Бундан роппа-роса 115 йил аввал (1901 йил 10 декабрь куни) илк Нобель мукофотини топшириш маросими бўлган эди
Адабиёт соҳасидаги Нобел мукофотига муносабат турлича. Мисол учун, Нобел мукофотига кўпинча Европа ва АҚШ ёзувчилари муносиб топилади. Мингйиллик адабий анъаналарга эга бўлган Осиёдан, қолаверса, Африкадан лауреатликка эришган ёзувчилар ниҳоятда кам фоизни ташкил этади. Россиялик танқидчи В.Кожиновнинг фикрича, баъзи-баъзида осиёлик ва африкалик ёзувчиларнинг мукофотга лойиқ деб топилаётгани мукофотнинг халқаро мақомга эга эканини кўз-кўзлаш учун қилинаётган кўзбўямачиликдай гап. Дарҳақиқат, ғарблик адиблар орасида скандинавияликлар, хусусан, финляндиялик, норвегиялик, швеция ва даниялик Нобел мукофоти соҳиблари ҳам мутлоқ кўпчиликни ташкил этади..
НОБЕЛГА КИМ МУНОСИБ
ёки нуфузли мукофот тарихига бир назар
Ҳусан Эрмуҳаммад
Нобел мукофотининг жаҳон илм-фани, адабиёти тараққиётида ўзига хос ҳиссаси борлигини ҳеч ким инкор этмаса керак. Чунки ушбу юксак мукофот, шак-шубҳасиз, дунёдаги жуда кўп улуғвор ишларга катта рағбат бериб, инсон ақл-заковатининг ноёб намуналарини дунё жамоатчилиги учун тавсия этиб, истеъдод эгаларининг кучига куч, илҳомига илҳом, қувватига қувват қўшаётир. Айни пайтда, ушбу мукофотни тақдим қилиш, унга тавсия этилган ишлардан қай бирини танлаш билан боғлиқ жараёнларда қизғин баҳс ва мунозаралар, тортишув ва баъзи ўринларда норозиликлар ҳам бўлиб туради. Албатта, буни табиий ҳол, деб қабул қилиш мумкин.
Ўтган йили француз шоири Арман Сюлли-Прюдомнинг вафотига юз йил тўлди. Ҳа, уни ҳеч ким эсламаслиги ҳам мумкин эди. Агар бир тарихий воқелик бўлмаганида. Ҳатто ўз ватанида ҳам унутилаёзган шоир тарихда биринчи бўлиб адабиёт бўйича Нобел мукофотига сазовор бўлган эди. Бу 1901 йилда, ҳали дунёда асарлари энг кўп ўқилаётган ёзувчи Лев Николаевич Толстой ҳаёти ва ижоди барқ уриб турган маҳалда бўлиб ўтган эди.
Сюлли-Прюдом кўп қийинчиликлар кўриб, шу билан бирга, кўксини баланд тутиб яшаган ижодкор, ночор ҳаётига қарамай, Франциянинг энг маълумотли кишиларидан бири эди. Ўзининг фалсафий поэзиясида инсонпарварликни тарғиб қилган эди. Прусслар армияси Парижни ишғол қилган вақтга келиб шаҳарни ҳимоя қилиш учун қўлига қурол олган. Унинг қандай инсон бўлганлиги ёзган асарлари ва қилган ишлари ўртасидаги уйғунлик билан ҳам аҳамиятли. У Нобел мукофоти учун олган пулларининг катта қисмига ёш шоирлар учун мукофот жорий қилган. Бироқ ижодининг салмоғи ва даражаси билан Толстойга яқинлаша олармиди? У қаёқда-ю, Толстой қаёқда?
“Ясная поляналик чол” Нобел мукофотини рад этган, деган фаразлар ҳам йўқ эмас. Солженицин ҳам шу фикрни таъкидлаган. Унинг айтишича, Толстой “қандайдир керосин сотувчи адабиёт мукофотини таклиф этадими, бу қанақа гап”, деб эътироз билдирган. Бу қанчалик ҳақиқатга мос, бир нарса дейиш қийин. Негаки Толстойнинг мукофотни 1906 йилда рад этганига шубҳа йўқ, бироқ 1901 йилда ҳали энди-энди таъсис этилаётган, атрофида жанжал бошланаётган бу мукофот ҳақида буюк ёзувчининг хабардор бўлганига ҳам шубҳа қиласан, киши.
Швеция академияси котиби Карл Вирсен Толстойнинг ўлмас асарлар яратганини тан олган ва шу билан бирга, бу номзодга мутлақо қарши бўлган. Толстой бу жанобни “цивилизациянинг барча шаклларини инкор этиб, бунинг ўрнига ҳамма мавжуд маданиятлардан узилиб қолган примитив яшаш тарзини қабул қилишга ундагани” учун ҳам ғазаблантирган эди.
Албатта, швед олими Толстой асарларини ўта вулгар талқин этган. Бироқ ҳақиқат шундан иборатки, йигирманчи асрнинг, таъбир жоиз бўлса, эрта тонгида жаҳон адабиётининг энг йирик адиби, дея Сюлли-Прюдом тан олинди.
Бир томондан бу швед академиясининг евроцентризми билан ҳам изоҳланади. Айнан ўша Вирсеннинг таъкидлашича, мукофот Европанинг илғор ёзувчиларини уларнинг кўпйиллик ижоди ва адабиётга қўшган улкан ҳиссалари учун рағбатлантирувчи мукофот сифатида таъсис этилган.
Аммо бу талқин Альфред Нобелнинг васиятларига зид. «Менинг тилагим шуки, мукофот миллати ва келиб чиқишидан қатъий назар, энг кучлиларга тақдим этилиши керак», деган эди у. Ҳа, кўпчилик шундай ўйлаган ҳам, айнан ўша Вирсеннинг қирқдан зиёд ватандоши ҳам кўпчилик қатори 1902 йилнинг январида Толстойга мактуб жўнатишган. Бу қўллаб-қувватловчи мақтовнома ва айни вақтда эътироф ҳам эди:
«Нобел мукофоти илк бор тақдим этилаётгани важидан биз қуйида имзо қўйган швециялик ёзувчи, рассом ва танқидчилар Сизга ўз эҳтиромимизни билдирамиз. Биз, гарчи ўзингиз шахсий дунёнгиз билан бу каби мукофотларга интилмаган бўлсангиз-да, сизнинг тимсолингизда нафақат замонавий адабиётнинг патриархини, балки бугунги кунда ҳаммадан олдин кўз олдимизга келаётган улкан сўз санъаткорларидан бирини кўрамиз».
Бундай мурожаатдан сўнг Лев Николаевич ҳам ўз фикрини билдириш ва жавоб ёзишни лозим топади. Ўзининг қисқагина мактубида у, жумладан, шундай ёзган эди:
«Қадрли ва ҳурматли биродарлар! Нобел мукофоти менга тақдим этилмаганидан мен жуда ҳам рози бўлдим. Бу билан, биринчидан, ҳар қандай моддийликлар каби зулм келтириши мумкин бўлган пулларни сарф қилишдек оғир ташвишдан халос бўлдим. Иккинчидан, менга нотаниш бўлишса-да, мен учун қадрли бўлган шунча шахслардан ҳамдардлик ва хайрихоҳлик мактубларини олганим менга катта шараф ва мамнуният бағишлайди».
Толстой гарчи жуда истаб турган бўлмаса ҳам, албатта, ўзи айтмоқчи, бош оғриғи — пулларни қандай тақсимлаш масаласини ўйлаб кўришга маънан тайёр эди. Бу қайсидир даражада унинг 1901 йили Нобел мукофотини инкор этмаганига ишора беради. 1906 йилдаги ҳолат бошқачароқ эди. Россия академияси Нобел мукофотига номзодини тавсия қилиб, Стокголмга мактуб жўнатганида Тостой бунинг олдини олишга ҳаракат қилди. Асарларини фин тилига таржима қилувчи яқин оғайниси Арвид Ярнефелдга хат ёзиб, ундан ўзининг Швециядаги танишларини ишга солиб, улардан иложи борича мукофотни унга беришмаслигига эришишини илтимос қилади, бу мени мукофотдан воз кечишдек ноқулай аҳволга солиб қўяди, дейди у.
Ярнефелд бу илтимосни уддалаган, чоғи, 1906 йилги Нобел мукофоти яна бир нотаниш италян шоири Кадуччига берилди. Келинг, мулоҳаза қилиб кўрайлик: мукофот Толстойга нима бериши мумкин эди? Ҳеч нарса. Аммо Толстой ўзининг юксаклиги билан бу мукофот обрўсини кўтарган ва унга муносиб бўлиши мумкин бўлганларга ҳам жуда катта даражага етиш белгисини ўрнатиб қўйган бўлар эди. Бу адабий жараён учун жуда муҳим бўлган мезонларни ҳам белгилаб берар эди.
Нобел мукофотидан воз кечганлар ҳам бўлди. Мисол учун, Жан-Пол Сартр бу мукофотдан ўзи воз кечган бўлса, Пастернакни ундан воз кечишга мажбур қилишди. Бироқ ушбу тақдим этилмаган мукофотлар Нобел йилномасида сақланиб қолган, унинг ҳисоботига ҳам киритилган.
Толстойнинг исми эса, у жойда қайд этилмаган, фақат миш-мишлар ва тахминлар қолди, холос.
Хуллас, адабиёт йўналишидаги Нобел мукофоти тарихи хатолар билан бошланган, дейиш мумкин. Бу эса, маълум даражада мукофотнинг ҳозирги давргача ҳам бир қадар субъектив, айни вақтда, муайян баҳсли мукофот бўлиб қолаётганида ҳам рол ўйнади, албатта. Чунончи, Нобел мукофоти Толстой каби Россияда яшаб ижод қилган Чехов, Александр Блок, Максим Горький ёки Короленко каби йирик адибларни ҳам четлаб ўтган.
Шуниси эътиборга моликки, кўпгина мукофот соҳиблари ушбу мукофотни тақдим қилиш маросимларида ўзларидан кўра муносиброқ бўлган ёзувчи ва шоирларнинг исмларини ҳам эътироф этганлар. Мисол учун, Люьис Синклер буюк Шервуд Андерсоннинг мукофотга муносиб топилмаганидан ўз таажжубини изҳор этган. Испаниялик шоир Хуан Рамон Хименес биринчилик тожини ўзидан анча ёш бўлган ватандоши Федерико Гарсиа Лорканики, деб ҳисоблаган. Афсуски, Лоркага бу мартаба насиб этмади. Томас Манн Жозеф Конрадни ўзидан баланд қўйган. Франциялик Франсуа Мориак буюк драматург Август Стринберг Нобелсиз қолгани учун шведлардан норози бўлган. Иосиф Бродский мукофотни олар чоғида шундай деган эди: «Мен бу ерда мендан аввал кимлар мукофот олганидан эмас, балки муносиб бўла туриб ололмаганлардан хижолат тортмоқдаман». У Осип Мандельштам, Марина Цветаева ва Анна Ахматова номларини келтириб ўтади.
Нобель мукофотига сазовор бўлолмаган буюк шоир ва ёзувчиларнинг айримлари (Марсель Пруст, Жеймс Жойс, Михаил Булгаков, Акутагава Рюноскэ, Муҳаммад Иқбол, Роберт Фрост, Чингиз Айтматов, Ўрхон Камол). Пастдаги суратда рўйхатнинг давомини кўришингиз мумкин.
Нобел мукофотини рус адабиётида биринчи бўлиб болшевикларнинг қонли қўзғолонини қоралаб Францияга чиқиб кетган Бунин олган эди. Бунинга Нобелни бериш масаласини қўмитадагилар расман аниқ талқин этишган: рус классик адабиёти анъаналарини ривожлантиришга хизмат қилгани ва юксак маҳорати учун. Нобел мукофоти қўмитасидагилар учун Буниннинг фуқаролигини кўрсатиш масаласи бош оғриғига айланган: миллати йўқ, Францияда яшайди. «Без национальности», деган иборани яна қандай таржима қилиш мумкин? Иван Алексеевич мукофотни ола туриб ўзини ўз ватанидан бадарға қилинганлар орасида Нобелчи бўлган биринчи одам, дея таърифлаб ҳам қўйган.
Ўтган бир асрдан ортиқ вақт ичида 100 ортиқ ёзувчи ва шоирларга Нобел мукофоти насиб этган. Уларнинг қайси мамлакат фуқаролари эканини аниқ кўрсатиш бугунги глобаллашиб кетган даврда анчайин осон эмас. Мисол учун, Бродскийни олайлик, миллати яҳудий, АҚШ фуқаролигидаги ижодкор ўзини рус адабиётчиси, деб ҳисоблайди. Шундан келиб чиқилса, назаримизда, адибларнинг асарлари қайси тилда ёзилгани кўпроқ аҳамият касб этса керак.
Нобел мукофотига сазовор бўлган ёзувчиларнинг 26 нафари инглиз тилида ёзган, бу жами лауреатларнинг 25 фоизини ташкил қилади. 13 нафар ёки 12,5 фоизи француз тилида ижод қилган, 12 лауреат ёки 11,5 фоиз ёзувчи немис, 10 фоизи испан, 6 фоизи италян ва швед, 5 фоизи эса рус тилида ёзган адиблардир.
Инглиз тилида ижод қилувчиларнинг мутлоқ кўпчиликни ташкил этишини табиий, деб қабул қилиш мумкин. Чунки кўпгина давлатларда бу тил давлат тили мақомига эга. Француз ва испан тилларининг бу борада устун ўринда экани ҳам изоҳ талаб қилмаса керак. Рус ёзувчилари ўз вакилларининг камлигидан рози эмаслиги ҳам бор гап. Тарихда кўпгина ҳолатларда бу тилда ёзган ижодкорларга мукофот қўмитаси айни ижодкорларнинг мамлакат раҳбарияти билан жиддий зиддиятларга келган вақтларида эътибор қаратишганига гувоҳ бўламиз. Пастернакни номзодлардан бири сифатида қўмита олти марта 1946 йилдан 1950 йилгача ҳар йили ва 1957 йилда яна бир бор кўриб чиқади. Бироқ мукофот унга берилмайди. Пастернакнинг 1958 йилда «Доктор Живаго» романи ўз ватанида эмас, Италияда ва яна италян тилида эълон қилингач бошланган жанжаллардан сўнг тарози палласи унинг томонига тош босиб кетади.
Шу ўринда яна бир маълумотни келтириб ўтиш жоиз. Ўта сиёсийлаштирилган замонларда, иккинчи жаҳон урушигача рус ёзучиларидан Дмитрий Мережковский ўн марта — 1914, 1915 ва 1930 —1937 йилларда, Горкий тўрт бора — 1918, 1923, 1928, 1930 йилларда, Бунин беш марта 1923, 1930 — 1933 йилларда, Бальмонт 1923 йилда, Шмелев 1931, 1932 йилларда мукофотга номзод қилиб кўтсатилган эдилар.
«Адабиёт соҳасидаги Нобел мукофотини халқ муҳокамасидаги мукофот деб аташ жоиз, — дейди рус журналисти Дмитрий Волчек. — Сабаби, ўзингиз ўйланг, мисол учун химия ёки физика соҳасидаги мукофотга сазовор бўлган ишни ким ҳам муҳокама ёки мунозара қилиши мумкин. У яққол кўриниб турган иш. Бироқ адабиёт бошқа масала, ёзувчилар ва уларнинг асарлари ҳақида бундай мутлоқ хулоса қилиш қийин».
Ҳа, адабиёт соҳасидаги Нобел мукофотига муносабат турлича. Мисол учун, Нобел мукофотига кўпинча Европа ва АҚШ ёзувчилари муносиб топилади. Мингйиллик адабий анъаналарга эга бўлган Осиёдан, қолаверса, Африкадан лауреатликка эришган ёзувчилар ниҳоятда кам фоизни ташкил этади. Россиялик танқидчи В.Кожиновнинг фикрича, баъзи-баъзида осиёлик ва африкалик ёзувчиларнинг мукофотга лойиқ деб топилаётгани мукофотнинг халқаро мақомга эга эканини кўз-кўзлаш учун қилинаётган кўзбўямачиликдай гап. Дарҳақиқат, ғарблик адиблар орасида скандинавияликлар, хусусан, финляндиялик, норвегиялик, швеция ва даниялик Нобел мукофоти соҳиблари ҳам мутлоқ кўпчиликни ташкил этади.
Кўпгина ҳолатларда мукофотни тақдим қилиш-қилмаслик идеологик ёндошувлар, ғоявий қарама-қаршилик ва бошқа сабаблардан келиб чиқиб ҳал этилган. Пётр Вайл шундай ёзади: «Ҳар қандай зиёлилар жамияти каби Нобел мукофоти қўмитаси ҳам сўл эътиқод тарфдорлари вакилларидан ташкил топган. Сўл, деганда мен, албатта, европача терминологиядан келиб чиқдим. Айнан мана шунинг учун ҳам йигирманчи асрнинг энг буюк ёзувчиларидан бири Борхес Нобел мукофотига сазовор бўла олмади. Ҳамма гап шунда эдики, у коммунистларни янчиб ташлагани учун Пиночетнинг қўлини сиққан ва таҳсин айтган эди. Ажаб, Борхесни унинг буюклиги ҳисобига ҳамма тушунди, Пиночетни эса ҳеч ким кечирган эмас».
Дарвоқе, беш нафар Нобел мукофотига муносиб топилган собиқ иттифоқ ёзувчиларидан тўрт нафари у ёки бу даражада давлат раҳбарияти ва сиёсати билан зиддиятда бўлишган. Бунин ва Бродский қочқинликда кун кўришган бўлса, Солженицин диссидент эди. Пастернак айнан хорижда яшаган чоғида яратган романи учун бу мукофот билан тақдирланган. Мана шу важлардан ҳам келиб чиқиб, бу томоннинг танқидчилари уларга мукофот сўзсиз сиёсий сабаблар боис берилганини таъкидлашади.
Александр Солженицин бир сафар Шолоховга бу мукофотни беришлари ҳам, аслида, сиёсий сабаблар эвазига бўлган, деган эди. Мстислав Ростропович эса, бу каби фикрларга киноя билан қараб, бундай муносабат ҳар нарсадан кир излайдиган сиёсатдонларнинг ишидан бошқа нарса эмас, деган.
Ҳар нима бўлганда ҳам, булар адабиёт билан умрини боғлаган, адабиётнинг сир-синоати ва кучидан бохабар кишиларнинг фикрлари. Биз бу ўринда бирон-бир хулосага келишни ҳар кимнинг ўзига қолдирганимиз маъқул. Аммо ҳақиқат шундан иборатки, кўпгина ёзувчиларнинг асарлари Нобел мукофотига сазовор бўлганидан кейингина бошқа миллат ва мамлакатларга етиб келган. Ана шу эътирофдан кейин бу ёзувчиларнинг асарлари бошқа тилларга таржима қилиниб, унинг асл моҳиятига етиш, ҳақиқатни янада ойдинлаштириш имконияти яратилган.
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 39-сони.
Бундан роппа-роса 115 йил аввал (1901 йил 10 декабрь куни) илк Нобель мукофотини топшириш маросими бўлган эди
NOBELPF KIM MUNOSIB
yoki nufuzli mukofot tarixiga bir nazar
Husan Ermuhammad
Nobel mukofotining jahon ilm-fani, adabiyoti taraqqiyotida o‘ziga xos hissasi borligini hech kim inkor etmasa kerak. Chunki ushbu yuksak mukofot, shak-shubhasiz, dunyodagi juda ko‘p ulug‘vor ishlarga katta rag‘bat berib, inson aql-zakovatining noyob namunalarini dunyo jamoatchiligi uchun tavsiya etib, iste’dod egalarining kuchiga kuch, ilhomiga ilhom, quvvatiga quvvat qo‘shayotir. Ayni paytda, ushbu mukofotni taqdim qilish, unga tavsiya etilgan ishlardan qay birini tanlash bilan bog‘liq jarayonlarda qizg‘in bahs va munozaralar, tortishuv va ba’zi o‘rinlarda noroziliklar ham bo‘lib turadi. Albatta, buni tabiiy hol, deb qabul qilish mumkin.
O‘tgan yili frantsuz shoiri Arman Syulli-Pryudomning vafotiga yuz yil to‘ldi. Ha, uni hech kim eslamasligi ham mumkin edi. Agar bir tarixiy voqelik bo‘lmaganida. Hatto o‘z vatanida ham unutilayozgan shoir tarixda birinchi bo‘lib adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan edi. Bu 1901 yilda, hali dunyoda asarlari eng ko‘p o‘qilayotgan yozuvchi Lev Nikolaevich Tolstoy hayoti va ijodi barq urib turgan mahalda bo‘lib o‘tgan edi.
Syulli-Pryudom ko‘p qiyinchiliklar ko‘rib, shu bilan birga, ko‘ksini baland tutib yashagan ijodkor, nochor hayotiga qaramay, Frantsiyaning eng ma’lumotli kishilaridan biri edi. O‘zining falsafiy poeziyasida insonparvarlikni targ‘ib qilgan edi. Prusslar armiyasi Parijni ishg‘ol qilgan vaqtga kelib shaharni himoya qilish uchun qo‘liga qurol olgan. Uning qanday inson bo‘lganligi yozgan asarlari va qilgan ishlari o‘rtasidagi uyg‘unlik bilan ham ahamiyatli. U Nobel mukofoti uchun olgan pullarining katta qismiga yosh shoirlar uchun mukofot joriy qilgan. Biroq ijodining salmog‘i va darajasi bilan Tolstoyga yaqinlasha olarmidi? U qayoqda-yu, Tolstoy qayoqda?
“Yasnaya polyanalik chol” Nobel mukofotini rad etgan, degan farazlar ham yo‘q emas. Soljenitsin ham shu fikrni ta’kidlagan. Uning aytishicha, Tolstoy “qandaydir kerosin sotuvchi adabiyot mukofotini taklif etadimi, bu qanaqa gap”, deb e’tiroz bildirgan. Bu qanchalik haqiqatga mos, bir narsa deyish qiyin. Negaki Tolstoyning mukofotni 1906 yilda rad etganiga shubha yo‘q, biroq 1901 yilda hali endi-endi ta’sis etilayotgan, atrofida janjal boshlanayotgan bu mukofot haqida buyuk yozuvchining xabardor bo‘lganiga ham shubha qilasan, kishi.
Shvetsiya akademiyasi kotibi Karl Virsen Tolstoyning o‘lmas asarlar yaratganini tan olgan va shu bilan birga, bu nomzodga mutlaqo qarshi bo‘lgan. Tolstoy bu janobni “tsivilizatsiyaning barcha shakllarini inkor etib, buning o‘rniga hamma mavjud madaniyatlardan uzilib qolgan primitiv yashash tarzini qabul qilishga undagani” uchun ham g‘azablantirgan edi.
Albatta, shved olimi Tolstoy asarlarini o‘ta vulgar talqin etgan. Biroq haqiqat shundan iboratki, yigirmanchi asrning, ta’bir joiz bo‘lsa, erta tongida jahon adabiyotining eng yirik adibi, deya Syulli-Pryudom tan olindi.
Bir tomondan bu shved akademiyasining yevrotsentrizmi bilan ham izohlanadi. Aynan o‘sha Virsenning ta’kidlashicha, mukofot Yevropaning ilg‘or yozuvchilarini ularning ko‘pyillik ijodi va adabiyotga qo‘shgan ulkan hissalari uchun rag‘batlantiruvchi mukofot sifatida ta’sis etilgan.
Ammo bu talqin Alfred Nobelning vasiyatlariga zid. «Mening tilagim shuki, mukofot millati va kelib chiqishidan qat’iy nazar, eng kuchlilarga taqdim etilishi kerak», degan edi u. Ha, ko‘pchilik shunday o‘ylagan ham, aynan o‘sha Virsenning qirqdan ziyod vatandoshi ham ko‘pchilik qatori 1902 yilning yanvarida Tolstoyga maktub jo‘natishgan. Bu qo‘llab-quvvatlovchi maqtovnoma va ayni vaqtda e’tirof ham edi:
«Nobel mukofoti ilk bor taqdim etilayotgani vajidan biz quyida imzo qo‘ygan shvetsiyalik yozuvchi, rassom va tanqidchilar Sizga o‘z ehtiromimizni bildiramiz. Biz, garchi o‘zingiz shaxsiy dunyongiz bilan bu kabi mukofotlarga intilmagan bo‘lsangiz-da, sizning timsolingizda nafaqat zamonaviy adabiyotning patriarxini, balki bugungi kunda hammadan oldin ko‘z oldimizga kelayotgan ulkan so‘z san’atkorlaridan birini ko‘ramiz».
Bunday murojaatdan so‘ng Lev Nikolaevich ham o‘z fikrini bildirish va javob yozishni lozim topadi. O‘zining qisqagina maktubida u, jumladan, shunday yozgan edi:
«Qadrli va hurmatli birodarlar! Nobel mukofoti menga taqdim etilmaganidan men juda ham rozi bo‘ldim. Bu bilan, birinchidan, har qanday moddiyliklar kabi zulm keltirishi mumkin bo‘lgan pullarni sarf qilishdek og‘ir tashvishdan xalos bo‘ldim. Ikkinchidan, menga notanish bo‘lishsa-da, men uchun qadrli bo‘lgan shuncha shaxslardan hamdardlik va xayrixohlik maktublarini olganim menga katta sharaf va mamnuniyat bag‘ishlaydi».
Tolstoy garchi juda istab turgan bo‘lmasa ham, albatta, o‘zi aytmoqchi, bosh og‘rig‘i — pullarni qanday taqsimlash masalasini o‘ylab ko‘rishga ma’nan tayyor edi. Bu qaysidir darajada uning 1901 yili Nobel mukofotini inkor etmaganiga ishora beradi. 1906 yildagi holat boshqacharoq edi. Rossiya akademiyasi Nobel mukofotiga nomzodini tavsiya qilib, Stokgolmga maktub jo‘natganida Tostoy buning oldini olishga harakat qildi. Asarlarini fin tiliga tarjima qiluvchi yaqin og‘aynisi Arvid Yarnefeldga xat yozib, undan o‘zining Shvetsiyadagi tanishlarini ishga solib, ulardan iloji boricha mukofotni unga berishmasligiga erishishini iltimos qiladi, bu meni mukofotdan voz kechishdek noqulay ahvolga solib qo‘yadi, deydi u.
Yarnefeld bu iltimosni uddalagan, chog‘i, 1906 yilgi Nobel mukofoti yana bir notanish italyan shoiri Kaduchchiga berildi. Keling, mulohaza qilib ko‘raylik: mukofot Tolstoyga nima berishi mumkin edi? Hech narsa. Ammo Tolstoy o‘zining yuksakligi bilan bu mukofot obro‘sini ko‘targan va unga munosib bo‘lishi mumkin bo‘lganlarga ham juda katta darajaga yetish belgisini o‘rnatib qo‘ygan bo‘lar edi. Bu adabiy jarayon uchun juda muhim bo‘lgan mezonlarni ham belgilab berar edi.
Nobel mukofotidan voz kechganlar ham bo‘ldi. Misol uchun, Jan-Pol Sartr bu mukofotdan o‘zi voz kechgan bo‘lsa, Pasternakni undan voz kechishga majbur qilishdi. Biroq ushbu taqdim etilmagan mukofotlar Nobel yilnomasida saqlanib qolgan, uning hisobotiga ham kiritilgan.
Tolstoyning ismi esa, u joyda qayd etilmagan, faqat mish-mishlar va taxminlar qoldi, xolos.
Xullas, adabiyot yo‘nalishidagi Nobel mukofoti tarixi xatolar bilan boshlangan, deyish mumkin. Bu esa, ma’lum darajada mukofotning hozirgi davrgacha ham bir qadar sub’ektiv, ayni vaqtda, muayyan bahsli mukofot bo‘lib qolayotganida ham rol o‘ynadi, albatta. Chunonchi, Nobel mukofoti Tolstoy kabi Rossiyada yashab ijod qilgan Chexov, Aleksandr Blok, Maksim Gorkiy yoki Korolenko kabi yirik adiblarni ham chetlab o‘tgan.
Shunisi e’tiborga molikki, ko‘pgina mukofot sohiblari ushbu mukofotni taqdim qilish marosimlarida o‘zlaridan ko‘ra munosibroq bo‘lgan yozuvchi va shoirlarning ismlarini ham e’tirof etganlar. Misol uchun, Lyuis Sinkler buyuk Shervud Andersonning mukofotga munosib topilmaganidan o‘z taajjubini izhor etgan. Ispaniyalik shoir Xuan Ramon Ximenes birinchilik tojini o‘zidan ancha yosh bo‘lgan vatandoshi Federiko Garsia Lorkaniki, deb hisoblagan. Afsuski, Lorkaga bu martaba nasib etmadi. Tomas Mann Jozef Konradni o‘zidan baland qo‘ygan. Frantsiyalik Fransua Moriak buyuk dramaturg Avgust Strinberg Nobelsiz qolgani uchun shvedlardan norozi bo‘lgan. Iosif Brodskiy mukofotni olar chog‘ida shunday degan edi: «Men bu yerda mendan avval kimlar mukofot olganidan emas, balki munosib bo‘la turib ololmaganlardan xijolat tortmoqdaman». U Osip Mandelshtam, Marina Svetaeva va Anna Axmatova nomlarini keltirib o‘tadi.
Нобель мукофотига сазовор бўлолмаган буюк шоир ва ёзувчиларнинг айримлари (Фёдор Достоевский, Шервуд Андерсон, Гарсиа Лорка, Жозеф Конрад, Нозим Ҳикмат, Осип Манделштам, Марина Цветаева,Анна Ахматова, Антон чехов)
Nobel mukofotini rus adabiyotida birinchi bo‘lib bolsheviklarning qonli qo‘zg‘olonini qoralab Frantsiyaga chiqib ketgan Bunin olgan edi. Buninga Nobelni berish masalasini qo‘mitadagilar rasman aniq talqin etishgan: rus klassik adabiyoti an’analarini rivojlantirishga xizmat qilgani va yuksak mahorati uchun. Nobel mukofoti qo‘mitasidagilar uchun Buninning fuqaroligini ko‘rsatish masalasi bosh og‘rig‘iga aylangan: millati yo‘q, Frantsiyada yashaydi. «Bez natsionalnosti», degan iborani yana qanday tarjima qilish mumkin? Ivan Alekseevich mukofotni ola turib o‘zini o‘z vatanidan badarg‘a qilinganlar orasida Nobelchi bo‘lgan birinchi odam, deya ta’riflab ham qo‘ygan.
O‘tgan bir asrdan ortiq vaqt ichida 103 nafar yozuvchi va shoirlarga Nobel mukofoti nasib etgan. Ularning qaysi mamlakat fuqarolari ekanini aniq ko‘rsatish bugungi globallashib ketgan davrda anchayin oson emas. Misol uchun, Brodskiyni olaylik, millati yahudiy, AQSh fuqaroligidagi ijodkor o‘zini rus adabiyotchisi, deb hisoblaydi. Shundan kelib chiqilsa, nazarimizda, adiblarning asarlari qaysi tilda yozilgani ko‘proq ahamiyat kasb etsa kerak.
Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan yozuvchilarning 26 nafari ingliz tilida yozgan, bu jami laureatlarning 25 foizini tashkil qiladi. 13 nafar yoki 12,5 foizi frantsuz tilida ijod qilgan, 12 laureat yoki 11,5 foiz yozuvchi nemis, 10 foizi ispan, 6 foizi italyan va shved, 5 foizi esa rus tilida yozgan adiblardir.
Ingliz tilida ijod qiluvchilarning mutloq ko‘pchilikni tashkil etishini tabiiy, deb qabul qilish mumkin. Chunki ko‘pgina davlatlarda bu til davlat tili maqomiga ega. Frantsuz va ispan tillarining bu borada ustun o‘rinda ekani ham izoh talab qilmasa kerak. Rus yozuvchilari o‘z vakillarining kamligidan rozi emasligi ham bor gap. Tarixda ko‘pgina holatlarda bu tilda yozgan ijodkorlarga mukofot qo‘mitasi ayni ijodkorlarning mamlakat rahbariyati bilan jiddiy ziddiyatlarga kelgan vaqtlarida e’tibor qaratishganiga guvoh bo‘lamiz. Pasternakni nomzodlardan biri sifatida qo‘mita olti marta 1946 yildan 1950 yilgacha har yili va 1957 yilda yana bir bor ko‘rib chiqadi. Biroq mukofot unga berilmaydi. Pasternakning 1958 yilda «Doktor Jivago» romani o‘z vatanida emas, Italiyada va yana italyan tilida e’lon qilingach boshlangan janjallardan so‘ng tarozi pallasi uning tomoniga tosh bosib ketadi.
Shu o‘rinda yana bir ma’lumotni keltirib o‘tish joiz. O‘ta siyosiylashtirilgan zamonlarda, ikkinchi jahon urushigacha rus yozuchilaridan Dmitriy Merejkovskiy o‘n marta — 1914, 1915 va 1930 —1937 yillarda, Gorkiy to‘rt bora — 1918, 1923, 1928, 1930 yillarda, Bunin besh marta 1923, 1930 — 1933 yillarda, Balmont 1923 yilda, Shmelev 1931, 1932 yillarda mukofotga nomzod qilib ko‘tsatilgan edilar.
«Adabiyot sohasidagi Nobel mukofotini xalq muhokamasidagi mukofot deb atash joiz, — deydi rus jurnalisti Dmitriy Volchek. — Sababi, o‘zingiz o‘ylang, misol uchun ximiya yoki fizika sohasidagi mukofotga sazovor bo‘lgan ishni kim ham muhokama yoki munozara qilishi mumkin. U yaqqol ko‘rinib turgan ish. Biroq adabiyot boshqa masala, yozuvchilar va ularning asarlari haqida bunday mutloq xulosa qilish qiyin».
Ha, adabiyot sohasidagi Nobel mukofotiga munosabat turlicha. Misol uchun, Nobel mukofotiga ko‘pincha Yevropa va AQSh yozuvchilari munosib topiladi. Mingyillik adabiy an’analarga ega bo‘lgan Osiyodan, qolaversa, Afrikadan laureatlikka erishgan yozuvchilar nihoyatda kam foizni tashkil etadi. Rossiyalik tanqidchi V.Kojinovning fikricha, ba’zi-ba’zida osiyolik va afrikalik yozuvchilarning mukofotga loyiq deb topilayotgani mukofotning xalqaro maqomga ega ekanini ko‘z-ko‘zlash uchun qilinayotgan ko‘zbo‘yamachilikday gap. Darhaqiqat, g‘arblik adiblar orasida skandinaviyaliklar, xususan, finlyandiyalik, norvegiyalik, shvetsiya va daniyalik Nobel mukofoti sohiblari ham mutloq ko‘pchilikni tashkil etadi.
Ko‘pgina holatlarda mukofotni taqdim qilish-qilmaslik ideologik yondoshuvlar, g‘oyaviy qarama-qarshilik va boshqa sabablardan kelib chiqib hal etilgan. Pyotr Vayl shunday yozadi: «Har qanday ziyolilar jamiyati kabi Nobel mukofoti qo‘mitasi ham so‘l e’tiqod tarfdorlari vakillaridan tashkil topgan. So‘l, deganda men, albatta, yevropacha terminologiyadan kelib chiqdim. Aynan mana shuning uchun ham yigirmanchi asrning eng buyuk yozuvchilaridan biri Borxes Nobel mukofotiga sazovor bo‘la olmadi. Hamma gap shunda ediki, u kommunistlarni yanchib tashlagani uchun Pinochetning qo‘lini siqqan va tahsin aytgan edi. Ajab, Borxesni uning buyukligi hisobiga hamma tushundi, Pinochetni esa hech kim kechirgan emas».
Darvoqe, besh nafar Nobel mukofotiga munosib topilgan sobiq ittifoq yozuvchilaridan to‘rt nafari u yoki bu darajada davlat rahbariyati va siyosati bilan ziddiyatda bo‘lishgan. Bunin va Brodskiy qochqinlikda kun ko‘rishgan bo‘lsa, Soljenitsin dissident edi. Pasternak aynan xorijda yashagan chog‘ida yaratgan romani uchun bu mukofot bilan taqdirlangan. Mana shu vajlardan ham kelib chiqib, bu tomonning tanqidchilari ularga mukofot so‘zsiz siyosiy sabablar bois berilganini ta’kidlashadi.
Aleksandr Soljenitsin bir safar Sholoxovga bu mukofotni berishlari ham, aslida, siyosiy sabablar evaziga bo‘lgan, degan edi. Mstislav Rostropovich esa, bu kabi fikrlarga kinoya bilan qarab, bunday munosabat har narsadan kir izlaydigan siyosatdonlarning ishidan boshqa narsa emas, degan.
Har nima bo‘lganda ham, bular adabiyot bilan umrini bog‘lagan, adabiyotning sir-sinoati va kuchidan boxabar kishilarning fikrlari. Biz bu o‘rinda biron-bir xulosaga kelishni har kimning o‘ziga qoldirganimiz ma’qul. Ammo haqiqat shundan iboratki, ko‘pgina yozuvchilarning asarlari Nobel mukofotiga sazovor bo‘lganidan keyingina boshqa millat va mamlakatlarga yetib kelgan. Ana shu e’tirofdan keyin bu yozuvchilarning asarlari boshqa tillarga tarjima qilinib, uning asl mohiyatiga yetish, haqiqatni yanada oydinlashtirish imkoniyati yaratilgan.
Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2009 yil 39-soni.
