28 март  — Таниқли адиб, Нобель мукофоти совриндори Марио Варгас Льоса туғилган кун

 Яхши роман ёзишнинг ягона сири деб Флобернинг маслаҳатини айта оламан: ёзинг, текширинг, тузатинг, қайта ёзинг, тинкангиз қуригунча ёзаверинг. Барча дурдона асарлар ортида машаққатли меҳнат ётади.

«ТИНКАНГИЗ ҚУРИГУНЧА ЁЗИНГ! »
Марио Варгас Льоса билан суҳбат

Марио Варгас Льоса (Jorge Mario Pedro Vargas Llosa) 1936 йил 28 мартда Перунинг Арекип шаҳрида туғилган. 1953 йили Сан-Маркес университетининг филология факультетига ўқишга киради, аммо тез орада Европага йўл олиб, ўқишни Мадрид университетида давом эттиради. Бўлажак адиб 1960 йили Парижга кўчиб келади. 1978 йилда ўз юртининг пойтахти – Лимага қайтади. Адиб 1963 йилда нашр этилган дастлабки “Шаҳар ва кўппаклар” романи биланоқ, ихлосмандлар назарига тушади. Шундан кейин ёзилган “Яшил рангли уй”, “Собордаги мулоқот”, “Майта тақдири”, “Таканинг байрами”, “Кельтликнинг туши” сингари романлари адибнинг қувваи ҳафизаси мукаммал тафаккурга бой эканлигини шоён этди. Атоқли ва ўта америкапарастлиги билан машҳур адиб 2010 йил адабиёт йўналишида Нобель мукофотига сазовор бўлди.

— Габриэль Гарсиа Маркес, Хорхе Луис Борхес ва Хулио Кортасарлар ижоди каби сизнинг ҳам насрингизни «фусункор реализм» деб аташади. Бу сиз учун мақбул тавсифми?

— Ўйлашимча, менинг насримни «фусункор реализм» деб аташ мумкин, гарчи бу ўқувчини бирмунча чалғитса-да. Танқидчилар бу тавсифни турлича талқин қиладилар. Одатда ўз асарларида реализм билан фэнтезини уйғунлаштирган Маркес ва Кортасар каби ёзувчиларга ушбу тавсифни қўллашади. Менинг романларим, нима қилганда ҳам, реализмга доир, чунки ҳикояларимда барча нарсалар ҳаётда ҳам рўй бериши мумкин. Албатта, «реализм» атамасини кенг маънода тушунмоқ лозим, унга нафақат рўй бериши мумкин бўлган воқеа-ҳодисаларни, қолаверса, ўй ва орзуларни ҳам тааллуқли, деб билмоқ керак.

— 60-йилларда илк романингиз — «Шаҳар ва кўппаклар» дунё юзини кўрган эди. Бу асар бутун дунёга машҳур бўлди, ҳатто экранлаштирилди ҳам. Айтинг-чи, сиз учун перулик эканингиз муҳимми ёки жаҳоний эътироф этилишингизми?

— Мен — перуликман, чунки Перуда туғилганман, ёшлигим ўша ерда ўтган. Шундай бўлса-да, китобларим мени дунё фуқаросига айлантирди. Албатта, мен ўзимни лотинамерикалик, деб биламан, лекин шу билан бирга, китобларим ва адабий обрў-эътиборим шарофати билан ҳам машриқу мағрибга ҳам тегишлиман, деб ҳисоблайман. Агар адабиёт универсал эмас экан, у адабиёт эмас, фольклордир.

— Нобель маърузангизда янграган «Мутолаа ҳам ёзувчилик сингари ҳаётнинг бекаму кўст эмаслигига қарши норозиликдир», деган сўзларингиз ёдимга тушиб қолди. Ғаройиб формула! Лекин художўй одам нуқтаи назаридан қарайдиган бўл-сак, олам Худо томонидан яратилган. Бундан келиб чиқадики, ёзувчи ана шу яратиқдаги «хатолар»ни тузатар экан-да?

— Менимча, бадиий адабиётда ҳар доим ҳаётнинг чегараланганлиги ва ғариблигига нисбатан норозилик бўлган. Кимдаки жиндек бўлса-да, тасаввур ва эҳтирос бор экан, у бундайин ҳаётдан қониқмайди. Мана шунинг учун ҳам адабиёт яшаб келмоқда: унинг ёрдамида ҳаётий тажрибамизни бойитмоқдамиз.

— Нобель маърузангизда севимли адибларингиз сифатида Сервантес, Диккенс, Бальзак, Флобер, Томас Манн, Фолкнерларни санаб ўтгандингиз. Улар орасида Лев Толстой ҳам бор эди. Бу улуғ ёзувчи сиз учун қандай аҳамиятга эга ва нима учун сизга «фусункор реалист» сифатида яқин бўлган Достоевскийни эслашни унутиб қўйдингиз?

— Достоевскийни ҳам ўқиб ғоят завқ оламан, айниқса, «Иблислар» романидан, уни испан ва инглиз тилида ўқиб чиққанман. Лекин Толстой мен учун XIX асрнинг энг буюк насрнависи, у Сервантесдек мумтоз ёзувчи билан тенглаштириш мумкин бўлган ягона адиб бўлса керак. «Уруш ва тинчлик» романи мутолааси менга катта тажриба бўлган; бу ғаройиб асарни ўқиб, романда сон ҳам сифат сингари қанчалик аҳамиятга эга эканлигини тушунганман. Айтмоқчиманки, биргина сонет дурдона бўлиши мумкин бўлган назмдан фарқли ўлароқ, фаҳмимча, тил гўзаллиги ва структура қурилиши билан бир қаторда ички кечинмалар сони романнинг кўп қиррали унсурларидан бири ҳисобланади. Ҳали ҳеч бир ёзувчи буларни Толстой ўзининг икки дурдонаси: «Уруш ва тинчлик» ва «Анна Каренина»да кўрсатиб бера олганчалик намойиш этолганича йўқ. Ўйлашимча, Толстойнинг барча асарларини, жиллақурса, испан, инглиз ва француз тилига ўгирилган асарларини ўқиб чиққанман.

— «Қийиқ қизнинг кўрган-кечирганлари» номли романингизни закий ўқувчилар омадсиз чиққан, дейишса, оддий ўқувчилар, айниқса, аёллар асарни юқори баҳолашди. Бу роман чиндан ҳам «Бовари хоним»нинг қайтишими?

— «Бовари хоним» қайсидир маънода «Қийиқ қизнинг кўрган-кечирганлари»га таъсир ўтказганлигининг ҳеч бир ҳайрон қоларли жойи йўқ. Мен Флобернинг мухлисиман, уни такрор ва такрор ўқиганман ва, ҳатто, бу ҳақда «Абадий базм: Флобер ва Бовари хоним» деган китоб ҳам ёзганман.

— Перуда, она шаҳрингиз Арекипада сизнинг уй-музейингиз очилди, деб эшитдик…

— Ҳа, Арекипада менинг номимдаги музей бор. Музей мен туғилиб, оилам яшаган уйда. Қолаверса, музейга ўзимнинг шахсий кутубхонамдан 30000 та китоб ажратганман.

— Менга ёзувчиликка бағишланган «Ёш романнависга мактуб» номли китобингиз ёқади. Ўзим ҳам А. М. Горький номидаги Адабиёт институтида наср бўйича семинар олиб бораман. Илтимос, талабаларим учун яхши роман яратишнинг битта, лекин энг асосий сирини айтсангиз.

— Яхши роман ёзишнинг ягона сири деб Флобернинг маслаҳатини айта оламан: ёзинг, текширинг, тузатинг, қайта ёзинг, тинкангиз қуригунча ёзаверинг. Барча дурдона асарлар ортида машаққатли меҳнат ётади.

Павел Басинский суҳбатлашди.
Рус тилидан Саиджалол Саидмуродов таржимаси.
Манба: «Китоб дунёси» газетаси сайти

МАРИО  ВАРГАС ЛЬОСА
ЁШ РОМАННАВИСГА ХАТ

ГИЖЖА ҲАҚИДА МАСАЛ

Қимматли дўстим! Хатингизни ўқиб, қаттиқ таъсирландим, чунки унда ўзимнинг ўн тўрт-ўн беш ёшлик пайтларимни кўрдим. Ўшанда Лимада эдим. Ҳаёт зерикарли эди. Ёзувчи бўлишни жудаям орзу қилардим, лекин бунинг учун нима қилишим кераклигини, У. Фолкнер, Э.Хемингуэй, Мальро, Дое Пассос, Камю, Сартрлар каби машҳур бўлиш, улар каби китобхонни мафтун этадиган асарлар ёзиш учун нимадан бошлашим кераклигини билмасдим. Гоҳида уларнинг ўзига хат ёзиб (ўша пайтлар барчаси ҳаёт эди), маслаҳат сўрасаммикан, деган хаёлга ҳам борардим. Лекин, журъатим етмасди. “Мабодо жавоб ололмасам қандай аҳволга тушаман? Руҳим синиб, қўлим совиб кетмайдими?..” деган қўрқувда хат йўллашдан тийилардим. Ёзган хатингиздан кўриниб турибдики, сизда бундай қўрқув йўқ. Агар Сиз чиндан ҳам шундай қалтис ишга қўл урмоқчи экансиз, табриклайман, бошланиши чакки эмас. Лекин, сизга биринчи маслаҳатим – ортиқча хом хаёлларга берилмаслик лозим, яъни тез орада муваффақият қозонишга умидвор бўлаверманг. Мени тўғри тушунинг, Сиз бемалол муваффақиятга эришишингиз мумкин! Нега мумкин эмас экан! Лекин кутилмаган ҳодисаларга ҳам тайёр туришингиз керак бўлади. Қатъият билан ёзишни бошлаган ва ёзганларини нашр қилдираётган ҳар бир одам тез орада жамиятда қандайдир ёзилмаган қонунлар бор эканлигини – мукофотлар олиш, мухлислар орттириш, нашр ададини кўпайтириш, обрў-эътибор қозониш масалалари ҳаммаси ана шу кўзга кўринмас ўзбошимча қонунларга бўйсунаётганлигини ва ҳайратга тушарли даражада ўжарлик билан муносиб одамлар қолиб, номуносиблар тақдирланаётганлигини тушуниб етади. Бошқача айтганда, агар асосий мақсадингиз зўр асар ёзиб, шон-шуҳрат қозониш, яхши қалам ҳақи олиб бойиб кетиш бўлса, бундай орзу ҳар доим ҳам амалга ошавермаслигини эсдан чиқармаслик керак. Умуман олганда адабиётни усти ялтироқ шон-шуҳрат ва моддий бойликлар билан алмаштириш керак эмас. Тўғри, айрим ёзувчилар (улар жуда озчилик) шон-шуҳратга ҳам, бойликка ҳам эришган. Лекин бу бошқа нарса. Ҳақиқий бадиий истеъдод эгаси учун аввало Худо берган истеъдодни юзага чиқаришнинг ўзи олий мукофот, бошқа барча нарсалардан кўра ардоқлидир. Гарчи бадиий истеъдод ҳақида турли нуқтаи назарлар мавжуд бўлиб, улар ҳанузгача мен учун сир бўлиб қолаётган бўлса-да, бир нарсага ишончим комил: ёзувчиликни танлаган одам бу йўлни бошқа соҳалардан кўра аъло ва афзал билса, бунга бутун вужуди билан ишонса, иккиланиш деган нарсани билмаса, нимагадир эришади. Ва унинг учун ёзиш, ижод қилиш энг мароқли ва маъқул машғулот бўлиб қолаверади. Истеъдод – турган гапки, илоҳий, тасаввурга сиғдириб бўлмайдиган, ниҳоятда шахсий масала. Лекин бу нарсалар истеъдод ҳақида теран фикр юритишга тўсиқ бўлолмайди. Шу чоққача ёзувчини Худонинг севган бандаси, фақат унгагина Худога хуш келувчи муқаддас сўзлар битиш раво кўрилган ва ана шу илоҳий сўзлар нури билан суғорилган инсон руҳи юксакликка кўтарилиб гўзаллик (албатта, юксак маънода) билан бирлашиб кетади ҳамда боқийликка эришади деб келинган, лекин уларни бир четга суриб, ақл-идрокка таянган ҳолда ҳам тушунтириш мумкин. Бугунги кунда адабий ва бадиий истеъдод ҳақида бунақа дилга хуш ёқувчи фикрлар юритишга ҳеч ким ботина олмайди. Бу ҳақда ҳозир урфга кирган юксак истеъдод билан бирга омаднинг ҳам зарурлиги ҳақидаги масалалардаги қарашларда анча ноаниқликлар мавжуд. Гап нимагадир мойиллик ҳақида кетар экан, ана шу нарса эркакдир, аёлдир унинг қисматига айланади. Ижод лаззатини бир марта татиб кўрган одам фақат ана шу орқалигина ўзлигини рўёбга чиқариши мумкинлигини тушуниб етади. Ва ўзига ато қилинган бу илоҳий неъматни юзага чиқаришга умрбод интилади ҳамда умри беҳуда ўтмаётганига қатъий ишонади. Инсонга она қорнидаёқ ўзгармас тақдир битилган деган гапга ишониш қийин. Ҳали туғилмаган мавжудотга тасодифанми ёки қисмат тариқасидами буниси истеъдодли, буниси қобилиятсиз, бунисида севгига, бунисида эса нафратга мойиллик бор деган тамға босилганлигига мен ишонмайман. Француз эксизтенциалистлари биринчи навбатда Сартрнинг валюнтаристик қарашлари таъсирида гўё шахснинг келажагини белгиловчи қисмат унинг ўз истак-иродаси туфайли эркин тарзда танланади, деган тушунчага ҳам ёшлигимда ишонган бўлсам-да, энди ишонмайман. Бўлажак ёзувчига истеъдод тақдир туҳфаси сифатида олдиндан берилган ва унинг генларида бу нарса мустаҳкамланган деган тушунчага ҳам ишонмасам-да, тартиб-интизом, қатъийлик айрим ҳолларда инсонни даҳолик даражасига олиб чиқиши мумкин деб ҳисобласам-да, охири бир нарсага қатъий ишонч ҳосил қилдим: адабиётга мойилликни ҳеч қачон эркин истак-иродагагина боғлаб бўлмайди. Сўзсиз, улар муҳим аҳамиятга эга, лекин фақат кейинги босқичда, биринчи навбатда эса шахснинг ўзигагина тегишли бўлган туғма ёки болалигида, ёшлигида шаклланган мойиллик, қобилият бўлиши керак. Мана шу нарсани истак-ирода мустаҳкамлайди, ривожлантиради, лекин янгидан яратмайди. Агар янглишмасам (аниқроғи, албатта, янглишаман), у ёки бу одам жуда эрта – болалигидами ёки ўсмирлик чоғидами – ўзи яшаб турган дунёдан ва атрофидагилардан фарқли ўлароқ, реал ҳаётда бўлмаган одамларни, воқеа-ҳодисаларни, ҳолатларни, борингки, бутун бир оламни хаёлан ўйлаб топиш қобилияти бўлса, шунга мойиллигини намойиш қилса, унинг бу интилишини бадиий истеъдод белгилари сифатида баҳолаш мумкин. Ўз-ўзидан маълумки реал оламдан, яшаб турган мавжуд ҳаётидан юқори кўтарилиб, ўзи ўйлаб топган, тасаввуридаги оламда, самоларда парвоз қилиб юриш билан ёзувчилик орасида тубсиз чоҳ бор ва бу чоҳдан анча-мунча одам ўта олмайди. Бунга дастлаб пайдо бўлган мойилликни ирода кучи ёрдамида зўр бериб юксалтириш орқали эришиш мумкин, ана шунда у сўз сеҳри билан янги оламлар яратади, мана шуни Сартр ихтиёрий танлаш деб атади. Бошқача айтганда, аллақандай бир лаҳзада инсон ёзувчи бўлишга қарор қилди. Ўзи шу йўлни танлади. Ёки ўз қисматини танлади. Энди у ўзининг дахлсиз ички оламида қобилияти туфайли тасаввурида яратган бошқа бир оламни сўз воситасида юзага чиқариши керак. Сиз ҳозир айнан ана шу лаҳзаларни бошингиздан кечиряпсиз: бу ҳиссиётларга тўла қийин давр бўлиб, энди нафақат янги воқеликни тасаввурда яратиши керак, балки уни сўз билан ифодалаб, қоғозда моддийлаштиришингиз зарур. Сиз шунга тайёр эканлигингизга амин бўлишингиз керак. Агар тайёр бўлсангиз, бу биринчи жиддий қадам деб ҳисоблайверинг. Лекин ўз ҳолича бу сизга ҳеч нарсани кафолатлаб бермайди. Ёзувчи бўлиш ҳақидаги қатъий қарорингиз, умрингизни шунга бағишлаш истаги ёзувчи сифатида фаолият бошлашингизнинг ягона шартидир. Тасаввурда воқеа-ҳодисалар ва одамларни, янги оламни яратишга интилиш қачон ва қаерда пайдо бўлади? Менинг фикримча, жавоб битта – кимки ўзи яшаб турган воқеликдан ўзгача бир олам яратиш тасаввурига берилиб кетган бўлса, демак у атрофини ўраб турган реал дунёни қабул қила олмаяпти. Ҳаётдан мамнун, реал воқеликда руҳан осойишта яшаётган одамга хаёлларга берилиб, ўткинчи саробга ўхшаш рўёларга вақтини кетказишнинг нима кераги бор? Бундай тўқима ҳаёт реалликда ҳақиқатан ҳам содир бўлишини ҳар бир даврда одамлар орзу қилганлар. Бу реал ҳаётнинг портрети эмас, унинг ниқоби, тўғрироғи, унинг орқа томони. Одамлар реал ҳаётда эриша олмаган талаб-эҳтиёжларини, хоҳиш-истакларини қондириш йўлини тасаввурида пайдо қилишдир. Аслини олганда ёзувчининг фантазиясида, ижод иштиёқида портлаш хавфи ётади. Кўпчилик буни ўйлаб ҳам кўрмаган, бизни ўраб турган дунёнинг асосини яширин тарзда яксон қилаётганликларини ўзлари билмайдилар. Бошқа томондан қараганда бу исёнкорликни жуда хатарли деб ҳам бўлмайди: тафаккурда яратилган оламни реал оламга қарши қўйишда қандай хавф бўлиши мумкин? Бундай рақобатда қандай таҳдид бўлиши мумкин? Бир қараганда ҳеч қандай. Гап ўйин ҳақида кетаяпти, тўғрими? Ўйинлар одатда хавфсиз бўлади, агар ўз чегарасидан чиқиб реал ҳаётга аралашиб кетмаса. Айтайлик, Дон Кихот ёки Бовари хоним ўжарлик билан бу чегарани тан олмаса ва бор кучи билан адабиётда тасвирланадиган ҳаётда қолса, у ҳолда якуни фожиа билан тугайди. Оқибати – қаттиқ умидсизлик. Шундай бўлса-да адабиётни, ижодни беозор ўйин деб бўлмайди. Адабиёт – бу ҳаётдан ботинан қониқмаслик маҳсули дегани, ўз навбатида бадиий тўқима ҳам норозилик кайфиятини уйғотади. Китоб ўқиган одам (агар қобилиятли бўлса) асарда тасвирланган ҳаётни гўё бошидан кечиради, масалан, Сервантес ва Флобер романларида тасвирланган воқеаларда қатнашгандай бўлади. Реал ҳаётга қайтар экан уни теранроқ ҳис қила бошлайди. Унинг ночор ва иллатларга тўла эканлигини чуқурроқ англайди, ёзувчи тасвирлаган ҳаётдан кўра воқелик, жонли ҳаёт ўртамиёнадан ҳам пастроқ эканлигини билиб қолади. Яхши адабиёт уйғотган реал оламдан норозилик кайфияти маълум шароитларда мавжуд ҳокимиятга, тартиб-қоидаларга, ишонч- эътиқодга қарши исёнга ҳам айланиши мумкин. Мана шу сабабли испан инквизацияси (фанатик дин арбоблари) романларни катта шубҳа остига олиб, кучли таъқиб ўрнатган, бу ҳам етмагандек, ўзининг Америка қитъасидаги барча мустамлакаларида уч юз йил давомида бундай асарлар ёзилишини ҳам, ўқилишини ҳам қатъий ман қилган эди. Нима сабабдан? Чунки улар ҳиндуларни бемаъни нарсаларга чалғитиб, Худони эсдан чиқариб юбормаслик чорасини кўрганлар. Зеро, ҳеч бир диний жамиятда бунга йўл қўйилмаган. Нафақат инквизация, ҳатто ҳар қандай ҳукумат ва ўз фуқаролари ҳаётини назорат остига олган давлат режимлари ҳам адабиётга бўлган ишончсизликларини намойиш қилиб келганлар ва шу мақсадда назорат ва цензура ўрнатганлар. Айтиш керакки, улар ҳам, булар ҳам ҳақ, чунки беозор кўринган билан тасаввурдаги оламни тасвирлаш эркинлик ва озодликни бўғувчи ҳар қандай диний ва дунёвий ҳаракатларга қарши исённинг кўринишларидан биридир. Шунинг учун диктатуранинг ҳар қандай шакли – фашизм, коммунизм, Африка ёки Лотин Америкаси ҳарбий режимлари бўладими, доимо адабиётни бўйсундириб, уни назорат қилиш ва цензура остига олишга ҳаракат қилиб келганлар. Умумий мулоҳазалар билан бўлиб Сизга тааллуқли масаладан хийла четга чиқиб кетдик. Сиз қалбингизда аллақандай мойиллик (иштиёқ) сезгач, характер ва иродангизни кўрсатгансиз ва ўзингизни адабиётга бағишлашга қарор қилгансиз. Хўш, кейинчи?

Адабиётни қисматим деб қабул қилар экансиз, Сиз унга сидқидилдан хизмат қилишга, моҳиятан унинг қули бўлишга тайёр бўлишингиз керак. Фикримни аниқроқ тушунтириш учун мисол келтираман: Сиз, қайсидир маънода XIX асрдаги машҳур хонимларга ўхшаб кетдингиз. Улар чиройли қадди-қоматларини сақлаб қолишни орзу қилганлар ва семириб кетишдан шу даражада қўрққанларки, ҳатто шу мақсадда гижжа ютишга ўзларини мажбур қилганлар. Ичида шундай бир даҳшатли текинхўр яшаётган одамни ҳеч кўрганмисиз? Мен кўрганман ва Сизни ишонтириб айтаманки, ўша хонимларни қаҳрамонларга тенглаштириш мумкин ва улар гўзаллик қурбонлари деб аташга арзийди. Олтмишинчи йиллар бошларида Парижда рассом ва киночи Хосе Мария исмли ажойиб ёш испан дўстим бўларди. У мана шу касалликдан азоб чекарди. Гап шундаки, бу гижжа деган нарса организмга тушгач гўё у билан қўшилиб кетаркан: одамнинг ҳисобидан озиқланар, ўсиб-ривожланиб, мустаҳкам жойлашиб оларкан ва эгасини асоратга солиб бемалол яшаркан, ундан қутулиш жуда мушкул экан. Ичидаги гижжани тинчлантириш учун Хосе Мария тинмасдан овқатланар, кўпроқ сут ичар, шунга қарамасдан тўхтовсиз озиб борарди. Нимани еб-ичмасин, бечорага бирор нафи тегмасди, лаззат тополмасди. Бир кун Монпарнасдаги кичкина кафеда суҳбатлашиб ўтирганмизда Хосе Мариянинг айтган гаплари мени лол қолдирди: “Биз сен билан вақтимизни кўпинча бирга ўтказамиз: кинога, кўргазмаларга борамиз, китоб дўконларини айланамиз, соатлаб сиёсат, адабиёт, кино ва умумий дўстларимиз ҳақида баҳслашамиз. Сен бу нарсаларни ўз кўнглинг учун қиласан, мен эса… буларни гижжа манфаати учун қиламан. Ҳар ҳолда, мени шундай сезги қамраб олдики, энди мен ўзим учун эмас, балки ичимдаги, мени ўз қулига айлантириб олган махлуқ учун яшаяпман”. Шундан бери ёзувчи ҳаётини дўстим Хосе Мариянинг ҳаётига ўхшатаман. Адабиёт шунчаки эрмак эмас, спорт ҳам эмас, бекорчиликда вақт ўтказадиган нафис ўйин ҳам эмас. Бу машғулот тўла равишда фидойиликни талаб қилади. Адабиёт ўзига шундай хизмат қилишларини истайдики, уни ихтиёрий равишда танлаган одам (бахтли жафокашлар) унинг қулига айланиши керак. Адабиёт билан доимий тарзда шуғулланиш керак. Фақат ёзгандагина эмас, балки ҳаётнинг ҳар бир лаҳзасида у билан бўлиш керак. Флобер айтгандек: “Адабиёт – бу ҳаёт тарзидир”. Бошқача айтганда, кимки шундай гўзаллик ва истеъдоднинг чексиз ҳукмронлигини танлаган бўлса, у одам яшаш учун ёзмайди, балки ёзиш учун яшайди. Ёзувчиликка мойилликни гижжа билан таққослаш фикри унчалик янги эмас, мендан аввалроқ Томас Вульф (Фолкнернинг устози, “Вақт ва дарё ҳақида” ва “Фаришта, ўз уйингга назар сол” каби икки забардаст романнинг муаллифи) ҳам шундай ўхшатиш қилган экан: “…гўё ичимга қурт (чувалчанг) жойлашиб олгандек ширин ва бепарво болалик ҳаловатим йўқолди. Ичимдаги юҳо миямни, руҳимни, хотирамни сўриб озиқлана бошлади. Қалбимдан чиқаётган олов мени жизғанак қиларди, очлик силламни қуритар ва мен қондирилмаган, ғазабкор истагимнинг тузоғига илинганимни тушундим. У ҳаётимни олдиндан барбод қилди. Бошқача айтганда, юрагимнинг, миямнинг ёки хотирамнинг қандайдир бир ҳужайраси бундан буён абадул-абад ёнишга маҳкум, кечаю кундуз тушимда ҳам, ўнгимда ҳам ёнаман. Ҳеч қандай восита: нон ёки сув, дўстлик ёки саёҳат, спорт ёки аёл… ҳеч бири менинг дардимга даво бўла олмайди, токи ўлим нур ўтказмас кафанини устимга ёпмагунча, зулмат ўз қаърига олмагунча бу касалликдан қутила олмайман. Ниҳоят ёзувчи бўлганимни англадим, ёзувчилик йўлини танлаш нима эканлигини тушуниб етдим…”

Ўйлайманки, худди ўз умрини дин йўлига бахш этган одамдек, кимки адабиётга ўзини бағишлар экан, у бутун вақтини, куч-қудратини шунга сарфлаши керак, фақат шундагина у ҳақиқий ёзувчи бўлиб етишади ва шон-шуҳрат келтирувчи асарлар яратади. Яна бир сирли “истеъдод” деб аталувчи нарса: даҳо бўлиб туғилмайдилар, ҳеч бўлмаганда прозаиклар орасида бундайларни учратиш қийин. Тўғри, шоирлар ва мусиқачилар ўртасида ёшлик пайтидан бошлаб худди Рембо ва Моцартдек тўсатдан пайдо бўладиганлар учрайди. Бироқ, романнавислар орасида эмас. Барча буюк ва ажойиб романнавислар дастлаб ўзларидан олдинги ёзувчиларга шогирд бўладилар ва аста-секин қатъият билан қилган меҳнатлари туфайли истеъдодлари юксала боради. Ёшлигиданоқ буюк шоир сифатида танилган Рембодан фарқли ўлароқ, ўз истеъдодларини нина билан қудуқ қазигандек машаққат билан юзага чиқарган ёзувчилар ижоди барча бошловчи ёзувчиларга ишончли мисол бўла олади. Бадиий истеъдоднинг етилиш мавзуси Сизни қизиқтирса, Сизга Флобернинг севгилиси Луиза Коле билан 1850-1854 йиллардаги хат-ёзишмаларини ўқиб чиқишни тавсия қилардим. Айнан шу йиллари у ўзининг дастлабки шоҳ асари “Бовари хоним” устида ишлаган. Ёзувчилик фаолиятимни бошлаган давримда Флобернинг ана шу ёзишмалари менга катта ёрдам берган. Гарчи Флобер хийлагина пессимист бўлиб ва унинг хатлари инсониятга нафрат билан тўла бўлса-да, адабиётга бўлган севгиси чегара билмасди. Шунинг учун у ўзи танлаган йўлга мутаассибларча фидойилик билан умрини бағишлади. Дастлаб ўзи учун белгиланган чегаралар (дабдабабозлик, ўша пайтларда русм бўлган романтикларга қулларча тақлид қилиш каби дастлабки асарларида кўзга ташланган камчиликлар)дан ошиб ўтиб “Бовари хоним” ва “Ҳиссиётлар тарбияси” каби романларни ёзишга қурби етди. Унинг бу асарларини янги даврнинг дастлабки романлари қаторига қўйиш мумкин. Яна бир китобни, хатингиз мавзусига кўра, ўқиб чиқишингизни тавсия қилган бўлардим. Мен бу ерда бутунлай бошқа бир ёзувчи – америкалик Уильям Берроуз ҳамда унинг “Жанки” романини назарда тутаяпман. Берроуз романнавис сифатида мени умуман қизиқтирмайди: унинг тажриба тариқасида руҳий ҳолатлар билан боғлиқ мавзуда ёзган асарларининг биронтасини охиригача ўқимаганман. “Жанки” эса бошқа масала. Бу роман автобиографик йўналишда. Унда қаҳрамон қандай қилиб адабиёт бангиси бўлиб қолгани, ўз хоҳиши ва табиий мойиллиги билан ихтиёрий равишда ўз иллатининг бахтли қулига айланганлиги ҳақида ҳикоя қилади. Бу бадиий ижодда чин ҳақиқатни тасвирлаш бўлиб, ёзувчининг ўз касбига тўла қарам бўлиб қолганлиги, ўз ҳаётининг бирор лаҳзасини ҳам касбига бағишламай тура олмаслигини билдиради. Дўстим хатим чўзилиб кетди, бу эса эпистолар жанрига тўғри келмайди, бу жанр қисқаликни талаб қилади, шунинг учун Сиз билан хайрлашаман…

КАТОБЛЕПАС

Қимматли дўстим! Кейинги пайтларда ишларим жуда кўпайиб кетганлигидан навбатдаги мактубим хийла кечикди. Шунга қарамасдан хатингиз тўғрисидаги ўй-фикрларим мени бир зум ҳам тарк этгани йўқ. Бунга сабаб нафақат Сизнинг ғайрат ва журъатингиз, балки ҳамфикр эканлигимиз: “Романдаги воқеа-ҳодисалар қаердан олинади?” ва “Роман муаллифлари мавзуларни қандай ўйлаб топади?” деган саволларингиз, гарчи бир неча китоб ёзган бўлсам-да, ҳанузгача мени тўлқинлантириб келади. Тайёр жавобим бор, албатта, лекин менинг бу гапларимни айнан тушунмаслик керак, акс ҳолда унинг асл моҳияти бузилиб, сохталашиб қолади. Ҳар бир асарда тасвирланган воқеа-ҳодисаларнинг илдизи тўғридан тўғри ёзувчига бориб тақалади. Бу эса роман албатта муаллифнинг ниқобланган таржимаи ҳоли дегани эмас. Ҳар қандай бадиий асарда, ёзувчи қанчалик бўрттириб кўрсатмасин, унда муаллифнинг ҳаёт тажрибалари йиғиндиси ётади, унинг ўзаги эса ижодкорнинг қалб сиридир. Қалтис бўлса ҳам айтаман, адабиёт оламида соф тўқима бўлмайди – бундан бошқа қоида йўқ. Ҳар бир тўқима бу архитектура иншооти бўлиб, унинг пойдеворини ҳаётдан олинган фактлар, персонажлар, ҳолатлар ташкил этади. Булар ёзувчининг ижодий тасаввурига туртки бўлиб хизмат қилади ва асос (пойдевор) устига барпо қилинади. Ижодий тасаввур шу қадар ривожланиб кетадики, айрим ҳолларда у тасаввур маҳсулими ёки автобиографик материалми, деярли билиб бўлмайди. Буни қайсидир маънода улар орасидаги яширин (сирли) алоқага ўхшатиш мумкин.

Ёшлигимдаги чиқишларимнинг бирида бу алоқани стриптизнинг аксига ўхшатиб кўрсатмоқчи бўлдим. Дарвоқе, роман яратиш стриптиз билан шуғулланаётган аёл ҳаракатларининг тескарисига ўхшайди. Аёл томошабинлар кўз ўнгида ечиниб, яланғоч баданини намойиш қилади. Романнавис эса ўз ишини аксинча бажаради. Воқеликка тасаввури ёрдамида янги, турли-туман рангдаги кийимлар кийдириб, гўё яланғоч баданни безайди. Бу жараён шунчалик мураккаб ва нозикки, айрим ҳолларда муаллиф ўзи яратган ижод маҳсулида тасвирланган образлар ҳақиқатан ҳам ҳаётда бор бўлиб, унинг хотирасида қолган ва тасаввурига туртки берган ўша одамлар эканлигини ажрата олмай қолади.

Энди роман мавзуси ҳақида… Фикримча, ёзувчи мавзу учун “озуқа”ни ўзидан топади, гўё авлиё Антонийга кўринган афсонавий ҳайвон катоблепас (Флобернинг “Авлиё Антонийнинг васвасаси”да тасвирланган, кейинчалик Борхес “Фантастик зоология дарслиги”да қайта тасвирлаган) каби. Катоблепас – ақл бовар қилмайдиган махлуқ. У панжасидан бошлаб ўзини ўзи еб тамом қилади. Ёзувчи ҳам мавзу топаман деб шахсий тажрибасини ғажий бошлайди.

Таваккал қилиб роман мавзуси ҳақидаги мулоҳазаларимни бир оз кенгайтираман. Муаллиф мавзу танламайди – мавзу уни танлайди. У ёки бу нарсалар ҳақида ёзар экан, ўша нарсаларнинг ўзи унинг фикрига келган. Мавзу танлашдаги ёзувчининг эркинлиги нисбий тушунча, балки у мутлақо бўлмас. Бу борадаги фикрим шундай: ҳаётнинг ўзи мавзуни ёзувчига юклаб қўяди: муайян ҳаёт тажрибалари унинг онгида, ҳиссиётларида ўз изларини қолдирган ва улар мисоли хира пашшадек ёзувчига ёпишиб олади. Ёзувчи уларни қоғозга туширмагунча тинчимайди. Шу ҳақда ўйларканман, биринчи галда кўз олдимга Пруст келади. Мана ҳақиқий ёзувчи – катоблепас, тўғрими? “Йўқолган вақтни излаб” асарини ёзиш учун у хотирасида қалашиб ётган эсдаликларини синчиклаб қайта тиклади, ўзининг ҳаёт йўли, оиласи, атрофидаги муҳит, дўстлари, муносабатлари ва дидлари: буларни очиқ ойдин айтса бўладими, йўқми бундан қатъий назар барчасини бадиий қайта ишлаганини кўрамиз. Айни вақтда инсон қалбининг энг нозик ва сирли жиҳатлари очиб берилади, муаллиф уларни хотираси ва қалби тубидан қазиб олиш, навларга ажратиш, қўшиш ва яна қазиб олишдан, ҳаммасини битта қилиб боғлаш ва яна ажратиш, сайқал бериш ё ўтмиш йиллардан хотира бўлиб қолган қиёфаларни бузиб ташлашдан чўчимайди ҳам, чарчамайди ҳам. Унинг биографлари (масалан, Пейнтер) романдаги тўқималарга яширилган реал воқеалар ва персонажлар рўйхатини тузиб, ҳаётдан олинган материалларни бадиий қайта ишлаб, дурдона асар яратганлигини исботлаб беришган. Пруст ижодининг қудрати шундаки, ўз ўтмишидаги оддий воқеалар, автобиографик деталлар ва персонажларга бадиий жило бериб, санъат даражасига кўтара олди. Инсон табиатини яққол кўрсатиш учун нафақат ўзининг субъектив нуқтаи-назари орқали, балки ҳаёт оқимида ҳам ўзини ўрганишдан, ўз-ўзини анализ қилишдан фойдаланиб, буни уддалай олди.

Гарчи бадиий тўқима асосини ёзувчининг ҳаёт тажрибаси ташкил қилса-да, натижа ҳам шунга олиб боради дегани эмас. Улар орасидаги масофа жуда узоқ, чунки асар ёзиш жараёнида автобиографик материал ўзгаради, бойитилади. Агар роман ҳақиқий санъат асари даражасига етса, унда тўқиб чиқарилган воқеа-ҳодисалар структураси ўзгаради, ўзи мустақил равишда бадиий матн сифатида алоҳида ўз ўрнини топади.

Муаллиф ўз хотирасидан олган материални сўз ёрдамида қиёфасини, шаклини ўзгартириши, яъни объектив дунё сифатида романга олиб кириши адабий жараён дейилади. Шакл тўқимани конкрет нарсага айлантиради, агар бадиий ижодни тўғри тушунган бўлсам (бунга ишончим йўқ), бу ерда ёзувчининг эрки ўз қўлида, демак у асари учун тўла жавобгар. Эҳтимол, сиз юқоридагилардан хулоса қилиб, ёзувчи ўзи танлаган мавзуга бадиий тўқималарини қўшганлиги учун жавобгар эмас демоқчидирсиз, лекин у тўқимани ўзгартириб, адабиётга олиб киргани учун жавобгар, яъни у муваффақиятга эришадими ёки муваффақиятсизликка учрайдими, моҳиятан эса истеъдоди борми ёки йўқ эканлиги маълум бўлади. Ҳа, тўғри, мен айнан шундай деб ўйлайман.

XVIII асрнинг сермаҳсул ижодкорларидан бири – француз ёзувчиси Ретиф де ла Бретонни мен истеъдоди учун эмас, балки реал оламга қарши исённинг аниқ-тиниқ намунасини кўрсата олганлиги учун бу ерда келтирмоқчиман. У ўз китобларида реал воқеликни ўзининг исёнкор қалбида акс этган бошқа бир воқелик билан алмаштириб унга қарши норозилик билдиради.

Ретиф де ла Бретонн ёзган асарлари ичида энг машҳури “Жаноб Никола” номли автобиографик романидир. Унда XVIII асрда Франциядаги қишлоқ ва шаҳар ҳаётини шу даражада пухта ўрганиб ифодалаганки, ҳар қандай синчков жамиятшунос, инсон табиати, кундалик турмуши, касб-кори, байрамлари, хурофоту бидъатларини ўрганувчи мутахассис-элшунослар ҳам унинг олдида ип эшолмасди. Тарихчими, антропологми, этнографми, жамиятшуносми – уларнинг барчаси учун тиниб-тинчимас Ретифнинг романи бебаҳо манбаа бўлиб хизмат қиларди. Романда акс эттирилган ижтимоий ва тарихий воқелик, гарчи мукаммал ифодаланган бўлса-да, шу даражада ўзгариб кетардики, уларни юксак тасаввур маҳсули дейишдан бошқа илож йўқ эди. У яратган реал оламга жуда ўхшаш бўлган кенг ва бой дунёда эркаклар аёлларни ташқи гўзаллиги, қадди-қомати, нафосати, назокати, соф қалби учун эмас, балки хушбичим оёқлари ва оёқ кийимларига ишқибоз бўлиб севиб қолишарди. Ретиф реал ҳаётда фетишист бўлгани учун реал замондошлари воқеликдан қайтган “диссидент” деб атардилар. Ижодига кучли қувват берган бундай “диссидентлик” тасаввуридаги ҳаётни ўз шахсига монанд равишда бичиб-тўқилганида кўринади. Янгидан яратилган Ретиф оламида аёл гўзаллигининг бош хусусияти, эркаклар орзу қилган лаззат объекти – аёлнинг нозик оёқлари ва уларнинг безаги сифатида пайпоқлари ва бошмоқларидир.

Аслида Ретиф фетишизмига ўхшаш бирор нарса ҳар бир ёзувчида бор. Ана ўша нарса реал ҳаётимиздан ўзгача оламларни орзу қилишга ундайди. Тўғри сўзли бўлиш нима дегани? Бадиий тўқима таърифга кўра алдов эканлиги ҳақида ҳеч ким баҳслашмаса керак. У реал бўлмаган воқелик ёки воқеликка тақлид, ҳар қандай роман ўзини ҳақиқат деб кўрсатмоқчи бўлган ёлғондан иборат. Унинг ишончли чиқиши эса ёзувчининг маҳоратига боғлиқ. Роман жанрига оид бўлган ҳар қандай аниқлик ёлғон, сохта ва сароб бўлар экан, у ҳолда бу ҳақда сўз юритишга ҳақимиз бормикан? Ҳа, ҳақимиз бор, лекин масалани бошқачароқ қўйишимиз керак. Ҳаёт амрига бўйсуниб, у юклаган мавзудан четга чиқмасдан, ўз шахсий тажрибасига суянган ҳолда онгини чет мавзулардан тозалаб ёзган ижодкорнигина ҳақиқатгўй деб аташ мумкин. Бошқача айтганда романнависнинг ҳақгўйлиги ўз ичидаги шайтонни енгиб, кучи етганча эзгуликка хизмат қилишдан иборат бўлиши керак.

Агар ёзувчи ўзини ич-ичидан ҳаяжонга солган мавзуда эмас, балки муваффақият қозониш мақсадида бошқа бир мавзу ёки сюжетни танласа, бундай ёзувчини ҳақгўй деб бўлмайди. (Тўғри бундай ёзувчилар асарлари ҳам баъзида бозори чаққон китоблар орасидан жой олиши мумкин).

Ёзувчи ўз ички оламидаги даъват қилувчи кучдан қочиб мавзу танласа: буниси зерикарли, буниси қизиқ деса, қаттиқ янглишади. Адабиётда бирорта ҳам мавзу ўз ҳолича яхши ҳам, ёмон ҳам эмас. Бу нарса ёзувчи истеъдодига, қандай шаклда қоғозга туширишига, услуб ва сўздан фойдаланишига боғлиқ. Шаклга кирган мавзу энди бутунлай бошқача тус олади: воқеа-ҳодисаларни ифодалашда ажойиб кўринишга эга бўлиши ёки аксинча, сийқаси чиққан, чуқур ёки юзаки, мураккаб ёки оддий тус олиши мумкин. Шакл воқеа-ҳодисалар, персонажларга қувват беради, аҳамиятини оширади, ҳаққонийлик касб этади, ва аксинча, қаҳрамонни кулгили ва жонсиз қўғирчоққа айлантириши ҳам мумкин. Адабиётнинг унча кўп бўлмаган қоидаларидан бири ана шу ва менимча, бундан истисно бўлиш мумкин эмас: мавзу ўз ҳолича бирор нарсани белгиламайди. Унинг яхши ёки ёмон бўлиши, қизиқарли ёки зерикарли бўлиши ёзувчининг унинг устида қандай ишлаш, сўз ёрдамида реаликка айлантириш, сўзлардан қай тарзда фойдаланишига боғлиқ. Шу билан гапимизни тўхтатсак ҳам бўлади, деб ўйлайман. Сизни қучиб қоламан.

ИШОНЧ ҚУДРАТИ

Қимматли дўстим Сиз мутлақо ҳақсиз! Олдинги хатларимда бадиий истеъдод ҳақида ёзувчи мавзуларни қайси манбалардан олиши ҳақидаги ноаниқ мулоҳазаларим ва уларни зоологик аллегориялар-гижжа ва катоблепасга ўхшатганим мавҳум ва жуда ноқулай бўлиб, хулосаларимни на текшириб, на исботлаб, на инкор қилиб бўлади. Адабиётга хос бўлган хусусиятлар билан боғлиқ, унчалик суъбектив бўлмаган нарсаларга ўтиш вақти келди.

Шакл ҳақида гаплашамиз. У қанчалик фикрлашимизга зид бўлиб туюлмасин, романдаги энг конкрет нарса шаклдир. Айнан шакл унга сезилувчи моҳият – жон ато қилади. Сиз ёки менга ўхшаш ёзувчиликни касб қилиб ёзганларига жон ато қилувчиларни қизиқтирувчи фикрлар денгизида ғарқ бўлишдан олдин бир нарсани қайта таъкидламоқчиман; Сизга бу нарса яхши маълум, лекин кўпчилик китобхонлар учун унчалик эмас: мазмун билан шаклни ажратиш сунъийликдир. Бу нарса тадқиқот ўтказишда осон тушунтириш учун керак. Лекин реалликда эмас, ахир сўзлаб бериш билан қай тарзда сўзлашни ажратиб бўлмайди-ку. Айнан ана шу сўзлаб бериш усули муҳим: роман ҳаққоний чиқадими ёки уйдирмага ўхшайдими, мунгли чиқадими ёки қувноқми… шунга боғлиқ. “Моби Дик”ни оқ китни тутиш мақсадида дунёдаги барча денгизларда уни таъқиб қилиб юрган денгиз бўриси ҳақидаги қисса дейиш мумкин. “Дон Кихот”ни эса рицарь романлари қаҳрамонлари жасоратини тақдирлаш мақсадида Ла-Манш узра кезиб юрган телбанома идальгонинг бошидан кечирганлари ҳақидаги асар дейиш ҳам мумкин. Табиийки, уйдирмага ҳаёт бағишлаган механизмни тадқиқ қилиш учун мавзуни шаклдан ажратиш мумкин. Очиқроғи муваффақиятсиз чиққан романларда бунинг иложи бор. Яхши романда эса мавзу билан уни сўзлаб бериш усулини ажратиб бўлмайди чунки, у ягона – ажралмас.

“Эврилиш” (“Превращение”) китобини ўқиганингизга қадар кимдир Сизга бу китобни жирканч ҳашаротга айланиб қолган оддий хизматчи ҳақида сўз боради, дейишса, аминманки, сиз бир эснаб олиб, бунақа бемаъни нарсани икки дунёда ҳам ўқимайман, деган бўлардингиз. Агар Сиз бу китобни ўқиётган бўлсангиз, унда Кафканинг юксак маҳорат билан ёзилган Грегор Замзанинг қўрқинчли саргузаштларига кўр-кўрона “ишонган” бўлардингиз: яъни унга ўхшаб мусибат чекардингиз ва Сизни ҳам унинг келажагини барбод қилган умидсизлик, қайғу-ҳасрат чулғаб олган бўларди. Сиз Грегор Замза ҳаётидаги воқеаларга шу сабабли ишондингизми, Кафка бу ерда ўзига хос алоҳида услуб, алоҳида сўзларни топиб ишлатган, керак жойда сукут сақлаш, эътироф этиш, деталь топиш, ҳодисаларнинг кетма-кетлиги баён қилиш, сўзлар тизимини тузишда шу даражада усталик қилганки, натижада бўлиб ўтган воқеаларнинг ҳаққоний эканлиги шубҳа қолдирмайди ва ўқувчининг ишончини қозонади.

Роман ишончли чиқиши учун воқеа-ҳодисаларни тасвирлаганда кўпроқ реал воқеликдан олинган фактлардан фойдаланиш керак. Улар яширин тарзда тасвирланаётган воқеа ва қаҳрамон образи моҳиятини очишга хизмат қилади, китобхон ўқиётган матни ўзи яшаётган реал оламдан мустақил равишда эканлигини пайқайди. Тасвирланаётган воқеалар қанчалик мустақил бўлиб туюлса, роман шунчалик даражада ишончли чиқади. Агар роман воқеалари реал воқеликдан етарли даражада мустақил ҳолда “яшаш” учун зарур воситаларга эга деган тасаввур қолдирса, демак, бу нарса юқори даражада ишончга эришган. Бу дегани роман ўз ўқувчиларини тўла ишонтириб, ўзига бўйсундирган. Қолаверса яхши роман нафақат воқеа-ҳодисаларни ҳикоя қилади, балки ўқувчини ана шулар ичига олиб киради. Қаҳрамонлар билан бирга қатнашишга мажбур қилади.

Сиз Бертольд Брехтнинг машҳур кескинлаштириш назарияси билан таниш бўлсангиз керак. Унинг фикрича, ўзи ёзган эпик ва дидактик пьесаларда кўзланган мақсадга эришиш учун улар саҳналаштирилганда техникадан фойдаланиш зарур. Бу актёрларнинг хатти-ҳаракати, сўзлаш усуллари ҳамда декорацияларига тааллуқли. Аммо у томошабин иллюзиясини чиппакка чиқаради. Саҳнада ҳамма нарса шартлилиги кўриниб туради, лекин шунга қарамасдан асар томошабинда ўзига тегишли хулоса чиқариб олишга, ҳаётини ўзгартиришга қаратилган ҳаракатга ундайди. Брехтга бўлган муносабатингизни билмайман. Мен уни буюк ёзувчи деб ҳисоблайман.

Роман мақсади – уйдирма билан ҳақиқий воқелик орасидаги масофани қисқартириш, ҳаттоки бу чегарани йўқотиш, ёлғон билан тўқимани ўқувчига чиндан ҳам энг рост ва мангу ҳақиқат дея ишонтириб, унда воқеликни тўғри ифодалаш. Буюк адиблар моҳиятан буюк алдовчилардир: улар бизни ўраб турган олам ўзлари тасаввурларида яратган олам кабидир, деб бизни ишонтирмоқчи бўладилар, гўё бадиий тўқима – бу асосигача вайрон қилиниб, кейин қайта яратилган олам бўлиб, айнан шу нарса ёзувчи истеъдодини юксакликка олиб чиқади. Фақат ёмон романлардагина кескинлаштиришдан фойдаланилади. Брехт эса кескинлаштириш ёрдамида томошабинларга асарига сингдирилган сиёсий фалсафани уқдирмоқчи бўлди. Ишончлилиги бўлмаган ёмон романда тўқима барибир тўқима бўлиб қолаверади. Бу эса томошабинларга ўзининг қўпол хатти-ҳаракатларини билинтириб кулгига қолган ношуд қўғирчоқбоз ҳолатига ўхшайди. Табиийки, бадиий тўқиманинг мустақиллиги реал факт эмас, бу ҳам тўқима. Бошқача айтганда бадиий тўқима мажозан мустақил. Шунинг учун мен уни доим “мустақиллик иллюзияси”, реал оламдан ажралган иллюзия деб ҳисоблайман. Ҳар қандай роман ҳам бизни ўраб турган олам билан чамбарчас боғлиқ. Ҳар бир романнинг ўз муаллифи борлиги, у объктив борлиқнинг бир қисми эканлигини билдиради. Агар романдаги тўқималар китобхон яшаб турган олам билан алоқаси бўлмаса, у ҳолда тасвирланаётган воқеа ва персонажлар ундан узоқ ва бегона, инсон тажрибалари билан тенглаштириб бўлмайдиган ҳолда сунъий бўлиб қолаверади. Улар ҳеч қачон ҳеч кимни ишонтира олмаган, қизиқтирмаган бўларди, унда тасвирланган воқеа-ҳодисалар ўқувчини завқлантирмас, қаҳрамонлар билан бирга унинг кечинмаларини гўё ўз кечинмаларидек қабул қила олмасди.

Бу ерда адабиётнинг ажойиб хусусияти намоён бўлади, яъни унинг икки тарафламалиги; адабиёт мустақилликка интилади, айни пайтда реал оламга қулларча бўйсунишга ва бунга кўникишига мажбур. Худди оҳангни мусиқа асбобидан ажратиб бўлмаганидек, бунинг ҳам иложи йўқ.

Шакл таъсирчан бўлса ажойиботлар яратади. Шаклни эса икки муҳим элемент ташкил этади. Мен услуб билан композицияни назарда тутаяпман. Биринчиси, сўз ёки унинг ёрдамида воқеани тасвирлаш. Иккинчиси, материални уюштириш, агар яна соддалаштирадиган бўлсак, роман конструкциясининг таянчлари бўлмиш – ҳикоя қилувчи, макон ва замон.

Хатни чўзиб юбормаслик учун услуб ва тил ҳақидаги фикрларимни кейинги галга қолдираман. Тил ёрдамида воқеалар ҳикоя қилинади. Ишонтириш нуқтаи назаридан эса услуб муҳим ўрин тутади. Романнинг борини бор, йўғини йўққа чиқарадиган ҳам ана шу услубдир. Сизни қучиб қоламан.

УСЛУБ

Қимматли дўстим! Услуб роман шаклини ташкил қилувчи бош омил бўлса-да, у ягона эмас. Роман сўз ёрдамида тўқилади, шунинг учун ёзувчи уни қай тарзда танлаши ва жойлаштириши бу кўп нарсани ҳал қилади, шу жумладан, унинг ишончли чиқишини ҳам. Роман тилини унинг мазмуни ва мавзусидан ажратиб бўлмайди. Роман муваффақиятли чиққанми, ёзувчи ўз олдига қўйган вазифани уддалай олганми, асар ўз ҳолича, реал воқеликдан ташқарида яшай оладими, китобхон унда ўзига хос воқеликни кўра оладими… каби масалаларни айнан асар тили аниқлаб беради.

Услубнинг характеристикаси ва хусусиятларини санаб чиқишдан олдин ростлик (тўғрилик) тушунчасидан воз кечишга тўғри келади. Услуб тўғрими ёки нотўғри эканлигининг ҳеч қандай аҳамияти йўқ, энг муҳими у ҳаракатдами, йўқми, ўзига юклатилган вазифани бажаряптими, йўқми, ҳикоя қилинаётган воқеаларга жон кирита олганми, йўқми?.. Масалага шу томондан ёндашиш керак. Ўз даврининг грамматик ва стилистик қоидаларига риоя қилган ҳолда ёзган ва ёзаётган муаллифларни кўплаб мисол келтириш мумкин. Масалан, Сервантес, Стендаль, Диккенс, Гарсиа Маркес ва бошқалар… Лекин машҳурликда улардан кам бўлмаган ижодкорлар борки, улар грамматик қоидаларни бузиб, уларни остин-устин қилиб ташлайдилар, мавжуд нормалардан ташқарига чиқиб ўз услубларини қўллайдилар, шунга қарамасдан улардан ажойиб романнавислар чиққан, масалан Бальзак, Жойс, Пио Бароха, Селин, Кортасар ва Лесама Лималар. Асорин аъло даражадаги прозаиклардан, лекин романнавис сифатида зерикарли. У ўзининг Мадрид ҳақидаги эссесида айтади: “Адабиётчи прозада ёзади, анъанавий тарзда тўғри ёзади, лекин унга озгина бўлса-да юмор, киноя, зарда, пичинг киритмас экан арзимас бўлиб қолаверади…” Тўғри гап: стилистик тўғрилик ўз ҳолича бадиий муваффақиятга эришиш учун кафолат бўла олмайди.

Романдаги воқеа-ҳодисалар бир-бирига алоқадор бўлмаслиги мумкин, аммо уни тирилтирувчи, унга жон бағишловчи тил эса бир-бирига боғланган бўлиши зарур, токи тасаввурдаги нарсалар табиий ва ҳаётий бўлиши керак. Жойснинг “Улисс”идаги якунловчи Молли Блумнинг монологи бунга яхши мисол бўла олади. Ундаги аралаш-қуралаш бўлиб кетган хотиралар, таассуротлар, фикр-мулоҳазалар, ҳиссиётлар юзаки қараганда чалкашиб тартибсиз бўлиб кетган бўлишига қарамасдан, ички тузилишида жуда нозик алоқалар яшириниб ётади. Буни онг оқимининг аниқ тафсилоти деб аташ мумкинми? Йўқ. Бу ишончлиликка кучли таъсир кўрсатувчи бадиий кашфиёт.

Умрининг охирларида Хулио Кортасар “ёзувларим тобора ёмонлашиб бораяпти” деб мақтанишни яхши кўрарди. У нимани назарда тутган? Гап шундаки, унинг асарлари нутқи бора-бора мавжуд тил қоидаларига бўйсунмайдиган ҳолатга келган. Бу эса услуб асар персонажлари, воқеа-ҳодисаларни максимал даражада ҳаққоний чиқишига хизмат қилганини кўрсатади. Ва бу нарса Кортасарнинг ёмон ёзишга эмас, яхши ёзишига олиб келган. Оғзаки нутқни, ундаги ибораларни, шунингдек, тақлидий сўзларни эркин тарзда топиб қўллаган. Қолаверса, у янги сўз ва ибораларни кашф қилган, буни истеъдод билан бажарган.

Воқеанинг ишончли чиқиши фақат услубнинг яхлитлигигагина эмас, балки ҳикоя қилиш техникасига ҳам боғлиқ. Роман қисмларининг бир-бирига мос тушиши бу жанрни оқлайдими ёки йўқми? Услуб ёмон бўлса-да, унинг яхлитлиги таъсирчанликни таъминлайди. Бунга энг яхши мисол Луи Фердинанд Селин асарлари. Сизни билмадиму, лекин унинг узуқ-юлуқ жумлалари, уч нуқталарию жаргонга тўла қуюндек ёпирилиб келгувчи оҳ-воҳли саҳифалари менинг асабимга тегади. Шунга қарамасдан унинг “Тун четига саёҳат” ва “Қарзга берилган ўлим” асарлари ғоятда ишонарли чиққан. Жумлалар қанчалик даражада хунук, ғайри одатий, ҳеч қандай этик ва эстетик меъёрларга тўғри келмаса-да, ўқувчини сеҳрлаб қўяди.

Шунга ўхшаш ҳолатни Алехо Карпентерда кўрганман. Сўзсиз, у испан тилида ёзувчи буюк романнавислардан бири. Бироқ унинг муайян меъёрларга, қуруқ назарияга берилиб кетиши, китобий дабдабабозлиги, XVII аср ёзувчиларини илҳомлантирган қадимий усуллари менга умуман ёқмайди. Шунга қарамасдан унинг прозаси, айниқса “Замин салтанати”даги Ти Ноэль ва Анри Кристоф ҳақида қиссаси проза дурдонаси ҳисобланади. Мен уни ўқиб чиқдим, кейин қайтадан яна уч марта ўқидим, улар мени ўзига тортди, мафтун этди, шунинг учун юқорида келтирилган даъво ва эътирозларим ўз-ўзидан йўққа чиқди. Ҳали айтганимдай, XVII аср расмиятчилик ва дабдабабозлик услубидан фойдаланган ёзувчи қандай қилиб бундай натижага эришиши мумкин? Гап шундаки, муаллиф услубнинг яхлитлигига қатъий риоя қилган, меъёрдан ташқарига чиқмаган, натижада китобхон унинг таъсирига тушиб қолади, тасвирланаётган воқеа-ҳодисаларнинг чин эканлигига тўла ишонади. Сўз ва ибораларни шу маромда ифодалашгина муаллиф ютуғини таъминлаган.

Яна шуни қўшимча қилишим мумкин: агар “услуб яхлитлиги”ни тушунтириш нисбатан осонроқ бўлса, у ҳолда унинг муқаррарлиги, бошқа илож йўқлигини уқтириш қийинроқ, бусиз эса роман тилининг ишончлилигига эришиш мумкин эмас. Мулоҳазаларим тушунарлироқ бўлиши учун, балки, услуб натижаси муваффақиятсизликка олиб келган мисоллар келтиришдан бошлаганим ўринли бўлар, чунки ёмон услуб ўқувчини қизиқтира олмайди, асарда тасвирланаётган воқеа-ҳодисалар сунъий, қаҳрамонлар кечинмалари ўқувчига бутунлай бегона бўлиб қолаверади. Сўз ифодалари ва улар воситасида сўзлаб берилаётган ҳикоя ўртасидаги жарликни муаллиф бартараф қила олмас экан асар муваффақиятсизликка маҳкум. Асар тили билан ундаги воқеаларнинг бир-бирига тўғри келмаслиги ишончлиликни ҳам йўққа чиқаради. Китобхон ўқиётганларига ишонмайди, чунки қовушмаган услуб асар тили билан унда сўзланаётган воқеалар ўртасида чоҳ борлигини, бадиий тўқима эса сунъий эканлигини кўрсатиб туради.

Бундай услуб асарни барбод қилади, биз буни ўқиётганимиздаёқ ҳис қиламиз, агар муаллиф бу воқеаларни бошқачароқ сўзлар билан, бошқа бир усулда сўзлаб берганда яхшироқ чиққан бўларди деган фикрга келамиз. Борхес ҳикоялари, Фолкнер романлари ёки Исак Динесен асарларини ўқиганимизда биз бундай фикрга бормаймиз. Улар қўллаган услублар турлича бўлса-да, биз уларга ишонамиз. Чунки улардаги персонажлар, воқеалар ва сўзлар яхлит бирликни ташкил қилиб, уларни ажратиш хаёлимизга ҳам келмайди. Бадиий асарнинг хусусияти деганда ана шу “моҳият” билан “шакл” бирлиги муқаррарлигини назарда тутаяпман.

Испан тилида ижод қилувчи ёзувчилар орасида энг оригинали, балки ХХ асрнинг энг буюги Борхесдир. Унинг бошқа ёзувчиларга таъсири жуда кучли. Борхес услубини бошқа бирортаси билан чалкаштириш мумкин эмас. Унинг услуби ғоятда серқирра ва ажойиб тарзда таъсирчанки, шу туфайли асарларидан ҳаёт нафаси уфуриб туради. Борхес ички оламидаги ғоя ва фантазиялар ўзининг нафис интеллектуал қобилияти, абстракт фикрлари, бадиият нуқтаи назардан, алоҳида ажралиб туради ва бадиий тўқима учун бой манбаа бўлиб хизмат қилади. Унинг услуби мавзу билан чатишиб кетган, буни китобхон дастлабки сатрларданоқ ҳис қилади. Эсселари ҳикояларидан қолишмайди. Уларда ортиқча сўз йўқ. Гўё маржондек тизилган, бошқача тартиб мумкин эмасдек. Уларда ақл-идрок ҳис-туйғулардан юқори туради. Ақл-заковатини ишга солиб ўз маҳоратидан усталик билан фойдаланадики, ҳиссиётларини, такаллуфни бир четга суриб, гўё уларни инсон ҳаёти учун иккинчи даражали қилиб қўяди. Борхес услубининг уйғунлиги ва нафислиги кўп жиҳатдан ажойиб тарзда дадиллик билан қўлланган киноя ва ўхшатишларга боғлиқки, улар нафақат фикрларга сайқал беради ёки қаҳрамоннинг жисмоний ва руҳий белгиларини очиб беради, балки, ўз ҳолича муаллифга керак бўлган муҳитни яратади. Шубҳасиз, бу услуб Борхесга хос ва унга тақлид қилиб бўлмайди. Агар мухлислари ва издошлари унинг бадиий усулини қўлламоқчи бўлсалар сохта ва кулгили ҳолат юзага келади. Хорхе Луис Борхес – буюк сўз санъаткори, унинг тақлидчиларида эса табиийлик йўқ, аксинча сохталик, зўрма-зўракилик, носамимийлик кўриниб туради. (Самимият ва носамимият адабиётда этик эмас, эстетик тушунчага эга)

Шу муносабат билан испан тилида ёзувчи яна бир сўз санъаткорини – Габриэль Гарсиа Маркес номини тилга олиш ўринли бўларди. Борхес услубидан фарқли ўлароқ унинг услубида интеллектуализм йўқ, лекин ҳиссиётлар ва туйғулар ўйноқилиги кўп, софлик ва тўғрилик уни классиклар қаторига қўшган. У дабдабабозликни ёқтирмайди, ўтмишга ҳам ўралашиб қолмаган. Халқнинг жонли тилидан бажонидил фойдаланади, яъни иборалар ва чет тилларни қўллаганда ўқувчи қийналмайди, мураккаб ва топишмоқли сўзларни қўлламайди. Асар енгил ўқилади, илиқлик, оҳангдошлик сезилиб туради, руҳий кайфият жилолари, истак ва хоҳишлар табиий тасвирланган, мажбурлаб тиқиштирилган жумлалар йўқ, ёзувчини фантазияси зўрма-зўраки эмас, осонгина воқеа-ҳодисаларга айланади. “Ёлғизликнинг юз йили” ёки “Ўлат пайтидаги севги” асарларини ўқиганимизда у айнан шундай сўзлар билан шу усулда тасвирланиши керак деган фикр бизни тарк этмайди, чунки улар ҳаққоний чиққан, тасвирлар ҳайратга солади. Бошқача бўлганда улар бизни ҳаяжонга солмас, мафтун этмасди. Ахир ҳар қандай воқеа-ҳодиса сўзлар йиғиндисидан иборат, холос.

Ҳа, амалда шундай. Кимки Маркесга тақлид қилар экан, кулгига қолади. Борхесдан кейин Маркесга тақлид қилувчилар ҳам кўп. Гарчи улар муваффақиятга эришиб кўп сонли мухлислар эътиборини қозонган бўлса-да, уларда сохталик мавжуд. Адабиёт сохталаштирилган ҳақиқат, лекин буюк адабиёт уни яшира олади, аммо ўртамиёнаси ўзини фош этиб қўяди.

Мен сизга услуб ҳақида билганларимни айтдим, аммо сиз амалий ёрдам сўрамоқчисиз. У ҳолда сизга айтадиганларим шуки, яхши прозик бўлиш учун ўз услубингизни топинг. Имкон борича кўпроқ ўқинг. Чунки яхши китоб ўқимасдан туриб тилингизни бойитиш мумкин эмас. Адабиётни севишга ўргатган ёзувчиларга тақлид қила кўрманг. Уларнинг принциплари, инжиқликлари-ю ғалати камчиликларига тақлид қилишингиз мумкин, агар сиз шунга мойил бўлсангиз, лекин услубда ҳаргиз уларга эргашманг, акс ҳолда асарингиз ишончли чиқиши даргумон.

Ўз услубини излаш ва топиш мумин эмас, деган гап нотўғри. Фолкнернинг биринчи ва сўнги романини ўқинг. Ўртамиёна ёзилган “Москитлар”дан то “Сарторис”нинг биринчи вариантигача бўлган даврда у ўз услубини ва ўзига хос тилни топди. Флобер ҳам ўзининг сердиққат, шиддатли, романтик-лирик усулида ёзган “Авлиё Антоний васвасаси”нинг биринчи вариантидан то “Бовари хоним”гача бўлган даврда ўз услубини қидирди ва топди. Кейинги асарда услуб шиддати бир оз жиловланади, ортиқча ҳиссиёт ва лирик кайфиятдан “ҳаққоний иллиюзия манфаатини кўзлаб” бутунлай қутулди. Бунинг учун у беш йил машаққат чекиб меҳнат қилди ва ўзининг дурдона асарини яратди. Балки унинг “mot juste” номли услуб назарияси сизга маълумдир. Аниқ сўз деб у фикрнинг тўла маъносини англатадиган ягона сўзни назарда тутган. Ёзувчининг вазифаси ана шу сўзни топиш. Биласизми, Флобер бу сўзни қандай қилиб аниқлар экан? У ёзганларини овоз чиқариб ўқиркан, агар сўз оҳангдор чиқса, демак аниқ сўз топилди. Шакл билан моҳиятни идеал бирлашуви бу сўз ва фикрнинг мусиқий оҳангдошлигида. Ҳар бир жумлани у шу усулда текшириб кўрган.

Рубен Дарионинг қуйидаги сатрлари ёдингиздами? “Шаклини топа олмаган услубим”. Бу жумла анчагача мени таажжубга солиб юрди: ахир услуб ва шакл бир нарсанинг ўзи эмасми? Қандай қилиб ўзингда бор бўлган шаклни қидириш мумкин? Энди мен амин бўлдим, бўлиши мумкин экан, чунки ёзган хатларимнинг бирида бадиий шаклнинг элементларидан бири бу услубдир деганман. Ундан аҳамияти кам бўлмаган иккинчи бир нарса бу техника – яъни сўзлар, ибораларнинг қўллаш усули, чунки яхши воқеани сўзлаб бериш яхши сўзлар воситасида амалга оширилади. Яхши сўзлар эса етишмай қолади. Хатим жуда чўзилиб кетди, шекилли, яхшиси бу ҳақда кейинроқ гаплашамиз. Сизни қучиб қолувчи.

Рус тилидан Абдунаби АБДУҚОДИР таржимаси

Manba: «Sharq yulduzi» jurnali,2012 yil 3-son

28 mart  — Taniqli adib, Nobel mukofoti sovrindori Mario Vargas Losa tug‘ilgan kun

  Yaxshi roman yozishning yagona siri deb Floberning maslahatini ayta olaman: yozing, tekshiring, tuzating, qayta yozing, tinkangiz quriguncha yozavering. Barcha durdona asarlar ortida mashaqqatli mehnat yotadi.

“TINKANGIZ QURIGUNCHA YOZING! ”
Mario Vargas Losa bilan suhbat

 Mario Vargas Losa (Jorge Mario Pedro Vargas Llosa) 1936 yil 28 martda Peruning Arekip shahrida tug‘ilgan. 1953 yili San-Markes universitetining filologiya fakultetiga o‘qishga kiradi, ammo tez orada Yevropaga yo‘l olib, o‘qishni Madrid universitetida davom ettiradi. Bo‘lajak adib 1960 yili Parijga ko‘chib keladi. 1978 yilda o‘z yurtining poytaxti – Limaga qaytadi. Adib 1963 yilda nashr etilgan dastlabki “Shahar va ko‘ppaklar” romani bilanoq, ixlosmandlar nazariga tushadi. Shundan keyin yozilgan “Yashil rangli uy”, “Sobordagi muloqot”, “Mayta taqdiri”, “Takaning bayrami”, “Keltlikning tushi” singari romanlari adibning quvvai hafizasi mukammal tafakkurga boy ekanligini shoyon etdi. Atoqli va o‘ta amerikaparastligi bilan mashhur adib 2010 yil adabiyot yo‘nalishida Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi.

— Gabriel Garsia Markes, Xorxe Luis Borxes va Xulio Kortasarlar ijodi kabi sizning ham nasringizni “fusunkor realizm” deb atashadi. Bu siz uchun maqbul tavsifmi?

— O‘ylashimcha, mening nasrimni “fusunkor realizm” deb atash mumkin, garchi bu o‘quvchini birmuncha chalg‘itsa-da. Tanqidchilar bu tavsifni turlicha talqin qiladilar. Odatda o‘z asarlarida realizm bilan fentezini uyg‘unlashtirgan Markes va Kortasar kabi yozuvchilarga ushbu tavsifni qo‘llashadi. Mening romanlarim, nima qilganda ham, realizmga doir, chunki hikoyalarimda barcha narsalar hayotda ham ro‘y berishi mumkin. Albatta, “realizm” atamasini keng ma’noda tushunmoq lozim, unga nafaqat ro‘y berishi mumkin bo‘lgan voqea-hodisalarni, qolaversa, o‘y va orzularni ham taalluqli, deb bilmoq kerak.

— 60-yillarda ilk romaningiz — “Shahar va ko‘ppaklar” dunyo yuzini ko‘rgan edi. Bu asar butun dunyoga mashhur bo‘ldi, hatto ekranlashtirildi ham. Ayting-chi, siz uchun perulik ekaningiz muhimmi yoki jahoniy e’tirof etilishingizmi?

— Men — perulikman, chunki Peruda tug‘ilganman, yoshligim o‘sha yerda o‘tgan. Shunday bo‘lsa-da, kitoblarim meni dunyo fuqarosiga aylantirdi. Albatta, men o‘zimni lotinamerikalik, deb bilaman, lekin shu bilan birga, kitoblarim va adabiy obro‘-e’tiborim sharofati bilan ham mashriqu mag‘ribga ham tegishliman, deb hisoblayman. Agar adabiyot universal emas ekan, u adabiyot emas, folklordir.

— Nobel ma’ruzangizda yangragan “Mutolaa ham yozuvchilik singari hayotning bekamu ko‘st emasligiga qarshi norozilikdir”, degan so‘zlaringiz yodimga tushib qoldi. G‘aroyib formula! Lekin xudojo‘y odam nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘l-sak, olam Xudo tomonidan yaratilgan. Bundan kelib chiqadiki, yozuvchi ana shu yaratiqdagi “xatolar”ni tuzatar ekan-da?

— Menimcha, badiiy adabiyotda har doim hayotning chegaralanganligi va g‘aribligiga nisbatan norozilik bo‘lgan. Kimdaki jindek bo‘lsa-da, tasavvur va ehtiros bor ekan, u bundayin hayotdan qoniqmaydi. Mana shuning uchun ham adabiyot yashab kelmoqda: uning yordamida hayotiy tajribamizni boyitmoqdamiz.

— Nobel ma’ruzangizda sevimli adiblaringiz sifatida Servantes, Dikkens, Balzak, Flober, Tomas Mann, Folknerlarni sanab o‘tgandingiz. Ular orasida Lev Tolstoy ham bor edi. Bu ulug‘ yozuvchi siz uchun qanday ahamiyatga ega va nima uchun sizga “fusunkor realist” sifatida yaqin bo‘lgan Dostoyevskiyni eslashni unutib qo‘ydingiz?

— Dostoyevskiyni ham o‘qib g‘oyat zavq olaman, ayniqsa, “Iblislar” romanidan, uni ispan va ingliz tilida o‘qib chiqqanman. Lekin Tolstoy men uchun XIX asrning eng buyuk nasrnavisi, u Servantesdek mumtoz yozuvchi bilan tenglashtirish mumkin bo‘lgan yagona adib bo‘lsa kerak. “Urush va tinchlik” romani mutolaasi menga katta tajriba bo‘lgan; bu g‘aroyib asarni o‘qib, romanda son ham sifat singari qanchalik ahamiyatga ega ekanligini tushunganman. Aytmoqchimanki, birgina sonet durdona bo‘lishi mumkin bo‘lgan nazmdan farqli o‘laroq, fahmimcha, til go‘zalligi va struktura qurilishi bilan bir qatorda ichki kechinmalar soni romanning ko‘p qirrali unsurlaridan biri hisoblanadi. Hali hech bir yozuvchi bularni Tolstoy o‘zining ikki durdonasi: “Urush va tinchlik” va “Anna Karenina”da ko‘rsatib bera olganchalik namoyish etolganicha yo‘q. O‘ylashimcha, Tolstoyning barcha asarlarini, jillaqursa, ispan, ingliz va fransuz tiliga o‘girilgan asarlarini o‘qib chiqqanman.

— “Qiyiq qizning ko‘rgan-kechirganlari” nomli romaningizni zakiy o‘quvchilar omadsiz chiqqan, deyishsa, oddiy o‘quvchilar, ayniqsa, ayollar asarni yuqori baholashdi. Bu roman chindan ham “Bovari xonim”ning qaytishimi?

— “Bovari xonim” qaysidir ma’noda “Qiyiq qizning ko‘rgan-kechirganlari”ga ta’sir o‘tkazganligining hech bir hayron qolarli joyi yo‘q. Men Floberning muxlisiman, uni takror va takror o‘qiganman va, hatto, bu haqda “Abadiy bazm: Flober va Bovari xonim” degan kitob ham yozganman.

— Peruda, ona shahringiz Arekipada sizning uy-muzeyingiz ochildi, deb eshitdik…

— Ha, Arekipada mening nomimdagi muzey bor. Muzey men tug‘ilib, oilam yashagan uyda. Qolaversa, muzeyga o‘zimning shaxsiy kutubxonamdan 30000 ta kitob ajratganman.

— Menga yozuvchilikka bag‘ishlangan “Yosh romannavisga maktub” nomli kitobingiz yoqadi. O‘zim ham A. M. Gorkiy nomidagi Adabiyot institutida nasr bo‘yicha seminar olib boraman. Iltimos, talabalarim uchun yaxshi roman yaratishning bitta, lekin eng asosiy sirini aytsangiz.

— Yaxshi roman yozishning yagona siri deb Floberning maslahatini ayta olaman: yozing, tekshiring, tuzating, qayta yozing, tinkangiz quriguncha yozavering. Barcha durdona asarlar ortida mashaqqatli mehnat yotadi.

Pavel Basinskiy suhbatlashdi.
Rus tilidan Saidjalol Saidmurodov tarjimasi.
Manba: “Kitob dunyosi” gazetasi sayti

Mario Vargas L’osa
YOSH ROMANNAVISGA XAT

GIJJA HAQIDA MASAL

Qimmatli do’stim! Xatingizni o’qib, qattiq ta’sirlandim, chunki unda o’zimning o’n to’rt-o’n besh yoshlik paytlarimni ko’rdim. O’shanda Limada edim. Hayot zerikarli edi. Yozuvchi bo’lishni judayam orzu qilardim, lekin buning uchun nima qilishim kerakligini, U. Folkner, E.Xeminguey, Mal`ro, Doe Passos, Kamyu, Sartrlar kabi mashhur bo’lish, ular kabi kitobxonni maftun etadigan asarlar yozish uchun nimadan boshlashim kerakligini bilmasdim. Gohida ularning o’ziga xat yozib (o’sha paytlar barchasi hayot edi), maslahat so’rasammikan, degan xayolga ham borardim. Lekin, jur’atim yetmasdi. “Mabodo javob ololmasam qanday ahvolga tushaman? Ruhim sinib, qo’lim sovib ketmaydimi?..” degan qo’rquvda xat yo’llashdan tiyilardim. Yozgan xatingizdan ko’rinib turibdiki, sizda bunday qo’rquv yo’q. Agar Siz chindan ham shunday qaltis ishga qo’l urmoqchi ekansiz, tabriklayman, boshlanishi chakki emas. Lekin, sizga birinchi maslahatim – ortiqcha xom xayollarga berilmaslik lozim, ya’ni tez orada muvaffaqiyat qozonishga umidvor bo’lavermang. Meni to’g’ri tushuning, Siz bemalol muvaffaqiyatga erishishingiz mumkin! Nega mumkin emas ekan! Lekin kutilmagan hodisalarga ham tayyor turishingiz kerak bo’ladi. Qat’iyat bilan yozishni boshlagan va yozganlarini nashr qildirayotgan har bir odam tez orada jamiyatda qandaydir yozilmagan qonunlar bor ekanligini – mukofotlar olish, muxlislar orttirish, nashr adadini ko’paytirish, obro’-e’tibor qozonish masalalari hammasi ana shu ko’zga ko’rinmas o’zboshimcha qonunlarga bo’ysunayotganligini va hayratga tusharli darajada o’jarlik bilan munosib odamlar qolib, nomunosiblar taqdirlanayotganligini tushunib yetadi. Boshqacha aytganda, agar asosiy maqsadingiz zo’r asar yozib, shon-shuhrat qozonish, yaxshi qalam haqi olib boyib ketish bo’lsa, bunday orzu har doim ham amalga oshavermasligini esdan chiqarmaslik kerak. Umuman olganda adabiyotni usti yaltiroq shon-shuhrat va moddiy boyliklar bilan almashtirish kerak emas. To’g’ri, ayrim yozuvchilar (ular juda ozchilik) shon-shuhratga ham, boylikka ham erishgan. Lekin bu boshqa narsa. Haqiqiy badiiy iste’dod egasi uchun avvalo Xudo bergan iste’dodni yuzaga chiqarishning o’zi oliy mukofot, boshqa barcha narsalardan ko’ra ardoqlidir. Garchi badiiy iste’dod haqida turli nuqtai nazarlar mavjud bo’lib, ular hanuzgacha men uchun sir bo’lib qolayotgan bo’lsa-da, bir narsaga ishonchim komil: yozuvchilikni tanlagan odam bu yo’lni boshqa sohalardan ko’ra a’lo va afzal bilsa, bunga butun vujudi bilan ishonsa, ikkilanish degan narsani bilmasa, nimagadir erishadi. Va uning uchun yozish, ijod qilish eng maroqli va ma’qul mashg’ulot bo’lib qolaveradi. Iste’dod – turgan gapki, ilohiy, tasavvurga sig’dirib bo’lmaydigan, nihoyatda shaxsiy masala. Lekin bu narsalar iste’dod haqida teran fikr yuritishga to’siq bo’lolmaydi. Shu choqqacha yozuvchini Xudoning sevgan bandasi, faqat ungagina Xudoga xush keluvchi muqaddas so’zlar bitish ravo ko’rilgan va ana shu ilohiy so’zlar nuri bilan sug’orilgan inson ruhi yuksaklikka ko’tarilib go’zallik (albatta, yuksak ma’noda) bilan birlashib ketadi hamda boqiylikka erishadi deb kelingan, lekin ularni bir chetga surib, aql-idrokka tayangan holda ham tushuntirish mumkin. Bugungi kunda adabiy va badiiy iste’dod haqida bunaqa dilga xush yoquvchi fikrlar yuritishga hech kim botina olmaydi. Bu haqda hozir urfga kirgan yuksak iste’dod bilan birga omadning ham zarurligi haqidagi masalalardagi qarashlarda ancha noaniqliklar mavjud. Gap nimagadir moyillik haqida ketar ekan, ana shu narsa erkakdir, ayoldir uning qismatiga aylanadi. Ijod lazzatini bir marta tatib ko’rgan odam faqat ana shu orqaligina o’zligini ro’yobga chiqarishi mumkinligini tushunib yetadi. Va o’ziga ato qilingan bu ilohiy ne’matni yuzaga chiqarishga umrbod intiladi hamda umri behuda o’tmayotganiga qat’iy ishonadi. Insonga ona qornidayoq o’zgarmas taqdir bitilgan degan gapga ishonish qiyin. Hali tug’ilmagan mavjudotga tasodifanmi yoki qismat tariqasidami bunisi iste’dodli, bunisi qobiliyatsiz, bunisida sevgiga, bunisida esa nafratga moyillik bor degan tamg’a bosilganligiga men ishonmayman. Frantsuz eksiztentsialistlari birinchi navbatda Sartrning valyuntaristik qarashlari ta’sirida go’yo shaxsning kelajagini belgilovchi qismat uning o’z istak-irodasi tufayli erkin tarzda tanlanadi, degan tushunchaga ham yoshligimda ishongan bo’lsam-da, endi ishonmayman. Bo’lajak yozuvchiga iste’dod taqdir tuhfasi sifatida oldindan berilgan va uning genlarida bu narsa mustahkamlangan degan tushunchaga ham ishonmasam-da, tartib-intizom, qat’iylik ayrim hollarda insonni daholik darajasiga olib chiqishi mumkin deb hisoblasam-da, oxiri bir narsaga qat’iy ishonch hosil qildim: adabiyotga moyillikni hech qachon erkin istak-irodagagina bog’lab bo’lmaydi. So’zsiz, ular muhim ahamiyatga ega, lekin faqat keyingi bosqichda, birinchi navbatda esa shaxsning o’zigagina tegishli bo’lgan tug’ma yoki bolaligida, yoshligida shakllangan moyillik, qobiliyat bo’lishi kerak. Mana shu narsani istak-iroda mustahkamlaydi, rivojlantiradi, lekin yangidan yaratmaydi. Agar yanglishmasam (aniqrog’i, albatta, yanglishaman), u yoki bu odam juda erta – bolaligidami yoki o’smirlik chog’idami – o’zi yashab turgan dunyodan va atrofidagilardan farqli o’laroq, real hayotda bo’lmagan odamlarni, voqea-hodisalarni, holatlarni, boringki, butun bir olamni xayolan o’ylab topish qobiliyati bo’lsa, shunga moyilligini namoyish qilsa, uning bu intilishini badiiy iste’dod belgilari sifatida baholash mumkin. O’z-o’zidan ma’lumki real olamdan, yashab turgan mavjud hayotidan yuqori ko’tarilib, o’zi o’ylab topgan, tasavvuridagi olamda, samolarda parvoz qilib yurish bilan yozuvchilik orasida tubsiz choh bor va bu chohdan ancha-muncha odam o’ta olmaydi. Bunga dastlab paydo bo’lgan moyillikni iroda kuchi yordamida zo’r berib yuksaltirish orqali erishish mumkin, ana shunda u so’z sehri bilan yangi olamlar yaratadi, mana shuni Sartr ixtiyoriy tanlash deb atadi. Boshqacha aytganda, allaqanday bir lahzada inson yozuvchi bo’lishga qaror qildi. O’zi shu yo’lni tanladi. Yoki o’z qismatini tanladi. Endi u o’zining daxlsiz ichki olamida qobiliyati tufayli tasavvurida yaratgan boshqa bir olamni so’z vositasida yuzaga chiqarishi kerak. Siz hozir aynan ana shu lahzalarni boshingizdan kechiryapsiz: bu hissiyotlarga to’la qiyin davr bo’lib, endi nafaqat yangi voqelikni tasavvurda yaratishi kerak, balki uni so’z bilan ifodalab, qog’ozda moddiylashtirishingiz zarur. Siz shunga tayyor ekanligingizga amin bo’lishingiz kerak. Agar tayyor bo’lsangiz, bu birinchi jiddiy qadam deb hisoblayvering. Lekin o’z holicha bu sizga hech narsani kafolatlab bermaydi. Yozuvchi bo’lish haqidagi qat’iy qaroringiz, umringizni shunga bag’ishlash istagi yozuvchi sifatida faoliyat boshlashingizning yagona shartidir. Tasavvurda voqea-hodisalar va odamlarni, yangi olamni yaratishga intilish qachon va qaerda paydo bo’ladi? Mening fikrimcha, javob bitta – kimki o’zi yashab turgan voqelikdan o’zgacha bir olam yaratish tasavvuriga berilib ketgan bo’lsa, demak u atrofini o’rab turgan real dunyoni qabul qila olmayapti. Hayotdan mamnun, real voqelikda ruhan osoyishta yashayotgan odamga
xayollarga berilib, o’tkinchi sarobga o’xshash ro’yolarga vaqtini ketkazishning nima keragi bor? Bunday to’qima hayot reallikda haqiqatan ham sodir bo’lishini har bir davrda odamlar orzu qilganlar. Bu real hayotning portreti emas, uning niqobi, to’g’rirog’i, uning orqa tomoni. Odamlar real hayotda erisha olmagan talab-ehtiyojlarini, xohish-istaklarini qondirish yo’lini tasavvurida paydo qilishdir. Aslini olganda yozuvchining fantaziyasida, ijod ishtiyoqida portlash xavfi yotadi. Ko’pchilik buni o’ylab ham ko’rmagan, bizni o’rab turgan dunyoning asosini yashirin tarzda yakson qilayotganliklarini o’zlari bilmaydilar. Boshqa tomondan qaraganda bu isyonkorlikni juda xatarli deb ham bo’lmaydi: tafakkurda yaratilgan olamni real olamga qarshi qo’yishda qanday xavf bo’lishi mumkin?

Bunday raqobatda qanday tahdid bo’lishi mumkin? Bir qaraganda hech qanday. Gap o’yin haqida ketayapti, to’g’rimi? O’yinlar odatda xavfsiz bo’ladi, agar o’z chegarasidan chiqib real hayotga aralashib ketmasa. Aytaylik, Don Kixot yoki Bovari xonim o’jarlik bilan bu chegarani tan olmasa va bor kuchi bilan adabiyotda tasvirlanadigan hayotda qolsa, u holda yakuni fojia bilan tugaydi. Oqibati – qattiq umidsizlik. Shunday bo’lsa-da adabiyotni, ijodni beozor o’yin deb bo’lmaydi. Adabiyot – bu hayotdan botinan qoniqmaslik mahsuli degani, o’z navbatida badiiy to’qima ham norozilik kayfiyatini uyg’otadi. Kitob o’qigan odam (agar qobiliyatli bo’lsa) asarda tasvirlangan hayotni go’yo boshidan kechiradi, masalan, Servantes va Flober romanlarida tasvirlangan voqealarda qatnashganday bo’ladi. Real hayotga qaytar ekan uni teranroq his qila boshlaydi. Uning nochor va illatlarga to’la ekanligini chuqurroq anglaydi, yozuvchi tasvirlagan hayotdan ko’ra voqelik, jonli hayot o’rtamiyonadan ham pastroq ekanligini bilib qoladi. Yaxshi adabiyot uyg’otgan real olamdan norozilik kayfiyati ma’lum sharoitlarda mavjud hokimiyatga, tartib-qoidalarga, ishonch- e’tiqodga qarshi isyonga ham aylanishi mumkin. Mana shu sababli ispan inkvizatsiyasi (fanatik din arboblari) romanlarni katta shubha ostiga olib, kuchli ta’qib o’rnatgan, bu ham yetmagandek, o’zining Amerika qit’asidagi barcha mustamlakalarida uch yuz yil davomida bunday asarlar yozilishini ham, o’qilishini ham qat’iy man qilgan edi. Nima sababdan? Chunki ular hindularni bema’ni narsalarga chalg’itib, Xudoni esdan chiqarib yubormaslik chorasini ko’rganlar. Zero, hech bir diniy jamiyatda bunga yo’l qo’yilmagan. Nafaqat inkvizatsiya, hatto har qanday hukumat va o’z fuqarolari hayotini nazorat ostiga olgan davlat rejimlari ham adabiyotga bo’lgan ishonchsizliklarini namoyish qilib kelganlar va shu maqsadda nazorat va senzura o’rnatganlar. Aytish kerakki, ular ham, bular ham haq, chunki beozor ko’ringan bilan tasavvurdagi olamni tasvirlash erkinlik va ozodlikni bo’g’uvchi har qanday diniy va dunyoviy harakatlarga qarshi isyonning ko’rinishlaridan biridir. Shuning uchun diktaturaning har qanday shakli – fashizm, kommunizm, Afrika yoki Lotin Amerikasi harbiy rejimlari bo’ladimi, doimo adabiyotni bo’ysundirib, uni nazorat qilish va senzura ostiga olishga harakat qilib kelganlar. Umumiy mulohazalar bilan bo’lib Sizga taalluqli masaladan xiyla chetga chiqib ketdik. Siz qalbingizda allaqanday moyillik (ishtiyoq) sezgach, xarakter va irodangizni ko’rsatgansiz va o’zingizni adabiyotga bag’ishlashga qaror qilgansiz. Xo’sh, keyinchi?

Adabiyotni qismatim deb qabul qilar ekansiz, Siz unga sidqidildan xizmat qilishga, mohiyatan uning quli bo’lishga tayyor bo’lishingiz kerak. Fikrimni aniqroq tushuntirish uchun misol keltiraman: Siz, qaysidir ma’noda XIX asrdagi mashhur xonimlarga o’xshab ketdingiz. Ular chiroyli qaddi-qomatlarini saqlab qolishni orzu qilganlar va semirib ketishdan shu darajada qo’rqqanlarki, hatto shu maqsadda gijja yutishga o’zlarini majbur qilganlar. Ichida shunday bir dahshatli tekinxo’r yashayotgan odamni hech ko’rganmisiz? Men ko’rganman va Sizni ishontirib aytamanki, o’sha xonimlarni qahramonlarga tenglashtirish mumkin va ular go’zallik qurbonlari deb atashga arziydi. Oltmishinchi yillar boshlarida Parijda rassom va kinochi Xose Mariya ismli ajoyib yosh ispan do’stim bo’lardi. U mana shu kasallikdan azob chekardi. Gap shundaki, bu gijja degan narsa organizmga tushgach go’yo u bilan qo’shilib ketarkan: odamning hisobidan oziqlanar, o’sib-rivojlanib, mustahkam joylashib olarkan va egasini asoratga solib bemalol yasharkan, undan qutulish juda mushkul ekan. Ichidagi gijjani tinchlantirish uchun Xose Mariya tinmasdan ovqatlanar, ko’proq sut ichar, shunga qaramasdan to’xtovsiz ozib borardi. Nimani yeb-ichmasin, bechoraga biror nafi tegmasdi, lazzat topolmasdi. Bir kun Monparnasdagi kichkina kafeda suhbatlashib o’tirganmizda Xose Mariyaning aytgan gaplari meni lol qoldirdi: “Biz sen bilan vaqtimizni ko’pincha birga o’tkazamiz: kinoga, ko’rgazmalarga boramiz, kitob do’konlarini aylanamiz, soatlab siyosat, adabiyot, kino va umumiy do’stlarimiz haqida bahslashamiz. Sen bu narsalarni o’z ko’ngling uchun qilasan, men esa… bularni gijja manfaati uchun qilaman. Har holda, meni shunday sezgi qamrab oldiki, endi men o’zim uchun emas, balki ichimdagi, meni o’z quliga aylantirib olgan maxluq uchun yashayapman”. Shundan beri yozuvchi hayotini do’stim Xose Mariyaning hayotiga o’xshataman. Adabiyot shunchaki ermak emas, sport ham emas, bekorchilikda vaqt o’tkazadigan nafis o’yin ham emas. Bu mashg’ulot to’la ravishda fidoyilikni talab qiladi. Adabiyot o’ziga shunday xizmat qilishlarini istaydiki, uni ixtiyoriy ravishda tanlagan odam (baxtli jafokashlar) uning quliga aylanishi kerak. Adabiyot bilan doimiy tarzda shug’ullanish kerak. Faqat yozgandagina emas, balki hayotning har bir lahzasida u bilan bo’lish kerak. Flober aytgandek: “Adabiyot – bu hayot tarzidir”. Boshqacha aytganda, kimki shunday go’zallik va iste’dodning cheksiz hukmronligini tanlagan bo’lsa, u odam yashash uchun yozmaydi, balki yozish uchun yashaydi. Yozuvchilikka moyillikni gijja bilan taqqoslash fikri unchalik yangi emas, mendan avvalroq Tomas Vul`f (Folknerning ustozi, “Vaqt va daryo haqida” va “Farishta, o’z uyingga nazar sol” kabi ikki zabardast romanning muallifi) ham shunday o’xshatish qilgan ekan: “…go’yo ichimga qurt
(chuvalchang) joylashib olgandek shirin va beparvo bolalik halovatim yo’qoldi. Ichimdagi yuho miyamni, ruhimni, xotiramni so’rib oziqlana boshladi. Qalbimdan chiqayotgan olov meni jizg’anak qilardi, ochlik sillamni quritar va men qondirilmagan, g’azabkor istagimning tuzog’iga ilinganimni tushundim. U hayotimni oldindan barbod qildi. Boshqacha aytganda, yuragimning, miyamning yoki xotiramning qandaydir bir hujayrasi bundan buyon abadul-abad yonishga mahkum, kechayu kunduz tushimda ham, o’ngimda ham yonaman. Hech qanday vosita: non yoki suv, do’stlik yoki sayohat, sport yoki ayol… hech biri mening dardimga davo bo’la olmaydi, toki o’lim nur o’tkazmas kafanini ustimga yopmaguncha, zulmat o’z qa’riga olmaguncha bu kasallikdan qutila olmayman. Nihoyat yozuvchi bo’lganimni angladim, yozuvchilik yo’lini tanlash nima ekanligini tushunib yetdim…”

O’ylaymanki, xuddi o’z umrini din yo’liga baxsh etgan odamdek, kimki adabiyotga o’zini bag’ishlar ekan, u
butun vaqtini, kuch-qudratini shunga sarflashi kerak, faqat shundagina u haqiqiy yozuvchi bo’lib yetishadi va shon-shuhrat keltiruvchi asarlar yaratadi. Yana bir sirli “iste’dod” deb ataluvchi narsa: daho bo’lib tug’ilmaydilar, hech bo’lmaganda prozaiklar orasida bundaylarni uchratish qiyin. To’g’ri, shoirlar va musiqachilar o’rtasida yoshlik paytidan boshlab xuddi Rembo va Motsartdek to’satdan paydo bo’ladiganlar uchraydi. Biroq, romannavislar orasida emas. Barcha buyuk va ajoyib romannavislar dastlab o’zlaridan oldingi yozuvchilarga shogird bo’ladilar va asta-sekin qat’iyat bilan qilgan mehnatlari tufayli iste’dodlari yuksala boradi. Yoshligidanoq buyuk shoir sifatida tanilgan Rembodan farqli o’laroq, o’z iste’dodlarini nina bilan quduq qazigandek mashaqqat bilan yuzaga chiqargan yozuvchilar ijodi barcha boshlovchi yozuvchilarga ishonchli misol bo’la oladi. Badiiy iste’dodning yetilish mavzusi Sizni qiziqtirsa, Sizga Floberning sevgilisi Luiza Kole bilan 1850-1854 yillardagi xat-yozishmalarini o’qib chiqishni tavsiya qilardim. Aynan shu yillari u o’zining dastlabki shoh asari “Bovari xonim” ustida ishlagan. Yozuvchilik faoliyatimni boshlagan davrimda Floberning ana shu yozishmalari menga katta yordam bergan. Garchi Flober xiylagina pessimist bo’lib va uning xatlari insoniyatga nafrat bilan to’la bo’lsa-da, adabiyotga bo’lgan sevgisi chegara bilmasdi. Shuning uchun u o’zi tanlagan yo’lga mutaassiblarcha fidoyilik bilan umrini bag’ishladi. Dastlab o’zi uchun belgilangan chegaralar (dabdababozlik, o’sha paytlarda rusm bo’lgan romantiklarga qullarcha taqlid qilish kabi dastlabki asarlarida ko’zga tashlangan kamchiliklar)dan oshib o’tib “Bovari xonim” va “Hissiyotlar tarbiyasi” kabi romanlarni yozishga qurbi yetdi. Uning bu asarlarini yangi davrning dastlabki romanlari qatoriga qo’yish mumkin. Yana bir kitobni, xatingiz mavzusiga ko’ra, o’qib chiqishingizni tavsiya qilgan bo’lardim. Men bu yerda butunlay boshqa bir yozuvchi – amerikalik Uil`yam Berrouz hamda uning “Janki” romanini nazarda tutayapman. Berrouz romannavis sifatida meni umuman qiziqtirmaydi: uning tajriba tariqasida ruhiy holatlar bilan bog’liq mavzuda yozgan asarlarining birontasini oxirigacha o’qimaganman. “Janki” esa boshqa masala. Bu roman
avtobiografik yo’nalishda. Unda qahramon qanday qilib adabiyot bangisi bo’lib qolgani, o’z xohishi va tabiiy moyilligi bilan ixtiyoriy ravishda o’z illatining baxtli quliga aylanganligi haqida hikoya qiladi. Bu badiiy ijodda chin haqiqatni tasvirlash bo’lib, yozuvchining o’z kasbiga to’la qaram bo’lib qolganligi, o’z hayotining biror lahzasini ham kasbiga bag’ishlamay tura olmasligini bildiradi. Do’stim xatim cho’zilib ketdi, bu esa epistolar janriga to’g’ri kelmaydi, bu janr qisqalikni talab qiladi, shuning uchun Siz bilan xayrlashaman…

KATOBLEPAS

Qimmatli do’stim! Keyingi paytlarda ishlarim juda ko’payib ketganligidan navbatdagi maktubim xiyla kechikdi. Shunga qaramasdan xatingiz to’g’risidagi o’y-fikrlarim meni bir zum ham tark etgani yo’q. Bunga sabab nafaqat Sizning g’ayrat va jur’atingiz, balki hamfikr ekanligimiz: “Romandagi voqea-hodisalar qaerdan olinadi?” va “Roman mualliflari mavzularni qanday o’ylab topadi?” degan savollaringiz, garchi bir necha kitob yozgan bo’lsam-da, hanuzgacha meni to’lqinlantirib keladi. Tayyor javobim bor, albatta, lekin mening bu gaplarimni aynan tushunmaslik kerak, aks holda uning asl mohiyati buzilib, soxtalashib qoladi. Har bir asarda tasvirlangan voqea-hodisalarning ildizi to’g’ridan to’g’ri yozuvchiga borib taqaladi. Bu esa roman albatta muallifning niqoblangan tarjimai holi degani emas. Har qanday badiiy asarda, yozuvchi qanchalik bo’rttirib ko’rsatmasin, unda muallifning hayot tajribalari yig’indisi yotadi, uning o’zagi esa ijodkorning qalb siridir. Qaltis bo’lsa ham aytaman, adabiyot olamida sof to’qima bo’lmaydi – bundan boshqa qoida yo’q. Har bir to’qima bu arxitektura inshooti bo’lib, uning poydevorini hayotdan olingan faktlar, personajlar, holatlar tashkil etadi. Bular yozuvchining ijodiy tasavvuriga turtki bo’lib xizmat qiladi va asos (poydevor) ustiga barpo qilinadi. Ijodiy tasavvur shu qadar rivojlanib ketadiki, ayrim hollarda u tasavvur mahsulimi yoki avtobiografik materialmi, deyarli bilib bo’lmaydi. Buni qaysidir ma’noda ular orasidagi yashirin (sirli) aloqaga o’xshatish mumkin.

Yoshligimdagi chiqishlarimning birida bu aloqani striptizning aksiga o’xshatib ko’rsatmoqchi bo’ldim. Darvoqe, roman yaratish striptiz bilan shug’ullanayotgan ayol harakatlarining teskarisiga o’xshaydi. Ayol tomoshabinlar ko’z o’ngida yechinib, yalang’och badanini namoyish qiladi. Romannavis esa o’z ishini aksincha bajaradi. Voqelikka tasavvuri yordamida yangi, turli-tuman rangdagi kiyimlar kiydirib, go’yo yalang’och badanni bezaydi. Bu jarayon shunchalik murakkab va nozikki, ayrim hollarda muallif o’zi yaratgan ijod mahsulida tasvirlangan obrazlar haqiqatan ham hayotda bor bo’lib, uning xotirasida qolgan va tasavvuriga turtki bergan o’sha odamlar ekanligini ajrata olmay qoladi.

Endi roman mavzusi haqida… Fikrimcha, yozuvchi mavzu uchun “ozuqa”ni o’zidan topadi, go’yo avliyo Antoniyga ko’ringan afsonaviy hayvon katoblepas (Floberning “Avliyo Antoniyning vasvasasi”da tasvirlangan, keyinchalik Borxes “Fantastik zoologiya darsligi”da qayta tasvirlagan) kabi. Katoblepas – aql bovar qilmaydigan maxluq. U panjasidan boshlab o’zini o’zi yeb tamom qiladi. Yozuvchi ham mavzu topaman deb shaxsiy tajribasini g’ajiy boshlaydi.

Tavakkal qilib roman mavzusi haqidagi mulohazalarimni bir oz kengaytiraman. Muallif mavzu tanlamaydi – mavzu uni tanlaydi. U yoki bu narsalar haqida yozar ekan, o’sha narsalarning o’zi uning fikriga kelgan. Mavzu tanlashdagi yozuvchining erkinligi nisbiy tushuncha, balki u mutlaqo bo’lmas. Bu boradagi fikrim shunday: hayotning o’zi mavzuni yozuvchiga yuklab qo’yadi: muayyan hayot tajribalari uning ongida, hissiyotlarida o’z izlarini qoldirgan va ular misoli xira pashshadek yozuvchiga yopishib oladi. Yozuvchi ularni qog’ozga tushirmaguncha tinchimaydi. Shu haqda o’ylarkanman, birinchi galda ko’z oldimga Prust keladi. Mana haqiqiy yozuvchi – katoblepas, to’g’rimi? “Yo’qolgan vaqtni izlab” asarini yozish uchun u xotirasida qalashib yotgan esdaliklarini sinchiklab qayta tikladi, o’zining hayot yo’li, oilasi, atrofidagi muhit, do’stlari, munosabatlari va didlari: bularni ochiq oydin aytsa bo’ladimi, yo’qmi bundan qat’iy nazar barchasini badiiy qayta ishlaganini ko’ramiz. Ayni vaqtda inson qalbining eng nozik va sirli jihatlari ochib beriladi, muallif ularni xotirasi va qalbi tubidan qazib olish, navlarga ajratish, qo’shish va yana qazib olishdan, hammasini bitta qilib bog’lash va yana ajratish, sayqal berish yo o’tmish yillardan xotira bo’lib qolgan qiyofalarni buzib tashlashdan cho’chimaydi ham, charchamaydi ham. Uning biograflari (masalan, Peynter) romandagi to’qimalarga yashirilgan real voqealar va personajlar ro’yxatini tuzib, hayotdan olingan materiallarni badiiy qayta ishlab, durdona asar yaratganligini isbotlab berishgan. Prust ijodining qudrati shundaki, o’z o’tmishidagi oddiy voqealar, avtobiografik detallar va personajlarga badiiy jilo berib, san’at
darajasiga ko’tara oldi. Inson tabiatini yaqqol ko’rsatish uchun nafaqat o’zining sub’ektiv nuqtai-nazari orqali, balki hayot oqimida ham o’zini o’rganishdan, o’z-o’zini analiz qilishdan foydalanib, buni uddalay oldi.

Garchi badiiy to’qima asosini yozuvchining hayot tajribasi tashkil qilsa-da, natija ham shunga olib boradi degani emas. Ular orasidagi masofa juda uzoq, chunki asar yozish jarayonida avtobiografik material o’zgaradi, boyitiladi. Agar roman haqiqiy san’at asari darajasiga yetsa, unda to’qib chiqarilgan voqea-hodisalar strukturasi o’zgaradi, o’zi mustaqil ravishda badiiy matn sifatida alohida o’z o’rnini topadi.

Muallif o’z xotirasidan olgan materialni so’z yordamida qiyofasini, shaklini o’zgartirishi, ya’ni ob’ektiv dunyo sifatida romanga olib kirishi adabiy jarayon deyiladi. Shakl to’qimani konkret narsaga aylantiradi, agar badiiy ijodni to’g’ri tushungan bo’lsam (bunga ishonchim yo’q), bu yerda yozuvchining erki o’z qo’lida, demak u asari uchun to’la javobgar. Ehtimol, siz yuqoridagilardan xulosa qilib, yozuvchi o’zi tanlagan mavzuga badiiy to’qimalarini qo’shganligi uchun javobgar emas demoqchidirsiz, lekin u to’qimani o’zgartirib, adabiyotga olib kirgani uchun javobgar, ya’ni u muvaffaqiyatga erishadimi yoki muvaffaqiyatsizlikka uchraydimi, mohiyatan esa iste’dodi bormi yoki yo’q ekanligi ma’lum bo’ladi. Ha, to’g’ri, men aynan shunday deb o’ylayman.

XVIII asrning sermahsul ijodkorlaridan biri – frantsuz yozuvchisi Retif de la Bretonni men iste’dodi uchun emas, balki real olamga qarshi isyonning aniq-tiniq namunasini ko’rsata olganligi uchun bu yerda keltirmoqchiman. U o’z kitoblarida real voqelikni o’zining isyonkor qalbida aks etgan boshqa bir voqelik bilan almashtirib unga qarshi norozilik bildiradi.

Retif de la Bretonn yozgan asarlari ichida eng mashhuri “Janob Nikola” nomli avtobiografik romanidir. Unda XVIII asrda Frantsiyadagi qishloq va shahar hayotini shu darajada puxta o’rganib ifodalaganki, har qanday sinchkov jamiyatshunos, inson tabiati, kundalik turmushi, kasb-kori, bayramlari, xurofotu bid’atlarini o’rganuvchi mutaxassis-elshunoslar ham uning oldida ip esholmasdi. Tarixchimi, antropologmi, etnografmi, jamiyatshunosmi – ularning barchasi uchun tinib-tinchimas Retifning romani bebaho manbaa bo’lib xizmat qilardi. Romanda aks ettirilgan ijtimoiy va tarixiy voqelik, garchi mukammal ifodalangan bo’lsa-da, shu darajada o’zgarib ketardiki, ularni yuksak tasavvur mahsuli deyishdan boshqa iloj yo’q edi. U yaratgan real olamga juda o’xshash bo’lgan keng va boy dunyoda erkaklar ayollarni tashqi go’zalligi, qaddi-qomati, nafosati, nazokati, sof qalbi uchun emas, balki xushbichim oyoqlari va oyoq kiyimlariga ishqiboz bo’lib sevib qolishardi. Retif real hayotda fetishist bo’lgani uchun real zamondoshlari voqelikdan qaytgan “dissident” deb atardilar. Ijodiga kuchli quvvat bergan bunday “dissidentlik” tasavvuridagi hayotni o’z shaxsiga monand ravishda bichib-to’qilganida ko’rinadi. Yangidan yaratilgan Retif olamida ayol go’zalligining bosh xususiyati, erkaklar orzu qilgan lazzat ob’ekti – ayolning nozik oyoqlari va ularning bezagi sifatida paypoqlari va boshmoqlaridir.

Aslida Retif fetishizmiga o’xshash biror narsa har bir yozuvchida bor. Ana o’sha narsa real hayotimizdan o’zgacha olamlarni orzu qilishga undaydi. To’g’ri so’zli bo’lish nima degani? Badiiy to’qima ta’rifga ko’ra aldov ekanligi haqida hech kim bahslashmasa kerak. U real bo’lmagan voqelik yoki voqelikka taqlid, har qanday roman o’zini haqiqat deb ko’rsatmoqchi bo’lgan yolg’ondan iborat. Uning ishonchli chiqishi esa yozuvchining mahoratiga bog’liq. Roman janriga oid bo’lgan har qanday aniqlik yolg’on, soxta va sarob bo’lar ekan, u holda bu haqda so’z yuritishga haqimiz bormikan? Ha, haqimiz bor, lekin masalani boshqacharoq qo’yishimiz kerak. Hayot amriga bo’ysunib, u yuklagan mavzudan chetga chiqmasdan, o’z shaxsiy tajribasiga suyangan holda ongini chet mavzulardan tozalab yozgan ijodkornigina haqiqatgo’y deb atash mumkin. Boshqacha aytganda romannavisning haqgo’yligi o’z ichidagi shaytonni yengib, kuchi yetgancha ezgulikka xizmat qilishdan iborat bo’lishi kerak.

Agar yozuvchi o’zini ich-ichidan hayajonga solgan mavzuda emas, balki muvaffaqiyat qozonish maqsadida boshqa bir mavzu yoki syujetni tanlasa, bunday yozuvchini haqgo’y deb bo’lmaydi. (To’g’ri bunday yozuvchilar asarlari ham ba’zida bozori chaqqon kitoblar orasidan joy olishi mumkin).

Yozuvchi o’z ichki olamidagi da’vat qiluvchi kuchdan qochib mavzu tanlasa: bunisi zerikarli, bunisi qiziq desa, qattiq yanglishadi. Adabiyotda birorta ham mavzu o’z holicha yaxshi ham, yomon ham emas. Bu narsa yozuvchi iste’dodiga, qanday shaklda qog’ozga tushirishiga, uslub va so’zdan foydalanishiga bog’liq. Shaklga kirgan mavzu endi butunlay boshqacha tus oladi: voqea-hodisalarni ifodalashda ajoyib ko’rinishga ega bo’lishi yoki aksincha, siyqasi chiqqan, chuqur yoki yuzaki, murakkab yoki oddiy tus olishi mumkin. Shakl voqea-hodisalar, personajlarga quvvat beradi, ahamiyatini oshiradi, haqqoniylik kasb etadi, va aksincha, qahramonni kulgili va jonsiz qo’g’irchoqqa aylantirishi ham mumkin. Adabiyotning uncha ko’p bo’lmagan qoidalaridan biri ana shu va menimcha, bundan istisno bo’lish mumkin emas: mavzu o’z holicha biror narsani belgilamaydi. Uning yaxshi yoki yomon bo’lishi, qiziqarli yoki zerikarli bo’lishi yozuvchining uning ustida qanday ishlash, so’z yordamida realikka aylantirish, so’zlardan qay tarzda foydalanishiga bog’liq. Shu bilan gapimizni to’xtatsak ham bo’ladi, deb o’ylayman. Sizni quchib qolaman.

ISHONCH QUDRATI

Qimmatli do’stim Siz mutlaqo haqsiz! Oldingi xatlarimda badiiy iste’dod haqida yozuvchi mavzularni qaysi manbalardan olishi haqidagi noaniq mulohazalarim va ularni zoologik allegoriyalar-gijja va katoblepasga o’xshatganim mavhum va juda noqulay bo’lib, xulosalarimni na tekshirib, na isbotlab, na inkor qilib bo’ladi. Adabiyotga xos bo’lgan xususiyatlar bilan bog’liq, unchalik su’bektiv bo’lmagan narsalarga o’tish vaqti keldi.

Shakl haqida gaplashamiz. U qanchalik fikrlashimizga zid bo’lib tuyulmasin, romandagi eng konkret narsa shakldir. Aynan shakl unga seziluvchi mohiyat – jon ato qiladi. Siz yoki menga o’xshash yozuvchilikni kasb qilib yozganlariga jon ato qiluvchilarni qiziqtiruvchi fikrlar dengizida g’arq bo’lishdan oldin bir narsani qayta ta’kidlamoqchiman; Sizga bu narsa yaxshi ma’lum, lekin ko’pchilik kitobxonlar uchun unchalik emas: mazmun bilan shaklni ajratish sun’iylikdir. Bu narsa tadqiqot o’tkazishda oson tushuntirish uchun kerak. Lekin reallikda emas, axir so’zlab berish bilan qay tarzda so’zlashni ajratib bo’lmaydi-ku. Aynan ana shu so’zlab berish usuli muhim: roman haqqoniy chiqadimi yoki uydirmaga o’xshaydimi, mungli chiqadimi yoki quvnoqmi… shunga bog’liq. “Mobi Dik”ni oq kitni tutish maqsadida dunyodagi barcha dengizlarda uni ta’qib qilib yurgan dengiz bo’risi haqidagi qissa deyish mumkin. “Don Kixot”ni esa ritsar` romanlari qahramonlari jasoratini taqdirlash maqsadida La-Mansh uzra kezib yurgan telbanoma idal`goning boshidan kechirganlari haqidagi asar deyish ham mumkin. Tabiiyki, uydirmaga hayot bag’ishlagan mexanizmni tadqiq qilish uchun mavzuni shakldan ajratish mumkin. Ochiqrog’i muvaffaqiyatsiz chiqqan romanlarda buning iloji bor. Yaxshi romanda esa mavzu bilan uni so’zlab berish usulini ajratib bo’lmaydi chunki, u yagona – ajralmas.

“Evrilish” (“Prevrashenie”) kitobini o’qiganingizga qadar kimdir Sizga bu kitobni jirkanch hasharotga aylanib qolgan oddiy xizmatchi haqida so’z boradi, deyishsa, aminmanki, siz bir esnab olib, bunaqa bema’ni narsani ikki dunyoda ham o’qimayman, degan bo’lardingiz. Agar Siz bu kitobni o’qiyotgan bo’lsangiz, unda Kafkaning yuksak mahorat bilan yozilgan Gregor Zamzaning qo’rqinchli sarguzashtlariga ko’r-ko’rona “ishongan” bo’lardingiz: ya’ni unga o’xshab musibat chekardingiz va Sizni ham uning kelajagini barbod qilgan umidsizlik, qayg’u-hasrat chulg’ab olgan bo’lardi. Siz Gregor Zamza hayotidagi voqealarga shu sababli ishondingizmi, Kafka bu yerda o’ziga xos alohida uslub, alohida so’zlarni topib ishlatgan, kerak joyda sukut saqlash, e’tirof etish, detal` topish, hodisalarning ketma-ketligi bayon qilish, so’zlar tizimini tuzishda shu darajada ustalik qilganki, natijada bo’lib o’tgan voqealarning haqqoniy ekanligi shubha qoldirmaydi va o’quvchining ishonchini qozonadi.

Roman ishonchli chiqishi uchun voqea-hodisalarni tasvirlaganda ko’proq real voqelikdan olingan faktlardan foydalanish kerak. Ular yashirin tarzda tasvirlanayotgan voqea va qahramon obrazi mohiyatini ochishga xizmat qiladi, kitobxon o’qiyotgan matni o’zi yashayotgan real olamdan mustaqil ravishda ekanligini payqaydi. Tasvirlanayotgan voqealar qanchalik mustaqil bo’lib tuyulsa, roman shunchalik darajada ishonchli chiqadi. Agar roman voqealari real voqelikdan yetarli darajada mustaqil holda “yashash” uchun zarur vositalarga ega degan tasavvur qoldirsa, demak, bu narsa yuqori darajada ishonchga erishgan. Bu degani roman o’z o’quvchilarini to’la ishontirib, o’ziga bo’ysundirgan. Qolaversa yaxshi roman nafaqat voqea-hodisalarni hikoya qiladi, balki o’quvchini ana shular ichiga olib kiradi. Qahramonlar bilan birga qatnashishga majbur qiladi.

Siz Bertol`d Brextning mashhur keskinlashtirish nazariyasi bilan tanish bo’lsangiz kerak. Uning fikricha, o’zi yozgan epik va didaktik p`esalarda ko’zlangan maqsadga erishish uchun ular sahnalashtirilganda texnikadan foydalanish zarur. Bu aktyorlarning xatti-harakati, so’zlash usullari hamda dekoratsiyalariga taalluqli. Ammo u tomoshabin illyuziyasini chippakka chiqaradi. Sahnada hamma narsa shartliligi ko’rinib turadi, lekin shunga qaramasdan asar tomoshabinda o’ziga tegishli xulosa chiqarib olishga, hayotini o’zgartirishga qaratilgan harakatga undaydi. Brextga bo’lgan munosabatingizni bilmayman. Men uni buyuk yozuvchi deb hisoblayman.

Roman maqsadi – uydirma bilan haqiqiy voqelik orasidagi masofani qisqartirish, hattoki bu chegarani yo’qotish, yolg’on bilan to’qimani o’quvchiga chindan ham eng rost va mangu haqiqat deya ishontirib, unda voqelikni to’g’ri ifodalash. Buyuk adiblar mohiyatan buyuk aldovchilardir: ular bizni o’rab turgan olam o’zlari tasavvurlarida yaratgan olam kabidir, deb bizni ishontirmoqchi bo’ladilar, go’yo badiiy to’qima – bu asosigacha vayron qilinib, keyin qayta yaratilgan olam bo’lib, aynan shu narsa yozuvchi iste’dodini yuksaklikka olib chiqadi. Faqat yomon romanlardagina keskinlashtirishdan foydalaniladi. Brext esa keskinlashtirish yordamida tomoshabinlarga asariga singdirilgan siyosiy falsafani uqdirmoqchi bo’ldi. Ishonchliligi bo’lmagan yomon romanda to’qima baribir to’qima bo’lib qolaveradi. Bu esa tomoshabinlarga o’zining qo’pol xatti-harakatlarini bilintirib kulgiga qolgan noshud qo’g’irchoqboz holatiga o’xshaydi. Tabiiyki, badiiy to’qimaning mustaqilligi real fakt emas, bu ham to’qima. Boshqacha aytganda badiiy to’qima majozan mustaqil. Shuning uchun men uni doim “mustaqillik illyuziyasi”, real olamdan ajralgan illyuziya deb hisoblayman. Har qanday roman ham bizni o’rab turgan olam bilan chambarchas bog’liq. Har bir romanning o’z muallifi borligi, u ob’ktiv borliqning bir qismi ekanligini bildiradi. Agar romandagi to’qimalar kitobxon yashab turgan olam bilan aloqasi bo’lmasa, u holda tasvirlanayotgan voqea va personajlar undan uzoq va begona, inson tajribalari bilan tenglashtirib bo’lmaydigan holda sun’iy bo’lib qolaveradi. Ular hech qachon hech kimni ishontira olmagan, qiziqtirmagan bo’lardi, unda tasvirlangan voqea-hodisalar o’quvchini zavqlantirmas, qahramonlar bilan birga uning kechinmalarini go’yo o’z kechinmalaridek qabul qila olmasdi.

Bu yerda adabiyotning ajoyib xususiyati namoyon bo’ladi, ya’ni uning ikki taraflamaligi; adabiyot mustaqillikka intiladi, ayni paytda real olamga qullarcha bo’ysunishga va bunga ko’nikishiga majbur. Xuddi ohangni musiqa asbobidan ajratib bo’lmaganidek, buning ham iloji yo’q.

Shakl ta’sirchan bo’lsa ajoyibotlar yaratadi. Shaklni esa ikki muhim element tashkil etadi. Men uslub bilan kompozitsiyani nazarda tutayapman. Birinchisi, so’z yoki uning yordamida voqeani tasvirlash. Ikkinchisi, materialni uyushtirish, agar yana soddalashtiradigan bo’lsak, roman konstruktsiyasining tayanchlari bo’lmish – hikoya qiluvchi, makon va zamon.

Xatni cho’zib yubormaslik uchun uslub va til haqidagi fikrlarimni keyingi galga qoldiraman. Til yordamida voqealar hikoya qilinadi. Ishontirish nuqtai nazaridan esa uslub muhim o’rin tutadi. Romanning borini bor, yo’g’ini yo’qqa chiqaradigan ham ana shu uslubdir. Sizni quchib qolaman.

USLUB

Qimmatli do’stim! Uslub roman shaklini tashkil qiluvchi bosh omil bo’lsa-da, u yagona emas. Roman so’z
yordamida to’qiladi, shuning uchun yozuvchi uni qay tarzda tanlashi va joylashtirishi bu ko’p narsani hal qiladi, shu jumladan, uning ishonchli chiqishini ham. Roman tilini uning mazmuni va mavzusidan ajratib bo’lmaydi. Roman muvaffaqiyatli chiqqanmi, yozuvchi o’z oldiga qo’ygan vazifani uddalay olganmi, asar o’z holicha, real voqelikdan tashqarida yashay oladimi, kitobxon unda o’ziga xos voqelikni ko’ra oladimi… kabi masalalarni aynan asar tili aniqlab beradi.

Uslubning xarakteristikasi va xususiyatlarini sanab chiqishdan oldin rostlik (to’g’rilik) tushunchasidan voz kechishga to’g’ri keladi. Uslub to’g’rimi yoki noto’g’ri ekanligining hech qanday ahamiyati yo’q, eng muhimi u harakatdami, yo’qmi, o’ziga yuklatilgan vazifani bajaryaptimi, yo’qmi, hikoya qilinayotgan voqealarga jon kirita olganmi, yo’qmi?.. Masalaga shu tomondan yondashish kerak. O’z davrining grammatik va stilistik qoidalariga rioya qilgan holda yozgan va yozayotgan mualliflarni ko’plab misol keltirish mumkin. Masalan, Servantes, Stendal`, Dikkens, Garsia Markes va boshqalar… Lekin mashhurlikda ulardan kam bo’lmagan ijodkorlar borki, ular grammatik qoidalarni buzib, ularni ostin-ustin qilib tashlaydilar, mavjud normalardan tashqariga chiqib o’z uslublarini qo’llaydilar, shunga qaramasdan ulardan ajoyib romannavislar chiqqan, masalan Bal`zak, Joys, Pio Baroxa, Selin, Kortasar va Lesama Limalar. Asorin a’lo darajadagi prozaiklardan, lekin romannavis sifatida zerikarli. U o’zining Madrid haqidagi essesida aytadi: “Adabiyotchi prozada yozadi, an’anaviy tarzda to’g’ri yozadi, lekin unga ozgina bo’lsa-da yumor, kinoya, zarda, piching kiritmas ekan arzimas bo’lib qolaveradi…” To’g’ri gap: stilistik to’g’rilik o’z holicha badiiy muvaffaqiyatga erishish uchun kafolat bo’la olmaydi.

Romandagi voqea-hodisalar bir-biriga aloqador bo’lmasligi mumkin, ammo uni tiriltiruvchi, unga jon bag’ishlovchi til esa bir-biriga bog’langan bo’lishi zarur, toki tasavvurdagi narsalar tabiiy va hayotiy bo’lishi kerak. Joysning “Uliss”idagi yakunlovchi Molli Blumning monologi bunga yaxshi misol bo’la oladi. Undagi aralash-quralash bo’lib ketgan xotiralar, taassurotlar, fikr-mulohazalar, hissiyotlar yuzaki qaraganda chalkashib tartibsiz bo’lib ketgan bo’lishiga qaramasdan, ichki tuzilishida juda nozik aloqalar yashirinib yotadi. Buni ong oqimining aniq tafsiloti deb atash mumkinmi? Yo’q. Bu ishonchlilikka kuchli ta’sir ko’rsatuvchi badiiy kashfiyot.

Umrining oxirlarida Xulio Kortasar “yozuvlarim tobora yomonlashib borayapti” deb maqtanishni yaxshi ko’rardi. U nimani nazarda tutgan? Gap shundaki, uning asarlari nutqi bora-bora mavjud til qoidalariga bo’ysunmaydigan holatga kelgan. Bu esa uslub asar personajlari, voqea-hodisalarni maksimal darajada haqqoniy chiqishiga xizmat qilganini ko’rsatadi. Va bu narsa Kortasarning yomon yozishga emas, yaxshi yozishiga olib kelgan. Og’zaki nutqni, undagi iboralarni, shuningdek, taqlidiy so’zlarni erkin tarzda topib qo’llagan. Qolaversa, u yangi so’z va iboralarni kashf qilgan, buni iste’dod bilan bajargan.

Voqeaning ishonchli chiqishi faqat uslubning yaxlitligigagina emas, balki hikoya qilish texnikasiga ham bog’liq. Roman qismlarining bir-biriga mos tushishi bu janrni oqlaydimi yoki yo’qmi? Uslub yomon bo’lsa-da, uning yaxlitligi ta’sirchanlikni ta’minlaydi. Bunga eng yaxshi misol Lui Ferdinand Selin asarlari. Sizni bilmadimu, lekin uning uzuq-yuluq jumlalari, uch nuqtalariyu jargonga to’la quyundek yopirilib kelguvchi oh-vohli sahifalari mening asabimga tegadi. Shunga qaramasdan uning “Tun chetiga sayohat” va “Qarzga berilgan o’lim” asarlari g’oyatda ishonarli chiqqan. Jumlalar qanchalik darajada xunuk, g’ayri odatiy, hech qanday etik va estetik me’yorlarga to’g’ri kelmasa-da, o’quvchini sehrlab qo’yadi.

Shunga o’xshash holatni Alexo Karpenterda ko’rganman. So’zsiz, u ispan tilida yozuvchi buyuk romannavislardan biri. Biroq uning muayyan me’yorlarga, quruq nazariyaga berilib ketishi, kitobiy dabdababozligi, XVII asr yozuvchilarini ilhomlantirgan qadimiy usullari menga umuman yoqmaydi. Shunga qaramasdan uning prozasi, ayniqsa “Zamin saltanati”dagi Ti Noel` va Anri Kristof haqida qissasi proza durdonasi hisoblanadi. Men uni o’qib chiqdim, keyin qaytadan yana uch marta o’qidim, ular meni o’ziga tortdi, maftun etdi, shuning uchun yuqorida keltirilgan da’vo va e’tirozlarim o’z-o’zidan yo’qqa chiqdi. Hali aytganimday, XVII asr rasmiyatchilik va dabdababozlik uslubidan foydalangan yozuvchi qanday qilib bunday natijaga erishishi mumkin? Gap shundaki, muallif uslubning yaxlitligiga qat’iy rioya qilgan, me’yordan tashqariga chiqmagan, natijada kitobxon uning ta’siriga tushib qoladi, tasvirlanayotgan voqea-hodisalarning chin ekanligiga to’la ishonadi. So’z va iboralarni shu maromda ifodalashgina muallif yutug’ini ta’minlagan.

Yana shuni qo’shimcha qilishim mumkin: agar “uslub yaxlitligi”ni tushuntirish nisbatan osonroq bo’lsa, u holda uning muqarrarligi, boshqa iloj yo’qligini uqtirish qiyinroq, busiz esa roman tilining ishonchliligiga erishish mumkin emas. Mulohazalarim tushunarliroq bo’lishi uchun, balki, uslub natijasi muvaffaqiyatsizlikka olib kelgan misollar keltirishdan boshlaganim o’rinli bo’lar, chunki yomon uslub o’quvchini qiziqtira olmaydi, asarda tasvirlanayotgan voqea-hodisalar sun’iy, qahramonlar kechinmalari o’quvchiga butunlay begona bo’lib qolaveradi. So’z ifodalari va ular vositasida so’zlab berilayotgan hikoya o’rtasidagi jarlikni muallif bartaraf qila olmas ekan asar muvaffaqiyatsizlikka mahkum. Asar tili bilan undagi voqealarning bir-biriga to’g’ri kelmasligi ishonchlilikni ham yo’qqa chiqaradi. Kitobxon o’qiyotganlariga ishonmaydi, chunki qovushmagan uslub asar tili bilan unda so’zlanayotgan voqealar o’rtasida choh borligini, badiiy to’qima esa sun’iy ekanligini ko’rsatib turadi.

Bunday uslub asarni barbod qiladi, biz buni o’qiyotganimizdayoq his qilamiz, agar muallif bu voqealarni boshqacharoq so’zlar bilan, boshqa bir usulda so’zlab berganda yaxshiroq chiqqan bo’lardi degan fikrga kelamiz. Borxes hikoyalari, Folkner romanlari yoki Isak Dinesen asarlarini o’qiganimizda biz bunday fikrga bormaymiz. Ular qo’llagan uslublar turlicha bo’lsa-da, biz ularga ishonamiz. Chunki ulardagi personajlar, voqealar va so’zlar yaxlit birlikni tashkil qilib, ularni ajratish xayolimizga ham kelmaydi. Badiiy asarning xususiyati deganda ana shu “mohiyat” bilan “shakl” birligi muqarrarligini nazarda tutayapman.

Ispan tilida ijod qiluvchi yozuvchilar orasida eng originali, balki XX asrning eng buyugi Borxesdir. Uning boshqa yozuvchilarga ta’siri juda kuchli. Borxes uslubini boshqa birortasi bilan chalkashtirish mumkin emas. Uning uslubi g’oyatda serqirra va ajoyib tarzda ta’sirchanki, shu tufayli asarlaridan hayot nafasi ufurib turadi. Borxes ichki olamidagi g’oya va fantaziyalar o’zining nafis intellektual qobiliyati, abstrakt fikrlari, badiiyat nuqtai nazardan, alohida ajralib turadi va badiiy to’qima uchun boy manbaa bo’lib xizmat qiladi. Uning uslubi mavzu bilan chatishib ketgan, buni kitobxon dastlabki satrlardanoq his qiladi. Esselari hikoyalaridan qolishmaydi. Ularda ortiqcha so’z yo’q. Go’yo marjondek tizilgan, boshqacha tartib mumkin emasdek. Ularda aql-idrok his-tuyg’ulardan yuqori turadi. Aql-zakovatini ishga solib o’z mahoratidan ustalik bilan foydalanadiki, hissiyotlarini, takallufni bir chetga surib, go’yo ularni inson hayoti uchun ikkinchi darajali qilib qo’yadi. Borxes uslubining uyg’unligi va nafisligi ko’p jihatdan ajoyib tarzda dadillik bilan qo’llangan kinoya va o’xshatishlarga bog’liqki, ular nafaqat fikrlarga sayqal beradi yoki qahramonning jismoniy va ruhiy belgilarini ochib beradi, balki, o’z holicha muallifga kerak bo’lgan muhitni yaratadi. Shubhasiz, bu uslub Borxesga xos va unga taqlid qilib bo’lmaydi. Agar muxlislari va izdoshlari uning badiiy usulini qo’llamoqchi bo’lsalar soxta va kulgili holat yuzaga keladi. Xorxe Luis Borxes – buyuk so’z san’atkori, uning taqlidchilarida esa tabiiylik yo’q, aksincha soxtalik, zo’rma-zo’rakilik, nosamimiylik ko’rinib turadi. (Samimiyat va nosamimiyat adabiyotda etik emas, estetik tushunchaga ega)

Shu munosabat bilan ispan tilida yozuvchi yana bir so’z san’atkorini – Gabriel` Garsia Markes nomini tilga olish o’rinli bo’lardi. Borxes uslubidan farqli o’laroq uning uslubida intellektualizm yo’q, lekin hissiyotlar va tuyg’ular o’ynoqiligi ko’p, soflik va to’g’rilik uni klassiklar qatoriga qo’shgan. U dabdababozlikni yoqtirmaydi, o’tmishga ham o’ralashib qolmagan. Xalqning jonli tilidan bajonidil foydalanadi, ya’ni iboralar va chet tillarni qo’llaganda o’quvchi qiynalmaydi, murakkab va topishmoqli so’zlarni qo’llamaydi. Asar yengil o’qiladi, iliqlik, ohangdoshlik sezilib turadi, ruhiy kayfiyat jilolari, istak va xohishlar tabiiy tasvirlangan, majburlab tiqishtirilgan jumlalar yo’q, yozuvchini fantaziyasi zo’rma-zo’raki emas, osongina voqea-hodisalarga aylanadi. “Yolg’izlikning yuz yili” yoki “O’lat paytidagi sevgi” asarlarini o’qiganimizda u aynan shunday so’zlar bilan shu usulda tasvirlanishi kerak degan fikr bizni tark etmaydi, chunki ular haqqoniy chiqqan, tasvirlar hayratga soladi. Boshqacha bo’lganda ular bizni hayajonga solmas, maftun etmasdi. Axir har qanday voqea-hodisa so’zlar yig’indisidan iborat, xolos.

Ha, amalda shunday. Kimki Markesga taqlid qilar ekan, kulgiga qoladi. Borxesdan keyin Markesga taqlid qiluvchilar ham ko’p. Garchi ular muvaffaqiyatga erishib ko’p sonli muxlislar e’tiborini qozongan bo’lsa-da, ularda soxtalik mavjud. Adabiyot soxtalashtirilgan haqiqat, lekin buyuk adabiyot uni yashira oladi, ammo o’rtamiyonasi o’zini fosh etib qo’yadi.

Men sizga uslub haqida bilganlarimni aytdim, ammo siz amaliy yordam so’ramoqchisiz. U holda sizga aytadiganlarim shuki, yaxshi prozik bo’lish uchun o’z uslubingizni toping. Imkon boricha ko’proq o’qing. Chunki yaxshi kitob o’qimasdan turib tilingizni boyitish mumkin emas. Adabiyotni sevishga o’rgatgan yozuvchilarga taqlid qila ko’rmang. Ularning printsiplari, injiqliklari-yu g’alati kamchiliklariga taqlid qilishingiz mumkin, agar siz shunga moyil bo’lsangiz, lekin uslubda hargiz ularga ergashmang, aks holda asaringiz ishonchli chiqishi dargumon.

O’z uslubini izlash va topish mumin emas, degan gap noto’g’ri. Folknerning birinchi va so’ngi romanini o’qing. O’rtamiyona yozilgan “Moskitlar”dan to “Sartoris”ning birinchi variantigacha bo’lgan davrda u o’z uslubini va o’ziga xos tilni topdi. Flober ham o’zining serdiqqat, shiddatli, romantik-lirik usulida yozgan “Avliyo Antoniy vasvasasi”ning birinchi variantidan to “Bovari xonim”gacha bo’lgan davrda o’z uslubini qidirdi va topdi. Keyingi asarda uslub shiddati bir oz jilovlanadi, ortiqcha hissiyot va lirik kayfiyatdan “haqqoniy illiyuziya manfaatini ko’zlab” butunlay qutuldi. Buning uchun u besh yil mashaqqat chekib mehnat qildi va o’zining durdona asarini yaratdi. Balki uning “mot juste” nomli uslub nazariyasi sizga ma’lumdir. Aniq so’z deb u fikrning to’la ma’nosini anglatadigan yagona so’zni nazarda tutgan. Yozuvchining vazifasi ana shu so’zni topish. Bilasizmi, Flober bu so’zni qanday qilib aniqlar ekan? U yozganlarini ovoz chiqarib o’qirkan, agar so’z ohangdor chiqsa, demak aniq so’z topildi. Shakl bilan mohiyatni ideal birlashuvi bu so’z va fikrning musiqiy ohangdoshligida. Har bir jumlani u shu usulda tekshirib ko’rgan.

Ruben Darioning quyidagi satrlari yodingizdami? “Shaklini topa olmagan uslubim”. Bu jumla anchagacha  meni taajjubga solib yurdi: axir uslub va shakl bir narsaning o’zi emasmi? Qanday qilib o’zingda bor bo’lgan shaklni qidirish mumkin? Endi men amin bo’ldim, bo’lishi mumkin ekan, chunki yozgan xatlarimning birida badiiy shaklning elementlaridan biri bu uslubdir deganman. Undan ahamiyati kam bo’lmagan ikkinchi bir narsa bu texnika – ya’ni so’zlar, iboralarning qo’llash usuli, chunki yaxshi voqeani so’zlab berish yaxshi so’zlar vositasida amalga oshiriladi. Yaxshi so’zlar esa yetishmay qoladi. Xatim juda cho’zilib ketdi, shekilli, yaxshisi bu haqda keyinroq gaplashamiz. Sizni quchib qoluvchi.

Manba: «Sharq yulduzi» jurnali,2012 yil 3-son

Rus tilidan Abdunabi ABDUQODIR tarjimasi