Очиғи, мен Ғарб адабиёти назарияси, хусусан, сўнгги йилларда истеъмолга кириб келган ва жуда кўп қўлланилаётган модернизм, постмодернизм, абсурд, экзистенциализм, сюрреализм каби атамалар моҳиятини яхши билмайман. Уларни англашга, қанча кўп билишга интилганим сайин бу борада билимларим камлигини кўпроқ англаяпман.
Йўлдош Солижонов
филология фанлари доктори
СИЗИФ ВА АБСУРД
Очиғи, мен Ғарб адабиёти назарияси, хусусан, сўнгги йилларда истеъмолга кириб келган ва жуда кўп қўлланилаётган модернизм, постмодернизм, абсурд, экзистенциализм, сюрреализм каби атамалар моҳиятини яхши билмайман. Уларни англашга, қанча кўп билишга интилганим сайин бу борада билимларим камлигини кўпроқ англаяпман. Эҳтимол, бу илмий адабиётларнинг етишмаслиги, борида ҳам баён қилинган фикрларнинг мужмаллиги, бир-бирини рад этишидандир? Айниқса, бу оқимлар орасида абсурд атамаси ўзининг номи сингари мавҳумлигича қолиб келяпти. Балки ўзбек адабиётшунослари абсурднинг туб моҳиятини англаб етмай, унга бирёқлама муносабатда бўлаётганликлари ҳам ана шундай чалкашликни вужудга келтираётгандир?
Ҳар ҳолда касбим ва мутахассислигим эҳтиёжи нуқтаи назаридан мен “Абсурд нима? – деган саволга жавоб изладим. Изланишларимдан бир чимдимини ҳамкасбларим билан баҳам кўргим келди.
* * *
Абсурд атамаси шу пайтгача адабиётшуносликка оид кўпчилик луғатларга киритилмаган. Чунки Шўролар даврида социалистик реализм методига асосланган совет адабиёти учун бошқа ҳар қандай метод, оқим, йўналишлар ёт ҳисобланарди. Мустақиллик йилларида нашр этилган «Ўзбекистон Миллий энциклопедияси»нинг 1-жилдида «Абсурд драма» ҳақида маълумот берилган. Унда ҳам «абсурд» сўзининг моҳияти тўғрисида ҳеч нарса дейилмаган-да, абсурд драма оқими «тарафдорлари инсон ҳаёти маъносиз, мавҳум деган нуқтаи назарни илгари суради. Улар фикрича, инсон ҳатто нима учун яшаётганини ҳам англаб етолмайди, у доимо ёлғон бурч, ёлғон ахлоқ, ёлғон муносабатлар қурбони бўлаверади» деган ғояни ифодалашга кўпроқ эътибор берганликлари мисоллар асосида айтилади, холос.
Хуллас, турли оммавий ахборот воситаларида эълон қилинган, илмий са-вияси жиҳатдан бир-биридан фарқланадиган мақолаларни ўқиб, абсурд ҳақиқатан ҳам маънисизлик экан-да, деган хаёлга келиш мумкин. Ундай бўлса, адабиётнинг маънисизликни тарғиб қилишидан мурод нима? Ахир ҳар қандай адабий асар инсонни ҳаётдан завқланишга, лаззат олишга, маълум мақсад билан яшашга ва унга эришиш учун курашга ундайди-ку! Агар абсурд ҳаётда яшашнинг маънисизлигини, турмушнинг тутуриқсизлигини тарғиб қиладиган бўлса, унинг инсониятга нима кераги бор? У ҳолда адабиёт ўзининг инсоншунослик моҳиятидан узоқлашиб кетмайдими? Ғарб файласуфлари айнан абсурдни нега байроқ қилиб кўтардилар? Бу саволлар менга кўп вақт тинчлик бермади. Уларга жавоб топиш илинжида ўша абсурд асарлар яратган Ғарб адибларининг ижоди билан танишишга киришдим.
Дастлаб абсурд ғоясининг улкан билимдони, фалсафий асосчиси Альбер Камюнинг «Сизиф ҳақида афсона» номли эссесини мутолаа қилдим. Сабаби, кимки абсурд ҳақида фикр юритса, биринчи галда шу манбани тилга олади ва унга таяниб мулоҳаза юритади. Камюнинг ўзи ҳам «Сизиф ҳақида афсона» деган сарлавҳадан кейин «Абсурд ҳақида эссе» деб изоҳ берган. Адибнинг ушбу асари яратилган давридаёқ машҳурликнинг шоҳсупасидан жой олган ва ҳанузгача ўша мавқеини сақлаб келаётир. Иккинчи жаҳон урушининг авжи қизиган йилларида босилиб чиқан бу асар (1942) фашист босқинчиларига қарши курашга чақириқ, исён сифатида қабул қилинган. Бундан ташқари, мазкур эссе ўз мазмун-моҳиятига кўра Франция фалсафаси тарихига «экзистенциализмнинг атеистик манифести» бўлиб кирган. Шу билан бирга айнан шу эссе кўпчилик томонидан файласуф ёзувчи Альбер Камюнинг бадиий асарларини ўқиш, уқиш ва тушунишнинг фалсафий калити деб ҳам тан олинган.
Дарҳақиқат, бу калит ўқувчига Камюнинг ижод хазинаси эшигини очиб беришга хизмат қилади. Дарвоқе, Камю ўзининг замонга, жамиятга, динга, фашизмга, сиёсатга бўлган муносабатини ифода этиш учун нега айнан эрамиздан анча аввал дунёга келган Сизиф ҳақидаги мифга мурожаат қилди? Ўз салафлари ва замондошлари Ф.Нитше, З.Фрейд, Э.Фромм, Ж.П.Сартр, Ф.Кафкалар билан мунозарага киришиб, фалсафий мулоҳазаларини баён этаверса бўлмасмиди? Бунга унинг билими ҳам, қувваи ҳофизаси ҳам етарди-ку! Назаримда, бошқалардан фарқли ўлароқ, Сизифга мурожаат қилишида Камюни ҳам файласуф, ҳам ижодкор сифатидаги маънавий-руҳий эҳтиёжи даъват этган. Сезишимча, Сизиф характеридаги ўжарлик, қасдма-қасдига ўзининг ҳақлигини исботлашга уриниш Камюнинг ҳаётий идеалига мос келган.
* * *
Мен Камю ва унинг асарларидаги қаҳрамонлар ҳақида ўйлаганимда беихтиёр кўз олдимда ҳар доим елкасига оғир юк ортган, ҳорғин, аммо уни кўзлаган манзилига етказмагунча аҳдидан қайтмайдиган ўжар ва қатъиятли Сизиф намоён бўлаверади. Йўқ, бу тасаввурим адибнинг «Сизиф ҳақида афсона»ни ёзганлиги учун эмас. Аслида бу қайсар Сизиф тўғрисида афсоналар, ривоятлар, драмалар қадимги Юнон адабиётида жуда кўп яратилган ва уларни ўқиб, худоларнинг қаҳрига учраган бир бандаи мўмин тўғрисида талай маълумотлар олиш мумкин. Гап бошқа ёқда: Камю абсурд образни илмий ва бадиий томондан исботлаш учун нега айнан Сизифга мурожаат қилишидадир.
Ёзувчининг фалсафий ҳофизаси кенг ва чуқур эканлигини ушбу асарнинг Сизиф ҳақидаги афсона қисми баён қилингунга қадар бўлган 2 бўлим ва 12 бобда илгари сурилган мулоҳазалар ҳам тасдиқлайди. «Абсурдча мушоҳада» ва «Абсурдча ижод» деб номланган бўлимларда Камю дастлаб абсурднинг фалсафий асосларини излайди, ҳаётий мисоллар билан исботлаб беради ва охирида ана шу фалсафий қарашларини абсурд қаҳрамон — Сизиф фаолияти мисолида акс эттиради.
Маълумки, Сизиф ҳақида Гомер, Эсхил, Софокл, Еврипид, Критий сингари буюк юнон мутафаккирларидан тортиб, Сартр, Жойс, Кафка, Пруст, Мерлp, Никитин ва бошқа ўнлаб Европа адиблари турли жанрларда асарлар яратишган. Уларда Сизиф турли қиёфа ва характерда намоён бўлади. Лекин барчаси учун ягона хусусият ҳам мавжуд: Сизиф фирибгар, худоларни алдаган, уларнинг сирини фош қилган, бўйсунмаган, амрини бажаришдан бўйин товлаган. Бундай шаккоклиги ва қайсарлиги учун у худолар томонидан қаттиқ жазога маҳкум этилади: унинг зиммасига улкан харсангтошни пастликдан тоғнинг энг баланд чўққисига юмалатиб олиб чиқиш вазифаси юкланади. Ҳукм қатъий, шикоятга ўрин йўқ. Тош эса Сизифга бегона эмас. Гомернинг тасвирлашича, Сизиф аслида ўта таъмагир, шуҳратпараст, худбин, йўлтўсар-қароқчи бўлган ва йўловчиларни тунаб, бойликларини тортиб олгач, уларни ана шу тош остига бостириб, азоблаб ўлдиришдан завқланган.
Худоларнинг бу ҳукми замирида иккита маъно бор: биринчиси, бундан кейин одамлар шу тош остида қолиб азоб тортмаслиги учун Сизиф уни юқорига олиб чиқиб қўйиши шарт; иккинчиси, ажабмас, Сизифнинг ўзи тошни ба-ландликка олиб чиқаётганда қайта думалаб кетган тошнинг тагида қолиб азобланса; Худоларнинг фикрича, бандаси учун бефойда ва самарасиз машғулотни бажаришдан оғирроқ жазо йўқдир. Сизиф эса ўлимга маҳкум этилганлар орасида энг доно ва ҳушёр кимса ҳисобланади. У шу ерда ҳам худоларни алдашга, ўзининг «ҳақ»лигини исботлашга уринади.
Сизиф табиатидаги худди мана шу қирраларга Камю бошқача ёндашади. Адиб Сизиф сиймосида золимларга қарши курашувчи пролетар тимсолини кўради. «Худоларнинг пролетарийси, ожиз бўлса-да, исёнкор Сизиф, – деб ёзади Камю ва ўзининг туганмас қайғули қисматини яхши билади; бу ҳақда у пастликка тушаётганда ўйлайди».
Камюнинг ифодалашича, Сизиф жаҳаннамнинг мангу малайидир. Ёзувчи бу афсонадаги рамзий образ ҳамда макон орқали реал ҳаётга муносабат билдиради. Унингча, инсон яшаётган ҳаётнинг ўзи дўзах азобидан иборатдир. Одам бу ҳаётда қандай яшашни, кимга ишонишни, нимага кўнгил қўйишни билмайди. «Шундан англашиладики, Сизиф абсурд қаҳрамондир» деган хулосага келади Камю. Демак, бу маънисиз ҳаётда фойдасиз уриниш ва рўёбга чиқмайдиган умид билан яшаш абсурднинг фалсафий моҳиятини ташкил этар экан. Сизиф ўзининг ер юзидаги завқ-шавқли ҳаётию, даҳшатли қилмишлари, жаҳаннамда тортаётган азоб-уқубатию кулфатлари билан бошқаларга ўрнак бўлиши керак. Одамзод фоний дунёда кечирган беҳуда қилмишлари учун боқий дунёда жавоб беришга мажбур. Ажабки, инсоният ҳаётининг икки босқичидан (тириклик ва ўлимдан кейин – Й.С.) келиб чиқадиган бу хулоса абсурд фалсафасининг ислом дини қоидалари ва шартларига ҳам яқин келишини кўрсатади.
Энди Сизиф худолар ҳукмини адо этишга мажбур. У тинимсиз равишда улкан тошни думалатиб (кўтариб эмас!) тепаликка олиб чиқишга уринади. Манзилга етай деганда тош яна пастга думалаб кетаверади. Аммо Сизиф аҳдидан қайтмайди, у такрор ва такрор харсангни тепаликка олиб чиқишга интилаверади. Сизиф тош орқасидан аста-секин пастликка туша бошлайди. «Мени мана шу озгина фурсатда намоён бўлган Сизиф қизиқтиради, – деб ёзади Камю. – Унинг толиққан юзини тошдан фарқ қилиб бўлмайди! Мен туганмас азоб-уқубатлари томон ҳорғин, бироқ шахдам қадамлар билан тушиб келаётган одамни кўриб тураман. У шу пайтда нималарни ўйлаётган экан? Шу аснода нафас олиши билан ҳамоҳанг равишда унинг онги ҳам уйғона бошлайди. Қу-йига, худолар томонидан мангу инъом этилган ғорига қайтар экан, Сизиф ҳар дақиқада ўз қисматидан юқорига кўтарилади. У ўз тошидан ҳам қаттиқроқ иродага эга бўла бошлайди».
Файласуф адиб А.Камю Сизифни қадам-бақадам кузатади, худди уни кўриб тургандек тасвирлайди. Зеро, унинг қисматида, амалга ошмайдиган фаолиятида Камю ўз идеалларини кўради. Ўзини худди Сизиф сингари чорасиз ҳис қилади. Аммо умид Камюни ҳам, Сизифни ҳам тарк этмайди. Шу маънода абсурд умидни инкор қилмайди. Умидсизлик абсурднинг ашаддий рақиби ҳисобланади. Сабаби шундаки, гарчи абсурд сўзи «маънисиз, тутуриқсиз» деган маъноларни англатса ҳам бадиий асардаги абсурд ғояси инсоннинг ана шу маънисиз, тутуриқсиз ҳаётда умид билан яшаб, бирон бир из қолдириш, умридан мазмун қидиришдан иборатдир. Бу мантиқсиз ҳаётда умид билан яшаш абсурд ғоясининг асосини ташкил қилади. Аммо бу амалга ошмайдиган умиддир, саробдир.
Камю Сизифнинг хатти-ҳаракатларида қачонлардир тошни қояга олиб чиқишига бўлган ишончли умидини тасаввур этади. «Онги уйғона бошлаган қаҳрамонга эга бўлган бу афсона ғоят фожеийдир. Ҳар қадамда уни ғалабага бўлган умид қўллаб турса, яна қанақа азоб-уқубат тўғрисида гап бўлиши мумкин?!» дея ҳайқиради Камю. Ҳа, ноумидлик фақат шайтонга хос. Умид билан яшамаган одамнинг келажаги ҳам йўқ. Сизиф ҳаракатларининг зое кетишини, тош тепаликда туриб қолмаслигини яхши билади. Аммо у ўз тақдири устидан ана шундай фожеий ҳукм чиқарган худоларга қарши қасдма-қасдига ишини давом эттиради. Бу унинг онгли исёнидир. Барибир, ҳукмни ижро этиб, ўзини ҳукмфармонбардорларга кўрсатиб қўйишни истайди. Мана шу характери билан Сизиф Камюга яқиндир. Чунки Камю ҳам бутун умри мобайнида ҳаётдаги норасоликларга, тенгсизликка, миллатлар ва элатларни камситишга, ўзаро уруш-жанжалга, зулмга, инсон эркини поймол қилишга қарши исён кўтарган, аммо умидлари пучга чиққан адиб эди.
Абсурд тарафдорларининг фикрича, инсон ўзининг нима учун яшаётганлигини ҳам англаб етмайди. Англашга интилиш эса экзистенциализмнинг моҳиятини ташкил этади. Абсурдда гарчи яшаш маънисиз бўлса ҳам умид бор, одам ниманидир кутиб яшайди. Бу маънисиз ҳаётнинг алдамчи жилоларига учиб, таркидунё қилиш ёки ўзини ўзи ўлдириш ҳам абсурдга зиддир.
Абсурд масаласида Камю ўзининг устози, файласуф, ёзувчи ва драматург Жан Пол Сартр (1905-1980) билан ҳам келиша олмаган. Аслида уларнинг иккови ҳам абсурд ғояси бўйича ҳаётнинг бемаънилигини, тутуриқсизлигини тан олган санъаткор эдилар. Шу боис Камю дастлаб унга эргашди. Бироқ Сартрнинг асарлари билан яқиндан танишган Камю ҳаётдаги мавжуд тутуриқсизликларни енгиб ўтиш масаласида устози билан келиша олмай қолди. Камюнинг эътиқодича, уни енгиб ўтиш мумкин, инсон бунга қодир. Сартр эса бунинг аксини тасвирлайди. У ўзининг «Кўнгил айниши» номли романида бош қаҳрамон Антуан Рекентен тасвири орқали мавжудлик тутуриқсизликдир (абсурд) деган хулосага келади. Рекентен эътиқодининг сустлиги, характерининг бўшлиги оқибатида теварак-атрофни ўзига бўйсундира олмай кўнгли айнийди. Охири ёзувчи шундай хулосага келадики, мавжудликнинг тутуриқсизлигини амалда исботлаш учун жисмоний меҳнат қилиш, курашиш, эътиқодли бўлиш шарт эмас. Бунинг ўрнига ўз мавжудлигингга маъно бериш учун роман ёзсанг, бас. Бу Альбер Камю қарашларига зид эди. Эҳтимол, Сартр учун ижод қилиш ҳаётни мазмунли ўтказиш учун бирдан-бир машғулот бўлгандир. Аммо ижод қилиш қўлидан келмайдиган минглаб-миллионлаб одамлар ҳаётдан қўлини ювиб, қўлтиғига уриши керакми? Ўлимни ихтиёр этиши зарурми? Бу албатта, исёнкор ва ўжар Камю табиатига мос келмасди. Унинг қаҳрамонлари ҳам ўзи сингари бу тутуриқсиз, маънисиз ҳаётда мавжудлигини исботлашга уринадилар. Балки Сизиф Камюга шу боисдан ҳам ёқиб қолгандир?
Аслида инсон бу ёруғ дунёга ўз ҳаётидан маъно излаш, унга мазмун бағишлаш учун келади. Оллоҳнинг иродаси ҳам шундай, оламдаги ҳамма нарса инсон учун, унинг бахт-саодати учун яратилган. Демак, ундан воз кечиш бемаъниликдир. Дарвоқе, Камю ўз Сизифининг она-ерга бўлган муҳаббатини, яшашга бўлган иштиёқини ҳам алоҳида қайд этади. Зеро, абсурд қаҳрамон бу маънисиз турмушда умид билан яшар экан, иложи борича, ердаги нарсаларга меҳр қўйиши керак. Шу жиҳатдан Камю ўзининг «қадрдон тоши» томон ҳорғин, лекин шахдам қадамлар билан энаётган абсурд қаҳрамонининг дастлабки пайтдаги ғам-андуҳли қиёфаси ерга яқинлашгани сари ўзгариб бораётганига эътиборни тортади. Сизиф қоядан қайтар экан, ер бағрига яқинлашган сайин вужудида кучли меҳр, адоқсиз муҳаббат, бахтиёрлик, осойишталик туйғулари пайдо бўла бошлайди. Бироқ бу алдамчи туйғулардир, уларни ҳис қилгани сари юрагидаги ғам катталашиб, уни эза бошлайди. Чунки у бу нарсалардан энди лаззатлана олмайди. Уни тош кутиб турибди, ўз иши билан машғул бўлиши шарт. Сизиф пешонасига ёзилганидан қочиб қутула олмайди. Реал ҳаётдаги инсон ҳам ана шу қисматга маҳкумдир.
Камюнинг ёзишича, бахт билан абсурд шу она ернинг эгизак фарзандларидир, уларни бир-биридан ажратиб бўлмайди. Бунинг маъноси шундаки, дунёга келган инсон бу маънисиз ҳаётда ўзига сабр-тоқат, таскин излайди (бу – бахт), аммо уни тополмай умри ўтади (бу – абсурд).
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2010 йил, 1-сон
Yo’ldosh Solijonov
filologiya fanlari doktori
SIZIF VA ABSURD
Ochig‘i, men G‘arb adabiyoti nazariyasi, xususan, so‘nggi yillarda iste’molga kirib kelgan va juda ko‘p qo‘llanilayotgan modernizm, postmodernizm, absurd, ekzistentsializm, syurrealizm kabi atamalar mohiyatini yaxshi bilmayman. Ularni anglashga, qancha ko‘p bilishga intilganim sayin bu borada bilimlarim kamligini ko‘proq anglayapman. Ehtimol, bu ilmiy adabiyotlarning yetishmasligi, borida ham bayon qilingan fikrlarning mujmalligi, bir-birini rad etishidandir? Ayniqsa, bu oqimlar orasida absurd atamasi o‘zining nomi singari mavhumligicha qolib kelyapti. Balki o‘zbek adabiyotshunoslari absurdning tub mohiyatini anglab yetmay, unga biryoqlama munosabatda bo‘layotganliklari ham ana shunday chalkashlikni vujudga keltirayotgandir?
Har holda kasbim va mutaxassisligim ehtiyoji nuqtai nazaridan men “Absurd nima? – degan savolga javob izladim. Izlanishlarimdan bir chimdimini hamkasblarim bilan baham ko‘rgim keldi.
* * *
Absurd atamasi shu paytgacha adabiyotshunoslikka oid ko‘pchilik lug‘atlarga kiritilmagan. Chunki Sho‘rolar davrida sotsialistik realizm metodiga asoslangan sovet adabiyoti uchun boshqa har qanday metod, oqim, yo‘nalishlar yot hisoblanardi. Mustaqillik yillarida nashr etilgan «O‘zbekiston Milliy entsiklopediyasi»ning 1-jildida «Absurd drama» haqida ma’lumot berilgan. Unda ham «absurd» so‘zining mohiyati to‘g‘risida hech narsa deyilmagan-da, absurd drama oqimi «tarafdorlari inson hayoti ma’nosiz, mavhum degan nuqtai nazarni ilgari suradi. Ular fikricha, inson hatto nima uchun yashayotganini ham anglab yetolmaydi, u doimo yolg‘on burch, yolg‘on axloq, yolg‘on munosabatlar qurboni bo‘laveradi» degan g‘oyani ifodalashga ko‘proq e’tibor berganliklari misollar asosida aytiladi, xolos.
Xullas, turli ommaviy axborot vositalarida e’lon qilingan, ilmiy sa-viyasi jihatdan bir-biridan farqlanadigan maqolalarni o‘qib, absurd haqiqatan ham ma’nisizlik ekan-da, degan xayolga kelish mumkin. Unday bo‘lsa, adabiyotning ma’nisizlikni targ‘ib qilishidan murod nima? Axir har qanday adabiy asar insonni hayotdan zavqlanishga, lazzat olishga, ma’lum maqsad bilan yashashga va unga erishish uchun kurashga undaydi-ku! Agar absurd hayotda yashashning ma’nisizligini, turmushning tuturiqsizligini targ‘ib qiladigan bo‘lsa, uning insoniyatga nima keragi bor? U holda adabiyot o‘zining insonshunoslik mohiyatidan uzoqlashib ketmaydimi? G‘arb faylasuflari aynan absurdni nega bayroq qilib ko‘tardilar? Bu savollar menga ko‘p vaqt tinchlik bermadi. Ularga javob topish ilinjida o‘sha absurd asarlar yaratgan G‘arb adiblarining ijodi bilan tanishishga kirishdim.
Dastlab absurd g‘oyasining ulkan bilimdoni, falsafiy asoschisi Alber Kamyuning «Sizif haqida afsona» nomli essesini mutolaa qildim. Sababi, kimki absurd haqida fikr yuritsa, birinchi galda shu manbani tilga oladi va unga tayanib mulohaza yuritadi. Kamyuning o‘zi ham «Sizif haqida afsona» degan sarlavhadan keyin «Absurd haqida esse» deb izoh bergan. Adibning ushbu asari yaratilgan davridayoq mashhurlikning shohsupasidan joy olgan va hanuzgacha o‘sha mavqeini saqlab kelayotir. Ikkinchi jahon urushining avji qizigan yillarida bosilib chiqan bu asar (1942) fashist bosqinchilariga qarshi kurashga chaqiriq, isyon sifatida qabul qilingan. Bundan tashqari, mazkur esse o‘z mazmun-mohiyatiga ko‘ra Frantsiya falsafasi tarixiga «ekzistentsializmning ateistik manifesti» bo‘lib kirgan. Shu bilan birga aynan shu esse ko‘pchilik tomonidan faylasuf yozuvchi Alber Kamyuning badiiy asarlarini o‘qish, uqish va tushunishning falsafiy kaliti deb ham tan olingan.
Darhaqiqat, bu kalit o‘quvchiga Kamyuning ijod xazinasi eshigini ochib berishga xizmat qiladi. Darvoqe, Kamyu o‘zining zamonga, jamiyatga, dinga, fashizmga, siyosatga bo‘lgan munosabatini ifoda etish uchun nega aynan eramizdan ancha avval dunyoga kelgan Sizif haqidagi mifga murojaat qildi? O‘z salaflari va zamondoshlari F.Nitshe, Z.Freyd, E.Fromm, J.P.Sartr, F.Kafkalar bilan munozaraga kirishib, falsafiy mulohazalarini bayon etaversa bo‘lmasmidi? Bunga uning bilimi ham, quvvai hofizasi ham yetardi-ku! Nazarimda, boshqalardan farqli o‘laroq, Sizifga murojaat qilishida Kamyuni ham faylasuf, ham ijodkor sifatidagi ma’naviy-ruhiy ehtiyoji da’vat etgan. Sezishimcha, Sizif xarakteridagi o‘jarlik, qasdma-qasdiga o‘zining haqligini isbotlashga urinish Kamyuning hayotiy idealiga mos kelgan.
* * *
Men Kamyu va uning asarlaridagi qahramonlar haqida o‘ylaganimda beixtiyor ko‘z oldimda har doim yelkasiga og‘ir yuk ortgan, horg‘in, ammo uni ko‘zlagan manziliga yetkazmaguncha ahdidan qaytmaydigan o‘jar va qat’iyatli Sizif namoyon bo‘laveradi. Yo‘q, bu tasavvurim adibning «Sizif haqida afsona»ni yozganligi uchun emas. Aslida bu qaysar Sizif to‘g‘risida afsonalar, rivoyatlar, dramalar qadimgi Yunon adabiyotida juda ko‘p yaratilgan va ularni o‘qib, xudolarning qahriga uchragan bir bandai mo‘min to‘g‘risida talay ma’lumotlar olish mumkin. Gap boshqa yoqda: Kamyu absurd obrazni ilmiy va badiiy tomondan isbotlash uchun nega aynan Sizifga murojaat qilishidadir.
Yozuvchining falsafiy hofizasi keng va chuqur ekanligini ushbu asarning Sizif haqidagi afsona qismi bayon qilingunga qadar bo‘lgan 2 bo‘lim va 12 bobda ilgari surilgan mulohazalar ham tasdiqlaydi. «Absurdcha mushohada» va «Absurdcha ijod» deb nomlangan bo‘limlarda Kamyu dastlab absurdning falsafiy asoslarini izlaydi, hayotiy misollar bilan isbotlab beradi va oxirida ana shu falsafiy qarashlarini absurd qahramon — Sizif faoliyati misolida aks ettiradi.
Ma’lumki, Sizif haqida Gomer, Esxil, Sofokl, Yevripid, Kritiy singari buyuk yunon mutafakkirlaridan tortib, Sartr, Joys, Kafka, Prust, Merlp, Nikitin va boshqa o‘nlab Yevropa adiblari turli janrlarda asarlar yaratishgan. Ularda Sizif turli qiyofa va xarakterda namoyon bo‘ladi. Lekin barchasi uchun yagona xususiyat ham mavjud: Sizif firibgar, xudolarni aldagan, ularning sirini fosh qilgan, bo‘ysunmagan, amrini bajarishdan bo‘yin tovlagan. Bunday shakkokligi va qaysarligi uchun u xudolar tomonidan qattiq jazoga mahkum etiladi: uning zimmasiga ulkan xarsangtoshni pastlikdan tog‘ning eng baland cho‘qqisiga yumalatib olib chiqish vazifasi yuklanadi. Hukm qat’iy, shikoyatga o‘rin yo‘q. Tosh esa Sizifga begona emas. Gomerning tasvirlashicha, Sizif aslida o‘ta ta’magir, shuhratparast, xudbin, yo‘lto‘sar-qaroqchi bo‘lgan va yo‘lovchilarni tunab, boyliklarini tortib olgach, ularni ana shu tosh ostiga bostirib, azoblab o‘ldirishdan zavqlangan.
Xudolarning bu hukmi zamirida ikkita ma’no bor: birinchisi, bundan keyin odamlar shu tosh ostida qolib azob tortmasligi uchun Sizif uni yuqoriga olib chiqib qo‘yishi shart; ikkinchisi, ajabmas, Sizifning o‘zi toshni ba-landlikka olib chiqayotganda qayta dumalab ketgan toshning tagida qolib azoblansa; Xudolarning fikricha, bandasi uchun befoyda va samarasiz mashg‘ulotni bajarishdan og‘irroq jazo yo‘qdir. Sizif esa o‘limga mahkum etilganlar orasida eng dono va hushyor kimsa hisoblanadi. U shu yerda ham xudolarni aldashga, o‘zining «haq»ligini isbotlashga urinadi.
Sizif tabiatidagi xuddi mana shu qirralarga Kamyu boshqacha yondashadi. Adib Sizif siymosida zolimlarga qarshi kurashuvchi proletar timsolini ko‘radi. «Xudolarning proletariysi, ojiz bo‘lsa-da, isyonkor Sizif, – deb yozadi Kamyu va o‘zining tuganmas qayg‘uli qismatini yaxshi biladi; bu haqda u pastlikka tushayotganda o‘ylaydi».
Kamyuning ifodalashicha, Sizif jahannamning mangu malayidir. Yozuvchi bu afsonadagi ramziy obraz hamda makon orqali real hayotga munosabat bildiradi. Uningcha, inson yashayotgan hayotning o‘zi do‘zax azobidan iboratdir. Odam bu hayotda qanday yashashni, kimga ishonishni, nimaga ko‘ngil qo‘yishni bilmaydi. «Shundan anglashiladiki, Sizif absurd qahramondir» degan xulosaga keladi Kamyu. Demak, bu ma’nisiz hayotda foydasiz urinish va ro‘yobga chiqmaydigan umid bilan yashash absurdning falsafiy mohiyatini tashkil etar ekan. Sizif o‘zining yer yuzidagi zavq-shavqli hayotiyu, dahshatli qilmishlari, jahannamda tortayotgan azob-uqubatiyu kulfatlari bilan boshqalarga o‘rnak bo‘lishi kerak. Odamzod foniy dunyoda kechirgan behuda qilmishlari uchun boqiy dunyoda javob berishga majbur. Ajabki, insoniyat hayotining ikki bosqichidan (tiriklik va o‘limdan keyin – Y.S.) kelib chiqadigan bu xulosa absurd falsafasining islom dini qoidalari va shartlariga ham yaqin kelishini ko‘rsatadi.
Endi Sizif xudolar hukmini ado etishga majbur. U tinimsiz ravishda ulkan toshni dumalatib (ko‘tarib emas!) tepalikka olib chiqishga urinadi. Manzilga yetay deganda tosh yana pastga dumalab ketaveradi. Ammo Sizif ahdidan qaytmaydi, u takror va takror xarsangni tepalikka olib chiqishga intilaveradi. Sizif tosh orqasidan asta-sekin pastlikka tusha boshlaydi. «Meni mana shu ozgina fursatda namoyon bo‘lgan Sizif qiziqtiradi, – deb yozadi Kamyu. – Uning toliqqan yuzini toshdan farq qilib bo‘lmaydi! Men tuganmas azob-uqubatlari tomon horg‘in, biroq shaxdam qadamlar bilan tushib kelayotgan odamni ko‘rib turaman. U shu paytda nimalarni o‘ylayotgan ekan? Shu asnoda nafas olishi bilan hamohang ravishda uning ongi ham uyg‘ona boshlaydi. Qu-yiga, xudolar tomonidan mangu in’om etilgan g‘origa qaytar ekan, Sizif har daqiqada o‘z qismatidan yuqoriga ko‘tariladi. U o‘z toshidan ham qattiqroq irodaga ega bo‘la boshlaydi».
Faylasuf adib A.Kamyu Sizifni qadam-baqadam kuzatadi, xuddi uni ko‘rib turgandek tasvirlaydi. Zero, uning qismatida, amalga oshmaydigan faoliyatida Kamyu o‘z ideallarini ko‘radi. O‘zini xuddi Sizif singari chorasiz his qiladi. Ammo umid Kamyuni ham, Sizifni ham tark etmaydi. Shu ma’noda absurd umidni inkor qilmaydi. Umidsizlik absurdning ashaddiy raqibi hisoblanadi. Sababi shundaki, garchi absurd so‘zi «ma’nisiz, tuturiqsiz» degan ma’nolarni anglatsa ham badiiy asardagi absurd g‘oyasi insonning ana shu ma’nisiz, tuturiqsiz hayotda umid bilan yashab, biron bir iz qoldirish, umridan mazmun qidirishdan iboratdir. Bu mantiqsiz hayotda umid bilan yashash absurd g‘oyasining asosini tashkil qiladi. Ammo bu amalga oshmaydigan umiddir, sarobdir.
Kamyu Sizifning xatti-harakatlarida qachonlardir toshni qoyaga olib chiqishiga bo‘lgan ishonchli umidini tasavvur etadi. «Ongi uyg‘ona boshlagan qahramonga ega bo‘lgan bu afsona g‘oyat fojeiydir. Har qadamda uni g‘alabaga bo‘lgan umid qo‘llab tursa, yana qanaqa azob-uqubat to‘g‘risida gap bo‘lishi mumkin?!» deya hayqiradi Kamyu. Ha, noumidlik faqat shaytonga xos. Umid bilan yashamagan odamning kelajagi ham yo‘q. Sizif harakatlarining zoe ketishini, tosh tepalikda turib qolmasligini yaxshi biladi. Ammo u o‘z taqdiri ustidan ana shunday fojeiy hukm chiqargan xudolarga qarshi qasdma-qasdiga ishini davom ettiradi. Bu uning ongli isyonidir. Baribir, hukmni ijro etib, o‘zini hukmfarmonbardorlarga ko‘rsatib qo‘yishni istaydi. Mana shu xarakteri bilan Sizif Kamyuga yaqindir. Chunki Kamyu ham butun umri mobaynida hayotdagi norasoliklarga, tengsizlikka, millatlar va elatlarni kamsitishga, o‘zaro urush-janjalga, zulmga, inson erkini poymol qilishga qarshi isyon ko‘targan, ammo umidlari puchga chiqqan adib edi.
Absurd tarafdorlarining fikricha, inson o‘zining nima uchun yashayotganligini ham anglab yetmaydi. Anglashga intilish esa ekzistentsializmning mohiyatini tashkil etadi. Absurdda garchi yashash ma’nisiz bo‘lsa ham umid bor, odam nimanidir kutib yashaydi. Bu ma’nisiz hayotning aldamchi jilolariga uchib, tarkidunyo qilish yoki o‘zini o‘zi o‘ldirish ham absurdga ziddir.
Absurd masalasida Kamyu o‘zining ustozi, faylasuf, yozuvchi va dramaturg Jan Pol Sartr (1905-1980) bilan ham kelisha olmagan. Aslida ularning ikkovi ham absurd g‘oyasi bo‘yicha hayotning bema’niligini, tuturiqsizligini tan olgan san’atkor edilar. Shu bois Kamyu dastlab unga ergashdi. Biroq Sartrning asarlari bilan yaqindan tanishgan Kamyu hayotdagi mavjud tuturiqsizliklarni yengib o‘tish masalasida ustozi bilan kelisha olmay qoldi. Kamyuning e’tiqodicha, uni yengib o‘tish mumkin, inson bunga qodir. Sartr esa buning aksini tasvirlaydi. U o‘zining «Ko‘ngil aynishi» nomli romanida bosh qahramon Antuan Rekenten tasviri orqali mavjudlik tuturiqsizlikdir (absurd) degan xulosaga keladi. Rekenten e’tiqodining sustligi, xarakterining bo‘shligi oqibatida tevarak-atrofni o‘ziga bo‘ysundira olmay ko‘ngli ayniydi. Oxiri yozuvchi shunday xulosaga keladiki, mavjudlikning tuturiqsizligini amalda isbotlash uchun jismoniy mehnat qilish, kurashish, e’tiqodli bo‘lish shart emas. Buning o‘rniga o‘z mavjudligingga ma’no berish uchun roman yozsang, bas. Bu Alber Kamyu qarashlariga zid edi. Ehtimol, Sartr uchun ijod qilish hayotni mazmunli o‘tkazish uchun birdan-bir mashg‘ulot bo‘lgandir. Ammo ijod qilish qo‘lidan kelmaydigan minglab-millionlab odamlar hayotdan qo‘lini yuvib, qo‘ltig‘iga urishi kerakmi? O‘limni ixtiyor etishi zarurmi? Bu albatta, isyonkor va o‘jar Kamyu tabiatiga mos kelmasdi. Uning qahramonlari ham o‘zi singari bu tuturiqsiz, ma’nisiz hayotda mavjudligini isbotlashga urinadilar. Balki Sizif Kamyuga shu boisdan ham yoqib qolgandir?
Aslida inson bu yorug‘ dunyoga o‘z hayotidan ma’no izlash, unga mazmun bag‘ishlash uchun keladi. Ollohning irodasi ham shunday, olamdagi hamma narsa inson uchun, uning baxt-saodati uchun yaratilgan. Demak, undan voz kechish bema’nilikdir. Darvoqe, Kamyu o‘z Sizifining ona-erga bo‘lgan muhabbatini, yashashga bo‘lgan ishtiyoqini ham alohida qayd etadi. Zero, absurd qahramon bu ma’nisiz turmushda umid bilan yashar ekan, iloji boricha, yerdagi narsalarga mehr qo‘yishi kerak. Shu jihatdan Kamyu o‘zining «qadrdon toshi» tomon horg‘in, lekin shaxdam qadamlar bilan enayotgan absurd qahramonining dastlabki paytdagi g‘am-anduhli qiyofasi yerga yaqinlashgani sari o‘zgarib borayotganiga e’tiborni tortadi. Sizif qoyadan qaytar ekan, yer bag‘riga yaqinlashgan sayin vujudida kuchli mehr, adoqsiz muhabbat, baxtiyorlik, osoyishtalik tuyg‘ulari paydo bo‘la boshlaydi. Biroq bu aldamchi tuyg‘ulardir, ularni his qilgani sari yuragidagi g‘am kattalashib, uni eza boshlaydi. Chunki u bu narsalardan endi lazzatlana olmaydi. Uni tosh kutib turibdi, o‘z ishi bilan mashg‘ul bo‘lishi shart. Sizif peshonasiga yozilganidan qochib qutula olmaydi. Real hayotdagi inson ham ana shu qismatga mahkumdir.
Kamyuning yozishicha, baxt bilan absurd shu ona yerning egizak farzandlaridir, ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Buning ma’nosi shundaki, dunyoga kelgan inson bu ma’nisiz hayotda o‘ziga sabr-toqat, taskin izlaydi (bu – baxt), ammo uni topolmay umri o‘tadi (bu – absurd).
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2010 yil, 1-son.
