Устоз Эркин Воҳидов таваллудининг 80 йиллиги олдидан
Кетишдан олдин Мирзажон Қуръон тиловат қиляпти-ю, кўзим ўз-ўзидан ёшланаверди. Илгари ҳеч бундай бўлмаганди. Йиғимни устоздан яшириб, четга ўгирилиб олдим. Хайрлашаётиб юзимни юзига босдим. Баттардан тўлиқдим. Бу охирги марта кўришишимиз эканини мен ғофил ҳали билмасдим.
УСТОЗ ЭРКИН ВОҲИДОВ ҲАҚИДА
Анвар ОБИДЖОН
Ўзбекистон халқ шоири
ХАЛҚҚА КЕРАК БЎЛИШ БАХТИ
Ҳарбийдан қайтган йилим ашаддий китобхон дўстим Абдусалом қўлимга бир китобни тутқазиб: “Манавини яхшилаб ўқинг-у, шунақа шоир бўлишга кўзингиз етмаса, шеър ёзишни йиғиштириб қўяқолинг”, деди. Китобни олиб, ҳайронланиб боқдим – қалин муқова ҳам эски патакдек титилиб кетиши мумкинлигини умримда биринчи бор кўриб туришим эди.
— Бу китоб уйма-уй юриб, ярим қишлоқни айланиб чиқди, — дея, кўнглимдагини сезгандек, гап қистирди Абдусалом.
Муқовадаги ёзувлар қиртишланиб кетгани учун, ички бетни очдим, “Эркин Воҳидов. Ёшлик девони” деган битигларга кўзим тушди. Китобни ўша куниёқ ўқиб чиқдим… кейин такрор ва такрор ўқийвердим…
Тун билан йиғлабди булбул
Ғунча ҳажри доғида,
Кўз ёши шабнам бўлиб
Қолмиш унинг япроғида.
Кўз юмар бўлсам, кўзим –
Олдида пайдо гул юзим,
Ғунча кўз очмоғи бор
Булбул кўзин юммоғида…
Ўта ёқимли, ўта чиройли эди бу ғазаллар. Ҳатто хушбўй ва тотли туюларди. Уларни ўқиган ўзбек, агар ичида озгина ялини бўлса, ўшанда тобора камситилиб, ўз уйининг бурчагига тиқиб қўйилган она тилини ўзгача бир ифтихор ила севиб қолмаслиги мумкин эмасди.
“Ёшлик девони” ҳануз қўлма-қўл юрар, ундаги ҳар иккинчи ғазал аллақачон қўшиққа айланган, орадан йиллар ўтса-да, бу китоб теграсидаги “ғала-ғовур”лар сира тўхтамасди. Бир мунаққид муаллифни кўкларга кўтарса, бошқаси шеъриятимизни “жанговар бармоқ”дан чалғитиб, “нозикмижоз аруз” сари буришда айблашга уринарди. Бу китобнинг тилимиз қадр-қимматини ошириш, бобомерос кўҳна жанрни қайта жонлантиришдаги аҳамияти устида тўхталиш ҳар икки томоннинг ҳам хаёлига келмаётгани тажжубланарли эди.
Исёнкорлик, чорловчанлик, олишқоқ фалсафа, теран мушоҳада шеърият кемасининг елкани учун йўлчи шамол вазифасини ўтайди, шиддатига шиддат қўшади. Аммо бу шиддат кўпсонли “оддий шеърхонлар”ни ўзига эликтирувчи унсурлар – сўзлар шираси, тасвир нафосати, ифода назокати ила уйғунлаша олмас экан, шеър қуруқшоқланиб, қофиялаштирилган наср тусига киради, таъсир доираси тораяди, бир тўп зиёлилар даврасидан нарига ўтиши қийин кечади. Шу икки муҳим жиҳатни ўз ижодида омихталаштира олиш камдан-кам шоирга насиб этган. Эркин Воҳидов шеъриятининг қудратига ҳам, оммавийлигига ҳам энг аввало ўша мўъжизакор уйғунлик сабабчи бўлса, не ажаб?
Аруз жозибасини бармоқ тиғдорлигига уйқаштириб, туйғулар тўфонига назокат бахш этиш йўлида ёниқиб изланаётган шоир шундай ёзади:
Мен эсам
Ўтмишу келажак аро
Ўрта йўлда қолган бечорадирман.
Улар юрагимда
Қилса можаро,
Келиштирмоқ билан оворадирман.
Бу бечоралик, бу оворалик жуда тез ўзгараётган замонда Ғарб ва Шарқни имкон қадар келиштириш, оврўпоча кўйлакни шарқона енг ва ёқалар билан иболаштиришга интилиш, ҳар қандай шароитда ҳам миллатнинг ўзлигидан бирон-бир нишона асраб қолишга уриниш эди.
Умумийлик ва ўзлик, кураш ва нафосат ҳеч қачон бир-бирига халақит бермаслигини, истак ва иқтидор бор жойда улар бирлашган кучга айлана олишини шоир ўзининг жуда кўп шеърлари, айниқса миллий ғурур рамзига айланган “Ўзбегим” қасидаси мисолида яққол намойишлаб берди. Гўзал ибораларнинг кетидан қувиш, безанчоқ сатрларга илиқиш сўз кескирлигига путур етказиши муқаррарлигини урғуловчи қарашларга Эркин аканинг “Шарқий қирғоқ”, “Арслон ўргатувчи”, “Она тилим ўлмайди”, “Манфаат фалсафаси”, “Қумурсқалар жанги” шеърлари, “Инсон”, “Ўзимга савол”, “Ватандан яхши ёр бўлмас”, “Хаёл”, “Самарқанд” ғазаллари, “Руҳлар исёни”, “Нидо” достонлари ўзига хос бир раддиядир.
Ижодда файласуфлик билан одмиликни, қаҳру нафрат билан одамийликни, курашувчанлик билан гўзалликни уйқаш тарзда намоён қила олиш учун шоирга истеъдодли бўлишнинг ўзи камлик қилади шекилли. Чамаси, бундай қаламкашларда болаларча беғуборлик, ўсмирларча нозиктабиатлик, ошиқ йигитларга хос мажнуннамолик, дарвешона ошуфтаҳоллик, руҳонийларча покизафеъллик, гулчиларга монанд чиройсеварлик туйғулари кўпроқ томир отган бўлади. Бундай кишилар одатда босиқ, безарар кўринишади, ноҳақликка дуч келганда ҳам жазаваланиб баҳслашишни эплашолмайди, ҳадикчилик, ўчкорлик, ҳасадгўйлик ҳисси улардан тамоман бегона. Шу хусусиятлар Эркин акада ҳам бўртиб туради, уни яқиндан билганларнинг кўз ўнгида ҳар вақт кичикфеъл инсон, очиқюз суҳбатдош, нозиктаъб шоир қиёфасида гавдаланади. Эркин акадан бировларга фақат яхшилик юқиши мумкин.
Эркин Воҳидов ижодини бор кўлами билан кузатган киши бир нарсадан ҳайратга тушмоғи тайин – шоир қай ишга, қай жанрга қўл урмасин, уларнинг биронтасига “иккинчи даражали” деган тамғани босиб бўлмайди. Шоирнинг оммага суюклиликда биргина “Келинлар қўзғолони” беллаша олиши мумкин бўлган “Олтин девор” комедияси Миллий театримиз саҳнасини қарийб ўн беш йил гуллатиб турди. “Истамбул фожиаси” драмасининг журналдаги матни талашиб ўқилиб, ҳали саҳналашмасданоқ машҳур бўлиб кетди.
Шоирнинг сатирик шеърлари кулги ихлосмандлари орасида тез тилга тушди. “Сиёсий сабоқ”, “Мажлис қилинг”, “Сен менга тегма”, “Шаҳарми бу, қишлоқми бу”, “Ёмоннинг сўзи” янглиғ шеърлар ўзбек назмий сатирасини янги поғонага кўтарди. Матмуса туркумига кирувчи ҳажвий шеърлар катта довруғ қозонди. Булар “қизил империя”нинг сиёсий ўйинларига, дўлвари ишларига очиқ-ойдин пародия эди.
Ўзини таржимачиликда синаб кўрмаган адиб камдан-кам топилса керак. Эркин Воҳидовнинг таржимонликдаги фаолиятини алоҳида бир мактаб дейиш мумкин. Немис тили бўйича яхши мутахассис ҳисобланган бир олим дўстимиз: “Русларда “Фауст”нинг бир неча хил мукаммал таржималари бор, Эркин ака улар билан танишиб чиққан бўлиши табиий. Шунга қарамай, таржимон бу асарни ўта ўзига хос тарзда, аслига жуда яқинлаштириб ўгиргани мени лол қолдирди”, деган эди. Расул Ҳамзатовдан ўгирилган “Менинг Доғистоним” асари катта шов-шувга сабаб бўлиб, журналда босилиши тўхтатиб қўйилгани ҳамон эсимизда. Эркин аканинг таржимачиликдаги истеъдоди Сергей Есенин шеърларини ўзбекчага ағдаришда алоҳида ярқираб кўринди. Ниҳоятда ширадор таржима боис Есенин ўзбекнинг ўз шоирига айланди, ўзбек шеъриятида есенинча “шева”ли шоирлар пайдо бўла бошлади.
Энг катта харсанг ҳам тоғ бўлолмаганидек, нечоғли зўрлигидан қатъи назар, битта адиб адабиёт яратолмайди. Шуни яхши била туриб, элатнинг донғини жаҳонга ёйишдаги муҳим омиллардан бўлган миллий адабиётнинг манфаатини шахсий шон-шуҳратидан юқори қўя олишга ҳамма адиб ҳам ўзида етарлича куч топа олавермайди. Бунга куч топа олиш учун ўзининг эртасидан кўра, юрти ва халқининг чарағон келажагини кўпроқ ўйлашга, шу йўлда куйиниб яшашга одатланмоқ керак бўлади.
Ўтган асрнинг олтмишинчи, етмишинчи йилларида “Гулистон” журнали эркпарварлик ва миллатпарварлик шиори остига жипслашган ўтюрак қаламкашларнинг бош минбари мақомини олди. Бунга ўша даврдаги бош муҳаррирлар Иброҳим Раҳим, сўнгроқ Асқад Мухторнинг жасорат майдонида ном қозонишга ташналикдан кўра эл-юрт тақдирига куюнчаклик туйғуси кўпроқ туртки бўлгани шубҳасиздир. Саксонинчи йилларга келиб, “Ёшлик” журнали ўз даврининг “Гулистон”ига айланди. Бош муҳаррир Эркин Воҳидов гулистончи устозлар йўлидан бориб, энг иқтидорли ёшлардан иборат жамоа тузди, бу билан эртага ҳатто ўзини ҳам соясида қолдириб кетиши мумкин бўлган қалами ўткир “адибча”лар асарларига журналнинг эшигини ланг очиб қўйди. Ҳозирги ўзбек адабиётининг фахри бўлиб турган қаламкашларнинг бир қанчаси ижод йўлини ўша журналдан бошлаган собиқ “адибча”лардир. Эркин ака учун фуқаролик шоирликдан азизроқ кўриниб келган бўлса, ажабмас…
— Эркин Воҳидов етмишга кирганмиш.
— Қўйсанг-чи, шоир ҳам чол бўларканми?
— Ие, чол бўлмай, нима – тўрт ёқдан қуда-андалар исканжасида, бир этак невара.
— Йўқ, бунақаси кетмайди. Шоирми – бизга шеър ёзиб берсин, ичимиздаги гапларни билиб, ҳаммага айтсин. Чолмиш-а! Шуям баҳона бўптими?
…Шу асно, беихтиёр хаёлга чўмасан киши. Ҳатто етмишга кириб ҳам ўз халқига керак бўлаверишдан ортиқроқ бахт бормикан дунёда? Агар бор бўлса, у нима?
Шоирдан эса ташвиш тортишга ҳожат йўқ. Халқи унга ҳар қачон керак – зеро, у халқи билан тирикдир.
У кунларни тиклар хаёлим,
Ёдга келар барча, барчаси…
Одамлар,
Сиз менинг ҳаётим,
Ҳар бирингиз умрим парчаси.
Манба: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 2006 йил 8 декабр сони.
ПОРПИРОҚ ЧЕҲРА
Юрагим тонгданоқ, негадир, Ҳувайдо мавзеси сари талпинаверди. Устозни эртага йўқлашга бориш ҳақида ўртоқлар билан келишиб қўйганимга қарамай, уларга сим қоқиб, бугун борақолайлик, деб тиқилинч қилдим. Бордик. Стационарда ётган чоғидагига нисбатан анча тетик кўринди устоз. Кўнглимиз ёришди. Олтиариқдан жўнатилган узум баргидан қиймали ўрама пиширтириб олгандим, иштаҳасиз беморни тамаддиланишга қизиқтириш умидида, ота юртингизнинг таомидан бир татиб кўринг, деб қистай кетдим.
Чарчатиб қўйишдан ҳадиксираб, орада бир-икки бор қўзғалишга чоғлансак-да, ҳозир аҳволим яхши, яна озгина ўтирайлик, деб шаштимиздан тушираверди. Ўтган-кетган воқеаларни эслашдик, эндигина нашрдан чиққан, устознинг ижоди ва ҳаёти тўғрисидаги мақолалар жамланган “То қуёш сочгайки нур” номли китобни варақлаб, жўша-жўша фикрлашган бўлдик.
Кетишдан олдин Мирзажон Қуръон тиловат қиляпти-ю, кўзим ўз-ўзидан ёшланаверди. Илгари ҳеч бундай бўлмаганди. Йиғимни устоздан яшириб, четга ўгирилиб олдим. Хайрлашаётиб юзимни юзига босдим. Баттардан тўлиқдим. Бу охирги марта кўришишимиз эканини мен ғофил ҳали билмасдим.
Ўша кунлари ўзимни нотетик сезаётгандим, қишлоққа бориб, даволанишни бошладим. Бир куни Иқболбек телефон қилиб, устоздан айрилиб қолдик, деди овози титраганча. Осмон бошимга қулаётгандек туюлди…
Таъзияга улгурдим. Остонасидан не-не мўътабар кишилар ҳатлаб ўтгани ғурур бағишлаётгандек доим пурвиқорланиб кўрингучи меҳмоннавоз уй бу гал мунғайганча чўкиниб турганга ўхшарди. Қадрдондан қадрдон эгаси пойдевордан бошлаб уни ўзи тиклаганди, наҳот энди бир чиқиб кетганча, бошқа қайтмаса?
Бетоблик сурункали тус олганидан кейинги воқеаларнинг анча-мунчасидан хабардорман. Операция қилинган юракни шифокор назоратидан ўтказиш муддати яқинлашганида Исроилга бориб келиш зарурати туғилгани ҳисобга олинмаса, уйидагилар фалон юртдаги дўхтирларгаям бир кўрсатсакмикан, дейишса, жонажон гўшасидан сира нари силжигиси келмасди устознинг, ҳатто стационарга боришгаям оёғи тортавермасди. Ўз юртини, ўз қавмини ёниқиб севгандек севарди бу уйни.
Навоий шеър битган тилда сўйласанг,
Қодирий жон тиккан ўйни ўйласанг,
Ражабийга ҳамроз қўшиқ куйласанг,
Чархда ўз уйи бор элат бўласан.
Қавмингдан нарида – ўгайқон дунё,
Қувончинг омонат, бойлигинг рўё,
Ҳаётинг сўнггида бахт боқиб қиё –
Ўз уйингда ўлсанг, яйраб ўласан…
Устозни дафн қила бошлашади. Болалик пайтим тили чиқиб-чиқмаган укам вафот этиб, уни кўмишаётганда, шундай юпқа кафанда қишни қандай ўтказаркин, деб эзгинланганим эсимда. Ўшандан бери қабр устига боришдан сесканишим боис, берироқдаги ғўла устига ўтираман. Карахт эдим. Кўзимда нам йўқ эди.
Кўраётганларимнинг ҳаммаси ёлғон! Эркин Воҳидовдек улкан тоғ қандақасига бирдан йўқ бўпқолиши мумкин? Бунга ақл бовар қилмайди! Буларнинг бари шунчаки туш! Юрак буткул оқиб битмасидан, тезроқ уйғонсайдим!
Кўз ўнгим шувалашади. Теграмда гўё ҳеч ким қолмаган. Қабристон ўрнида – нимқоронғи саҳна. Саҳнада – биргина Эркин ака. Турли жойдаги турлича воқеалар лип-лип намоён бўла бошлайди.
Ёшлар нашриёти. Бош муҳаррир Эркин ака мийиғида кулимсираб сўзламоқда:
– Болаларга аталган китобингизни ўқиб, сизни Тошкентга ишга чақиргим кепқолди. Бешта фарзандингиз бор экан, чидаб туришга жасорат топсангиз, уй-жой масаласини ҳам бирор йилда ҳал қилармиз.
Бадавлатликдаги каби, машҳурликда ҳам одамнинг кўзини ёғ боса бошлайди, ўзидан бошқани кўрмайдиган бўлиб бораверади, дейишарди. Шундай довруқли шоир қайсидир қишлоқда ивирсиб юрган ҳаваскор қаламкашни қандай илғай олдийкин? Энг ҳайратланарлиси – ишлари тиқилиб ётган бу одамни шундай саҳоватпешаликка ундаган нарса нима? Шу бечоранинг ҳам шеъриятимизга бирон-бир нафи тегиб қолса ажабмас, деб ўйлаганми? Эртага бу умиди оқланмаса-чи?
Ўзи меҳр қўйган соҳа истиқболини ўз оройиши, ўз шуҳратидан-да юқори қўювчи чинакам элпарварлар масаланинг бу томонини хаёлига ҳам келтирмайди шекилли; муҳими шу – кимгадир ортиқча бошоғриқ, унга эса оддийгина бурч бўлиб туюлгучи юмушни бажаришга жазм этди, бажарди. Бундай гулкўнгил кишилар ўзгаларга саодат улашиш учун саралаб яратилган бахт фаришталаридир, балки.
Депутатликка сайловлар бошланган пайт. Туманлардан бирида Эркин акадан ташқари яна тўрт киши ўз номзодини қўйган. Улардан учтаси суюкли шоирига юксак эҳтиромини намойишлаб, номзодини қайтариб олди. Тўртинчиси эса, элчи юбориб, Эркин ака ҳозирда бўш турган фалон амалга мени жойлаб қўйса, номзодимни оламан, деб шартини қистирмалади. Мазкур тармоқнинг каттакони Эркин аканинг яқин кишиларидан эди, бир оғиз шипшитса бас, иш осонгина битади-қўяди, деб ўйлаётгандик.
– Йўқ, бундай қилолмайман, — деди Эркин ака кутилмаганда. – Агар ўша одам шу гапини депутатликка номзодим қўйилмасидан илгари айтганида, балки, ўртага тушган бўлардим. Фалончи шоир писмадончининг кўнглини овлаш эвазига депутат бўлди, деган маломатни кўтариб юришга қурбим етмайди.
Барчамиз донг қотиб қолдик. Мана сизга ўзбекона ориятнинг юксак намунаси! Бу ҳақда тарқаган шов-шув сайловчиларнинг мард шоирга нисбатан янада меҳрини оширдими, аксарияти унга овоз берди.
Устознинг яна бир ноёб фазилати – ниҳоятда кўзи тўқ инсон эди. Бир гал Олтиариқда учрашув ўтказиб ташқарига чиққанимизда, “чапаки тирикчилик”ка устамон бир кимса картон қутига хорижий фирма тамғаси босилган, ўша пайтда жуда танқис саналган нарсани машинамиз юкхонасига тиқаётиб, бу мендан сизга совға, акахоним, дея Эркин акага укахонланиб илжайди.
– Биз чой-пой ичиб турайлик, — деди менга устоз, йўл-йўлакай бизникига кирганимизда. – Сиз бояги одамнинг совғасини уйига ташлаб келинг. Эркин аканинг бошқа бир илтимоси бор экан, кейинроқ айтаркан, деб кўнглини тинчитинг.
– Тахминан, қанақа илтимоси бўлсайкин, деб қолса-чи?
– Эркин акамга битта паравоз олиб бераркансиз, денг. Боши қотиб юраверсин.
Қизил салтанат қутуриб бораётган давр эди; Эркин ака Гуржистондаги намойишчиларни ўққа тутишга буйруқ берганларнинг қаторида туролмайман, деб компартия сафидан чиқди. Баъзилар ўзи каттароқ иш кўрсатса, сенлар жим туришдан бошқага ярамайдиган сувараксанлар, дегандек ўзгаларга туяқараш қилади. Эркин ака тугалай бўлакча эди. Ўша кунлари устозга учрашиб, нашриётимиздаги айрим йигитлар ҳам фирқа аъзолигидан воз кечмоқчи бўляпти, десам, шоша-пиша эътироз билдирди:
– Йўқ, йўқ! Зинҳор ундай қилишмасин! Мени дарров пийпалаб ташлашолмаса керак. Сизлар эҳтиётланиб тура туринглар, бошқа ишларда жуда асқатасизлар ҳали.
Ўзгаларнинг кўнглини авайлашда, қўполроқ кесатиқни латифгина қилиб айта олишда ҳам устозга тенг келадиганини учратмаганман. Тўрғайчалар бургутга минг тақлид қилсин, барибир ҳеч кимнинг эътиборини тортолмайди, ўзларини беҳуда қийнагани қолади холос, деган дашномни шунчалар мулойимлаб баён этсаям бўларкан-а!
Эркин ака саккиз жилдлик асарининг тўртинчи жилди корректурасидаги айрим тузатишларга бир кўз ташлаб қўйиш учун “Шарқ” нашриётига келган экан, олдин Аҳрорбек, сўнг Носиржон кетма-кет сим қоқиб, мени хабардор этишди. Тезда етиб бордим. Чақчақлашиб-чақчақлашиб, ҳаммамиз бирга тушлик қилдик. Кайфияти ўта яшноқланиб кетганиданми, ўзини хасталикдан тугалай фориғ бўлгандек тутаётган устоз, ташқарига чиқаётганимизда енгимдан секингина четга тортиб, бу зиёфат кимнинг ҳисобидан уюштирилганини суриштирди. Бари нашриётнинг чўнтагидан, деганимдан кейин ҳам, кўзимга бир зум синовчан тикилиб турди.
Биламан, ўзгаларга, айниқса, камхаржроқларга қиттай бўлса ҳам малоли тушишидан азали парҳезланиб юради устоз. Буни туғма ҳалоллик дейсизми, беозорлик дейсизми, палаги тозалик дейсизми, уёғи ўзингизга ҳавола.
Устознинг энг одмидек туюлгучи сўзида ҳам тагдор бир ҳикмат биқиниб ётган бўларди. Масалан, юртимиз мустақилликка эришган дастлабки кунларда у киши шундай деб қолди:
– Тутқунликда азобланиб-азобланиб, охири эркинликка чиққан юртнинг шоири яна нимадан куйиниши мумкинлигини ҳеч тасаввур қилолмаяпман. Агар куйинмаса, қандай шеър ёзади? Ё ўзимни қариганга солиб, шоирчиликни йиғиштириб қўяқолсаммикин?
Юрагим пала-партиш тепинди. Табаррук юртининг, жонажон халқининг озодлиги йўлида тинимсиз куйиниб, мунтазам курашиб яшашга кўникиб кетган олишувчан шоирнинг ғалатидан ғалати ҳолатига тирик гувоҳ бўлиб тургандим. Олдинига, шоирона қалбни буткул қамраб олган ловуллоқ қувончнинг ўткинчи иситмасимикан бу, деб ўйладим. Гапнинг мағизини кейинроқ чақдим: курашсиз яшаш – шоирнинг истеъфоси.
Арслонфеъл Эркин Воҳидов эса истеъфо берадиган шоирлардан эмас эди. Умр бўйи шундайлигича қолди.
Қариганингда берсин, деган нақл бор ўзбекда. Устознинг Худойимга ёққан томони кўпдирки, кексайгани сайин, тобора оилавий фароғатини топаверди. Биттаю битта ўғли Хуршидбек отанинг кўзи тириклигидаёқ хонадоннинг пишиқ устунига айланди. Қизлари Нозимахон, Моҳирахон, Фозилахонлар ҳақида гап қўзғалса, минг қатла шукурки, уларнинг уйимизга бирон мартаям киприги намланиб кириб келганини эслолмайман, дея кеннойимиз Гулчеҳра опанинг баҳри очилади. Эркин ака ҳар бир мулоқотда заргарона ўлчамга амал қила олиши туфайли бўлса керак, қудалар, куёвлар ўртасидаги иссиқ муносабатларга кўпчиликнинг ҳаваси келгани-келган. Уйида тинчи йўқ одамга на бойлик татийди, на шуҳрат. Шу томондан қаралса, устоз ўз оиласида беҳад ҳаловатли ҳаёт кечириб ўтди. Бу дунёнинг асл жаннати шу бўлса, ажаб эмас…
Қабрга тупроқ тортиб бўлингач, атрофга сукунат чўкади, қуръон тиловати Чиғатой мозори бўйлаб ёйила бошлайди. Тепада аллақандай шарпани ҳис этгандек бўлиб, аста бошимни кўтараман, кўм-кўк осмонга тикиламан. Ёзнинг енгил эпкинига эргашганча имиллаб сузаётган сийрак оқ булутлар орасида таниш бир ногоҳ ҳиёл чақнаб кўрингандек туюлади. Вужудим жимирлайди.
Танамиз – тупроқдан, самовийдир жон,
Гар ўлсак, Ер ва Кўк келишиб олар.
Фанода сайлимиз якун топган он,
Иккови ўз мулкин бўлишиб олар.
Тириклар бош эгиб соқов гўр узра,
Тураркан нигоҳин тупроққа сайиб;
Зиёфат сочган пайт Илоҳий Сура,
Марҳум руҳи Кўкдан боқар жилмайиб.
Фасллар алмашаверади; баҳор кетидан ёз, куз кетидан қиш келаверади. Дарёлар бир саёзланса, бир тошқинланади. Булар, гоҳо, одамзотнинг ҳаёт тарзини эслатади. Ким кўрибдики, у ёки бу инсоннинг умри бир текисда кечган бўлса? Эркин ака ҳам ижод карвонсаройида неча-неча ўпоқ-сўпоқ нусхаларга, не-не оғир-аччиқ ғалваларга йўлиқди. Аммо, устознинг баъзи бировимиздан фарқи шунда эдики, ичидаги дардни ўзгага сездирмасликка, изтиробини бировга юқтирмасликка уринарди доим. Шу боис бўлса керак, у зотни ўйлаганда, кўз ўнгимизда нуқул бир хил қиёфа – сирли жилмайиб турган порпироқ чеҳра намоён бўлаверади. Бу – жуда таскинбахш сурат. Бу – яхшиликнинг аломати… яхшиликдан дарак бу…
Э, чигалак дунё, саксон йиллик йўл намунча яқин бўлмаса?!
2016 йилнинг 27 ноябри.
USTOZ ERKIN VOHIDOV HAQIDA
Anvar OBIDJON
O’zbekiston xalq shoiri
XALQQA KERAK BO’LISH BAXTI
Harbiydan qaytgan yilim ashaddiy kitobxon do‘stim Abdusalom qo‘limga bir kitobni tutqazib: “Manavini yaxshilab o‘qing-u, shunaqa shoir bo‘lishga ko‘zingiz yetmasa, she’r yozishni yig‘ishtirib qo‘yaqoling”, dedi. Kitobni olib, hayronlanib boqdim – qalin muqova ham eski patakdek titilib ketishi mumkinligini umrimda birinchi bor ko‘rib turishim edi.
— Bu kitob uyma-uy yurib, yarim qishloqni aylanib chiqdi, — deya, ko‘nglimdagini sezgandek, gap qistirdi Abdusalom.
Muqovadagi yozuvlar qirtishlanib ketgani uchun, ichki betni ochdim, “Erkin Vohidov. Yoshlik devoni” degan bitiglarga ko‘zim tushdi. Kitobni o‘sha kuniyoq o‘qib chiqdim… keyin takror va takror o‘qiyverdim…
Tun bilan yig‘labdi bulbul
G‘uncha hajri dog‘ida,
Ko‘z yoshi shabnam bo‘lib
Qolmish uning yaprog‘ida.
Ko‘z yumar bo‘lsam, ko‘zim –
Oldida paydo gul yuzim,
G‘uncha ko‘z ochmog‘i bor
Bulbul ko‘zin yummog‘ida…
O‘ta yoqimli, o‘ta chiroyli edi bu g‘azallar. Hatto xushbo‘y va totli tuyulardi. Ularni o‘qigan o‘zbek, agar ichida ozgina yalini bo‘lsa, o‘shanda tobora kamsitilib, o‘z uyining burchagiga tiqib qo‘yilgan ona tilini o‘zgacha bir iftixor ila sevib qolmasligi mumkin emasdi.
“Yoshlik devoni” hanuz qo‘lma-qo‘l yurar, undagi har ikkinchi g‘azal allaqachon qo‘shiqqa aylangan, oradan yillar o‘tsa-da, bu kitob tegrasidagi “g‘ala-g‘ovur”lar sira to‘xtamasdi. Bir munaqqid muallifni ko‘klarga ko‘tarsa, boshqasi she’riyatimizni “jangovar barmoq”dan chalg‘itib, “nozikmijoz aruz” sari burishda ayblashga urinardi. Bu kitobning tilimiz qadr-qimmatini oshirish, bobomeros ko‘hna janrni qayta jonlantirishdagi ahamiyati ustida to‘xtalish har ikki tomonning ham xayoliga kelmayotgani tajjublanarli edi.
Isyonkorlik, chorlovchanlik, olishqoq falsafa, teran mushohada she’riyat kemasining yelkani uchun yo‘lchi shamol vazifasini o‘taydi, shiddatiga shiddat qo‘shadi. Ammo bu shiddat ko‘psonli “oddiy she’rxonlar”ni o‘ziga eliktiruvchi unsurlar – so‘zlar shirasi, tasvir nafosati, ifoda nazokati ila uyg‘unlasha olmas ekan, she’r quruqshoqlanib, qofiyalashtirilgan nasr tusiga kiradi, ta’sir doirasi torayadi, bir to‘p ziyolilar davrasidan nariga o‘tishi qiyin kechadi. Shu ikki muhim jihatni o‘z ijodida omixtalashtira olish kamdan-kam shoirga nasib etgan. Erkin Vohidov she’riyatining qudratiga ham, ommaviyligiga ham eng avvalo o‘sha mo‘’jizakor uyg‘unlik sababchi bo‘lsa, ne ajab?
Aruz jozibasini barmoq tig‘dorligiga uyqashtirib, tuyg‘ular to‘foniga nazokat baxsh etish yo‘lida yoniqib izlanayotgan shoir shunday yozadi:
Men esam
O‘tmishu kelajak aro
O‘rta yo‘lda qolgan bechoradirman.
Ular yuragimda
Qilsa mojaro,
Kelishtirmoq bilan ovoradirman.
Bu bechoralik, bu ovoralik juda tez o‘zgarayotgan zamonda G‘arb va Sharqni imkon qadar kelishtirish, ovro‘pocha ko‘ylakni sharqona yeng va yoqalar bilan ibolashtirishga intilish, har qanday sharoitda ham millatning o‘zligidan biron-bir nishona asrab qolishga urinish edi.
Umumiylik va o‘zlik, kurash va nafosat hech qachon bir-biriga xalaqit bermasligini, istak va iqtidor bor joyda ular birlashgan kuchga aylana olishini shoir o‘zining juda ko‘p she’rlari, ayniqsa milliy g‘urur ramziga aylangan “O‘zbegim” qasidasi misolida yaqqol namoyishlab berdi. Go‘zal iboralarning ketidan quvish, bezanchoq satrlarga iliqish so‘z keskirligiga putur yetkazishi muqarrarligini urg‘ulovchi qarashlarga Erkin akaning “Sharqiy qirg‘oq”, “Arslon o‘rgatuvchi”, “Ona tilim o‘lmaydi”, “Manfaat falsafasi”, “Qumursqalar jangi” she’rlari, “Inson”, “O‘zimga savol”, “Vatandan yaxshi yor bo‘lmas”, “Xayol”, “Samarqand” g‘azallari, “Ruhlar isyoni”, “Nido” dostonlari o‘ziga xos bir raddiyadir.
Ijodda faylasuflik bilan odmilikni, qahru nafrat bilan odamiylikni, kurashuvchanlik bilan go‘zallikni uyqash tarzda namoyon qila olish uchun shoirga iste’dodli bo‘lishning o‘zi kamlik qiladi shekilli. Chamasi, bunday qalamkashlarda bolalarcha beg‘uborlik, o‘smirlarcha noziktabiatlik, oshiq yigitlarga xos majnunnamolik, darveshona oshuftahollik, ruhoniylarcha pokizafe’llik, gulchilarga monand chiroysevarlik tuyg‘ulari ko‘proq tomir otgan bo‘ladi. Bunday kishilar odatda bosiq, bezarar ko‘rinishadi, nohaqlikka duch kelganda ham jazavalanib bahslashishni eplasholmaydi, hadikchilik, o‘chkorlik, hasadgo‘ylik hissi ulardan tamoman begona. Shu xususiyatlar Erkin akada ham bo‘rtib turadi, uni yaqindan bilganlarning ko‘z o‘ngida har vaqt kichikfe’l inson, ochiqyuz suhbatdosh, nozikta’b shoir qiyofasida gavdalanadi. Erkin akadan birovlarga faqat yaxshilik yuqishi mumkin.
Erkin Vohidov ijodini bor ko‘lami bilan kuzatgan kishi bir narsadan hayratga tushmog‘i tayin – shoir qay ishga, qay janrga qo‘l urmasin, ularning birontasiga “ikkinchi darajali” degan tamg‘ani bosib bo‘lmaydi. Shoirning ommaga suyuklilikda birgina “Kelinlar qo‘zg‘oloni” bellasha olishi mumkin bo‘lgan “Oltin devor” komediyasi Milliy teatrimiz sahnasini qariyb o‘n besh yil gullatib turdi. “Istambul fojiasi” dramasining jurnaldagi matni talashib o‘qilib, hali sahnalashmasdanoq mashhur bo‘lib ketdi.
Shoirning satirik she’rlari kulgi ixlosmandlari orasida tez tilga tushdi. “Siyosiy saboq”, “Majlis qiling”, “Sen menga tegma”, “Shaharmi bu, qishloqmi bu”, “Yomonning so‘zi” yanglig‘ she’rlar o‘zbek nazmiy satirasini yangi pog‘onaga ko‘tardi. Matmusa turkumiga kiruvchi hajviy she’rlar katta dovrug‘ qozondi. Bular “qizil imperiya”ning siyosiy o‘yinlariga, do‘lvari ishlariga ochiq-oydin parodiya edi.
O‘zini tarjimachilikda sinab ko‘rmagan adib kamdan-kam topilsa kerak. Erkin Vohidovning tarjimonlikdagi faoliyatini alohida bir maktab deyish mumkin. Nemis tili bo‘yicha yaxshi mutaxassis hisoblangan bir olim do‘stimiz: “Ruslarda “Faust”ning bir necha xil mukammal tarjimalari bor, Erkin aka ular bilan tanishib chiqqan bo‘lishi tabiiy. Shunga qaramay, tarjimon bu asarni o‘ta o‘ziga xos tarzda, asliga juda yaqinlashtirib o‘girgani meni lol qoldirdi”, degan edi. Rasul Hamzatovdan o‘girilgan “Mening Dog‘istonim” asari katta shov-shuvga sabab bo‘lib, jurnalda bosilishi to‘xtatib qo‘yilgani hamon esimizda. Erkin akaning tarjimachilikdagi iste’dodi Sergey Yesenin she’rlarini o‘zbekchaga ag‘darishda alohida yarqirab ko‘rindi. Nihoyatda shirador tarjima bois Yesenin o‘zbekning o‘z shoiriga aylandi, o‘zbek she’riyatida yesenincha “sheva”li shoirlar paydo bo‘la boshladi.
Eng katta xarsang ham tog‘ bo‘lolmaganidek, nechog‘li zo‘rligidan qat’i nazar, bitta adib adabiyot yaratolmaydi. Shuni yaxshi bila turib, elatning dong‘ini jahonga yoyishdagi muhim omillardan bo‘lgan milliy adabiyotning manfaatini shaxsiy shon-shuhratidan yuqori qo‘ya olishga hamma adib ham o‘zida yetarlicha kuch topa olavermaydi. Bunga kuch topa olish uchun o‘zining ertasidan ko‘ra, yurti va xalqining charag‘on kelajagini ko‘proq o‘ylashga, shu yo‘lda kuyinib yashashga odatlanmoq kerak bo‘ladi.
O‘tgan asrning oltmishinchi, yetmishinchi yillarida “Guliston” jurnali erkparvarlik va millatparvarlik shiori ostiga jipslashgan o‘tyurak qalamkashlarning bosh minbari maqomini oldi. Bunga o‘sha davrdagi bosh muharrirlar Ibrohim Rahim, so‘ngroq Asqad Muxtorning jasorat maydonida nom qozonishga tashnalikdan ko‘ra el-yurt taqdiriga kuyunchaklik tuyg‘usi ko‘proq turtki bo‘lgani shubhasizdir. Saksoninchi yillarga kelib, “Yoshlik” jurnali o‘z davrining “Guliston”iga aylandi. Bosh muharrir Erkin Vohidov gulistonchi ustozlar yo‘lidan borib, eng iqtidorli yoshlardan iborat jamoa tuzdi, bu bilan ertaga hatto o‘zini ham soyasida qoldirib ketishi mumkin bo‘lgan qalami o‘tkir “adibcha”lar asarlariga jurnalning eshigini lang ochib qo‘ydi. Hozirgi o‘zbek adabiyotining faxri bo‘lib turgan qalamkashlarning bir qanchasi ijod yo‘lini o‘sha jurnaldan boshlagan sobiq “adibcha”lardir. Erkin aka uchun fuqarolik shoirlikdan azizroq ko‘rinib kelgan bo‘lsa, ajabmas…
— Erkin Vohidov yetmishga kirganmish.
— Qo‘ysang-chi, shoir ham chol bo‘larkanmi?
— Ie, chol bo‘lmay, nima – to‘rt yoqdan quda-andalar iskanjasida, bir etak nevara.
— Yo‘q, bunaqasi ketmaydi. Shoirmi – bizga she’r yozib bersin, ichimizdagi gaplarni bilib, hammaga aytsin. Cholmish-a! Shuyam bahona bo‘ptimi?
…Shu asno, beixtiyor xayolga cho‘masan kishi. Hatto yetmishga kirib ham o‘z xalqiga kerak bo‘laverishdan ortiqroq baxt bormikan dunyoda? Agar bor bo‘lsa, u nima?
Shoirdan esa tashvish tortishga hojat yo‘q. Xalqi unga har qachon kerak – zero, u xalqi bilan tirikdir.
U kunlarni tiklar xayolim,
Yodga kelar barcha, barchasi…
Odamlar,
Siz mening hayotim,
Har biringiz umrim parchasi.
Manba: “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2006 yil 8 dekabr soni.
PORPIROQ CHЕHRA
Yuragim tongdanoq, negadir, Huvaydo mavzesi sari talpinaverdi. Ustozni ertaga yo‘qlashga borish haqida o‘rtoqlar bilan kelishib qo‘yganimga qaramay, ularga sim qoqib, bugun boraqolaylik, deb tiqilinch qildim. Bordik. Statsionarda yotgan chog‘idagiga nisbatan ancha tetik ko‘rindi ustoz. Ko‘nglimiz yorishdi. Oltiariqdan jo‘natilgan uzum bargidan qiymali o‘rama pishirtirib olgandim, ishtahasiz bemorni tamaddilanishga qiziqtirish umidida, ota yurtingizning taomidan bir tatib ko‘ring, deb qistay ketdim.
Charchatib qo‘yishdan hadiksirab, orada bir-ikki bor qo‘zg‘alishga chog‘lansak-da, hozir ahvolim yaxshi, yana ozgina o‘tiraylik, deb shashtimizdan tushiraverdi. O‘tgan-ketgan voqealarni eslashdik, endigina nashrdan chiqqan, ustozning ijodi va hayoti to‘g‘risidagi maqolalar jamlangan “To quyosh sochgayki nur” nomli kitobni varaqlab, jo‘sha-jo‘sha fikrlashgan bo‘ldik.
Ketishdan oldin Mirzajon Qur’on tilovat qilyapti-yu, ko‘zim o‘z-o‘zidan yoshlanaverdi. Ilgari hech bunday bo‘lmagandi. Yig‘imni ustozdan yashirib, chetga o‘girilib oldim. Xayrlashayotib yuzimni yuziga bosdim. Battardan to‘liqdim. Bu oxirgi marta ko‘rishishimiz ekanini men g‘ofil hali bilmasdim.
O‘sha kunlari o‘zimni notetik sezayotgandim, qishloqqa borib, davolanishni boshladim. Bir kuni Iqbolbek telefon qilib, ustozdan ayrilib qoldik, dedi ovozi titragancha. Osmon boshimga qulayotgandek tuyuldi…
Ta’ziyaga ulgurdim. Ostonasidan ne-ne mo‘’tabar kishilar hatlab o‘tgani g‘urur bag‘ishlayotgandek doim purviqorlanib ko‘ringuchi mehmonnavoz uy bu gal mung‘aygancha cho‘kinib turganga o‘xshardi. Qadrdondan qadrdon egasi poydevordan boshlab uni o‘zi tiklagandi, nahot endi bir chiqib ketgancha, boshqa qaytmasa?
Betoblik surunkali tus olganidan keyingi voqealarning ancha-munchasidan xabardorman. Operatsiya qilingan yurakni shifokor nazoratidan o‘tkazish muddati yaqinlashganida Isroilga borib kelish zarurati tug‘ilgani hisobga olinmasa, uyidagilar falon yurtdagi do‘xtirlargayam bir ko‘rsatsakmikan, deyishsa, jonajon go‘shasidan sira nari siljigisi kelmasdi ustozning, hatto statsionarga borishgayam oyog‘i tortavermasdi. O‘z yurtini, o‘z qavmini yoniqib sevgandek sevardi bu uyni.
Navoiy she’r bitgan tilda so‘ylasang,
Qodiriy jon tikkan o‘yni o‘ylasang,
Rajabiyga hamroz qo‘shiq kuylasang,
Charxda o‘z uyi bor elat bo‘lasan.
Qavmingdan narida – o‘gayqon dunyo,
Quvonching omonat, boyliging ro‘yo,
Hayoting so‘nggida baxt boqib qiyo –
O‘z uyingda o‘lsang, yayrab o‘lasan…
Ustozni dafn qila boshlashadi. Bolalik paytim tili chiqib-chiqmagan ukam vafot etib, uni ko‘mishayotganda, shunday yupqa kafanda qishni qanday o‘tkazarkin, deb ezginlanganim esimda. O‘shandan beri qabr ustiga borishdan seskanishim bois, beriroqdagi g‘o‘la ustiga o‘tiraman. Karaxt edim. Ko‘zimda nam yo‘q edi.
Ko‘rayotganlarimning hammasi yolg‘on! Erkin Vohidovdek ulkan tog‘ qandaqasiga birdan yo‘q bo‘pqolishi mumkin? Bunga aql bovar qilmaydi! Bularning bari shunchaki tush! Yurak butkul oqib bitmasidan, tezroq uyg‘onsaydim!
Ko‘z o‘ngim shuvalashadi. Tegramda go‘yo hech kim qolmagan. Qabriston o‘rnida – nimqorong‘i sahna. Sahnada – birgina Erkin aka. Turli joydagi turlicha voqealar lip-lip namoyon bo‘la boshlaydi.
Yoshlar nashriyoti. Bosh muharrir Erkin aka miyig‘ida kulimsirab so‘zlamoqda:
– Bolalarga atalgan kitobingizni o‘qib, sizni Toshkentga ishga chaqirgim kepqoldi. Beshta farzandingiz bor ekan, chidab turishga jasorat topsangiz, uy-joy masalasini ham biror yilda hal qilarmiz.
Badavlatlikdagi kabi, mashhurlikda ham odamning ko‘zini yog‘ bosa boshlaydi, o‘zidan boshqani ko‘rmaydigan bo‘lib boraveradi, deyishardi. Shunday dovruqli shoir qaysidir qishloqda ivirsib yurgan havaskor qalamkashni qanday ilg‘ay oldiykin? Eng hayratlanarlisi – ishlari tiqilib yotgan bu odamni shunday sahovatpeshalikka undagan narsa nima? Shu bechoraning ham she’riyatimizga biron-bir nafi tegib qolsa ajabmas, deb o‘ylaganmi? Ertaga bu umidi oqlanmasa-chi?
O‘zi mehr qo‘ygan soha istiqbolini o‘z oroyishi, o‘z shuhratidan-da yuqori qo‘yuvchi chinakam elparvarlar masalaning bu tomonini xayoliga ham keltirmaydi shekilli; muhimi shu – kimgadir ortiqcha boshog‘riq, unga esa oddiygina burch bo‘lib tuyulguchi yumushni bajarishga jazm etdi, bajardi. Bunday gulko‘ngil kishilar o‘zgalarga saodat ulashish uchun saralab yaratilgan baxt farishtalaridir, balki.
Deputatlikka saylovlar boshlangan payt. Tumanlardan birida Erkin akadan tashqari yana to‘rt kishi o‘z nomzodini qo‘ygan. Ulardan uchtasi suyukli shoiriga yuksak ehtiromini namoyishlab, nomzodini qaytarib oldi. To‘rtinchisi esa, elchi yuborib, Erkin aka hozirda bo‘sh turgan falon amalga meni joylab qo‘ysa, nomzodimni olaman, deb shartini qistirmaladi. Mazkur tarmoqning kattakoni Erkin akaning yaqin kishilaridan edi, bir og‘iz shipshitsa bas, ish osongina bitadi-qo‘yadi, deb o‘ylayotgandik.
– Yo‘q, bunday qilolmayman, — dedi Erkin aka kutilmaganda. – Agar o‘sha odam shu gapini deputatlikka nomzodim qo‘yilmasidan ilgari aytganida, balki, o‘rtaga tushgan bo‘lardim. Falonchi shoir pismadonchining ko‘nglini ovlash evaziga deputat bo‘ldi, degan malomatni ko‘tarib yurishga qurbim yetmaydi.
Barchamiz dong qotib qoldik. Mana sizga o‘zbekona oriyatning yuksak namunasi! Bu haqda tarqagan shov-shuv saylovchilarning mard shoirga nisbatan yanada mehrini oshirdimi, aksariyati unga ovoz berdi.
Ustozning yana bir noyob fazilati – nihoyatda ko‘zi to‘q inson edi. Bir gal Oltiariqda uchrashuv o‘tkazib tashqariga chiqqanimizda, “chapaki tirikchilik”ka ustamon bir kimsa karton qutiga xorijiy firma tamg‘asi bosilgan, o‘sha paytda juda tanqis sanalgan narsani mashinamiz yukxonasiga tiqayotib, bu mendan sizga sovg‘a, akaxonim, deya Erkin akaga ukaxonlanib iljaydi.
– Biz choy-poy ichib turaylik, — dedi menga ustoz, yo‘l-yo‘lakay biznikiga kirganimizda. – Siz boyagi odamning sovg‘asini uyiga tashlab keling. Erkin akaning boshqa bir iltimosi bor ekan, keyinroq aytarkan, deb ko‘nglini tinchiting.
– Taxminan, qanaqa iltimosi bo‘lsaykin, deb qolsa-chi?
– Erkin akamga bitta paravoz olib berarkansiz, deng. Boshi qotib yuraversin.
Qizil saltanat quturib borayotgan davr edi; Erkin aka Gurjistondagi namoyishchilarni o‘qqa tutishga buyruq berganlarning qatorida turolmayman, deb kompartiya safidan chiqdi. Ba’zilar o‘zi kattaroq ish ko‘rsatsa, senlar jim turishdan boshqaga yaramaydigan suvaraksanlar, degandek o‘zgalarga tuyaqarash qiladi. Erkin aka tugalay bo‘lakcha edi. O‘sha kunlari ustozga uchrashib, nashriyotimizdagi ayrim yigitlar ham firqa a’zoligidan voz kechmoqchi bo‘lyapti, desam, shosha-pisha e’tiroz bildirdi:
– Yo‘q, yo‘q! Zinhor unday qilishmasin! Meni darrov piypalab tashlasholmasa kerak. Sizlar ehtiyotlanib tura turinglar, boshqa ishlarda juda asqatasizlar hali.
O‘zgalarning ko‘nglini avaylashda, qo‘polroq kesatiqni latifgina qilib ayta olishda ham ustozga teng keladiganini uchratmaganman. To‘rg‘aychalar burgutga ming taqlid qilsin, baribir hech kimning e’tiborini tortolmaydi, o‘zlarini behuda qiynagani qoladi xolos, degan dashnomni shunchalar muloyimlab bayon etsayam bo‘larkan-a!
Erkin aka sakkiz jildlik asarining to‘rtinchi jildi korrekturasidagi ayrim tuzatishlarga bir ko‘z tashlab qo‘yish uchun “Sharq” nashriyotiga kelgan ekan, oldin Ahrorbek, so‘ng Nosirjon ketma-ket sim qoqib, meni xabardor etishdi. Tezda yetib bordim. Chaqchaqlashib-chaqchaqlashib, hammamiz birga tushlik qildik. Kayfiyati o‘ta yashnoqlanib ketganidanmi, o‘zini xastalikdan tugalay forig‘ bo‘lgandek tutayotgan ustoz, tashqariga chiqayotganimizda yengimdan sekingina chetga tortib, bu ziyofat kimning hisobidan uyushtirilganini surishtirdi. Bari nashriyotning cho‘ntagidan, deganimdan keyin ham, ko‘zimga bir zum sinovchan tikilib turdi.
Bilaman, o‘zgalarga, ayniqsa, kamxarjroqlarga qittay bo‘lsa ham maloli tushishidan azali parhezlanib yuradi ustoz. Buni tug‘ma halollik deysizmi, beozorlik deysizmi, palagi tozalik deysizmi, uyog‘i o‘zingizga havola.
Ustozning eng odmidek tuyulguchi so‘zida ham tagdor bir hikmat biqinib yotgan bo‘lardi. Masalan, yurtimiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlarda u kishi shunday deb qoldi:
– Tutqunlikda azoblanib-azoblanib, oxiri erkinlikka chiqqan yurtning shoiri yana nimadan kuyinishi mumkinligini hech tasavvur qilolmayapman. Agar kuyinmasa, qanday she’r yozadi? Yo o‘zimni qariganga solib, shoirchilikni yig‘ishtirib qo‘yaqolsammikin?
Yuragim pala-partish tepindi. Tabarruk yurtining, jonajon xalqining ozodligi yo‘lida tinimsiz kuyinib, muntazam kurashib yashashga ko‘nikib ketgan olishuvchan shoirning g‘alatidan g‘alati holatiga tirik guvoh bo‘lib turgandim. Oldiniga, shoirona qalbni butkul qamrab olgan lovulloq quvonchning o‘tkinchi isitmasimikan bu, deb o‘yladim. Gapning mag‘izini keyinroq chaqdim: kurashsiz yashash – shoirning iste’fosi.
Arslonfe’l Erkin Vohidov esa iste’fo beradigan shoirlardan emas edi. Umr bo‘yi shundayligicha qoldi.
Qariganingda bersin, degan naql bor o‘zbekda. Ustozning Xudoyimga yoqqan tomoni ko‘pdirki, keksaygani sayin, tobora oilaviy farog‘atini topaverdi. Bittayu bitta o‘g‘li Xurshidbek otaning ko‘zi tirikligidayoq xonadonning pishiq ustuniga aylandi. Qizlari Nozimaxon, Mohiraxon, Fozilaxonlar haqida gap qo‘zg‘alsa, ming qatla shukurki, ularning uyimizga biron martayam kiprigi namlanib kirib kelganini eslolmayman, deya kennoyimiz Gulchehra opaning bahri ochiladi. Erkin aka har bir muloqotda zargarona o‘lchamga amal qila olishi tufayli bo‘lsa kerak, qudalar, kuyovlar o‘rtasidagi issiq munosabatlarga ko‘pchilikning havasi kelgani-kelgan. Uyida tinchi yo‘q odamga na boylik tatiydi, na shuhrat. Shu tomondan qaralsa, ustoz o‘z oilasida behad halovatli hayot kechirib o‘tdi. Bu dunyoning asl jannati shu bo‘lsa, ajab emas…
Qabrga tuproq tortib bo‘lingach, atrofga sukunat cho‘kadi, qur’on tilovati Chig‘atoy mozori bo‘ylab yoyila boshlaydi. Tepada allaqanday sharpani his etgandek bo‘lib, asta boshimni ko‘taraman, ko‘m-ko‘k osmonga tikilaman. Yozning yengil epkiniga ergashgancha imillab suzayotgan siyrak oq bulutlar orasida tanish bir nogoh hiyol chaqnab ko‘ringandek tuyuladi. Vujudim jimirlaydi.
Tanamiz – tuproqdan, samoviydir jon,
Gar o‘lsak, Yer va Ko‘k kelishib olar.
Fanoda saylimiz yakun topgan on,
Ikkovi o‘z mulkin bo‘lishib olar.
Tiriklar bosh egib soqov go‘r uzra,
Turarkan nigohin tuproqqa sayib;
Ziyofat sochgan payt Ilohiy Sura,
Marhum ruhi Ko‘kdan boqar jilmayib.
Fasllar almashaveradi; bahor ketidan yoz, kuz ketidan qish kelaveradi. Daryolar bir sayozlansa, bir toshqinlanadi. Bular, goho, odamzotning hayot tarzini eslatadi. Kim ko‘ribdiki, u yoki bu insonning umri bir tekisda kechgan bo‘lsa? Erkin aka ham ijod karvonsaroyida necha-necha o‘poq-so‘poq nusxalarga, ne-ne og‘ir-achchiq g‘alvalarga yo‘liqdi. Ammo, ustozning ba’zi birovimizdan farqi shunda ediki, ichidagi dardni o‘zgaga sezdirmaslikka, iztirobini birovga yuqtirmaslikka urinardi doim. Shu bois bo‘lsa kerak, u zotni o‘ylaganda, ko‘z o‘ngimizda nuqul bir xil qiyofa – sirli jilmayib turgan porpiroq chehra namoyon bo‘laveradi. Bu – juda taskinbaxsh surat. Bu – yaxshilikning alomati… yaxshilikdan darak bu…
E, chigalak dunyo, sakson yillik yo‘l namuncha yaqin bo‘lmasa?!
2016 yilning 27 noyabri.
So’z sehri. Erkin Vohidov hayoti va ijodi haqida maqolalar to’plami by Khurshid Davron on Scribd
