«Исён — деб ёзади Албер Камю, — инсоний кўрсаткичлардан бири, у бизнинг тарихий реаллигимиздир. Биз исёндан қочмаслигимиз, балки ундан ўз қадриятларимизни излашимиз даркор”.
Виктор Алимасов
ИСЁНКОР ОДАМ
«Исён — деб ёзади Албер Камю, — инсоний кўрсаткичлардан бири, у бизнинг тарихий реаллигимиздир. Биз исёндан қочмаслигимиз, балки ундан ўз қадриятларимизни излашимиз даркор”.
Файласуф, исён Ғарб жамиятларига хос ҳодиса, -деб ёзади. Диний тартиблар ва анъаналар ҳукмрон жамиятда исён йўқ, чунки унда ҳамма нарса, ҳатто кишиларнинг ҳоҳиш ва эҳтирослари ҳам ана шу тартиблар, анъаналар назорати остида бўлади. Исён ё диний тартиботлар, анъаналар ҳали йўқ ёки улардан кейинги, ҳамма нарса ақл, идрок ва инсон талабларига қурилган жамиятда содир бўлиши мумкин. Аниқроқ қилиб айтганда, исёнкор руҳ кишининг ўз ҳуқуқларини англаб, расмий тенглик ҳаётнинг тескари эканини, улар ўртасида кескин зиддиятлар борлигини кўрганида уйғонади. ”Шунинг учун исён ўз ҳуқуқидан хабардор ва уни англаган кишининг ишидир”.
Генезиси ва асл моҳиятига кўра, исён позитив ҳодисадир. Масалан, мамлукнинг исёни хўжайинининг зўравонлигини чеклашга ва ўз бегуноҳлигини ҳимоя қилишга қаратилган. Ушбу илк исёнда мамлук ўзи билан хўжайини ўртасидаги муносабатларни бир томоннинг истак ва ҳоҳишларига қурмасликни сўраган. Тенглик ҳақидаги ғоя ҳам шу тариқа юзага келган.
Кейинги ижтимоий-тарихий жараёнлар исёнда салбий, бад ҳолатларни авж олдирди. Иккинчи жаҳон уруши даҳшатларини кузатган файласуф ёзади: “Энди биз жинояткорона режаларини устамона бажараётган даврда яшамоқдамиз. Ҳозирги ҳуқуқбузарлар айбини тан олиб, кечирим сўрайдиган содда гўдаклар эмас, улар етук ақл эгаларидир. Улар ҳатто ўз қотилликларини оқлаш учун фалсафани шум ниятларига хизмат қилдиришлари мумкин. Илгари қотиллик ҳайқириқ каби кам ҳодиса эди, энди у фалсафа, илм-фан каби универсалдир; жиноят аллақачон қонуний ҳодисага айланган”. Бир пайтлар инсонпарвар бўлган Европа энди ғайриинсоний Европадир.Ушбу фикрни исботлаш учун А.Камю метафизик, тарихий, бадиий-эстетик исёнларни, исённинг нигилизм, революциялар ва терроризмлар билан боғлиқ эканини очиб беради.
Олам ва ижтимоий борлиқ тартиблари инсонни қониқтирмайди, айниқса у ўлим билан чиқиша олмайди. Шу боис у мавжуд дунёни англаш ва ўзлаштириш учун метафизик исён кўтаради. Прометейнинг Зевс тартибларига, Ахилл ва Эдипнинг ўз тақдирига қарши чиқишларида, Ер ости худоси Аиданинг бераҳмлигини фош этувчи мифларда христианликда ўз якунига етган антик даврга хос метафизик исён бор. Исодан бошланган тарих эса Прометей издошларининг эмас, балки Қайн авлодларининг тарихидир, чунки Прометей инсонларни Зевс зулмидан халос қилишга интилди, Қайн ва Одам наслига тиғ кўтарди. Шундан бери инсоният тарихи ўзаро кураш ва қирғинлар тарихи бўлиб келади. Демак, христианликнинг пайдо бўлиши билан исён ўзининг позитив ҳодисалигини йўқотди, бироқ бунга Исо ва унинг таълимоти айбдор эмас. Христианлик илоҳий тартибларни қарор топтиришга эришди, бу шубҳасиз, аммо у туфайли одам зотидаги турғунликка ўчлик, ёвузлик каби бад сифатлар ҳам кенг, ҳатто керагидан зиёд кенг тарқалди.
Инсон оламни идрок этишга интилар экан ҳал қилаолмайдиган саволларга дуч келади. Оламнинг ибтидоси қайдаю интиҳоси қайда? Нега онгли мавжудот-одам оламни тўла билишга қодир эмас? Одам ён-атрофини ўзгартирса-да, ундан ўзи қониқмайди; у нимадир излаб сарсон-саргардон. Агар ҳаёти фақат одамнинг ўзига тааллуқли бўлса, нега у ушбу ҳаётини ўзгаларга бағишлаб яшашдан маъно қидиради? Ушбу азалий саволлар ҳақида инсон қанча бош қотирмасин, у бирор қониқарли жавоб топа олган эмас; унинг топган жавоблари ўта нисбийдир.
Инсоннинг худо тартибларига қарши метафизик исёни ҳам азалий саволлардан бошланади. Агар борлиқни, одамни худо яратган бўлса, нега улар Унинг ўзи каби мукаммал эмас? Ҳақиқатдан ҳам худо эзгулик ва иймон тарафдори бўлса, Унинг фарзандларидаги ёвузлик, қотиллик ва иймонсизлик қаердан, улар кимнинг ихтиёри билан пайдо бўлади? Исонинг қатл олдидаги “Эй Худойим, эй Худойим! Нимага Сен Мени тарк этдинг?” нидосини нега У бефарқ қолдирди? Ғарб фалсафаси ва теологияси қайта ва қайта муҳокама қилиб келаётган ушбу саволларга А.Камю ҳам жавоб бергандек. “Худо бир вақтнинг ўзида беозор фаришта ҳамда ёвуз қотил…. Ёвузлик, зўравонлик охир натижада ундан келиб чиқади ва унга бориб тақалади. Мильтон тасвирлаган иблис худо ҳақида дейди: ”У фаҳми билан эмас, зўрлиги билан устун, қолган нарсаларда биз тенгмиз”.
Шу билан бирга А.Камю худо билан инсон тенг эмаслигини қайд этади. Алҳақки, улар тенг бўлса, борлиқни тартибга солиб турган илоҳий кучнинг мавжудлиги ҳақидаги фикрлар лағвона чиқади. Худо билан одамни тенглаштириш аслида одамни худога айлантиришдир. Натижада азалият, ҳаёт ва ўлим ҳам одамнинг ихтиёрига ўтиб қолади, бу эса унинг ўзбошимчаликларини, истакларини тотал ҳодисаларга айлантиради. Чунки одам бир қўли билан дунёни барпо этса, иккинчи қўли билан уни бузади, тилида худони улуғласа, дилида илоҳий тартибларини ланъатлайди, орзуси эзгулик бўлса, амали ёмонликдан иборат. Ушбу антиномиядан у мутлақ қутулолмайди. Бад сифатлардан халос бўлиш учун кишилар бир-бирларини иноқликка, авлодларини баркамолликка ундаб яшашга мажбур.
А.Камю ижтимоий-тарихий жараёнлар билан боғлиқ исёнларнинг илк исёндан фарқ қилишини таъкидлайди. Илк исён мамлукнинг ўз бегуноҳлигини ҳимоя қилишга, тенгликни таъминлашга қаратилган эди, кейинги исёнлар эса сиёсий мақсадига эга кишиларнинг бошқалар устидан ҳукмронлигини ўрнатишга қаратилди. Илгари исён истисно ва муросага ундовчи ҳодиса эди, энди у оммавий ва тотал ҳодисага айланди. Масалан, исённинг бад кўриниши-революция ана шундай тотал ҳодисадир.
Исёнда ғоя бўлмайди, унда одамнинг ўз истакларига ҳиссий эргашиши ҳукмрон, революция эса ғояларга асосланади ва унинг ўзи ҳодисалар устидан ҳукмрон бўлишга интилади; исён аниқ воқеага, шахсга қаратилади, революция-халққа, синфларга, тузумга; исён ўз бегуноҳлигини ҳимоя қилса, ўзаро келишувни кўзласа, революция бошқаларни гуноҳкор деб билади, уларни йўқ қилишни кўзлайди; исённинг ўз чегараси, доираси бор, революция ҳудуд, сарҳад билмайди; исён мавжуд куч ва имкониятга таянади, революция янги-янги куч ва имкониятлар қидиради; исён ўз мақсадига етгач тўхтайди, революция ҳал этиб бўлмайдиган вазифаларини ўз олдига қўяди; исён пастдан юқорига қараб йўналтирилади, революция — юқоридан пастга; исён реалликка асосланади, революция-романтизмга; исённинг қуроли сўз, эътироз, мубоҳаса, революциянинг қуроли дўқ, ўқ, мабоҳасадир.
Революция азалий тартиботларни инкор этади, у инсон қалбидаги илоҳий туйғуларни топтаб нигилизмни ҳаёт тарзига айлантиради. “Бир марта ҳаётдан жой олган нигилизм, азалий маънавий тартибларини рад этиб, Цезарга сиғинишни қарор топтиради.” Маълумки, революциянинг ўз цезарлари бор; революция ўз сезарларига сиғинишни жорий этиш орқали асрлар давомида одамлар орасида яшаб келган худони, Унинг вакилларини Ердан қувғин қилади ёки уларни беаёв қатл этади. Шунинг учун файласуф Людовик XVI ни қатл қилган француз революциясини ҳам, унга маълум маънода назарий асос бўлган Ж.Ж.Руссонинг “Ижтимоий шартнома” асарини ҳам танқид қилади.
Людовик XVI гача “Худо қироллар орқали тарихда иштирок қилиб келди, энди Ерда унинг соясигина қолди.” “Ижтимоий шартнома” эса халқ суверен ҳуқуқини ҳимоя қилиб, Ердаги илоҳий куч-қиролни қувишга, ўлдиришга, шу тариқа халқнинг тотал бошқаришини ўрнатишга олиб келди. Ж.Ж.Руссо ўзининг жабрланувчилари, зоҳидлари ва авлиёлари бор янги динга асос солди.” Шунинг учун “Ижтимоий шартнома” ни А.Камю киноя билан янги “Хуш хабар” деб атайди. Француз революциясидан кейин зўравонлик ва қотиллик, халқ, адолат, тенглик номи билан амалга ошириладиган бўлди. Ўзининг сиёсий мақсадларини устамона яширганлар эса улар қарорига “демократия” сўзини ҳам қўшиб қўйдилар. “Ушбу даҳшат ва хунрезликлар қонунсизлик авж олган жойдагина содир бўлиши мумкин… Энди мусибат-бизнинг умумий маконимиз, орзу қилган жаннат монанд еримиздир”.
Нигилизм ва терроризм революцияни муқаррар ҳодисага айлантирди. Адолатсизликни, зўравонликни террор йўли билан йўқ қилиш мумкин деган ғоя нигилистлар миясида ўрнашиб олди. Рус нигилистлари эса ўз ниятларига назарий асосни Гегель фалсафасидан, унинг “абсолют”идан топдилар. Революционерлар Гегель фалсафасидан “тарихга трансцендентсиз ва иродаларнинг ҳокимият учун азалий кураши” деб қарашни ўргандилар. “Менинг “мен”им ўлди,-деб ёзган эди Бакунин Гегелдан илҳомланиб,-энди мен маълум маънода абсолют илмига яқин ҳақиқий ҳаётда яшаяпман.” Нечаев эса Гегель абсолютини революцияда кўрди.”Революционер абсолютга маҳкумдир. Унда севги ҳам, мулк ҳам, дўст ҳам бўлмаслиги даркор; у ҳатто ўз исмидан ҳам воз кечиши мумкин. Унинг бор вужуди бир нарсага бағишланиши лозим, у революциядир”. Нечаев абсолютни тан олмаганни бешафқат маҳв этишга чақирди. Ушбу даъват беиз кетмади, Муссолини, Гитлер, Сталин уни амалга оширдилар.
А.Камю фикрига кўра, Гегель фалсафада француз революциясини бошлаб берди. “Гегель ҳамма нарсани, ҳатто иррационални ҳам рационаллаштирди. Шу билан бирга у ақлу тафаккурга телбалик титроғини ва меъёрсизликни олиб кирди. Шунинг учун А.Камю уни “фалсафадаги Наполеон” деб атайди; унинг мутелик фалсафаси бир кунимас бир куни”ўз Ватерлоосини топади”. Бироқ Ватерлоони унутиб ва “абсолют” ни қарор топтириб тарихни ўз ниҳоясига етказишни истаганлар бўлган, шубҳасиз, улар яна бўлади. Улар инсонни, тўғрироғи, ўзларини “абсолют”га айлантирадилар; абсолют эса мутлақ танҳодир. Мутлақ танҳо изланмайди ҳам, адашмайди ҳам; яратмайди ҳам, бузмайди ҳам; бермайди ҳам, олмайди ҳам; у мутлақлиги боис мавҳумликка маҳкум. Мавҳумлик мавжудликнинг адувидир. Мана Гегель фалсафасидаги фожиа!
Нигилистлар абсолютни қарор топтириш учун ўтмиш билан курашишга мажбур эдилар. Бу ўринда улар “Европанинг тугалланган биринчи нигилисти” Нитшега таянадилар. Нитшенинг “Худо ўлди!” шиори уни нигилистлар даҳосига айлантирди. Унинг: ”Биз Худони рад этамиз, биз Худонинг маъсуллигини рад этамиз, фақат шу тарзда биз дунёни халос қила оламиз” хитоби XIX-XX аср нигилистларининг даҳрийона исёнига дастур бўлди. Аслида Нисше ҳам “абсолют”га интилди. Унинг Алподам (“Сверхчеловек”)и инсонни илоҳийлаштиришга даъватдир. Энди борлиқ учун фақат инсон жавобгар, ҳаёт устидан фақат инсон ҳукмдор. Инсонни худо даражасига кўтариш унинг якка ҳукмронлигини таъминлашдир; якка ҳукмронлик эса “абсолют”га даъвогарликдир. Абсолют ўтмиш, ҳозир ва келажакнинг улар орқали бутун мавжудотнинг ўзига итоат этишини ҳоҳлайди. Бунга фақат зўравонлик орқалигина эришиш мумкин. XX асрда авж олган экологик инқирозлар инсоннинг борлиқ устидан якка ҳукмронлик қилишга интилишининг натижаси эмасми? Алподам ва олий ирқ ғояси немис миллатчи-социалистларига қўл келганини унутиб бўладими?
Тўғри, А.Камю, файласуф Нитше билан миллатчи Розенбергни айнанлаштирмаслигимиз, биз Нисшенинг тарафдори бўлишимиз зарур, деб ёзади. У Нисшени оқлаш учун унинг “одам ўлдирганимда виждон азобидан ўлган бўлардим” деган сўзларини келтиради. Бироқ А.Камю Нисшенинг юқоридаги ғоялари немис миллатини, халқини бошқа миллатларга, халқларга қарши исён кўтаришга даъвати ҳам эканини негадир эътироф этмайди. Нисше фалсафасида метафизик исён “тарихий цезаризм” билан қўшилиб кетади. Демак, тарихий исён метафизик исённинг мантиқий давомидир. Нигилистлар учун эса исён ўлиш ва ўлдиришдадир.
Нигилизм амалда терроризмдир. Якка тартибдаги терроризм айрим кишиларни халқ қаҳрамонларига айлантириши мумкин. Бироқ якка терроризмдан уюшган давлат терроризми хавфлироқдир. Аслида терроризмнинг ҳар қандай кўриниши хавфли, аммо якка террористни қоралаш, ушлаш ва жазолаш мумкин, давлат терроризмини эса ушлаш ҳам мушкул.
Нигилизм, терроризм, революция давлатга қарши, уни босиб олишга қаратилган бўлади, чунки давлат пировад мақсадга етишга ёрдам бера оладиган “абсолют”дир. Давлатни қўлга киритган нигилизм, терроризм, революция, шубҳасиз, уни оммавий қирғин қуролига айлантиради. Бундай давлат нафақат ўз халқини, шу билан бирга бошқа халқларини ҳам ўзига итоат эттиришни режалаштиради.
А.Камю давлат терроризмининг назарий асосларини Гегель, Маркс, Нисше асарларида, амалдаги кўриниши фашизм ва коммунизмда акс этишни очиб беради. Агар “буюк файласуфлар” давлатнинг тотал кучга айлантиришни ёқлаб чиққан бўлсалар, фашизм ва коммунизм уни амалда кўрсатдилар. Тоталитар давлат фуқароларнинг ташаббусига, ҳурфикрликка, эркинликка ўз мақсадлари доирасидагина рухсат беради, у ўз ғояси ва мафкурасига қарши кишиларни “халқ душманлари”га чиқаради, ёвузлик ва қотиллик билан бўлса-да, жамиятда якдилликка эришишга интилади. Афсуски, А.Камю давлат терроризми келиб чиқишининг олдини олиш, қандай қилганда фуқароларнинг шахсий ҳаётига, эркинликлари ва эътиқодларига давлатнинг аралашишини чеклаш мумкинлиги ҳақида фикр юритмайди. Унинг айрим фикрлари, муаммога консептуал ёндашиши 50-йилларда чоп этилган К.Поппер, Э.Фромм, Ф.А.Хайек асарларидаги ёндашишлар билан ҳамоҳанг бўлса-да, файласуфда мавжуд ижтимоий борлиқни инсонийлаштиришга оид конструктив тавсиялар йўқ, у экзистенциал ёндашиш билан чекланади.
Исён асл маънода ахлоқсизлик ва беъманиликни рад этади; у ҳамма нарсанинг-эрк, ахлоқ, ижоднинг ҳам маълум бир чегарадан чиқмаслигини ёқлайди. Файласуф бадиий-эстетик исёнга де Саднинг ахлоққа, маънавиятга зид қарашларини мисол қилиб олар экан, садизимда ана шу чегара бузилганини очиб беради.
Сад давлат ўзбошимчалигига ва тоталитаризмга майл-эҳтирослар ўзбошимчалигини қарши қўяди. “Сад бир мантиқни тан олди-у бежилов майл-эҳтиросларга эргашиш мантиғидир. У яшашга ташналигини бир майл-эҳтиросдан иккинчи майл-эҳтиросга берилиш орқали қондирди. Бу аслида унинг ахлоқий таназзул орқали борлиқни маҳв этиш истаги эди. Шу нуқта назардан Сад бизнинг замондошимиздир”.
Майл-эҳтиросларга мутлақ эрк талаб этган Сад 26 йил умрини қамоқда ўтказди, бироқ у ўз ғоясидан воз кечмади. У бежилов майл-эҳтиросларни куйловчи асарлар ёзди ва шу тариқа ахлоқсизликка қурилган жамиятга қарши очиқ исён кўтарди. Минг ваҳки, бу исённинг ўзи мутлақ ахлоқсизликка асосланган эди.
Файласуф Садни беҳуда “замондошимиз” деб атамади. Бежилов майл-эҳтиросларга бандилик XVIII-XIX асрда яшаган Садгагина хос эмас. Фоҳишабозликни, сексни тарғиб қилаётган ёзувчилар, ноширлар ва санъаткорлар ҳозир ҳам сонсиз-саноқсиздир. Айнан уларнинг ташвиқоти туфайли садизм “инсонни тутқинликдан, бад инстинктларнинг киши руҳий ҳаётида йиғилиб қолишидан асровчи қараш”га айланган. Лекин садизм ташвиқотчилари ўйламадики, мутлақ эркин майл-эҳтирос энг аввало ушбу ғоя тарафдорларининг ўзини маҳв этади.
А.Камю бадиий-эстетик исённи Лотреамон, Рембо, А.Бретон ва бошқа сюрреалистларнинг поэтик ижодида ҳам кузатади. Улар янги ахлоқ яратишга қанчалик ҳаракат қилмасинлар, тарихий-анъанавий ахлоқ нормалари ўзгармади; Исо ўгитлари ҳамон яшовчандир. Аммо бадиий-эстетик исёнда ижодкор руҳий-ҳиссий оламини ранг-баранглаштирувчи позитив жиҳатлар борлигини, айниқса бу сюрреалист мусаввирлар асарларида кўзга ташланишини унутиб бўлмайди.
Эрк мудом нисбийдир, ушбу нисбийликни унутган исён бедодликка, қотилликка, охир натижада эса инсоннинг ўзини ўзи инкор қилишга айланади. Исён ушбу нисбийликни ёдда тутган ҳолда “ҳа” ва “йўқ” дейишни билиши, яъни яратишга қаратилган хатти-ҳаракатларга “ҳа”, табоҳликка, таназзулга элтувчи нарсаларга “йўқ” дейиши лозим.
Шунинг учун исён мантиқан адолатни, тенгликни, ахлоқни қўллаб-қувватлайди, у ўлимни, ўлдиришни, емирилишни рад этади. Ушбу маънода исён тарихни яратувчи инсоннинг фазилатидир; ушбу фазилати билан инсон ҳаётни, ундаги муқимликни асраб келади. “Агар инсон ўз кучи билан дунёга бирлик бахш этаолганида, ўз истаги билан унда софлик, бегуноҳлик ва адл ўрнатаолганида эди у Худо бўларди,-деб мулоҳаза юритади А.Камю. -Агар инсон буларга ўзи қодир бўлганида исёнга ҳожат қолмасди. Инсон шунинг учун исён кўтарадики, ёлғон, ҳақсизлик ва бедодлик унинг қисматидадир. Инсон улардан мутлақ халос бўлолмайди; у бедодлик ва ҳақсизлик мавжудлигини кўраётгани учун ҳам исёндан воз кечаолмайди. Аммо инсон улар билан келишаолмайди ҳам…
Демак, исёнкор одамга ором йўқ. У эзгулик нималигини билади, валек ўз ҳоҳишига зид ёвузлик қилади. У тарихан эришилган позитив қадриятларни қайта ва қайта қарор топтиришга мажбур, агар инсон яратилган борлиқни мунтазам қўллаб-қувватлаб турмаса, у қулайди. Инсон ўлимни, емирилишни бутунлай тўхтатиш имконига эга бўлмаса-да, уларни камайтиришга ўзининг барча қалб эҳтиросларини, кучини қаратмоғи керак. Инсон зулматда туриб ўлимга, емирилишга ундовчи даъватларга қаршилик кўрсатиши лозим, бу унинг ягона қадриятидир”. Ана шунда нафақат Шекспир этикдўзларни, этикдўзлар ҳам Шекспирни эъзозлаши мумкин. Акс ҳолда “Шекспирни рад этадиган этикдўзлар мустабидга хизмат қиладиган мамлукка, этикдўзларни менсимайдиган Шекспир эса мустабидларни улуғлашни касб-кор қилган маддоҳларга айланади…»
Тарихни эса унга кўр-кўрона эргашадиганлар эмас, балки келажакни яратиш мақсадида исён кўтарадиган одамлар олдинга силжитади. Исёнкор одам, ҳатто умрининг қисқалигини, илоҳий мукаммаллик хом хаёллигини, ўлим ва емирилишдан мутлақ қутулолмаслигини яхши билса-да, у ҳаётни яратишга қаратилган исёндангина нажот, далда топади. Исёнкор одамнинг Европа бозорларидаги ўзини сотишга шай террористлардан, қотиллардан фарқи ҳам шунда. “Нурга тўлган дунё,-деб ёзади А.Камю ўз асарини тугатаёзиб,-бизнинг биринчи ва сўнгги муҳаббатимиз бўлиб қолади. Бизнинг авлодларимиз ҳам ушбу осмондан нафас оладилар; адолат ўлмасдир”.
Viktor Alimasov
ISYONKOR ODAM
«Isyon — deb yozadi A.Kamyu, — insoniy ko’rsatkichlardan biri, u bizning tarixiy realligimizdir. Biz isyondan qochmasligimiz, balki undan o’z qadriyatlarimizni izlashimiz darkor”.
Faylasuf, isyon G’arb jamiyatlariga xos hodisa, -deb yozadi. Diniy tartiblar va an’analar hukmron jamiyatda isyon yo’q, chunki unda hamma narsa, hatto kishilarning hohish va ehtiroslari ham ana shu tartiblar, an’analar nazorati ostida bo’ladi. Isyon yo diniy tartibotlar, an’analar hali yo’q yoki ulardan keyingi, hamma narsa aql, idrok va inson talablariga qurilgan jamiyatda sodir bo’lishi mumkin. Aniqroq qilib aytganda, isyonkor ruh kishining o’z huquqlarini anglab, rasmiy tenglik hayotning teskari ekanini, ular o’rtasida keskin ziddiyatlar borligini ko’rganida uyg’onadi. ”Shuning uchun isyon o’z huquqidan xabardor va uni anglagan kishining ishidir”.
Genezisi va asl mohiyatiga ko’ra, isyon pozitiv hodisadir. Masalan, mamlukning isyoni xo’jayinining zo’ravonligini cheklashga va o’z begunohligini himoya qilishga qaratilgan. Ushbu ilk isyonda mamluk o’zi bilan xo’jayini o’rtasidagi munosabatlarni bir tomonning istak va hohishlariga qurmaslikni so’ragan. Tenglik haqidagi g’oya ham shu tariqa yuzaga kelgan.
Keyingi ijtimoiy-tarixiy jarayonlar isyonda salbiy, bad holatlarni avj oldirdi. Ikkinchi jahon urushi dahshatlarini kuzatgan faylasuf yozadi: “Endi biz jinoyatkorona rejalarini ustamona bajarayotgan davrda yashamoqdamiz. Hozirgi huquqbuzarlar aybini tan olib, kechirim so’raydigan sodda go’daklar emas, ular yetuk aql egalaridir. Ular hatto o’z qotilliklarini oqlash uchun falsafani shum niyatlariga xizmat qildirishlari mumkin. Ilgari qotillik hayqiriq kabi kam hodisa edi, endi u falsafa, ilm-fan kabi universaldir; jinoyat allaqachon qonuniy hodisaga aylangan”. Bir paytlar insonparvar bo’lgan Yevropa endi g’ayriinsoniy Yevropadir.Ushbu fikrni isbotlash uchun A.Kamyu metafizik, tarixiy, badiiy-estetik isyonlarni, isyonning nigilizm, revolyutsiyalar va terrorizmlar bilan bog’liq ekanini ochib beradi.
Olam va ijtimoiy borliq tartiblari insonni qoniqtirmaydi, ayniqsa u o’lim bilan chiqisha olmaydi. Shu bois u mavjud dunyoni anglash va o’zlashtirish uchun metafizik isyon ko’taradi. Prometeyning Zevs tartiblariga, Axill va Edipning o’z taqdiriga qarshi chiqishlarida, Yer osti xudosi Aidaning berahmligini fosh etuvchi miflarda xristianlikda o’z yakuniga yetgan antik davrga xos metafizik isyon bor. Isodan boshlangan tarix esa Prometey izdoshlarining emas, balki Qayn avlodlarining tarixidir, chunki Prometey insonlarni Zevs zulmidan xalos qilishga intildi, Qayn va Odam nasliga tig’ ko’tardi. Shundan beri insoniyat tarixi o’zaro kurash va qirg’inlar tarixi bo’lib keladi. Demak, xristianlikning paydo bo’lishi bilan isyon o’zining pozitiv hodisaligini yo’qotdi, biroq bunga Iso va uning ta’limoti aybdor emas. Xristianlik ilohiy tartiblarni qaror toptirishga erishdi, bu shubhasiz, ammo u tufayli odam zotidagi turg’unlikka o’chlik, yovuzlik kabi bad sifatlar ham keng, hatto keragidan ziyod keng tarqaldi.
Inson olamni idrok etishga intilar ekan hal qilaolmaydigan savollarga duch keladi. Olamning ibtidosi qaydayu intihosi qayda? Nega ongli mavjudot-odam olamni to’la bilishga qodir emas? Odam yon-atrofini o’zgartirsa-da, undan o’zi qoniqmaydi; u nimadir izlab sarson-sargardon. Agar hayoti faqat odamning o’ziga taalluqli bo’lsa, nega u ushbu hayotini o’zgalarga bag’ishlab yashashdan ma’no qidiradi? Ushbu azaliy savollar haqida inson qancha bosh qotirmasin, u biror qoniqarli javob topa olgan emas; uning topgan javoblari o’ta nisbiydir.
Insonning xudo tartiblariga qarshi metafizik isyoni ham azaliy savollardan boshlanadi. Agar borliqni, odamni xudo yaratgan bo’lsa, nega ular Uning o’zi kabi mukammal emas? Haqiqatdan ham xudo ezgulik va iymon tarafdori bo’lsa, Uning farzandlaridagi yovuzlik, qotillik va iymonsizlik qaerdan, ular kimning ixtiyori bilan paydo bo’ladi? Isoning qatl oldidagi “Ey Xudoyim, ey Xudoyim! Nimaga Sen Meni tark etding?” nidosini nega U befarq qoldirdi? G’arb falsafasi va teologiyasi qayta va qayta muhokama qilib kelayotgan ushbu savollarga A.Kamyu ham javob bergandek. “Xudo bir vaqtning o’zida beozor farishta hamda yovuz qotil…. Yovuzlik, zo’ravonlik oxir natijada undan kelib chiqadi va unga borib taqaladi. Mil`ton tasvirlagan iblis xudo haqida deydi: ”U fahmi bilan emas, zo’rligi bilan ustun, qolgan narsalarda biz tengmiz”.
Shu bilan birga A.Kamyu xudo bilan inson teng emasligini qayd etadi. Alhaqki, ular teng bo’lsa, borliqni tartibga solib turgan ilohiy kuchning mavjudligi haqidagi fikrlar lag’vona chiqadi. Xudo bilan odamni tenglashtirish aslida odamni xudoga aylantirishdir. Natijada azaliyat, hayot va o’lim ham odamning ixtiyoriga o’tib qoladi, bu esa uning o’zboshimchaliklarini, istaklarini total hodisalarga aylantiradi. Chunki odam bir qo’li bilan dunyoni barpo etsa, ikkinchi qo’li bilan uni buzadi, tilida xudoni ulug’lasa, dilida ilohiy tartiblarini lan’atlaydi, orzusi ezgulik bo’lsa, amali yomonlikdan iborat. Ushbu antinomiyadan u mutlaq qutulolmaydi. Bad sifatlardan xalos bo’lish uchun kishilar bir-birlarini inoqlikka, avlodlarini barkamollikka undab yashashga majbur.
A.Kamyu ijtimoiy-tarixiy jarayonlar bilan bog’liq isyonlarning ilk isyondan farq qilishini ta’kidlaydi. Ilk isyon mamlukning o’z begunohligini himoya qilishga, tenglikni ta’minlashga qaratilgan edi, keyingi isyonlar esa siyosiy maqsadiga ega kishilarning boshqalar ustidan hukmronligini o’rnatishga qaratildi. Ilgari isyon istisno va murosaga undovchi hodisa edi, endi u ommaviy va total hodisaga aylandi. Masalan, isyonning bad ko’rinishi-revolyutsiya ana shunday total hodisadir.
Isyonda g’oya bo’lmaydi, unda odamning o’z istaklariga hissiy ergashishi hukmron, revolyutsiya esa g’oyalarga asoslanadi va uning o’zi hodisalar ustidan hukmron bo’lishga intiladi; isyon aniq voqeaga, shaxsga qaratiladi, revolyutsiya-xalqqa, sinflarga, tuzumga; isyon o’z begunohligini himoya qilsa, o’zaro kelishuvni ko’zlasa, revolyutsiya boshqalarni gunohkor deb biladi, ularni yo’q qilishni ko’zlaydi; isyonning o’z chegarasi, doirasi bor, revolyutsiya hudud, sarhad bilmaydi; isyon mavjud kuch va imkoniyatga tayanadi, revolyutsiya yangi-yangi kuch va imkoniyatlar qidiradi; isyon o’z maqsadiga yetgach to’xtaydi, revolyutsiya hal etib bo’lmaydigan vazifalarini o’z oldiga qo’yadi; isyon pastdan yuqoriga qarab yo’naltiriladi, revolyutsiya — yuqoridan pastga; isyon reallikka asoslanadi, revolyutsiya-romantizmga; isyonning quroli so’z, e’tiroz, mubohasa, revolyutsiyaning quroli do’q, o’q, mabohasadir.
Revolyutsiya azaliy tartibotlarni inkor etadi, u inson qalbidagi ilohiy tuyg’ularni toptab nigilizmni hayot tarziga aylantiradi. “Bir marta hayotdan joy olgan nigilizm, azaliy ma’naviy tartiblarini rad etib, Sezarga sig’inishni qaror toptiradi.” Ma’lumki, revolyutsiyaning o’z sezarlari bor; revolyutsiya o’z sezarlariga sig’inishni joriy etish orqali asrlar davomida odamlar orasida yashab kelgan xudoni, Uning vakillarini Yerdan quvg’in qiladi yoki ularni beayov qatl etadi. Shuning uchun faylasuf Lyudovik XVI ni qatl qilgan frantsuz revolyutsiyasini ham, unga ma’lum ma’noda nazariy asos bo’lgan J.J.Russoning “Ijtimoiy shartnoma” asarini ham tanqid qiladi.
Lyudovik XVI gacha “Xudo qirollar orqali tarixda ishtirok qilib keldi, endi Yerda uning soyasigina qoldi.” “Ijtimoiy shartnoma” esa xalq suveren huquqini himoya qilib, Yerdagi ilohiy kuch-qirolni quvishga, o’ldirishga, shu tariqa xalqning total boshqarishini o’rnatishga olib keldi. J.J.Russo o’zining jabrlanuvchilari, zohidlari va avliyolari bor yangi dinga asos soldi.” Shuning uchun “Ijtimoiy shartnoma” ni A.Kamyu kinoya bilan yangi “Xush xabar” deb ataydi. Frantsuz revolyutsiyasidan keyin zo’ravonlik va qotillik, xalq, adolat, tenglik nomi bilan amalga oshiriladigan bo’ldi. O’zining siyosiy maqsadlarini ustamona yashirganlar esa ular qaroriga “demokratiya” so’zini ham qo’shib qo’ydilar. “Ushbu dahshat va xunrezliklar qonunsizlik avj olgan joydagina sodir bo’lishi mumkin… Endi musibat-bizning umumiy makonimiz, orzu qilgan jannat monand yerimizdir”.
Nigilizm va terrorizm revolyutsiyani muqarrar hodisaga aylantirdi. Adolatsizlikni, zo’ravonlikni terror yo’li bilan yo’q qilish mumkin degan g’oya nigilistlar miyasida o’rnashib oldi. Rus nigilistlari esa o’z niyatlariga nazariy asosni Gegel` falsafasidan, uning “absolyut”idan topdilar. Revolyutsionerlar Gegel` falsafasidan “tarixga transtsendentsiz va irodalarning hokimiyat uchun azaliy kurashi” deb qarashni o’rgandilar. “Mening “men”im o’ldi,-deb yozgan edi Bakunin Gegeldan ilhomlanib,-endi men ma’lum ma’noda absolyut ilmiga yaqin haqiqiy hayotda yashayapman.” Nechaev esa Gegel` absolyutini revolyutsiyada ko’rdi.”Revolyutsioner absolyutga mahkumdir. Unda sevgi ham, mulk ham, do’st ham bo’lmasligi darkor; u hatto o’z ismidan ham voz kechishi mumkin. Uning bor vujudi bir narsaga bag’ishlanishi lozim, u revolyutsiyadir”. Nechaev absolyutni tan olmaganni beshafqat mahv etishga chaqirdi. Ushbu da’vat beiz ketmadi, Mussolini, Gitler, Stalin uni amalga oshirdilar.
A.Kamyu fikriga ko’ra, Gegel` falsafada frantsuz revolyutsiyasini boshlab berdi. “Gegel` hamma narsani, hatto irratsionalni ham ratsionallashtirdi. Shu bilan birga u aqlu tafakkurga telbalik titrog’ini va me’yorsizlikni olib kirdi. Shuning uchun A.Kamyu uni “falsafadagi Napoleon” deb ataydi; uning mutelik falsafasi bir kunimas bir kuni”o’z Vaterloosini topadi”. Biroq Vaterlooni unutib va “absolyut” ni qaror toptirib tarixni o’z nihoyasiga yetkazishni istaganlar bo’lgan, shubhasiz, ular yana bo’ladi. Ular insonni, to’g’rirog’i, o’zlarini “absolyut”ga aylantiradilar; absolyut esa mutlaq tanhodir. Mutlaq tanho izlanmaydi ham, adashmaydi ham; yaratmaydi ham, buzmaydi ham; bermaydi ham, olmaydi ham; u mutlaqligi bois mavhumlikka mahkum. Mavhumlik mavjudlikning aduvidir. Mana Gegel` falsafasidagi fojia!
Nigilistlar absolyutni qaror toptirish uchun o’tmish bilan kurashishga majbur edilar. Bu o’rinda ular “Evropaning tugallangan birinchi nigilisti” Nisshega tayanadilar. Nisshening “Xudo o’ldi!” shiori uni nigilistlar dahosiga aylantirdi. Uning: ”Biz Xudoni rad etamiz, biz Xudoning ma’sulligini rad etamiz, faqat shu tarzda biz dunyoni xalos qila olamiz” xitobi XIX-XX asr nigilistlarining dahriyona isyoniga dastur bo’ldi. Aslida Nisshe ham “absolyut”ga intildi. Uning Alpodam (“Sverxchelovek”)i insonni ilohiylashtirishga da’vatdir. Endi borliq uchun faqat inson javobgar, hayot ustidan faqat inson hukmdor. Insonni xudo darajasiga ko’tarish uning yakka hukmronligini ta’minlashdir; yakka hukmronlik esa “absolyut”ga da’vogarlikdir. Absolyut o’tmish, hozir va kelajakning ular orqali butun mavjudotning o’ziga itoat etishini hohlaydi. Bunga faqat zo’ravonlik orqaligina erishish mumkin. XX asrda avj olgan ekologik inqirozlar insonning borliq ustidan yakka hukmronlik qilishga intilishining natijasi emasmi? Alpodam va oliy irq g’oyasi nemis millatchi-sotsialistlariga qo’l kelganini unutib bo’ladimi?
To’g’ri, A.Kamyu, faylasuf Nisshe bilan millatchi Rozenbergni aynanlashtirmasligimiz, biz Nisshening tarafdori bo’lishimiz zarur, deb yozadi. U Nissheni oqlash uchun uning “odam o’ldirganimda vijdon azobidan o’lgan bo’lardim” degan so’zlarini keltiradi. Biroq A.Kamyu Nisshening yuqoridagi g’oyalari nemis millatini, xalqini boshqa millatlarga, xalqlarga qarshi isyon ko’tarishga da’vati ham ekanini negadir e’tirof etmaydi. Nisshe falsafasida metafizik isyon “tarixiy sezarizm” bilan qo’shilib ketadi. Demak, tarixiy isyon metafizik isyonning mantiqiy davomidir. Nigilistlar uchun esa isyon o’lish va o’ldirishdadir.
Nigilizm amalda terrorizmdir. Yakka tartibdagi terrorizm ayrim kishilarni xalq qahramonlariga aylantirishi mumkin. Biroq yakka terrorizmdan uyushgan davlat terrorizmi xavfliroqdir. Aslida terrorizmning har qanday ko’rinishi xavfli, ammo yakka terroristni qoralash, ushlash va jazolash mumkin, davlat terrorizmini esa ushlash ham mushkul.
Nigilizm, terrorizm, revolyutsiya davlatga qarshi, uni bosib olishga qaratilgan bo’ladi, chunki davlat pirovad maqsadga yetishga yordam bera oladigan “absolyut”dir. Davlatni qo’lga kiritgan nigilizm, terrorizm, revolyutsiya, shubhasiz, uni ommaviy qirg’in quroliga aylantiradi. Bunday davlat nafaqat o’z xalqini, shu bilan birga boshqa xalqlarini ham o’ziga itoat ettirishni rejalashtiradi.
A.Kamyu davlat terrorizmining nazariy asoslarini Gegel`, Marks, Nisshe asarlarida, amaldagi ko’rinishi fashizm va kommunizmda aks etishni ochib beradi. Agar “buyuk faylasuflar” davlatning total kuchga aylantirishni yoqlab chiqqan bo’lsalar, fashizm va kommunizm uni amalda ko’rsatdilar. Totalitar davlat fuqarolarning tashabbusiga, hurfikrlikka, erkinlikka o’z maqsadlari doirasidagina ruxsat beradi, u o’z g’oyasi va mafkurasiga qarshi kishilarni “xalq dushmanlari”ga chiqaradi, yovuzlik va qotillik bilan bo’lsa-da, jamiyatda yakdillikka erishishga intiladi. Afsuski, A.Kamyu davlat terrorizmi kelib chiqishining oldini olish, qanday qilganda fuqarolarning shaxsiy hayotiga, erkinliklari va e’tiqodlariga davlatning aralashishini cheklash mumkinligi haqida fikr yuritmaydi. Uning ayrim fikrlari, muammoga konseptual yondashishi 50-yillarda chop etilgan K.Popper, E.Fromm, F.A.Xayek asarlaridagi yondashishlar bilan hamohang bo’lsa-da, faylasufda mavjud ijtimoiy borliqni insoniylashtirishga oid konstruktiv tavsiyalar yo’q, u ekzistentsial yondashish bilan cheklanadi.
Isyon asl ma’noda axloqsizlik va be’manilikni rad etadi; u hamma narsaning-erk, axloq, ijodning ham ma’lum bir chegaradan chiqmasligini yoqlaydi. Faylasuf badiiy-estetik isyonga de Sadning axloqqa, ma’naviyatga zid qarashlarini misol qilib olar ekan, sadizimda ana shu chegara buzilganini ochib beradi.
Sad davlat o’zboshimchaligiga va totalitarizmga mayl-ehtiroslar o’zboshimchaligini qarshi qo’yadi. “Sad bir mantiqni tan oldi-u bejilov mayl-ehtiroslarga ergashish mantig’idir. U yashashga tashnaligini bir mayl-ehtirosdan ikkinchi mayl-ehtirosga berilish orqali qondirdi. Bu aslida uning axloqiy tanazzul orqali borliqni mahv etish istagi edi. Shu nuqta nazardan Sad bizning zamondoshimizdir”.
Mayl-ehtiroslarga mutlaq erk talab etgan Sad 26 yil umrini qamoqda o’tkazdi, biroq u o’z g’oyasidan voz kechmadi. U bejilov mayl-ehtiroslarni kuylovchi asarlar yozdi va shu tariqa axloqsizlikka qurilgan jamiyatga qarshi ochiq isyon ko’tardi. Ming vahki, bu isyonning o’zi mutlaq axloqsizlikka asoslangan edi.
Faylasuf Sadni behuda “zamondoshimiz” deb atamadi. Bejilov mayl-ehtiroslarga bandilik XVIII-XIX asrda yashagan Sadgagina xos emas. Fohishabozlikni, seksni targ’ib qilayotgan yozuvchilar, noshirlar va san’atkorlar hozir ham sonsiz-sanoqsizdir. Aynan ularning tashviqoti tufayli sadizm “insonni tutqinlikdan, bad instinktlarning kishi ruhiy hayotida yig’ilib qolishidan asrovchi qarash”ga aylangan. Lekin sadizm tashviqotchilari o’ylamadiki, mutlaq erkin mayl-ehtiros eng avvalo ushbu g’oya tarafdorlarining o’zini mahv etadi.
A.Kamyu badiiy-estetik isyonni Lotreamon, Rembo, A.Breton va boshqa syurrealistlarning poetik ijodida ham kuzatadi. Ular yangi axloq yaratishga qanchalik harakat qilmasinlar, tarixiy-an’anaviy axloq normalari o’zgarmadi; Iso o’gitlari hamon yashovchandir. Ammo badiiy-estetik isyonda ijodkor ruhiy-hissiy olamini rang-baranglashtiruvchi pozitiv jihatlar borligini, ayniqsa bu syurrealist musavvirlar asarlarida ko’zga tashlanishini unutib bo’lmaydi.
Erk mudom nisbiydir, ushbu nisbiylikni unutgan isyon bedodlikka, qotillikka, oxir natijada esa insonning o’zini o’zi inkor qilishga aylanadi. Isyon ushbu nisbiylikni yodda tutgan holda “ha” va “yo’q” deyishni bilishi, ya’ni yaratishga qaratilgan xatti-harakatlarga “ha”, tabohlikka, tanazzulga eltuvchi narsalarga “yo’q” deyishi lozim.
Shuning uchun isyon mantiqan adolatni, tenglikni, axloqni qo’llab-quvvatlaydi, u o’limni, o’ldirishni, yemirilishni rad etadi. Ushbu ma’noda isyon tarixni yaratuvchi insonning fazilatidir; ushbu fazilati bilan inson hayotni, undagi muqimlikni asrab keladi. “Agar inson o’z kuchi bilan dunyoga birlik baxsh etaolganida, o’z istagi bilan unda soflik, begunohlik va adl o’rnataolganida edi u Xudo bo’lardi,-deb mulohaza yuritadi A.Kamyu. -Agar inson bularga o’zi qodir bo’lganida isyonga hojat qolmasdi. Inson shuning uchun isyon ko’taradiki, yolg’on, haqsizlik va bedodlik uning qismatidadir. Inson ulardan mutlaq xalos bo’lolmaydi; u bedodlik va haqsizlik mavjudligini ko’rayotgani uchun ham isyondan voz kechaolmaydi. Ammo inson ular bilan kelishaolmaydi ham…
Demak, isyonkor odamga orom yo’q. U ezgulik nimaligini biladi, valek o’z hohishiga zid yovuzlik qiladi. U tarixan erishilgan pozitiv qadriyatlarni qayta va qayta qaror toptirishga majbur, agar inson yaratilgan borliqni muntazam qo’llab-quvvatlab turmasa, u qulaydi. Inson o’limni, yemirilishni butunlay to’xtatish imkoniga ega bo’lmasa-da, ularni kamaytirishga o’zining barcha qalb ehtiroslarini, kuchini qaratmog’i kerak. Inson zulumatda turib o’limga, yemirilishga undovchi da’vatlarga qarshilik ko’rsatishi lozim, bu uning yagona qadriyatidir”. Ana shunda nafaqat Shekspir etikdo’zlarni, etikdo’zlar ham Shekspirni e’zozlashi mumkin. Aks holda “Shekspirni rad etadigan etikdo’zlar mustabidga xizmat qiladigan mamlukka, etikdo’zlarni mensimaydigan Shekspir esa mustabidlarni ulug’lashni kasb-kor qilgan maddohlarga aylanadi…»
Tarixni esa unga ko’r-ko’rona ergashadiganlar emas, balki kelajakni yaratish maqsadida isyon ko’taradigan odamlar oldinga siljitadi. Isyonkor odam, hatto umrining qisqaligini, ilohiy mukammallik xom xayolligini, o’lim va yemirilishdan mutlaq qutulolmasligini yaxshi bilsa-da, u hayotni yaratishga qaratilgan isyondangina najot, dalda topadi. Isyonkor odamning Yevropa bozorlaridagi o’zini sotishga shay terroristlardan, qotillardan farqi ham shunda. “Nurga to’lgan dunyo,-deb yozadi A.Kamyu o’z asarini tugatayozib,-bizning birinchi va so’nggi muhabbatimiz bo’lib qoladi. Bizning avlodlarimiz ham ushbu osmondan nafas oladilar; adolat o’lmasdir”.
