Шундоққина ён қўшнимиз бўлмиш Афғонистон Ислом Республикасининг олти вилоятида кўп сонли ўзбеклар истиқомат қилишини юртдошларимизнинг ҳаммаси ҳам билишмас экан. Чунки баъзиларга улар билан интернет тармоғи орқали мулоқот қилганимни айтганимда, “Афғон тилини яхши биласанми?” дея таажжуб аралаш савол беришди. Афғонистонда ўзбек миллатига мансуб аҳоли яшашини оддий ҳолдек қабул қила олишмади. Назаримда, улар ўзбекларни фақатгина Россияга ишлаш учун бориб, шу туфайли бироз муддат ўша ёқда яшаб келади, деб ўйлайдиганлардан эди.

“ЎЗБЕКИСТОННИ КЎРГИМИЗ КЕЛАДИ…”
Афғонистонлик Хайрулло Юсефи билан суҳбат
Сирожиддин ИБРОҲИМ суҳбатлашди.

Шундоққина ён қўшнимиз бўлмиш Афғонистон Ислом Республикасининг олти вилоятида кўп сонли ўзбеклар истиқомат қилишини юртдошларимизнинг ҳаммаси ҳам билишмас экан. Чунки баъзиларга улар билан интернет тармоғи орқали мулоқот қилганимни айтганимда, “Афғон тилини яхши биласанми?” дея таажжуб аралаш савол беришди. Афғонистонда ўзбек миллатига мансуб аҳоли яшашини оддий ҳолдек қабул қила олишмади. Назаримда, улар ўзбекларни фақатгина Россияга ишлаш учун бориб, шу туфайли бироз муддат ўша ёқда яшаб келади, деб ўйлайдиганлардан эди.

Хўш, буни айтишдан муддао нима? Муддао шуки, дунёдан бохабар бўлайлик, шундоққина ёнимизда ўз миллатдошларимиз ҳаёт кечираяпти. Бугунги кунда алоҳида-алоҳида давлат ҳудудида яшаётган бўлсак ҳам, аждодларимиз бир. Уларнинг турмуши, маданияти қай тарзда ўзгараётгани ҳамда ўзларида миллийлигимизни, қандай урф-одатларни сақлаб қолаётгани билан қизиқиб турсак, мақсадга мувофиқ бўларди.

Юқорида айтиб ўтганимдек, Афғонистон ўзбекларининг ёш авлод вакиллари билан интернет тармоқларида узоқ суҳбатлар қилдим. Уларнинг ҳаёти, дунёқараши билан танишишни истадим ва оз бўлса-да, бу истагим рўёбга чиққандек бўлди. Қуйида ўша танишув жараёни ҳосиласи бўлган суҳбатлардан бирини эътиборингизга ҳавола қилмоқчиман. Суҳбатдошим афғонистонлик ўзбек ёшларидан бўлмиш Хайрулло Юсефи бўлади. У 1994 йилнинг 1 апрелида Эронда таваллуд топган. Ҳозирда Қундуз университети таълим-тарбия факультетининг математика бўлимида таҳсил олаяпти.

— Хайрулло, Эронда таваллуд топган экансиз. Афғонистонга қачон келиб қолгансизлар?

— Ёши улуғларнинг айтишларига қараганда, аждодларимиз асли Бухорода яшашган. Улар катта давлат соҳиби бўлганлар. Чор Россиясининг Бухорога бостириб киришига қаршилик кўрсатгани учун бобомнинг отаси Сибирга сургун қилинади. Бу воқеадан сўнг унинг оиласи, яъни бобом ва яқинлари Афғонистонга кўчиб келади. Аммо, 1979 йилда русларнинг Афғонистон ҳудудига қўшин киритиши натижасида, болалигида кечган воқеалардан анчайин дилгир бўлиб қолган бобом душман қўлида қолмайлик, дея оиласи билан Эронга кўчиб ўтиб, 30 йилга яқин ўша ёқда яшашади. Мен шунинг учун ҳам Эронда туғилганман.

Ўрта мактабни Эронда ўқидим ва охирги босқичларни Афғонистонга келиб тамомладим. 2011 йилда Қундуз университетининг математика бўлимига ўқишга кирдим. Мактабда дарслар форс тилида ўтилгани учун ҳам бу тилни яхши биламан. Эронда туркманлар орасида яшаганмиз. Улар орасида юриб, туркман тилини яхши ўргандим. Пушту тилини ҳам тушунаман. Лекин, оиламиз ўзбек бўлгани билан 4-5 йил олдин ўзбекчада ўқиш ва ёзишни билмас эдим. Кейин ўзбек тилини ўрганишга аҳд қилдим. Бунда менга интернет тармоғи қўл келди. Аввал, ўзбек тилида қўлланиладиган лотин ва кирилл алифболарини қунт қилиб ўргандим. Кейин Ўзбекистонда босилиб чиққан китобларнинг электрон вариантларини турли сайтлардан кўчириб олиб, ўқий бошладим. Шу боисан, ўзбеклар тарихидан, бу миллат вакилларидан етишиб чиққан донишмандлар асарларидан ва уларнинг ислом дини ва дунё тараққиётига қўшган улкан ҳиссаларидан яхшигина хабардор бўлдим.

Кейинги вақтларда сиз яхши танийдиган Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Давроннинг интернет сайтини ҳам жиддий кузатиб бораяпман. Унда ҳавола этилаётган адабий янгиликлар ҳам менга катта қизиқиш бағишлаяпти. Айтганча, ҳозирдан сўраб қўяй, насиб этса, Ўзбекистонга борганимдан кейин мени у киши билан учраштирасизми?

— Насиб этса, албатта учраштираман. Сизнинг Ўзбекистон билан яқиндан танишишингизга қўлимдан келганча кўмаклашаман. Мени бир нарса ҳайрон қолдираяпти. Ўзингиз математика бўйича таҳсил олсангиз ҳам адабиётга иштиёқингиз баланд экан-а?

— Яхши илғабсиз дўстим, адабиётга меҳрим жуда баланд. Айниқса, мени мумтоз адабиёт намуналари кўпроқ қизиқтиради. Менинг фикри ожизимча, адабиёт ҳаммага бирдек керак. Адабиётни яхши кўрмаганларнинг унга эҳтиёжи йўқ деб бўлмайди, балки, улар аслида эҳтиёжманд эканлигини ўзлари ҳам сезмаган кишилардир…

— Қизиқ жавоб айтдингиз, Хайрулло! Бу жавобингиз менинг ҳам қарашларимга яқинроқ мазмунни ифода этмоқда. Келинг, яна саволга қайтсак, Афғон заминида ўзбек адабиётининг қандай улуғлари яшаб ижод қилганидан ҳам бохабар бўлсангиз керак?..

— Саволингизга батафсилроқ жавоб берсам. Манбаларга қараганда, ҳозирги Афғонистон ҳудуди туркий халқларнинг қадимий ва тарихий ватани бўлган. Афғонистон деган сиёсий-географик ҳудуд юзага келмасдан олдин бу юртда туркий, айниқса ўзбек сулолалари бирин-кетин ҳукм суриб, ўзларидан ўчмас из қолдирганлар. Айни шу пайтларда барча соҳаларда ривожланиш кузатилган. Адабиёт ва санъат ўзининг юқори чўққиларини намоён этган. Бу ерда Атоий, Лутфий, амирулкалом Алишер Навоий, султон Ҳусайн Бойқаро ва бир муддат Заҳириддин Муҳаммад Бобур каби улуғ шоирлар яшаб, ўзларининг ўлмас асарларини ижод қилишган.

— Афғонистонда ҳозир ҳам ўзбек тилида яхши асарлар ёзаётган ижодкорлар борми?

— Орада кузатилган узилишлардан кейин ҳали эътироф этишга арзийдиган катта асарлар ёзилгани йўқ. Аммо, умид қиламизки, энди эришилади бу натижаларга. Ҳар ҳолда, адабий асарлар яратилмаса ҳам бу ердаги ўзбек халқи зиёлилари бўлмаган бир ҳолатда бугунгача ўз тилини йўқотмай келди. Гоҳида мактаб-мадраса кўрган ўқимишлилар ҳам ўз тилини қадрламади, уни юксакка олиб чиқишга уринмади, балки унинг ривожига тўсқинлик қилган пайтлари ҳам бўлди. Миллатларнинг орасида бундай кишилар ҳар доим ҳам бўлган-ку! Лекин, у даврлар ўтиб кетди. Ҳозирда мамлакат қонунлари асосида афғонистонлик ўзбеклар учун ўз тилларида оммавий ахборот воситалари мавжуд. Секин-аста китоблар ҳам нашр этилаяпти. Шу туфайлидир, ёшлар орасида тобора ўз она тилларида ўқиш ва ёзишга қизиқиш ортиб бораяпти.

— Унда ўзбек тили илмий жиҳатдан ҳам тадқиқ этилаётгандир-а?

— Бу жараён ҳам секин-асталик билан кечаяпти. Масалан, ҳозир бизга маълумки, ўзбек тилининг уч асосий лаҳжаси бўлмиш қарлуқ, қипчоқ ва ўҚуз лаҳжаларини Афғонистоннинг ўзбеклар яшайдиган ҳудудларида учратамиз. Баъзан, бир қишлоқ билан бошқа қишлоқ аҳолиси лаҳжалари аро тафовут кузатилади. Бу ҳам мамлакат ўзбеклари орасида лаҳжалар ва шеваларнинг кўплиги ҳамда уларнинг сақланиб қолганидан далолат беради.

— Ҳозир ғарб маданиятининг кириб келиши натижасида бизда миллий урф-одатларга путур етмоқда. Бу, айниқса, ёшлар ҳаётида чуқур кузатилаяпти. Сизларда аҳвол қандай кечаяпти?

— Биз ғарб маданиятига эрк бериб юборганимиз йўқ. Ўзбекона миллийлигимиз, ор-номус ва ҳаё бунга йўл бермайди. Бобо-момо ва ота-оналаримиз ҳам бунга қаттиқ қаршилик кўрсатишади.

— “Афғонистон” сўзи тилга олиниши билан чет элликлар тасаввурида урушлар макони гавдаланади. Сизлар учун ҳам вазият улар ўйлаганидек қўрқинчлими?

— Нотинчлик баъзан бўлиб туради, лекин чет элликлар ўйлаётгандек эмас. Ўйлашимча, улар бу тасаввурларни Афғонистонда бўлган урушлар ҳақидаги кинолардан олган бўлса керак. Ўзим истиқомат қиладиган Қундуз шаҳрида ҳеч қандай уруш ва нотинчлик йўқ, десам ҳам бўлади. Урушнинг барчаси узоқ қишлоқларда бўлади. Ўзим шу пайтгача толибонларни ҳам, уруш ва портлашларни ҳам яқиндан кўрган эмасман.

— Ижтимоий тармоқлардаги шахсий саҳифасига кўпгина афғонистонлик йигитлар қўлларига қурол тутиб тушган суратларини тез-тез ҳавола қилиб боришади. Нима, улар уруш бўлишини хоҳлашадими?

— Улар урушни яхши кўришмаса-да, ёмон ҳам кўришмайди. Бу неча йиллик урушлардан сўнг пайдо бўлган бир рефлексдир, эҳтимол. Қўлларига қурол ушлаб турар экан, ўзларини жуда қудратли ва жасур йигитман, деб ўйлашади. Ваҳоланки, асл қудрат қурол билан ўлчанмаслигини сиз ҳам, биз ҳам яхши биламиз. Бундай турдаги йигитларни халқ ҳам унчалик хушламайди. Сизга кулгили туюлмасин-у, бироқ бизда йигитларнинг аҳмоқ ёки аҳмоқ эмаслигини уларнинг шу тарзидан ҳам фарқлашади.

— Улар-ку, майли, сиз айтгандек, аҳмоқ мақтанчоқлар экан. Ўзингиз нима деб ўйлайсиз, ҳозирги афғонистонлик ёшлар қандай мақсадлар билан яшаяпти?

— Кейинги йилларда, хусусан, мамлакатдаги ўзбек ёшларининг илмга қизиқиши ортиб бормоқда. Йигитлар ҳам, қизлар ҳам университетда таҳсил олишни исташади. Жамиятда ўз ўрни бўлишини хоҳлайди. Ва бу имкон қадар амалга ошиб келмоқда. Уларнинг орасида чет элларда ўқиб келаётганлари ҳам бор. Ўозирда йигитларни турмуш қурадиган қизларнинг фақатгина чиройи эмас, ақлли ва билимли бўлиши ҳам қизиқтирмоқда. Худди шундай, қизлар ҳам бўлажак эрларининг университетда ўқишини ва ҳар томонлама камол топган бўлишини кутади. Назаримда, бу биз учун яхши ўзгаришдир…

— Албатта, яхши ўзгариш деб ҳисоблашимиз керак буни. Ахир, хунрезликларга мойиллик билдирмаса ёки жуда “тараққийлашиб” кетган Қарб давлатларидек ўз жинсдоши билан “оила” қуришни хоҳлаётган бўлмаса, шунинг ўзи ҳам катта гап-да, ҳозирги замонда. Гали келганда сўрайин, ўзингиз турмуш ўртоғингиз қандай бўлишини истардингиз? Ўки аллақачон уйланганмисиз?

— Йўқ, ҳозирча уйланган эмасман. Энди юқорида айтган гапларим менинг ўзимга ҳам тегишли. Камина ҳам ақлли, билимли, солиҳа ва, албатта, чиройли қизнинг турмуш ўртоҚим бўлишини тилайман. Лекин, ҳали вақт бор. Тоғамнинг бир сўзини барчамиз қабул этганмиз. У киши айтадики, “Бир йигит оила қуриши учун биринчидан, иш топиши керак. Ўз уй-жойига эга бўлиши шартки, эртага оиласини ҳам қийинчиликка қўймасин”.

Ҳозир илм олмай, касб-кор ўрганмай, оила қурган йигитлар нима қилишини билмай, ё ота-боболаридан қолган ерни сотишади, ё чет элга (Эрон ва Покистонга) кетишади.

— Уйлансангиз, унда тўй арафасида мени ҳам чақирасиз, майлими?

— Албатта, чақираман. Ўзингиз биласиз-ку, биз ўзбекларда дўстни ва қавм-қариндошни чақирмасдан тўй ўтказиш яхши эмас. Қолаверса, шу баҳона дийдорлашиш имкони ҳам бўлади. Қувончли кунимга шерик бўлганингизга нима етсин!

— Ташаккур! Хайрулло, тоғангиз ҳақида гапирганингизда ёдимга тушди, оилангиз ҳақида айтиб берсангиз. Сизлар ўзбекларнинг қайси уруғидансизлар?

— Оиламиз жуда катта, Сирожиддин! Бобом, момом, ота-онам, ўзимдан каттароқ бир акам ва укаларим ҳамда тоғам ва оиласи бир хонадонда яшаймиз. Уларнинг ҳар бири ҳақида бафуржа гапириб беришим мумкин. Балки, Аллоҳ насиб этиб келсангиз, шунда ўзингиз яқиндан танишарсиз.  Айтишларича, биз “Оқ қўйли Дўрмон”миз. Лекин “Оқ қўйли” каттами ёки “Дўрмон”, анча қидирсам ҳам буни аниқлай олмадим.

— Менингча, “Оқ қўйли” “Дўрмон” уруғининг таркибидаги бир шох бўлса керак. Чунки бизда катта уруғлардан фақат “Дўрмон” уруҚи борлигини эшитганман. “Оқ қўйли” деб аталмиш уруғ номи эса ҳалигача қулоғимга чалингани йўқ.
Хайрулло, оилангиздагилар, у ердаги ўзбеклар бугунги Ўзбекистонга меҳмон бўлиб келишни исташадими?

— Бу ердаги ҳар бир ўзбек Ўзбекистонни ҳеч бўлмаса бир бор кўргиси келади. Давлатингиз мустақил бўлганидан кейин қандай яхши ўзгаришлар бўлгани ҳақида тўлиқ бўлмаса-да, анча маълумотлар биламан. Телевидение ва интернет орқали кўриб, ҳавас қиламан.

Биласизми, дўстим, мен учун энг қизиқ, завқ бағишлайдиган ҳолат Ўзбекистондаги ўзбекларнинг орасида, кўчаларда, бозорларда ўз қардошларим орасида юргандек юриб кўриш. Лекин ундан ҳам кўпроқ истайдиганим, аждодлар барпо этган улуҚ биноларни кўриб, у ерда чиққан китоблардан бу ерга олиб келишдир.

— Насиб этса, албатта келасиз! Суҳбатимиз эса ҳали файз ва қадрдонлик ришталари ила давом этади…

— Иншооллоҳ, дўстим, доим саломат бўлинг! Ўзбекистондаги миллатдошларимизга бундан-да яхши кунлар кулиб боқсин!

Манба: “Сурхон ёшлари” газетаси

“O’ZBEKISTONNI KO’RGIMIZ KELADI…”
Afg’onistonlik Xayrullo Yusefi bilan suhbat
Sirojiddin IBROHIM suhbatlashdi.

Shundoqqina yon qo’shnimiz bo’lmish Afg’oniston Islom Respublikasining olti viloyatida ko’p sonli o’zbeklar istiqomat qilishini yurtdoshlarimizning hammasi ham bilishmas ekan. Chunki ba’zilarga ular bilan internet tarmog’i orqali muloqot qilganimni aytganimda, “Afg’on tilini yaxshi bilasanmi?” deya taajjub aralash savol berishdi. Afg’onistonda o’zbek millatiga mansub aholi yashashini oddiy holdek qabul qila olishmadi. Nazarimda, ular o’zbeklarni faqatgina Rossiyaga ishlash uchun borib, shu tufayli biroz muddat o’sha yoqda yashab keladi, deb o’ylaydiganlardan edi.

Xo’sh, buni aytishdan muddao nima? Muddao shuki, dunyodan boxabar bo’laylik, shundoqqina yonimizda o’z millatdoshlarimiz hayot kechirayapti. Bugungi kunda alohida-alohida davlat hududida yashayotgan bo’lsak ham, ajdodlarimiz bir. Ularning turmushi, madaniyati qay tarzda o’zgarayotgani hamda o’zlarida milliyligimizni, qanday urf-odatlarni saqlab qolayotgani bilan qiziqib tursak, maqsadga muvofiq bo’lardi.

Yuqorida aytib o’tganimdek, Afg’oniston o’zbeklarining yosh avlod vakillari bilan internet tarmoqlarida uzoq suhbatlar qildim. Ularning hayoti, dunyoqarashi bilan tanishishni istadim va oz bo’lsa-da, bu istagim ro’yobga chiqqandek bo’ldi. Quyida o’sha tanishuv jarayoni hosilasi bo’lgan suhbatlardan birini e’tiboringizga havola qilmoqchiman. Suhbatdoshim afg’onistonlik o’zbek yoshlaridan bo’lmish Xayrullo Yusefi bo’ladi. U 1994 yilning 1 aprelida Eronda tavallud topgan. Hozirda Qunduz universiteti ta’lim-tarbiya fakul`tetining matematika bo’limida tahsil olayapti.

— Xayrullo, Eronda tavallud topgan ekansiz. Afg’onistonga qachon kelib qolgansizlar?

— Yoshi ulug’larning aytishlariga qaraganda, ajdodlarimiz asli Buxoroda yashashgan. Ular katta davlat sohibi bo’lganlar. Chor Rossiyasining Buxoroga bostirib kirishiga qarshilik ko’rsatgani uchun bobomning otasi Sibirga surgun qilinadi. Bu voqeadan so’ng uning oilasi, ya’ni bobom va yaqinlari Afg’onistonga ko’chib keladi. Ammo, 1979 yilda ruslarning Afg’oniston hududiga qo’shin kiritishi natijasida, bolaligida kechgan voqealardan anchayin dilgir bo’lib qolgan bobom dushman qo’lida qolmaylik, deya oilasi bilan Eronga ko’chib o’tib, 30 yilga yaqin o’sha yoqda yashashadi. Men shuning uchun ham Eronda tug’ilganman.

O’rta maktabni Eronda o’qidim va oxirgi bosqichlarni Afg’onistonga kelib tamomladim. 2011 yilda Qunduz universitetining matematika bo’limiga o’qishga kirdim. Maktabda darslar fors tilida o’tilgani uchun ham bu tilni yaxshi bilaman. Eronda turkmanlar orasida yashaganmiz. Ular orasida yurib, turkman tilini yaxshi o’rgandim. Pushtu tilini ham tushunaman. Lekin, oilamiz o’zbek bo’lgani bilan 4-5 yil oldin o’zbekchada o’qish va yozishni bilmas edim. Keyin o’zbek tilini o’rganishga ahd qildim. Bunda menga internet tarmog’i qo’l keldi. Avval, o’zbek tilida qo’llaniladigan lotin va kirill alifbolarini qunt qilib o’rgandim. Keyin O’zbekistonda bosilib chiqqan kitoblarning elektron variantlarini turli saytlardan ko’chirib olib, o’qiy boshladim. Shu boisan, o’zbeklar tarixidan, bu millat vakillaridan yetishib chiqqan donishmandlar asarlaridan va ularning islom dini va dunyo taraqqiyotiga qo’shgan ulkan hissalaridan yaxshigina xabardor bo’ldim.

Keyingi vaqtlarda siz yaxshi taniydigan O’zbekiston xalq shoiri Xurshid Davronning internet saytini ham jiddiy kuzatib borayapman. Unda havola etilayotgan adabiy yangiliklar ham menga katta qiziqish bag’ishlayapti. Aytgancha, hozirdan so’rab qo’yay, nasib etsa, O’zbekistonga borganimdan keyin meni u kishi bilan uchrashtirasizmi?

— Nasib etsa, albatta uchrashtiraman. Sizning O’zbekiston bilan yaqindan tanishishingizga qo’limdan kelgancha ko’maklashaman. Meni bir narsa hayron qoldirayapti. O’zingiz matematika bo’yicha tahsil olsangiz ham adabiyotga ishtiyoqingiz baland ekan-a?

— Yaxshi ilg’absiz do’stim, adabiyotga mehrim juda baland. Ayniqsa, meni mumtoz adabiyot namunalari ko’proq qiziqtiradi. Mening fikri ojizimcha, adabiyot hammaga birdek kerak. Adabiyotni yaxshi ko’rmaganlarning unga ehtiyoji yo’q deb bo’lmaydi, balki, ular aslida ehtiyojmand ekanligini o’zlari ham sezmagan kishilardir…

— Qiziq javob aytdingiz, Xayrullo! Bu javobingiz mening ham qarashlarimga yaqinroq mazmunni ifoda etmoqda. Keling, yana savolga qaytsak, Afg’on zaminida o’zbek adabiyotining qanday ulug’lari yashab ijod qilganidan ham boxabar bo’lsangiz kerak?..

— Savolingizga batafsilroq javob bersam. Manbalarga qaraganda, hozirgi Afg’oniston hududi turkiy xalqlarning qadimiy va tarixiy vatani bo’lgan. Afg’oniston degan siyosiy-geografik hudud yuzaga kelmasdan oldin bu yurtda turkiy, ayniqsa o’zbek sulolalari birin-ketin hukm surib, o’zlaridan o’chmas iz qoldirganlar. Ayni shu paytlarda barcha sohalarda rivojlanish kuzatilgan. Adabiyot va san’at o’zining yuqori cho’qqilarini namoyon etgan. Bu yerda Atoiy, Lutfiy, amirulkalom Alisher Navoiy, sulton Husayn Boyqaro va bir muddat Zahiriddin Muhammad Bobur kabi ulug’ shoirlar yashab, o’zlarining o’lmas asarlarini ijod qilishgan.

— Afg’onistonda hozir ham o’zbek tilida yaxshi asarlar yozayotgan ijodkorlar bormi?

— Orada kuzatilgan uzilishlardan keyin hali e’tirof etishga arziydigan katta asarlar yozilgani yo’q. Ammo, umid qilamizki, endi erishiladi bu natijalarga. Har holda, adabiy asarlar yaratilmasa ham bu yerdagi o’zbek xalqi ziyolilari bo’lmagan bir holatda bugungacha o’z tilini yo’qotmay keldi. Gohida maktab-madrasa ko’rgan o’qimishlilar ham o’z tilini qadrlamadi, uni yuksakka olib chiqishga urinmadi, balki uning rivojiga to’sqinlik qilgan paytlari ham bo’ldi. Millatlarning orasida bunday kishilar har doim ham bo’lgan-ku! Lekin, u davrlar o’tib ketdi. Hozirda mamlakat qonunlari asosida afg’onistonlik o’zbeklar uchun o’z tillarida ommaviy axborot vositalari mavjud. Sekin-asta kitoblar ham nashr etilayapti. Shu tufaylidir, yoshlar orasida tobora o’z ona tillarida o’qish va yozishga qiziqish ortib borayapti.

— Unda o’zbek tili ilmiy jihatdan ham tadqiq etilayotgandir-a?

— Bu jarayon ham sekin-astalik bilan kechayapti. Masalan, hozir bizga ma’lumki, o’zbek tilining uch asosiy lahjasi bo’lmish qarluq, qipchoq va o’Quz lahjalarini Afg’onistonning o’zbeklar yashaydigan hududlarida uchratamiz. Ba’zan, bir qishloq bilan boshqa qishloq aholisi lahjalari aro tafovut kuzatiladi. Bu ham mamlakat o’zbeklari orasida lahjalar va shevalarning ko’pligi hamda ularning saqlanib qolganidan dalolat beradi.

— Hozir g’arb madaniyatining kirib kelishi natijasida bizda milliy urf-odatlarga putur yetmoqda. Bu, ayniqsa, yoshlar hayotida chuqur kuzatilayapti. Sizlarda ahvol qanday kechayapti?

— Biz g’arb madaniyatiga erk berib yuborganimiz yo’q. O’zbekona milliyligimiz, or-nomus va hayo bunga yo’l bermaydi. Bobo-momo va ota-onalarimiz ham bunga qattiq qarshilik ko’rsatishadi.

— “Afg’oniston” so’zi tilga olinishi bilan chet elliklar tasavvurida urushlar makoni gavdalanadi. Sizlar uchun ham vaziyat ular o’ylaganidek qo’rqinchlimi?

— Notinchlik ba’zan bo’lib turadi, lekin chet elliklar o’ylayotgandek emas. O’ylashimcha, ular bu tasavvurlarni Afg’onistonda bo’lgan urushlar haqidagi kinolardan olgan bo’lsa kerak. O’zim istiqomat qiladigan Qunduz shahrida hech qanday urush va notinchlik yo’q, desam ham bo’ladi. Urushning barchasi uzoq qishloqlarda bo’ladi. O’zim shu paytgacha tolibonlarni ham, urush va portlashlarni ham yaqindan ko’rgan emasman.

— Ijtimoiy tarmoqlardagi shaxsiy sahifasiga ko’pgina afg’onistonlik yigitlar qo’llariga qurol tutib tushgan suratlarini tez-tez havola qilib borishadi. Nima, ular urush bo’lishini xohlashadimi?

— Ular urushni yaxshi ko’rishmasa-da, yomon ham ko’rishmaydi. Bu necha yillik urushlardan so’ng paydo bo’lgan bir refleksdir, ehtimol. Qo’llariga qurol ushlab turar ekan, o’zlarini juda qudratli va jasur yigitman, deb o’ylashadi. Vaholanki, asl qudrat qurol bilan o’lchanmasligini siz ham, biz ham yaxshi bilamiz. Bunday turdagi yigitlarni xalq ham unchalik xushlamaydi. Sizga kulgili tuyulmasin-u, biroq bizda yigitlarning ahmoq yoki ahmoq emasligini ularning shu tarzidan ham farqlashadi.

— Ular-ku, mayli, siz aytgandek, ahmoq maqtanchoqlar ekan. O’zingiz nima deb o’ylaysiz, hozirgi afg’onistonlik yoshlar qanday maqsadlar bilan yashayapti?

— Keyingi yillarda, xususan, mamlakatdagi o’zbek yoshlarining ilmga qiziqishi ortib bormoqda. Yigitlar ham, qizlar ham universitetda tahsil olishni istashadi. Jamiyatda o’z o’rni bo’lishini xohlaydi. Va bu imkon qadar amalga oshib kelmoqda. Ularning orasida chet ellarda o’qib kelayotganlari ham bor. O’ozirda yigitlarni turmush quradigan qizlarning faqatgina chiroyi emas, aqlli va bilimli bo’lishi ham qiziqtirmoqda. Xuddi shunday, qizlar ham bo’lajak erlarining universitetda o’qishini va har tomonlama kamol topgan bo’lishini kutadi. Nazarimda, bu biz uchun yaxshi o’zgarishdir…

— Albatta, yaxshi o’zgarish deb hisoblashimiz kerak buni. Axir, xunrezliklarga moyillik bildirmasa yoki juda “taraqqiylashib” ketgan Qarb davlatlaridek o’z jinsdoshi bilan “oila” qurishni xohlayotgan bo’lmasa, shuning o’zi ham katta gap-da, hozirgi zamonda. Gali kelganda so’rayin, o’zingiz turmush o’rtog’ingiz qanday bo’lishini istardingiz? O’ki allaqachon uylanganmisiz?

— Yo’q, hozircha uylangan emasman. Endi yuqorida aytgan gaplarim mening o’zimga ham tegishli. Kamina  ham aqlli, bilimli, soliha va, albatta, chiroyli qizning turmush o’rtoQim bo’lishini tilayman. Lekin, hali vaqt bor. Tog’amning bir so’zini barchamiz qabul etganmiz. U kishi aytadiki, “Bir yigit oila qurishi uchun birinchidan, ish topishi kerak. O’z uy-joyiga ega bo’lishi shartki, ertaga oilasini ham qiyinchilikka qo’ymasin”.

Hozir ilm olmay, kasb-kor o’rganmay, oila qurgan yigitlar nima qilishini bilmay, yo ota-bobolaridan qolgan yerni sotishadi, yo chet elga (Eron va Pokistonga) ketishadi.

— Uylansangiz, unda to’y arafasida meni ham chaqirasiz, maylimi?

— Albatta, chaqiraman. O’zingiz bilasiz-ku, biz o’zbeklarda do’stni va qavm-qarindoshni chaqirmasdan to’y o’tkazish yaxshi emas. Qolaversa, shu bahona diydorlashish imkoni ham bo’ladi. Quvonchli kunimga sherik bo’lganingizga nima yetsin!

— Tashakkur! Xayrullo, tog’angiz haqida gapirganingizda yodimga tushdi, oilangiz haqida aytib bersangiz. Sizlar o’zbeklarning qaysi urug’idansizlar?

— Oilamiz juda katta, Sirojiddin! Bobom, momom, ota-onam, o’zimdan kattaroq bir akam va ukalarim hamda tog’am va oilasi bir xonadonda yashaymiz. Ularning har biri haqida bafurja gapirib berishim mumkin. Balki, Alloh nasib etib kelsangiz, shunda o’zingiz yaqindan tanisharsiz.  Aytishlaricha, biz “Oq qo’yli Do’rmon”miz. Lekin “Oq qo’yli” kattami yoki “Do’rmon”, ancha qidirsam ham buni aniqlay olmadim.

— Meningcha, “Oq qo’yli” “Do’rmon” urug’ining tarkibidagi bir shox bo’lsa kerak. Chunki bizda katta urug’lardan faqat “Do’rmon” uruQi borligini eshitganman. “Oq qo’yli” deb atalmish urug’ nomi esa haligacha qulog’imga chalingani yo’q.
Xayrullo, oilangizdagilar, u yerdagi o’zbeklar bugungi O’zbekistonga mehmon bo’lib kelishni istashadimi?

— Bu yerdagi har bir o’zbek O’zbekistonni hech bo’lmasa bir bor ko’rgisi keladi. Davlatingiz mustaqil bo’lganidan keyin qanday yaxshi o’zgarishlar bo’lgani haqida to’liq bo’lmasa-da, ancha ma’lumotlar bilaman. Televidenie va internet orqali ko’rib, havas qilaman.  Bilasizmi, do’stim, men uchun eng qiziq, zavq bag’ishlaydigan holat O’zbekistondagi o’zbeklarning orasida, ko’chalarda, bozorlarda o’z qardoshlarim orasida yurgandek yurib ko’rish. Lekin undan ham ko’proq istaydiganim, ajdodlar barpo etgan uluQ binolarni ko’rib, u yerda chiqqan kitoblardan bu yerga olib kelishdir.

— Nasib etsa, albatta kelasiz! Suhbatimiz esa hali fayz va qadrdonlik rishtalari ila davom etadi…

— Inshoolloh, do’stim, doim salomat bo’ling! O’zbekistondagi millatdoshlarimizga bundan-da yaxshi kunlar kulib boqsin!

Manba: “Surxon yoshlari” gazetasi