaassiblarga qarshi kurashish bilan ardoqli orzularimizni, ularni ro‘yobga chiqarish imkonini asrab qolaylik!

Yoshligimda, boshqa tengdosh-davradosh yozuvchi hamkasblarim qatori, marksizm tarafdori bo‘lganman, faqat sotsializmgina vatanimda, Lotin Amerikasida va “uchinchi dunyo”da avj olgan zulm va bedodlikka chek qo‘yishiga chippa-chin ishonganman. Davlatning istagi har narsadan ustun sanalgan, jamoaviylikka asoslangan tuzumdan ko‘nglim qolib, liberal demokratga aylanishim – o‘zimni shu toifaga mansub deb bilaman, harqalay, shunday bo‘lishga harakat qilaman – uzoq va mashaqqatli kechdi. Kubada inqilobchilarning davlat tepasiga kelishi (dastlab sho‘rolarning egizagi bo‘lgan ushbu boshqaruv tizimini zo‘r mamnuniyat bilan qo‘llab-quvvatlaganman), tikanak simto‘siqlar osha tutqungohlardan qochishga muvaffaq bo‘lgan dissidentlar bilan suhbatlar, “Varshava shartnomasi” mamlakatlarining Chexoslovakiyaga bostirib kirishi kabi voqealar, shuningdek, Raymon Aron, Jan-Fransua Revel, Isayya Berlin, Karl Popper singari mutafakkirlar ta’sirida asta-sekin demok­ratik madaniyat va ochiq jamiyat tarafdoriga aylandim. Mulohazasizlik, balki kaltabinlik tufayli, G‘arb ziyolilarining ko‘zi sho‘ro sotsializmi ohanjamalaridan, yanada yomoni, Xitoy “madaniy inqilobi” yaltir-yulturlaridan qamashib turgan bir paytda, uzoqni ko‘ra bilgan mazkur muallim zotlar jasorat namunasini ko‘rsatishdi.

Bolaligimdan Parijda yashashni orzu qilganman, fransuz adabiyotiga oshufta havaskor sifatida o‘sha yerda istiqomat qilsam, Balzak, Stendal, Bodler nafas olgan havodan men ham to‘yib nafas olsam, chinakam yozuvchi bo‘laman, Peruda qolsam, o‘rtamiyona qalamkashlikdan nariga o‘tolmayman, deb o‘ylardim. Chindan ham, qimmatli saboqlari, masalan, adabiyot faqat ilhom samarasi emas, intizom, mehnat va qat’iyat mevasi ekanini anglatgani uchun Fransiya va fransuz madaniyatidan o‘zimni qarzdor his etaman. Sartr va Kamyu hali o‘lmagan, ijod bilan nafas olgan davrda yashadim; Ionesko, Bekket, Batay va Choran, Brext dramaturgiyasi va Ingmar Bergman filmlari, Jan Vilarning Milliy xalq teatri va Jan-Lui Barroning “Odeon”i, “yangi to‘lqin” va “yangi roman”, Andre Malroning ommani mahliyo qilgan chiqishlari va o‘sha davr Yevropasining eng shov-shuvli tomoshasi – momaqaldiroqdek guldirab, yashindek chaqnagan general de Gollning matbuot anjumani va ma’ruzalari ko‘zimni ochdi.

Hammasidan ham, menga Lotin Amerikasini qaytadan kashf etishga yordam bergani uchun Fransiyadan minnatdorman. Peru tarix, jug‘rofiya, umumiy ijtimoiy-siyosiy muammolar, uyg‘un hayot tarzi va og‘zaki hamda yozma munosabatlar asosi bo‘lgan betakror til vositasida birlashgan ulkan hamjamiyatning ajralmas bir qismi ekanini anglab yetdim. O‘sha yillari mazkur hamjamiyat bag‘rida mislsiz qudratli adabiyot dunyoga keldi. Farang zaminida Borxes, Oktavio Pas, Kortasar, Garsia Markes, Fuentes, Kabrera Infante, Rulfo, Onetti, Karpentyer, Edvards, Donoso va boshqa adiblar kitoblarini o‘qib tushirdim. Ularning asarlari ispanzabon adabiyotiga yangi nafas olib kirdi, so‘z ustalarining xizmatlari tufayli Yevropa va kurrai arzning boshqa mintaqalari Lotin Amerikasi faqat davlat to‘ntarishlari, havoyi mustabidlar, sersoqol partizanlar, marakas cholg‘usi, mambo va cha-cha-cha raqslari vatani bo‘lib qolmay, rosmana adabiyot tilida yaratilgan badiiy g‘oya, shakl va obrazlar beshigi ekaniga ham ishonch hosil qildi.

O‘sha davrdan hozirga qadar Lotin Amerikasi goh turtinib, goh curtinib, anchagina yo‘lni bosib qo‘ydi. Lekin Sesar Valyexo o‘z she’rida yozganidek, “hay, hermanos, muchí simo que hacer” (“birodarlar, hali qiladigan ishlarimiz ko‘p”). Boliviya va Nikaraguaning demokratiya da’vosidagi qo‘g‘irchoq hukumatlarini hisobga olmaganda, mintaqamizda yakkahukmdorlik tuzumlari barmoq bilan sanarli qoldi, darvoqe, Kuba va Venesuela ham o‘tmish diktaturalariga o‘zini voris deb biladi. Qit’aning boshqa mamlakatlarida demokratik tartib-qoidalar xalq dastagi bilan takomilga yetmoqda, Braziliya, Chili, Urugvay, Peru, Kolumbiya, Dominikana Respublikasi, Meksika, butun Markaziy Amerikadagi o‘ngu so‘l siyosiy kuchlar qonun ustuvorligi, fikr hurligi, saylov va hokimiyatning almashib turishi tamoyillari yo‘lida bir yoqadan bosh chiqarib harakat qilmoqda, bu tarixda misli ko‘rilmagan hodisa. Rost yo‘l ham shu! Agar Lotin Amerikasi shu yo‘ldan og‘ishmay olg‘a yursa, zulukdek jamiyat qonini so‘rayotgan korrupsiyaga qarshi beayov kurashsa, tashqi dunyo bilan hamkorlikni jonlantirsa, hali-zamon “kelajak qit’asi”dan bugungi kun qit’asiga aylanadi.

Yevropada, umuman, boshqa yerlarda ham o‘zimni hech qachon begona his etmaganman. Parij, London, Barselona, Madrid, Berlin, Vashington, Nyu-York, Braziliya, Dominikana Respublikasi – qayerda bo‘lmay, o‘z uyimdagidek bemalol umrguzaronlik qildim. Xotirjam yashash, ishlash, yangiliklar kashf etish, orzularga berilish, do‘stu yor orttirish, ma’naviy bisotimni boyitish uchun hamisha fayzli boshpana topildi. O‘zim istab-istamay dunyo fuqarosiga aylanib qolganim bilan, asl naslimni unutmadim, vatanim bilan robitani uzmadim – garchi endi kitoblarimdagi voqealar ona yurtimdan olisda kechayotgan bo‘lsa-da, Peru xotiralari hali ham menga tuganmas ilhom manbai bo‘lib xizmat qiladi. Kindik qonim to‘kilgan zamindan olisda kechgan yillar davomida vatan tuyg‘usi kuchaysa kuchaydiki, zaiflashmadi, tiyrak nigoh va ardoqli sog‘inchga doya bo‘lgan jonbaxsh xotiralar oqni qoradan, yaxshini yomondan ajratishga yordam beradi. Vatan ishqi majburlab uyg‘otilmaydi: muhabbatning boshqa ko‘rinishlari kabi u har bir insonning fitratida bo‘ladi, u oshiq-ma’shuq, ota-ona va farzandlar hamda do‘stlar ko‘nglini visol mujdasi bilan xushnud etadi.

Peru umrbod qalbim to‘rida yashaydi. Men o‘sha zaminda tug‘ilib o‘sdim, aqlimni tanidim, hayot yo‘lim, a’molimni belgilab bergan bolalik va yoshlik yillarimni o‘tkazdim, ilk muhabbatning shirin og‘riqlarini boshdan kechirdim, nafratlandim, xursand bo‘ldim, iztirob chekdim, bosh-keti yo‘q xayollarga berildim. Hali-hanuz Peruda ro‘y berayotgan voqealardan boshqa joylarga qaraganda ko‘proq hayajonlanaman, ko‘proq ta’sirlanaman, ko‘proq g‘amga botaman. Bu mening izmu ixtiyorim bilan kechadigan holat emas – tabiiy yo‘sinda shunday kechadi. Perudagi so‘nggi diktatura davrida demokratik mamlakatlarni mustabid tuzumga qarshi diplomatik va iqtisodiy jazo choralarini qo‘llashga da’vat etganimda, ayrim yurtdoshlarim meni xoinlikda ayblashdi, fuqarolikdan mahrum etilishimga ham bir bahya qoldi. Aslida, men Pinochet, Kastro, Afg‘onistondagi toliblar, Erondagi imomlar hokimiyati, JARdagi ayirmachilik siyosati yoki bugun Myanma deb atalayotgan Birmadagi harbiy zobitlar yakkahukmronligi – mustabidlikning har qanday shakllariga qarshi murosasiz bo‘lganman. Xudo ko‘rsatmasin, ertaga Peruda yana bir davlat to‘ntarishi ro‘y berib, endigina kuch olayotgan demokratiya niholi kesib tashlansa, yana shunday murosasiz yo‘l tutaman. Har narsani o‘z qarichi bilan o‘lchashga odatlangan badgumonlar mening bu xatti-harakatimni alamzada odamning his-hayajonga berilib, o‘ylamay-netmay aytgan gapi, deb iddao qilishdi. Yo‘q, men mustabidlik har qanday mamlakat uchun katta musibat; zo‘ravonlik va korrupsiyaning doyasi, degan qat’iy e’tiqoddan kelib chiqib shunday yo‘l tutdim, bu illat millatlar kelajagini xavf ostida qoldiradi, yillar davomida bitmaydigan og‘ir jarohatlar yetkazadi, demokratiya yo‘liga to‘g‘anoq bo‘lib, avloddan avlodga o‘tadigan zararli odatlarning urchishiga olib keladi. Shuning uchun ham mustabidlik tuzumlariga qarshi barcha vositalarni, jumladan, iqtisodiy jazo choralarini qo‘llagan holda kurashish tarafdoriman. Achinarlisi, demokratik mamlakatlar hukumatlari Kubadagi “Oq kiyimli xonimlar”, Venesueladagi muxolifat, Aun San Su Chji yoki Lyu Syaobo kabi o‘z davlatida yakkahukmronlikka qarshi kurashayotgan kuchlarni qo‘llab-quvvatlash o‘rniga zolimlar bilan qadah urishtirmoqda. Dovyurak insonlar faqat o‘zlarining emas, bizning hurligimiz uchun ham kurashayotganlarini esdan chiqarmaylik.

Vatandoshim Xose Mariya Argedas peruliklar tanasida turli el-elatlarning qoni oqadi, degandi. Topib aytilgan gap. Biz shunday xalqmiz, o‘zi istaydimi-yo‘qmi, har bir perulikning yuragida to‘rt ulus e’tiqodi – turli an’analar va diniy qarashlar qo‘nim topgan. Men o‘zimni ko‘hna Nask va Parakas madaniyatining vorisi deb his etaman. Ispan madaniyatiga qadar mavjud bo‘lgan ushbu tamaddun egalari oddiy qush patidan kiyim-kechak tikkan, hozirda dunyoning eng nomdor muzeylarida saqlanayotgan mochikano va ink kulolchiligi namunalarini yaratgan. Machu-Pikchu, Chimu, Chan-Chan, Kuelap kabi ko‘hna madaniyat o‘choqlarini, Sipan, El-Bruxo, El-Mol, La-Luna singari benazir me’moriy obidalarni bunyod etgan. Ayni chog‘da, o‘zimni Peruga qilich va nayza bilan Gretsiya, Rim madaniyati, yahudiy-nasroniy an’analari, Uyg‘onish nafasi, Servantes, Kevedo, Gongora kabi ijodkorlar, keyinroq And xalqlari andak sayqal bergan Kastiliya tilini olib kelgan ispan suvoriylarining avlodi deb bilaman. Afrika qit’asi ham Peruning rango-rang madaniyatini o‘ziga xos tarovati, musiqasi, ijodiyoti bilan yanada boyitdi. Tarix qatlamlariga chuqurroq kirib borilsa, Peru Borxesning “Alef”i kabi mo‘jaz miniatyuraga jo bo‘lgan hayhotdek mamlakat ekaniga amin bo‘lish mumkin. Hayratangiz sharaf sohibi bo‘lgan mamlakat xilma-xil madaniyat va qarashlarni o‘z bag‘rida tarbiyalagan.

Amerikaning bosib olinishi, boshqa barcha istilochilik yurishlari kabi qonli kurash va shafqatsiz qirg‘in sifatida tarixga kirdi va albatta buni aslo oqlab bo‘lmaydi. Lekin biz ko‘pincha ushbu talonchilik yurishlari va qirg‘inbarotlarning bosh aybdori o‘z ota-bobolarimiz – Amerikaga kemada suzib kelgan va hududga xos hayot tarzini qabul qilgan ispanlar (ularning Ispaniyada qolgan yurtdoshlari emas!) ekanini unutib qo‘yamiz. Demak, adolat yuzasidan tanqid nayzasini, avvalo, o‘zimizga qaratishimiz lozim. Ikki yuz yil muqaddam mustamlaka hududlar Ispaniyadan mustaqil bo‘lgach, hokimiyat tepasiga kelgan arboblar mavjud adolatsizlikka chek qo‘ymadi, hindularni ozod qilmadi, aksincha, o‘zga sayyoradan kelgan istilochilar kabi ularni quldek ishlataverdi, ayrim mamlakatlarda esa tubjoy xalqlari butunlay yo qisman qirib tashlandi. Haqiqatga tik boqib aytganda, ikki yuz yil davomida hindularni ozod etish bizning, ha, faqat bizning zimmamizdagi majburiyat bo‘lib kelmoqda. Bu hozirgacha butun Lotin Amerikasi xalqlari bo‘ynidagi tavqi la’nat bo‘lib qolmoqda – sharmandalikdan har birimiz uyalishimiz kerak!

Ispaniya – Peru kabi yuragimdan joy olgan mamlakat, bu yurt oldidagi qarzlarimni uzishga umrim yetmasa kerak. Yer kurrasida Ispaniya mamlakati bo‘lmaganida edi, men hech qachon ushbu minbarga ko‘tarila olmagan, adib sifatida tanilmagan bo‘lardim, ko‘plab qalamkash hamkasblarim kabi quyosh nuri yetib bormaydigan qorong‘u makonlarda qolib ketardim. U yerlarda taqdir kulib boqmagan talay ijodkorlar sarosar kezadi, ularning asarlari chop etilmaydi, o‘qilmaydi, ularga mukofotlar berilmaydi, ojizgina taskin shuki, shoyad, kun kelib, avlodlar ularning iqtidorini kashf etsa! Barcha kitoblarim Ispaniyada dunyo yuzini ko‘rdi, kamtarona mehnatlarim shu yurtda e’tirof etildi, Karlos Barral, Karmen Balsels va boshqa ko‘pdan-ko‘p do‘stlar qo‘lyozmalarim o‘z o‘quvchisini topishi uchun kuyib-pishib yordam berishdi. Vatanimda fuqarolikdan mosuvo bo‘layozgan paytim, Ispaniya menga ikkinchi fuqarolik hadya qildi. Ispan pasportiga ega perulik ekanimni hamisha tabiiy qabul qilganman. Negaki, faqat kaminaga bo‘lgan munosabatdan kelib chiqib emas, balki tarix, til, madaniyat kabi muhim omillarga tayanib, Ispaniya va Peruni bitta tanganing ikkita tomoni, deb hisoblaganman.

Ispan zaminida uzoq yillar umrguzaronlik qildim, lekin hammasidan ham, Barselonada 1970-yillar boshida kechgan besh yillik hayotimni yodga olganda, yuragim entikib ketadi. Franko diktaturasi otdan tushsa-da, egardan tushmagandi – hali ham ra’iyatga qurol o‘qtalib turardi, lekin jon talvasasida so‘nggi nafasini olayotgan qoqsuyak bemor holiga tushgan hokimiyat jamiyatni, xususan, madaniy sohani avvalgidek nazorat qila olmasdi. Mustabid hokimiyat ko‘targan baland devorda darz va yoriqlar paydo bo‘lgan, sergak ma’murlarning esa ularni yamashga qurbi yetmasdi, yoriqlar oralab ilgari taqiqlangan yangi g‘oyalar, kitoblar, falsafiy oqim va ta’limotlar, adabiy qarashlar kirib keldi. Boshqa biror shahar Barselona kabi erkinlik nasimidan ko‘p va xo‘b bahramand bo‘lmadi, boshqa biror shaharda Barselona kabi ijodiy-g‘oyaviy yuksalish ro‘y bermadi. Barselona Ispaniyaning madaniy poytaxtiga aylandi: hurlik havosini ehtiyojmand odamlar to‘p-to‘p bo‘lib kela boshladi. Bu go‘sha ma’lum ma’noda Lotin Amerikasi uchun ham madaniy markaz vazifasini o‘tadi: Lotin Amerikasi mamlakatlarida yetishib chiqqan talay rassomlar, yozuvchilar, noshirlar, san’atkorlar yo shu yerdan qo‘nim topgan, yo tez-tez kelib turardi, nafsilamri, bizning davrimizda yozuvchi, shoir, rassom, bastakor bo‘lishni niyat qilgan odam Barselonada yashashi shart edi. Bu shahar unutilmas birodarlik, do‘stlik munosabatlari, yangi asarlar, sermahsul ijod davri sifatida umrim kitobini yorug‘ sahifalar bilan boyitdi. Xuddi Parij kabi Barselona mashhur Bobil minorasini esga solar, umuminsoniy, kosmopolit shaharga aylangandi, Fuqarolar urushidan keyingi davrda ilk marotaba ispan va lotin amerikasi yozuvchilari o‘rtasida qardoshlik munosabatlari tiklandi, ildizi bir ekanini tushunib yetgan qalam ahli umumiy g‘oyalar ro‘yobi yo‘lida birlashdi, Ispaniyada diktatura hokimiyati so‘nggi kunlarini boshdan kechirar, yangi demokratik jamiyatda madaniyat asosiy o‘rin tutishi ma’lum bo‘lib qolgandi.

Garchi barcha umidlar oqlanmagan bo‘lsa-da, Ispaniyaning diktaturadan demokratiyaga o‘tishi bizning davrimiz uchun ibratomuz jihatlarga ega, negaki, bu evrilish sog‘lom tafakkur va idrokning g‘alabasiga yo‘l ochdi, magik realizm yo‘nalishi romanlarida bo‘lgani kabi mo‘jiza ro‘y berib, bir-birini ko‘rarga ko‘zi, otishga o‘qi yo‘q bo‘lgan siyosiy muxoliflar umum manfaati yo‘lida nizo va adovatlarni chetga surib, bir yoqadan bosh chiqardi. Ispaniyaning mustabidlikdan voz kechib ozodlikka, qoloqlikdan voz kechib ilg‘orlikka, “uchinchi dunyo” mamlakatlariga xos qashshoqlik va notenglikdan voz kechib “o‘rta tabaqa jamiyati” yo‘liga o‘tishi, Yevropaga integratsiyasi, demokratik tartibotni qisqa fursatda amalga tatbiq etishi mamlakatni jahon bilan hamqadam qildi. Ushbu o‘zgarishlarni yaqindan, ba’zida ichkaridan turib, cheksiz hayajon bilan kuzatdim.

Millatchilik zamonaviy dunyoning, jumladan, Ispaniyaning sog‘lom vujudiga ilashgan dardi bedavo, bu illat go‘zal ertakni fojiaga aylantirmasin, degan umid va ilinjdaman. Hududiy (ba’zida diniy) tarafkashlik, kaltafahm va kaltabin g‘oyalarga – millatchilikning har qanday xurujiga aslo toqat qilib bo‘lmaydi. Etnik va irqiy xurofotlardan oziqlanuvchi millatchilik o‘sib kelayotgan intellektual avlodni nobud qiladi. Xavotirli jihati, tasodifiy voqelik – insonning kindik qoni to‘kilgan joy omilini bayroq qiladi, palid qarashlarini yuksak axloqiy qadriyatlar bilan xaspo‘shlashga urinadi. Diniy mutaassiblik bilan birga, millatchilik insoniyat tarixidagi eng dahshatli qirg‘inlarga sabab bo‘lgan, bu o‘rinda jahon urushlari va Yaqin Sharqdagi bugungi taloto‘plarni eslash kifoya. Aynan millatchilik tufayli Lotin Amerikasi Bolqon kabi urush maydoniga aylandi, luzumsiz urushlar va nizolarda begunoh insonlar qoni to‘kildi, maktab, kutubxona va shifoxona qurish o‘rniga, behisob mablag‘lar qurol-aslaha sotib olishga sarflandi.

So‘qir millatchilik, “kelgindi”ni sig‘dirmaslik illatlari bilan vatanparvarlik tuyg‘usini chalkashtirmaslik kerak, zotan, ota-bobolarimiz yashagan, kindik qonimiz to‘kilgan, nurli orzu-xayollarimizni allalab kamolga yetkazgan, quvonchu shodliklarimizga shohid bo‘lgan, bizni kimsasizlik azobidan qutqargan zaminga muhabbat zulmatdagi nur kabi yo‘limizni yoritadi. Vatan bayroq, madhiya, yengilmas qahramonlar haqidagi otashin qasidalardangina iborat emas, vatan bu ko‘nglimizga sog‘inch nomi bilan muhrlangan qadrdon maskanlar, tug‘ishgandan-da yaqin insonlar, Yerning qaysi puchmog‘ida yashamaylik, kun kelib qaytganimizda malomatsiz o‘z bag‘riga oladigan ma’vodir.

Peru deganda, ko‘z oldimga Arekipa – kindik qonim to‘kilgan, lekin taqdir taqozosi bilan tark etgan ona shahrim keladi, chinakam arekipenos (arekipalik) bo‘lgan jigarlarim ovorai jahon bo‘lib, darbadar kezgan davrlarida ham Oq shaharni unutmaganlar – onam, buvam va buvim, xolalarim aytib bergan sog‘inchli hikoyalar bilan bu shaharning nurli siymosi ongu shuurimga muhrlandi. Peru deganda, ko‘z oldimga Pyura – cho‘lning qoq o‘rtasida bino bo‘lgan, sahroyi daraxtlari, mehnatkash pak-pakana eshaklari (pyuraliklar g‘iring demay xizmat qiladigan bu jonivorlarni “ikkinchi oyog‘imiz” deb erkalab qo‘yishardi) bilan yodda qolgan joylar keladi, shu yerda chaqaloqlarni laylak olib kelmasligi, balki cherkov gunohi azim deb baholagan er-xotinlik munosabatlaridan dunyoga kelishini bildim. Peru bu – San-Migel maktabi va ilk bor bir parchagina pyesam sahnalashtirilgan “Varyete” teatri. Peru bu – Limaning Miraflores dahasidagi Diyego Ferre va Kolumb ko‘chalari kesishgan chorraha, uni “baxt keltiruvchi daha” deb atagandik, shu yerda kalta ishtonli bolakaydan shim kiygan o‘spiringa aylandim, birinchi marta sigareta chekdim, raqsga tushishni o‘rgandim, sevgi dardiga yo‘liqdim, izhori dil qildim. Peru bu – “La Crónica” gazetasining tunu kun qirqquloq qozondek qaynagan tahririyati, shu yerda o‘n olti yoshimda qo‘lda qalam bilan ish boshladim, adabiyot kabi bu sehrli olamni ham butun umr tark etolmadim, jurnalistlik to‘kisroq yashash, dunyoni to‘laroq anglash, turfa mamlakat, turli tabaqadagi odamlar – erkak-ayol, do‘st-dushman, yaxshi-yomon bilan ko‘rishishga imkon berdi. Peru bu – Leonsio Prado nomidagi harbiy akademiya. Xonanishin bo‘lib yashab ko‘p narsadan g‘ofil ekanman, akademiyada o‘qib, Peru mo‘jazgina qal’a emas, ko‘hna va ulkan mamlakat ekanini bilib oldim, tengsizlik hukm surgan jamiyatda tez orada qudratli bo‘ron va dovullar yuz berishini savqi tabiiy bilan angladim. Peru bu – “Kaxide” yashirin tashkiloti, San-Markos universitetining bir guruh “shakkok” talabasi o‘zimizcha jahon inqilobiga hozirlik ko‘rgandik. Peru bu – Ozodlik harakatida ishtirok etgan qadrdonlarim; qo‘poruvchilik harakatlari, ta’qib-tazyiqlar va siyosiy qotilliklar sharoitida uch yil davomida demokratiya va erkinlik madaniyatiga ko‘ksimizni qalqon qilgandik.

Peru bu – Patrisiya, ohudek hech kimga tutqich bermagan xolavachcham, qirq besh yil muqaddam boshimga baxt qushi qo‘nib, unga uylandim. U hozirgacha mening injiqliklarim, savdoyi fe’lim, quyushqonga sig‘maydigan odatlarimga toqat qilib kelmoqda, ijod uchun badastir sharoit yaratib, issiq-sovug‘imdan xabardor bo‘lib turibdi. Shu mushfiq xilqat bo‘lmaganida, turmushning shiddatli dovullarida yo‘q bo‘lib ketishim ham mumkin edi, hayotimizga nur olib kirgan farzandlarimiz Alvaro, Gonsalo, Morgana va olti nabiram dunyoga kelmagan bo‘lardi. Qo‘lidan hamma ish keladi va hamma ishni qoyilmaqom bajaradi. Patrisiya uydagi muammolarni hal qiladi, xo‘jalik ishini yuritadi, boshboshdoqlikka chek qo‘yib, tartib o‘rnatadi, jurnalistlar va xira muxlislarni quvib soladi, vaqtimni himoya qiladi, uchrashuv va safarlar uyushtirishga bosh-qosh, safarxaltamni hozirlaydi, shu qadar olihimmatki, ahyon-ahyonda “Mario, qo‘lingdan yozishdan boshqa ish kelmaydi!” deb “xushomad” ham qilib qo‘yadi.

Adabiyot mavzusiga qaytsak. Bolaligim chinakam poshsholikda o‘tgan, desam mubolag‘a bo‘lmaydi. Kochabambadagi uch ayvonli hovlimizda katta xonadon muhitida o‘sib ulg‘aydim. Amakivachchalarim va do‘stlarim bilan goh Tarzan bo‘lardik, goh o‘zimizni Salgari qahramonlari qiyofasida tasavvur qilardik. Pyura prefekturasidagi uylar cherdagida ko‘rshapalaklar in qurgandi, falak toqida yulduzlar nur sochadi, kun bo‘yi issiqdan aziyat chekkan zamin harsillab nafas oladi, shu mahal ko‘rshapalaklarning uchishi bizga sirli-cinoatli bo‘lib tuyulardi. U mahallar yozish men uchun anchayin o‘yin edi, qoralamalarimni tinglagan yaqinlarim ko‘nglimni ko‘tarishar, meni – nabira va yetim jiyanchani (menga otang o‘lgan, deb aytishgandi) qarsaklar bilan siylashardi. Otam bo‘ydor, ko‘rkam kishi bo‘lgan, harbiy dengiz formasida tushgan surati stolim ustida turardi: har tun uyquga ketishdan oldin suratni qo‘limga olib duo qilar, so‘ng uni o‘pib qo‘yardim. Pyurada kechgan tonglarning birida – o‘shanda ichimga kirib olgan dilxiralik hali-hanuz meni tark etmagandek – onam suratdagi kishi asli tirik ekanini aytib qoldi. Otam bilan yashagani Limaga jo‘nab ketishimiz kerak ekan. O‘shanda o‘n bir yoshda edim, shu voqeadan keyin hamma narsa o‘zgardi-qoldi. Bolalikka xos ma’sumlik qaygadir g‘oyib bo‘ldi, bola idrokimga yolg‘izlik, hukmfarmolik, kattalar hayoti va hadik tushunchalari bostirib keldi. Xayriyat, kitoblar, yaxshi kitoblar jonimga ora kirdi, faqat go‘zalliklardan iborat olamdan boshpana topdim, oxiri ko‘rinmaydigan sarguzashtlarga andarmon bo‘lib, yana erkinlik va baxt tuyg‘usiga oshno tutindim. Bu vaqtda kishibilmas yoza boshlagandim – biror ayb ishga qo‘l urgandek, taqiqlangan mevani tanovul qilgandek sezardim o‘zimni. Adabiyot men uchun ortiq o‘yin bo‘lmay qoldi. U noxush vaziyatlarga qarshi norozilik, isyon, ko‘ngilsizliklarni aritish, hayot mazmunini qidirish vositasiga aylandi. O‘sha paytlardan hozirga qadar dilgir bo‘lsam, sarosimaga tushsam, ko‘nglimni ruhsizlik chulg‘asa, boshim bilan yozuv-chizuvga sho‘ng‘iyman, zim-ziyo jinko‘chada ketayotgan odam birdan yorug‘likka chiqqandek, halokatga uchragan kemaning ochiq dengizda qolib ketgan yo‘lovchisi daf’atan qayiqqa duch kelib qolganidek, adabiyot menga najot qo‘lini cho‘zadi.

Yozish igna bilan quduq qazishdek mashaqqatli ish, gohida oyoq-qo‘lim falaj bo‘lib, yuragim urishdan, miyam ishlashdan to‘xtaganga o‘xshaydi (boshqa yozuvchilarda ham shunday bo‘lsa kerak), lekin bu kabi qiyinchiliklarga qaramay, dunyodagi hech bir mashg‘ulot asar ustida oylab, yillab ter to‘kish asnosida orttirilgan zavqni berolmaydi, dengiz tubiga sho‘ng‘igan chapdast g‘avvosdek adabiyot saltanati oralab so‘z yombilarini qidirasiz, bedor tunlar, jiddi jahd o‘z samarasini beradi, marvaridning sochilib ketgan donalari tizilib, yaxlit asar dunyoga keladi. “Yozuvchilik bu – hayot tarzi”, degan Flober qanchalar haq edi. Bu shunday hayot tarziki, gohida xomxayollarga berilasiz, gohida quvonchdan o‘zingizni yo‘qotasiz, gohida ko‘nglingiz tizginsiz fikrlardan olovlanadi, asov ot ketidan quvlagan shinavanda ovchi singari tutqich bermas obrazlar ortidan tushasiz, ishtaha ovqat mahali kelganidek, ijod sururi ko‘zingizni ko‘r, qulog‘ingizni kar qilganini-da sezmaysiz. Roman ustida ishlash asnosida voqealar sur’atidan dastlab andak boshingiz aylangandek bo‘ladi, asar qog‘ozga ko‘cha boshlagach, sarkash personajlar sizga bo‘ysunmay qo‘yadi, o‘zi bilgancha harakatlanadi, o‘ylaydi, his etadi, hatto o‘ziga hurmat-e’tibor talab qila boshlaydi, endi ularni biror ishga majburlab bo‘psiz, erkidan mahrum etishni esa xayolingizga ham keltirmang, faqatgina jonini olish orqaligina personajlarni yana o‘z izmingizga sola bilasiz, ammo voqealar tabiiy maromini bu tarzda o‘zgartirish bilan o‘quvchi ishonchini qozonib bo‘lmaydi – hatto hozir ham qo‘limga qalam olganimda, o‘sha ilk mashqlar chog‘i his qilgan hayajonli kechinmalardan qutulolmayman. Bu kechinmalar shu qadar inja, shu qadar sohirki, ularni sevikli dildor bilan kunlab, haftalab, oylab o‘tkazilgan visol lazzatigagina muqoyasa qilish mumkin.

Adabiyot haqida gapira turib, romanga ko‘proq ahamiyat qaratdim-u, uning yana bir muhim shakli – dramaturgiyaga xiyla e’tiborsizlik qildim. Bu, albatta, borib turgan adolatsizlik. Drama – mening birinchi muhabbatim. O‘smir paytim Limadagi Segura teatrida Artur Millerning “Gumashtaning o‘limi” spektaklini tomosha qildim, qarashlarimni ag‘dar-to‘ntar qilgan ushbu tomosha ta’sirida muk tushib inklar haqida pyesa qoraladim. O‘tgan asrning 50-yillari Limada teatr harakati keng yoyilganidami, men romannavis emas, dramaturg sifatida tanilgan bo‘lardim. Ammo sahna san’ati xos doirada qolgani sababli, ko‘proq hikoya shakllari ustida izlandim. Teatrga muhabbatim so‘nib qolgani ham yo‘q: romanlarning quyuq soyasida pinakka ketgan bu tuyg‘u biror spektakl ko‘rib, mutaassir bo‘lgan mahalim yana bosh ko‘tarib, oromimni o‘g‘irlardi. 1970-yillar oxirida yuz bilan yuzlashgan qariya qarindoshim Mamae momo haqidagi xotiralar menga tinchlik bermadi. Umrining so‘nggi yillari yaqinlari bilan aloqani tamomila uzib, uzlatga chekingan, xotirot va xayolot olamidan panoh topgan ayol taqdirini qalamga olgim keldi. O‘shandayoq, bu voqeani faqat teatr uchun yozish lozimligi, voqealar silsilasini sahnadagina yorqin va ta’sirchan tarzda ifodalash mumkinligini his etdim. Ushbu pyesani havaskor qalamkashga xos hayajon va jur’atsizlik bilan bitdim, bosh rolni Norma Aleandro ijro etgan asarni sahnada ko‘rganimda esa, yelkamdan tog‘ ag‘darilgandek bo‘ldi, shu-shu, roman va hikoyalar orasidagi tanaffuslarda mazkur janrga bot-bot murojaat qildim. Ochig‘ini aytay, yetmish yoshimda o‘zim ham sahnaga aktyor sifatida hayajondan turtinib-curtinib chiqishim yetti uxlab tushimga kirmagandi. Bu qaltis sarguzashtmonand holat butun umr turfa taqdirlarni qalamga olgan yozuvchi – kaminaga ilk bor badiiy to‘qima mahsuli bo‘lgan personaj hayotini tomoshabin qarshisida yashab ko‘rish imkonini berdi. Ushbu bokira taassurotlarni (hayajon va qo‘rquvdan esxonam chiqib ketganini ham qistirib o‘tmasam bo‘lmas) bayon etishga meni ko‘ndirgani uchun do‘stlarim – rejissyor Xuan Olle va aktrisa Aytan Sanches Gixondan benihoya minnatdorman.

Adabiyot – hayotning yolg‘ondakam tasviri, lekin u borliq mazmunini anglashda ko‘makka keladi, inson tug‘ilib, adashib-uloqib, axiyri o‘lim topadigan uch-keti yo‘q turmush so‘qmoqlarida sarbon yanglig‘ yo‘l ko‘rsatadi. Real voqelikdagi omadsizlik va dilsiyohliklarni unutishga yordam beradi, adabiyot ko‘magida tiriklikning qator jumboqlari yashirilgan maxfiy yozuvni qisman bo‘lsa-da, o‘qish mumkin, zotan, odamzod tabiatan qat’iyatdan ko‘ra shubha-gumonga moyil, aql yoki tajribaning ustunligi, shaxsiy va jamoaviy vazifalar, ko‘ngil amri, moziyning ma’nisi va ma’nisizligi, tafakkurning o‘zgarib turishi kabi masalalar ko‘pincha bizni boshi berk ko‘chaga olib kirib qo‘yadi.

Meni quyidagi holat chandon hayratimni oshiradi: hali aqlsiz mavjudotlardan u qadar farq qilmaydigan ajdodlarimiz (muloqot vositasi sanalgan til endigina paydo bo‘lgan paytlar, axir) mavhum bir alfozda – g‘orlarda, gulxan atrofida o‘tirgancha, momoqaldiroq va chaqmoq kabi tabiat tahdidlari, vahshiy jonivorlarning xuruji sharoitida, hikoyalar o‘ylab topib, bir-biriga aytib berishni o‘rgangan. Bu insoniyat tarixidagi muhim pallalardan biri edi, negaki, roviyning sirli ovozi va ajabtovur hikoyalariga maftun bo‘lgan ibtidoiy odamlar keyinroq sivilizatsiya yaratdi, qabilalardan individlar ajralib chiqdi, olis tadrijiy taraqqiyot mustaqil fikrli kishilarni tarbiyaladi, fan, san’at, qonun, erkinlik g‘oyalari yuzaga keldi, insonni, tabiat va koinotni tadqiq etishda ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan natijalarga erishildi, odamzod yulduzlarga uchishni ko‘zlab qoldi. Tilsimlarga boy olamning tahdidlaridan yurak oldirib qo‘ygan, tiriklikning bor ma’no-mazmunini betizgin nafs mayllarini qondirish va jonini ofatlardan saqlash deb bilgan ibtidoiy tinglovchilarga ilk ertaklar, masallar, asotir, afsonalar, hoynahoy, jaziramada yoqqan laylakqordek kuchli ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa kerak. Odamlar roviyning hikoyalaridan ilhomlanib, orzu-xayollarga beriladigan, o‘y-fikrlari bilan o‘zaro o‘rtoqlashadigan bo‘ldi: yashab qolish uchun muttasil kurashishga odatlangan, tanglayi turmush tashvishlari bilan ko‘tarilgan odamzodning hayot tarzi o‘zgaradi. Atrof-muhitdagi jumboqlarni yechish, sinoatlarning tagiga yetish shahdida mavjud qoliplar favqulodda jasorat bilan buzib tashlandi.
Uzluksiz takomillashuv jarayonida yozuv paydo bo‘ldi, og‘zaki hikoyalarni yozib qo‘yish, demakki, ularni mangulikka muhrlash imkoni tug‘ilishi bilan adabiyot yuzaga keldi. Yangi avlod qulog‘iga quyib olmagunicha, adabiyotni shunchaki ko‘ngilochar mashg‘ulot, faqat aqlni peshlovchi, zehnni ochuvchi, shijoatni oshiruvchi faoliyat turi sifatida tushunish xato ekanini takrorlashdan charchamaymiz. Adabiyot sivilizatsiyani saqlab qolish uchun kerak, u insoniyatning eng yaxshi fazilatlarini tarannum etish orqali bashar zotini qutqaradi. Taraqqiyot g‘ildiragi orqaga aylanib, insonlar yana ibtidoyi hayot tarziga qaytib ketmasligi uchun kerak u. Odamlar voqelikka haddan ziyod chuqur kirib borib, mo‘tadil yo‘ldan toyib ketmasligi uchun kerak u. Inson o‘zi yaratgan aqlli mashinalarga qul va xizmatkor bo‘lib qolmasligi uchun kerak u. Bu dunyo adabiyotsiz ideallardan mosuvo, jonsiz temirtan mashinalar olamiga aylanadi, insonni inson qiluvchi, odamiylikning javhari bo‘lgan fazilatlar unutiladi.

Tafakkur va tasavvur mevasi bo‘lgan adabiyot g‘orlardan osmono‘par binolarga qadar, so‘yildan ommaviy qirg‘in quroliga qadar, qabilaviy hayotdan globallashuv davriga qadar insoniyatga muallimlik qildi, g‘aflat uyqusiga ketishdan, qirg‘in va halokatlardan saqladi. Boshqa biror san’at turi “yolg‘on hayot” – adabiyotchalik xayolimizni o‘g‘irlamaydi, ongu shuurimizda inqilob yasamaydi. Zotan, adabiyot bizga real hayot bera olmaydigan qizg‘in sarguzashtlar, otashin tuyg‘ularni tuhfa etadi. Adabiyot – yolg‘on, lekin ongu shuurimizga u qadagan umid urug‘lari nish urib, niholga aylanib, mevaga kirib, haqiqatga do‘nadi. Sehrgar adabiyot insonlarga mo‘l-ko‘l umid va ishonch ulashadi, ushalmas niyatlarni ushaltiradi, zo‘ravonlikni kamaytirib, birodarkushlik urushlarining payini qirqadi, odamzodda o‘zidan qoniqmaslik va isyonkorlik ruhini uyg‘otadi, bu esa hamma zamonlarda ham taraqqiyot omili bo‘lib kelgan. Ha, zo‘ravonlikni kamaytiradi, lekin uni ildizi bilan quritib tashlay olmaydi. Chunki, yaxshimi yo yomonmi, insoniyat tarixi tugallanmagan tarixdir. Demak, biz orzu qilish, o‘qish, yozishdan bir soniya ham to‘xtamasligimiz kerak, zero, foniyni boqiyga aylantiruvchi, asov vaqt ustidan hukm yuritishga imkon beruvchi eng samarali yo‘l – shu!

Stokholm, 2010 yil 7 dekabr

Rus tilidan Sobirjon Yoqubov tarjimasi
M: “Jahon adabiyoti”, 2014 yil, 3-son