Альбер Камю (1913-1960) – француз адиби. “Бегона”, “Таназзул” каби қиссалари, “Ўлат”, “Бахтли ўлим” романлари, “Калигула”, “Қамал ҳолати”, “Мавҳумлик” – каби пьесалари, “Сизиф ҳақида асотир”, “Асотир ва қиёфа”, “Никоҳ”, “Немис дўстга мактуб”, “Исёнкор одам”, “Таъқиб ва салтанат”, “Ижод ва эркинлик” каби эсселари билан Европа бадиий тафаккурини бойитган ва уни янги босқичга кўтарган ХХ асрнинг забардаст адиби. Гарчи Камю ўзини файласуф деб ҳисобламаган бўлса ҳам фалсафий-бадиий эсселар учун уни ҳақли равишда ўз даврининг “Ақллар ҳукмдори” деб аташади. Қуйида эълон қилинаётган эсселарда санъатнинг азалий, демакким, даврлар ўтса ҳам эскирмайдиган муаммолари қамраб олинган.

Альбер Камю
ИСЁН ВА САНЪАТ
(«Исёнкор одам» китобидан)
Назар Эшонқул таржимаси

Санъат бир пайтнинг ўзида ҳам эътироф, ҳам инкор этувчи ҳодисалар сирасига киради. “Биронта ҳам санъаткор воқеаликка охиригача дош беролмайди”, дейди Ницше. Бу ҳақиқат, бироқ биронта ҳам санъаткор воқеаликни четлаб ўтолмаслиги ҳам ҳақиқат. Ижод – ваҳдалул вужудга интилиш, шу билан бирга мавжуд оламдан қочиш, уни инкор қилиш ҳамдир. Бироқ у оламда ўзлигини тополмагани, бу олам ўзлигига мос келмагани учунгина инкор қилади. Бу инкор моҳиятан ибтидога, тарих занжирининг илк ҳалқаларига, олам эзгулик ва ёвузликка бўлинаётган паллаларга қаратилади. Исён – олам бўлинишидан бошланган. Шу сабабли санъат исённинг моҳиятини бизга тўла очиб бера олувчи восита бўлиши ҳам мумкин.

Бироқ ажабланарлиси шундаки, инқилобчи ислоҳотчилар ҳақиқий санъатга ёт кўз билан қараб келишган. Афлотуннинг қарашлари бу масалада ҳаммадан ошиб тушади. Унинг учун “гўзаллик ҳамма нарсадан устун, тил бор-йўғи жило берувчи восита эди”. Шу сабабли у ўз давлатидан шоирларни бадарға қилишда ташаббускор бўлганди. Замонавий инқилобий ҳаракатлар ҳам санъатни суд қилишга киришди. Жамиятга мададни табиатдан излаган Руссо санъатга хурофот деб қарарди. “Ақл тантанаси” учун ёзган дастурида ҳамма нарсани аввал момоқалдироқ гумбурлатиб, сўнг яшин билан куйдирмоқчидек таассурот қолдирадиган Сен – Жюст Ақл маъбудасини гўзаллик эмас, кўпроқ меҳр-шафқат соҳиби сифатида кўришни истади. Француз инқилоби учар журналист Демулен¹ ва мухолиф ёзувчи Саддан бошқа бирон санъаткорнинг олқишига сазовор бўлолгани йўқ. Аксинча, ўша даврдаги энг улуғ ва ягона шоирнинг боши танидан жудо этилди(2) , ягона катта ёзувчи эса Лондонга қочиб кетишга мажбур бўлди(3) ва у ерда мутассиб тақводорга айланди.

Сал кейинроқ “сенсимончилар” санъатнинг “жамият учун фойдали” бўлишини талаб қила бошладилар. “Тараққиёт учун санъат” – XIX аср ақл соҳибларининг бирдан-бир даъвоси эди, гарчи ҳақлигини исботлай олмаган бўлса-да, ҳатто Гюго ҳам шу даъво билан байроқ кўтарган эди. Фақат Валес(4) санъатни хумори қонгунча сўкишдан ва унга маълум вазифа юклашдан ўзини тийди.

Рус нигилистлари ҳам шунга яқин қарашда эдилар. Писарёв моддий фойда бермайдиган эстетикани тан олмади. “Рус Рафаэли бўлгандан кўра рус этикдўзи бўлиш фойдалироқдир”, дерди у. У ҳатто Шекспирга ҳам этик тиктирмоқчи бўлди. Кейинчалик машҳур ва катта шоир бўлиб етишган нигилист Некрасов “Пушкиндан кўра бир бурда пишлоқ менга афзал” деган эди. Санъатни “тарбия воситаси”га айлантирмоқчи бўлган Толстой қарашлари ҳаммага маълум. Улуғ Пётр саъи-ҳаракати билан Петербургдаги Ёзги боғга келтирилган ва Италия қуёшида пишган, мармари ҳозиргача ярақлаб турган Венера ва Апполондан эса Инқилобий Россия бутунлай юз ўгирди. Қашшоқлик баъзида беҳисоб бойликни кўрганда ана шундай бурнини жийиради.

Немис мафкураси айблови бундан ҳам шафқатсизроқдир. “Руҳ ноёблиги” шарҳловчилари бани башар ҳамжиҳат бўлган жамиятда санъатга ҳеч қандай эҳтиёж қолмайди, деб ҳисоблашади. Гўзаллик ҳам яшаб қолади, бироқ у бадиий тарзда эмас. Ақлга мувофиқ воқеаликнинг ўзи инсоннинг жами эҳтиёжини қондира олади. Воқеаликдан юқори турувчи шаклни танқид қилиш воқеаликка тўлиқ бўйсунувчи санъатни ҳам қамраб оляпти. Маркснинг фикрича, санъат ўз замонидан ташқарида яшай олмайди; у ўз даврининг ва ҳоким синфларнинг манфаатини акс эттиради. Фақат инқилобий санъат, ҳа, фақат ўша, инқилобга хизмат қила олиши мумкин. Воқеаликдан устун бўлган гўзаллик яратаётган санъат воқеликнинг ўзини мутлақ гўзалликка айлантирсагина ўзининг бош вазифасини бажарган бўлади. Инқилобий ҳаракатда ўз ўрнини англаган рус этикдўзи гўё гўзалликнинг ҳақиқий яратувчиси эмиш. Уни янги, инқилобий одам учун тушунарсиз бўлган, ҳеч кимга фойдаси тегмайдиган бир лаҳзалик оний гўзаллик яратган қандайдир мужмал Рафаэлга қиёслаб бўлмайди.

Шундай бўлса-да, Маркс, “нега юнон бадиияти биз учун ҳануз гўзаллигича қолмоқда”, деб савол қўяди ва шундай жавоб беради: у инсониятнинг беозор болалик даврининг инъикосидир ва биз, уларга нисбатан, катта бўлиб қолганлар, бу асарларни болаликни хотирлагандай завқланиб ўқиймиз(5). Шунда ўз-ўзидан улуғ Италия уйғониш даври шоҳ асарлари, Рембранд суратлари, хитой санъати билан бизни нима боғлаб туради деган савол пайдо бўлади. Ҳеч нарса! Санъат устидан ҳукми ҳозиқлик давом этмоқда ва бунга санъаткорлар, ақл-идрок эгалари ҳам қўшилишмоқда: улар санъатга туҳмат қилар эканлар, энг аввало ўзлари ўтирган шохга болта уришмоқда, ўзларини ўзлари шармандали равишда масхара қилишмоқда. Аслида санъаткор Шекспир билан этикдўз Шекспир ўртасидаги баҳсдан шу нарса маълум бўлдики, этик тикаётган паллада эмас, Шекспирни ўқиётган паллада инсон гўзаллик билан юзма-юз келади. Давримиз санъаткорлари тавба-тазарру қилаётган XIX аср рус дворянига ўхшайди, зеро иккаласи ҳам виждони оғригани учунгина узрхоҳликка ўтган. Мутеликни бўйнига олганлар ва муросасозлар ҳам унинг истаги билан ҳисоблашмаган ҳолда инсониятни, шу жумладан, этикдўзни ҳам ўша бой маънавий неъматдан – абадулабад маҳрум қилмоқчи, гўзалликни топтамоқчи бўлаётганлар билан бир сафда эканлигини унутмасликлари керак.

Аммо, бу зоҳидона нодонликни оқловчи асос ҳам борки, бу биз учун ҳам қизиқдир. Бу инқилоб ва исённинг эстетик инъикоси масаласидир.
Ҳар қандай исёнда исён қилинган нарсанинг мақсадга мувофиқ эмаслиги ва унинг ўрнини бошқаси билан алмаштиришдек истакларни жамлаштирган умумий талаблар акс этади. Шу маънода исён – янги дунё қуришга интилишдир. Бу санъатга ҳам тааллуқли. Исён ўз олдига, очиқроқ айтганда, эстетик талаблар қўяди. Барча исёнкор фикрлар, кўриб чиққанимиздек, ёки даъватларда, ёки янги дунёни рамзлаштирган образларда намоён бўлади. Лукрецийнинг шаҳар деворлари, Саднинг одам ўтолмас қўрғонлари, хаёл қояси ва ёлғизлик чўққиларидан иборат Ницшенинг тафаккур ороли, Лотреамоннинг илк ҳаёт океани, Рембонинг оҳанг панжараси, сюрреалистларнинг борлиқни ларзага солган бўрондан сўнг қоладиган из каби фикр истеҳкомлари, мамлакатнинг қоқ ярмини эгаллаган қамоқхона тасвирлари, конслагерлар, озод қуллар империяси – булар ҳаммаси бир бутунликни, ягоналикни ва унга бўлган иштиёқу-майлларни ифодалайди. Мана шу тасвир этилган дунёни одам тезроқ англаши мумкин: англанган дунё – янгиланаётган дунёдир.

Бу ҳолатни биз деярли барча санъат турларида учратамиз. Санъаткор дунёни ўз тушунчасидан келиб чиқиб қуради. Табиат мусиқасидагина ҳудуд ва замон йўқ. Борлиқ эса ҳеч қачон жим турмайди: ҳатто сукунат пайти ҳам у биздан таралаётган оҳангларга акс-садо бериб, ўзининг азалий куйини чалаверади. Бироқ бизга тушунарли бўлган товушдан ҳамиша ҳам оҳанг чиқавермайди ва мусиқа бўлавермайди. Шу билан бирга мусиқа ўзаро уйғунлик тугаган, оҳанг товушга айланган, бизнинг ҳиссимиз ва кечинмаларимизга мос табиатдаги тартибсиз оҳанглар тартиблашувга киришган жойдан бошланади. “Мен шунга қатъий амин бўлиб боряпманки, — деб ёзган эди Ван Гог, — тубанликка ғарқ бўлган дунёга қараб Парвардигорга баҳо бериб бўлмайди. Дунё, шунчаки, охирига етказилмаган чизги, холос”.

Ҳар бир санъаткор ана шу чизгини муфассал суратга айлантириш, унга етишмаётган манзараларни киритишни хоҳлайди. Санъат ичида энг буюги ва заҳматкаши бўлган ҳайкалтарошлик уч ўлчовли дунёда инсон қиёфасини коинот ва ўз услуби мужассами сифатида яхлит тасвирлашни истайди. Ҳайкалтарошлик мавжуд воқеликни инкор қилмайди, балки унга ҳаммадан ҳам кўпроқ эҳтиёж сезади, бироқ унга ҳеч қачон бор кучи билан ёпишиб олмайди ҳам. Уйғониш даврида унинг ютуқларидан бири ишора – кўз ифодаси ва тасвири бўлдики, бу билан у бани одамдаги ишора ва ифоданинг рамзига айлана олади. Унинг моҳияти мавжуд қиёфадан кўчириб олишда эмас, балки уйғунлаштиришда, яъни бир сониялик юз ифодаси, тана ва қомат ишорасини мангу гўзалликка, мангу ишорага айлантира олишда кўринади. Фақат шу йўл билан – намунавий ёки одатий образлар ёрдамида ҳорғинлик силласини қуритган одамларнинг эътиборини мангу гўзалликка тортиб, сершовқин шаҳарлар ҳашамига яна ҳам ҳашам қўшади. Балки муҳаббати топталган ошиқ юнон маъшуқасига бугун ҳам нафрат ва ғазаб билан қарар, бироқ бу қарашдан ҳеч қандай эстетик завқ уйғонмайди.

Тасвирий санъат ҳам ана шундай уйғунлик маҳсулидир. Делакруа ўз санъати ҳақида мушоҳада қилиб, шундай ёзган эди: “Даҳолик бу – уйғунлаштириш ва ифодалай олиш истеъдодир”. Мавзуни танлаш биланоқ санъаткор асарга биринчи ғиштни қўяди. Манзара тутқич бермайди ёки хотиранинг қайсидир бурчагига бекиниб олади. Шунинг учун ҳам манзарачи рассом ёки натюртморчи мўйқалам соҳиби макон ва замондан энг аввало тутқич бермайдиган ёки бетартиб ранглар орасида ғойиб бўладиган, бир лаҳза кўриниб сўнг мангулик ортига яширинадиган манзараларни тезроқ қоғозга тушириб қолишга шошилади. Манзарачининг биринчи вазифаси яхлит суратнинг қисм-қисмларини тайёрлашдан иборат бўлади: қисмларни тайёрлаётган лаҳзадаёқ у танлай бошлайди. Кўпинча сюжетли сурат макон ва замондаги бошқа бир ҳаракатнинг инъикоси сифатида юзага чиқади. Сўнг санъаткор тасвирни яхлитлаштиришга ўтади. Пьеро делла Франческо каби улуғ мўйқалам соҳибларининг асарлари ёз фаслининг бир сониясини ушлаб олиб, мангу тўхтатиб қўйгандек таассурот қолдиради. Унинг қаҳрамонлари гўё макон ва замонни сезмаётгандай, ундан буткул халос бўлгандай, макон ва замон хавфини назарига илмай яшашда давом этади; уни на макон, на замон ўчиришга қурби етади – санъатнинг энг мўъжизали хусусияти ҳам шунда.

Ўз ўлимидан сўнг юз йиллар ўтгач ҳам “файласуф” Рембранд йиллар шарпаси орқасига яширинган ҳолда ўша ўзи кўтарган муаммо устида сиз билан баҳслашиб ўтираверади. “Бизни нарсалар манзараси билан ўзига ром қилмоқчи бўлган, бироқ ҳеч қачон бизни мафтун қилолмайдиган бу тасвирий санъат дегани аслида бир пулга қиммат”. Бу Паскалнинг машҳур ибораси. Делакруа ҳеч бир асоссиз равишда “бир пулга қиммат” сифатлашини “ғалатироқ” деб ўзгартирган. Бир қарашда ҳақиқатан ҳам ўша нарсалар бизни мафтун қила олмайди, чунки биз уларни кўрмаймиз. У биздан узилган ҳолда абадий ҳаракатда яшайди. Исо Масиҳни қамчилаётган жаллоднинг қўлини ким кўрган? Салб юришига кетаётганлар изидан зайтунзорга сингаётган ғуборларни ким кўрган?

Бироқ буларнинг ҳаммаси гўзал ва шафқатсиз манзаралари билан бизни ўша азоб-уқубатга юзма-юз қилиш учун музейнинг совуқ деворларига зарб этилган: умри ғаму-ҳасратда ўтган Исонинг бир неча сониялик уқубати ана шу суратларга жо қилинган. Рассомнинг мўйқалами табиат сирларига, тарих қатламларига бемалол ёриб кира олади ва шуниси билан у бани олам ҳаракатининг ажралмас қисмидир. Санъат Гегель орзу қилган хусусийдан умумийга қараб интилувчи доимий ҳаракатдаги ва курашдаги ҳодисалар сирасига киради. Балки бани башар бирдамлигига интилаётган бугунги замон шу сабабли ҳам ана шу яхлитликка интилишнинг энг мукаммал намунаси бўлмиш санъатга кўпроқ эҳтиёж сезаётгандир? Бадиий тафаккур даврнинг ибтидо ва интиҳосига ҳамиша мос келади: бугунги тасвирий санъатнинг турмушга ва яхлитликка бўлган бетиним интилишини фақат бадиий тафаккур орқалигина тушунтириш мумкин. Ван Гогнинг юракни ларзага солувчи зорланишида барча санъаткорларнинг кибр ва умидсизликлари акс этган: “Мен ҳаётда ҳам, тасвирий санъатда ҳам худони четлаб ўтишим мумкин. Бироқ менинг ички “мен” им ўзидан устунроқ “мен”ни четлаб ўтолмайди, усиз менинг ижодим ҳам, ҳаётим ҳам маънисиз бўлиб қолади”.

Мустабид инқилоб томонидан ишончсизлик билан кутиб олинадиган санъаткорнинг воқеликка қарши исёни аслида эзилувчилар кўтарган онгсиз исённинг самовий юксак кўринишидир. Барча нарсага шубҳа ва инкор кўзи билан қаровчи инқилобий ҳаракат санъатда инкордан ташқари эътироф ҳам мавжуд эканлигини ич-ичида ҳис қилади: санъатдаги ҳаракат – яратувчанлик билан, гўзаллик – адолат билан тенгдир: баъзи ҳолатларда гўзаллик ўз-ўзидан адолатсизликни фош қилувчи шафқатсиз воситага айланиши мумкин. Шунинг учун биронта ҳам санъат тури фақат инкор эвазига яшаши мумкин эмас. Ҳар қандай фикр, кези келса, ҳеч нарсани англатмагани каби инқилобчилар маънисиз деб атаётган санъатда ҳам маъно ва яна нимадир мавжуд бўлади.

Инсон умумий адолат талаб қилиб, умумий адолатсизликка қарши оёққа туриши, адолатли жамият ижодкори бўлиб чиқиши мумкин, бироқ унинг дунёдаги барча нарсага ҳаммаси бир пулга қиммат деб қарашга ҳаққи йўқ. Гўзалликни ижод қилиши учун у воқеликни инкор қилиши ва айни пайтда унинг завқли томонларини кўра олиши шарт бўлади.

Санъат воқелик билан баҳслашади, бироқ ундан буткул четлашмайди. Ницше ҳар қандай аҳлоқий, илоҳий тушунча ва одатларни инкор қилиши, уларни бу ҳаётга, бу дунёга ғирт туҳмат деб аташи мумкин. Бироқ ўзининг гўзаллиги билан бизни туғилиш ва ўлим орасидаги дунёни севишга ва бу гўзалликни бошқалар билан баҳам кўришга ундайдиган бошқа бир олий тушунчалар ҳам мавжудлигини у эсдан чиқармаслиги керак. Алалхусус, санъат бизни исённинг ҳақиқий моҳиятига – унга юксак қадрият ва янгиловчи куч, абадий кураш ҳамда ички тикланишнинг воситаси сифатида қарашга ўргатади. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун ҳозир санъатнинг қайта қад ростлаш жараёнини бор қиёфаси билан акс эттира оладиган шакли – роман санъати ҳақида гаплашамиз.

РОМАН ВА ИСЁН

Маълум нуқтаи-назарга кўра, адабиёт бошқа турларга нисбатан анча муросачи эканини қайд этиш зарур – бу айблов ўтмиш даҳоларидан тортиб, янги давр даҳрийларининг қарашларигача мос тушади. Аввалги замонларда роман ноёб жанр ҳисобланарди. Унда воқеалик эмас, хаёл кўпроқ акс этарди; “Ҳабаш аёл” билан “Астрей”ни эслашнинг ўзи кифоя (6.) Моҳиятан олганда булар чўпчак, роман эмас. Янги даврда – даҳрийларда эса роман ҳақиқий жанр тусини олди, худди инқилобий ҳаракатлар каби ўз қамровини кенгайтириб, мукаммалашиб борди. Роман руҳий ва маънавий исёнкорлик маҳсули сифатида майдонга келди ва эстетик нуқтаи-назардан ҳам у исёнга интилиш эди.

Литтрнинг луғатида романга “насрий йўлда ёзилган уйдирма воқеалар” деб баҳо берилади. Фақат шуми? Бир католик танқидчиси – мен Станислав Фюмни назарда тутаяпман – масалани анча жиддий қўяди: “Санъат ўз олдига қандай мақсадни қўймасин, барибир худо билан баҳс бойлашишга киришган даҳрийликдир”. Аслида ҳам фуқаролар жамиятидаги тортишувга ғарқ бўлгандан кўра роман худога юз бургани минг маротаба мақбулроқдир. Тибода Бальзак ижоди ҳақида анча тўғри фикрни баён қилади: “Инсоният комедияси” – бу Парвардигори оламга тақлиддир”. Улуғ адабиётларнинг улуғ мақсадлари ҳам аслида бизга ўхшаш қаҳрамонлар яшайдиган ўзига хос дунё, олам яратилишидан иборат бўлиб келган. Ғарб адабиёти ҳеч қачон ўзининг улуғ асарларида кундалик ҳаётни тасвирлаш билангина чегараланмаган. У хаёлнинг улуғвор қудратига интилиб, бизнинг тасаввурларимизга ҳамиша машъала ёқиб келган, изидан хаёл дунёсига эргаштирган.

Кимки роман ёзаётган ёки ўқиётган бўлса, моҳиятан ғалати ҳолатга дуч келади. Асли ғирт уйдирмадан иборат бу воқеаларга инсон нега бунчалик эҳтиёж, ташналик сезади?! Агар бу ғалати эҳтиёжга ёзувчи ёки ўқувчидан қониқарлироқ жавоб олинган тақдирда ҳам имоним комилки, барибир одамзот яна шу уйдирма билан ўз эҳтиёжини қондиришда давом этаверади ва унга бўлган қизиқишига заррача путур етмайди. Инқилобий танқид буни воқеликни тасвирлашдан атайлаб қочиш деб баҳолайди. Оддий сўзлашув тилида жайдари бир журналистнинг уқувсиз уйдирмасини “роман” деб аташади. Бир неча йиллар муқаддам кундалик воқеаликдан устун турувчи “романтик” кайфиятдаги қизлар севимли ва ардоқли саналарди. Ўз-ўзидан ойдинки, ана шундай маҳбубанинг мавжуд воқелик ҳақида ҳеч қандай тушунчага эга эмаслиги, унинг соф хаёлий дунёси юксак қадрланарди. Бир сўз билан айтганда, романтик идеал ҳаётдан ҳамиша узилган бўларди ва бу идеалнинг нақадар мафтункорлиги ҳар кимнинг хаёлий қудратига боғлиқ эди. Шундай қилиб, роман санъати ҳақида гап кетганда, унинг ютуғи воқеликдан қанчалик устун турганига қараб баҳоланарди. Бурнининг тагидагидан нарини кўришга қувваи ҳофизалари етмайдиган кишилар бу борада Инқилобий танқид билан бир хил фикрда эди.

Хўш, биз роман ўқиш билан хаёлимизни нимадан олиб қочамиз? Қора турмуш ташвишлариданми? Бироқ ҳаётда етишмовчилик нималигини тасаввур қилолмайдиган одамлар ҳам бойлигини санашу ҳашамлардан ортган пайтлари роман ўқийди-ку? Бундан ташқари бадиий дунё эртаю-кеч хаёлимизни банд қиладиган ва бизнинг оғир меҳнатимизни, ҳеч қурса хаёлда бўлса-да, енгил қиладиган даражада оҳанрабо ва мафтункор ҳам эмас.

Бироқ шундай эса-да, Адольф нега Бенжамен Констанга нисбатан кўнглимизга яқин (7), нега аҳлоқшуносларга нисбатан бизни граф Моска (8) кўпроқ ишонтиради?! Бир куни Бальзак сиёсат ва дунё тақдири ҳақидаги узундан-узун маърузасини шундай сўзлар билан тугатган: “Энди жиддий масала ҳақида гаплашсак”. У бу билан ўзининг романларини назарда тутганди. Икки асрдан буён романнавис даҳолар бизга тақдим этаётган ва бизни мафтун қилаётган сон-саноқсиз мифларни жиддий шарҳламасдан, шунчаки, воқеликдан қочиш деб баҳолашнинг ўзи билан моҳиятни очиб бўлмайди. Романнавис ижодкорлар воқеликдан қочганлиги ёки уни четлаб ўтаётганлиги аниқ ва бор гап.

Бироқ бу четлашишни шунчаки қочиш деб бўлмайди. Гегель таъкидлаганидек, реал дунё азиятидан ўз қалбининг узлатига чекинган, ўзи учун фақат ахлоқ ҳукмронлик қилувчи бадиий дунё ясаб олган бундай четлашишни воқелик билан боғлайдиган ришта борми? Ҳатто панд-насиҳатга тўла, катта адабиётдан узилиб қолган “Поль ва Виржиния” каби кўз ёшларга тўла асарларни ўз ичига олган энг ҳикматгўй романлар ҳам бизга тасалли беришга қодир эмас.

Бор ҳақиқат шундаки, реал дунёни инкор қилаётган одам, айни замонда бу дунёдан мутлақо узилишни ҳам истамайди. Одамлар шу дунёда яшашга маҳкум этилганлар ва ундан айри яшашни ҳеч қачон тасаввур қилолмайдилар. Ўз маконида дарбадарлик ва қувғинга гирифтор бўлган бу ҳуркак мавжудот ўзи яшаётган дунёни абадий унутишни эмас, аксинча, уни яна ҳам кўпроқ ўзиники қилиб олишни истайди. Турмушнинг бутун кўламини акс эттирадиган азобу-уқубатлар ҳали кўз олдида мукаммал гавдаланган эмас; дунё фақат шундан иборат бўлолмайди. Тўғри, хохиш-истак тутқич бермайди, бошқалар хоҳиш-истаклари ортида йўқолиб кетади, сўнг бирдан бошқа бир қиёфада ўз ортидан уларни худди Танталнинг ташна лаблари сувнинг изидан беҳуда қувгани(9) каби яна бесамар югуртиради.

Хўрликка маҳкум этилган одамнинг бор-йўқ мақсади лабларини сувга тегизиш, хаёли каби тутқич бермас тўлқинни жиловлаб олиш ва уни ўз тақдирига айлантириш, холос. Бироқ бу амалга ошмас орзу: шу сабабли у хаёлан бўлса-да, орзусига етишни хоҳлайди – хаёлан бўлса-да тақдир ва ўлимдан устун келишни ва кўз олдидаги бесамар ва беадад дунёга қарама-қарши ўлароқ ўзининг хаёлий дунёсига эга бўлишни истайди.

Мана шу ердан аксарият одамларда ўзгалар ҳаётига шафқатсиз муносабат ва ҳасад билан қараш пайдо бўлади. Бу ҳаётни четдан кузатиб туриб, ундаги яхлитликни ва жамул-жамликни кўрамиз, моҳиятан шундай бўлмаса-да, биз учун бу ҳаёт енгилмас ва бўйсунмас бўлиб туюлади.

Биз фақат бу ерда икир-чикирларни эмас, юксак ва қадри баланд чўққиларни кўрамиз. Шунда биз буларнинг барини санъатга жо эта бошлаймиз, уларни ибтидоий тарзда романга киргизамиз. Шунинг учун ҳам ҳар бир одам санъатда моҳиятан ўз ҳаётини кўришни истайди. Биз, гарчи бу мумкин бўлмаса ҳам муҳаббат абадий давом этишини истаймиз – мабодо у мўъжиза туфайли бутун умр давом этган тақдирда ҳам, барибир у тугал бўлолмасди. Вақтдан устун бўлишга туганмас хоҳиш бизни мангу уқубатларга рўкач қилса, балки дунёвий уқубатларнинг моҳиятини чуқурроқ англаган бўлармидик? Эҳтимол, иродаси кучли одамлар ҳам дунёвий уқубатлар бир лаҳзалигини англаб етгандан кейин ваҳимага тушиб қолишар? Туганмас уқубатни ҳис қилгач, балки биз битмас-туганмас бахт борлигини ҳам тушуниб етармиз? Бироқ, афсуслар бўлсинки, бизнинг энг беадад машаққатимизнинг ҳам чегараси бор. Ва ажойиб кунларнинг бирида қалбимизни ҳаётга ташналик ҳисси чулғаб, биз умидсизликдан дафъатан уйғонармиз ва уқубат саналиб келинган нарсалар моҳиятан бахт эканини сезиб қолармиз?

Ўзликни англашга интилиш – бу азал-абадга интилиш воситаси холос: ундан сўнг муҳаббатга мубталолик бошланади. Биронта мавжудот, ҳатто энг оташин ва қизғин севгига мубтало бўлганлар ҳам мен мутлақ муҳаббат соҳибиман деб айтолмайди. Ошиқ-маъшуқлар айро туғилиб, сўнг яна айрилиқда ўлишга маҳкум этилган бу шафқатсиз дунёда маҳбубдан бутун умри давомида фақат ўзи учун яшашни талаб қилиш амалга ошмас орзу бўлиб қолаверади. Бундай шафқатсиз талаб қўйишга муҳаббатнинг ўзи дош бермайди. Бундай муҳаббат маҳбубни адойи тамом қилади. Ёлғиз ошиқнинг бесамар азоби бугун ўзиники бўлган маҳбубаси эртага кимнидир севиб қолиши мумкинлигини англагандан кейин яна ҳам тийиқсиз тус олади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам ошиқ вақтдан устунлик ҳамда маҳбубани умрбод ўзиники қилиш истагига мубтало бўлади ва айни шу истаги билан маҳбубасини эртанги кундан жудо қилади. Дунёвий меъёрга сиғмайдиган ана шу истак ҳақиқий исёндир.

Кимки ўзи муҳаббат қўйган жами нарсадан, гарчи орзуси ҳеч қачон амалга ошмаслигини билиб туриб, абадий ҳурлик ва маҳлиёликка даъвогарлик қилиб, шу йўлда ўзини қурбон қилишга тайёр ҳис этмаган бўлса, унга исён ва унинг тийиқсиз нафрати тушунарсиз бўлиб қолаверади. Моҳият эса ҳамиша ҳам юз кўрсатмайди – у маълум бир тушунчага ҳеч қачон сиғмайди. Шу нуқтаи-назардан қарасак, ҳаёт шаклсиздир. У ўз шаклини излаб, тийиқсиз оқаётган дарёга ўхшайди. Бунинг акси ўлароқ одам ҳаётда ўзини шоҳ деб ҳис қилиш учун бетиним шакл излайди. Жилла қурса бирон-бир тирик мавжудот одам хоҳлаган шаклга кирганда эди, инсон дунё билан абадий сулҳ тузган бўлур эди.

Аммо унда одамни шакл ва йўналиш излашдек мангу уқубатдан халос қиладиган, у билан бир тану бир жон бўлиб кетадиган оддий онг соҳиби бўлмиш биронта бошқа мавжудот йўқ. Шуҳратпарасту-жанжалпарастлар, ҳашаматпарасту-инқилобпарастлар, барча-барчаси яшаш учун муросаю-мадора қилиб, бирдамликка интилаяпти: худди муҳаббат асоратидан қалби вайрон бўлган ошиқ ёки маъшуқа муҳаббат қиссасига якун ясаш учун сўнгги имкониятга, сўнгги имога ташна боқаётгандек. Ҳар биримиз ўша бирдамликка олиб борадиган сеҳрли сўзни излаяпмиз. Бизга шунчаки кун кўришнинг ўзи камлик қилади, биз ўлим араваси келмай туриб, ўз тақдиримизга эга бўлишга интиламиз. Бу шундан дарак берадики, инсон ўзи яшаётган дунёдан кўра тасаввуридаги оламни яхшироқ биларкан.

Бироқ “яхшироқ” сўзи “бошқача” деган маънони англатмайди, балки тасаввурни яққолроқ ифодалайди. Қалбимиз кўкларга кўтараётган истакларимиз гарчи нафратимизга сазовор дунё устига қурилган бўлса-да, ундан буткул узилиб кетмайди: бу шунчаки қочиш эмас, балки ўзининг мавжудлигини кўрсатишга уриниш даъвосидир. Ҳар қандай орзу-истак ва ҳаракат – хоҳ у диний, хоҳ дунёвий бўлсин, охир-оқибатда мана шу ожизона даъвога, шаклсиз ҳаётдан ўзига бошпана, шакл излашга бориб тақалади. Мана шу шижоат-хоҳ фалакка сиғиниш, хоҳ инсониятни йўқ қилиш истаги шаклида бўлсин, бутун моҳияти билан, роман ижод қилишга, ижодкорликка бошлаб боради.

Пировардида роман ўзи нима? У инсон фаолияти маълум бир шаклга кирган, дунё истак-хоҳишига мос тасвир этилган, одамлар бир-бирларига изҳори дил қилган ва ҳар бир тақдир ўз йўриғи ҳамда ёзуғига эга бўлган қандайдир ўзга дунё ифодасими?.. Романда гавдаланган дунё кўз ўнгимиздаги оламнинг инсон сийратига мос хоҳиш-истаклар асосида қайта яратилишидан бошқа нарса эмас. Зеро, у дунё ҳам азобу-уқубат, ёлғону-муҳаббатга қоришиб яшаётган ўз дунёмизнинг айнан ўзи. Унда бизнинг бор қиёфамиз, ожиз ва кучли жиҳатларимиз ифодаланган. Унинг ўзгалиги ҳам кўз олдимиздаги дунёнинг гўзаллиги ва ибратидан айро нарса эмас.

Бироқ у дунёда одамлар кўз олдимиздаги дунёдан фарқли ўлароқ, сўнгги дақиқаларгача ўз тақдирларининг эгаларидир. Уларда инсон қисмати мужассамланган. Бизни ҳайратга солувчи қаҳрамонлар – Кирилов, Ставрогин, Грослен хоним, Жюльен Сорель ёки малика Клевская – ҳаётий жўшқинликларини сўнгги қатрасигача сарфлашга қодирдирлар. Бу эса ҳаётда бизнинг қўлимиздан келавермайди. Зеро, улар биз ҳеч қачон журъат қилмаган нарсаларни охиригача етказадилар.* (*Агар роман фақат қайғую ғам, умидсизлигу тушкунликдан иборат бўлса, у ҳалоскорлик йўлини кўрсата олади. Тушкунликка исм топиш, уни тасвирлаш – уни енгишга интилиш дегани. Тушкунлик адабиёти – бу ўзига исм излаётган адабиётдир).

Лафайет(10) хоним “Малика Клевская”ни ўз ҳаётий тажрибасидан келиб чиқиб яратди. Бир томондан малика – бу унинг ўзи, бошқа томондан эса – у эмас. Фарқ шундаки, Лафайет хоним ибодатхонага кириб олиб, тарки дунё қилгани йўқ ва унинг муҳаббати йўлида бирон киши қурбон бўлмаган. Албатта, у бу муҳаббат қиссасидаги юракни титратадиган ҳисларни бошидан кечирганига шубҳа йўқ. Бироқ ҳаётда бу воқеа ҳеч қачон тугалланмасди ва агар Лафайет хоним ҳаётий ақидаги бош эгиб, бу жўшқин муҳаббатнинг давомини ўзининг беназир қалами билан қоралаб қўймаганда эди, биз ҳам унинг хотимасидан ҳеч қачон баҳра ололмасдик. Худди шундай романтик ва ажойиб воқеа Гобинонинг “Плеяда”сидаги(11) София ва Казимир ўртасида ҳам содир бўлади.

Гўзал, фозила ва жўшқин эҳтиросли, — бу ерда Стендалнинг бошқа ҳеч кимга ўхшамайдиган фавқулодда аёлгина мени бахтли қилиши мумкин деган гапини эслаш ўринли, — Софияга ошиқу-шайдо Казимир биринчи бўлиб муҳаббат изҳор қилишга журъат этади. Ҳар куни кўравариб ва бир хил изҳорларни эшитавериб, унинг жўшқин муҳаббатига кўникиб қолган София охир-оқибат ундан безийди ва уни кўрса ўзини ҳақоратлангандай ҳис эта бошлайди.

Казимир унга муҳаббатини судда гувоҳлик бераётгандай баён этарди. Ҳа, у Софияни қизнинг ўзидан ҳам яхшироқ биларди ва яна Софиясиз яшашни тасаввур қилолмайдиган бу оташин муҳаббати жавобсиз қолишини ҳам биларди. У шусиз ҳам бадастур яшаётган Софияга бутун сармоясини хатлаб беради-да, қизга амалга ошмаган орзуларини ташлаб, ўзи боши оққан чекка шаҳарга (бу Вильна шаҳри эди) кетиб, арзимас нафақа билан ғариблик ва қашшоқлик оғушида кун кечира бошлайди.

Айни пайтда Казимир Софиядан тирикчилик учун олиб турадиган нафақаси ўзининг бирдан-бир ожизлиги эканини тушунарди ва яна Софиядаги вақти-вақти билан унга фақат номи ёзилган топ-тоза қоғоз-мактуб жўнатиб туришга ҳам розилик олганди. Аввалига София ғазабланади, ҳеч нарсага тушунмайди, сўнг уни беадад қайғу чулғаб олади ва ниҳоят у Казимирнинг таклифини қабул қилади, ҳаммаси йигит режалаштиргандек якун топади: Казимир Вильнада ҳижрон азобидан ҳалок бўлади. Шундай қилиб, романдаги воқеа ўзига хос мантиқ билан якун топади. Маълум бир воқеага асосланган ҳолда фақат тушдагина содир бўлиши мумкин бўлган, бироқ реал воқелик учун ақл бовар қилмас бўлиб туюладиган бир хил мароқли ҳикоятларни тўқимасиз тасаввур қилиш мумкин эмас. Мабодо Гобинонинг ўзи Вильнага кетиб қолганда эди, зерикиб, безиб қайтиб келган ёки ўша ернинг ўзидаёқ бирон кўнгилёзар машғулот топиб олган бўларди. Казимирга эса қисматини ўзгартириш ҳам, ҳижрон азобидан ўзини халос қилиш ҳам таъқиқланган. У худди ўлимга қараб бораётган Хитклиф каби охиригача, токи маҳшар кунигача тўхтамаслиги шарт.

Кўриб турганимиздай, қаршимизда реал дунёдан акс олган бадиий дунё – азоб-уқубат токи маҳшар кунигача чўзилувчи, ғам-қайғуси ҳеч қачон бахту-саодатга айланмайдиган, одамлар тақдирини бир-бирига чамбарчас боғлаб турувчи ва қисмат шаробини охиригача сипқоришга маҳкум этувчи дунё турибди. Ниҳоят, одам романда реал воқеликда сира иложи бўлмайдиган ҳаётини маълум бир шаклга солиб, унга хотима бағишлай олади. Романни инсон қисматига олдиндан бичилган хулосаларни тикиб қўяди.

Шундай қилиб, гарчи вақтинчалик ўлим ҳукми ҳозиқлик қилса-да, у шундай лаҳзада яратувчига айланади. Ушбу нуқтаи-назарга мос келувчи барча машҳур романларни бир хил таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, романнинг моҳияти муаллифнинг ҳаётий тажрибаларини маълум бир мақсадга бўйсундириш ва унга янги маъно касб этишда кўринади. Ўз олдига на аҳлоқий, на бирор бошқа мақсад қўймаган ҳолда бундай метафизик маъно касб эттириш – яхлитлик ва бирдамликка интилишга ҳамда умумий ботиний эҳтиёжни қондиришга қаратилган бўлади. Шу маънода роман энг аввало ғам-ҳасрат ёки исёнкор туйғуларнинг ифодаси сифатидаги заковат жангидир. Бу хил заковат жангини француз аналитик романларида ёки Мелвилл, Бальзак, Достоевский, Толстой романларида кузатиш мумкин. Бироқ бизга фикримизни тасдиқлаш учун сўнгги йиллар романнавислигидаги бир-бирига ўхшамайдиган иккита анъанани – бир томондан Прустни, иккинчи томондан америка романини – йўл-йўлакай қиёслашнинг ўзи етади.

“Америка романи” баъзида инсоннинг ботинини очиш йўли билан, баъзида унинг зоҳирий муносабати ва ҳолатини тасвирлаш билан зўр бериб бир бутунликка интилаяпти. У бизнинг классик романларга хос туйғу ва жўшқинликни бирма-бир синаб ўтирмайди. У қаҳрамоннинг ҳолатини тушунтирувчи ва маълум бир хулоса ясовчи руҳий асосларни излаб, уни таҳлил қилмайди. Шунинг учун ҳам бу романдаги бир бутунликни фақат тасвирдаги бутунлик деб аташ мумкин. Унинг асосий ифода усули одамларнинг зоҳирий қиёфасини чизиш, уларнинг ҳатти-ҳаракатини четдан кузатиш, нутқни, баъзан такрордек туюладиган ички Нутқни* (*Гап XIX асрдаги Америка адабиётининг гуллаб-яшнаган даври эмас, асримизнинг 30-40 йиллари “шафқатсиз” романлари ҳақида кетаяпти) ҳеч бир таъриф-тавсифларсиз бериши, ниҳоят, ўзлари шарт деб ҳисоблаган пайтда кундалик, бир хил ҳаракатлари билан ўзларини намоён қила олишга қодир бўлган одамга муносабат масаласида яққол намоён бўлади. Бундай шиддатли жараёнда одамлар ўз-ўзидан бир-бирига ўхшаб қолади, барча қаҳрамонлари ҳатто жисмоний нуқтаи-назардан бир-бирининг ўрнини тўлдириб кетавериши мумкиндек туюладиган уларнинг ўзига хос бадиий дунёси шу жиҳати билан фарқланади.

Бу ифода усули ўзини реализм деб атайди. Кўриб чиққанимиздек, реализмнинг ўзи анча мавҳум тушунча эканлиги ҳақида ортиқча гапирмасдан ҳам бу роман дунёси ўзида воқеликни жўн ва тўғридан-тўғри акс эттирмай, балки уни маълум бир услубга бўйсундираётганини таъкидлаш жоиздир. У воқеликни атайлаб бузиб тасвирлайди. Мана шу йўл билан бир бутунликка – тўғридан-тўғри яхлитликка эмас – одамларнинг ва дунёнинг орасидаги тенгсизликни йўқотишга эришади. Бу романнависларнинг нуқтаи-назарига кўра, айнан ботиний ҳаётлари бирдамликка путур етказиб, уларни бир-бирига бегона қилиб турибди. Бу иштибоҳ фақат қисман ҳақиқатдир.

Негаки, бу санъат турининг асоси бўлган исён ботиний ҳаётни инкор қилиш оқибати бўлиб эмас, балки унга суянган ҳолда бир бутунликка қараб интилиш маҳсули бўлиб юзага келади. Уни тўлиқ инкор қилиш тирик одамни эмас, мутлақо тўқима одамни яратади. Йўқсиллар романи ҳам худди бир пайтлардаги панд-насиҳат романлари каби қуруқ сафсатадан бошқа нарса эмас. Униси ҳам, буниси ҳам ўз нодонлигидан бизга сабоқ бермоқчи бўлади **(**Бу авлоднинг йирик ёзувчиси Фолкнерда ҳам ички монолог фикр қобиғидан бошқа нарса эмас). Ўз қобиғига ўралиб олган моддий ҳаёт тасвирига ружу қўйиш асл моҳиятга қарама-қарши ўлароқ, айни пайтдаги воқеликнинг мутлақо акси бўлган заминсиз, хаёлий дунёнинг яралишига олиб келади. Бу романчилик санъатига зиддир. Моддий ҳаётдан холи бўлган ва мавжуд воқеликка бепарво қараб турган асл роман қаҳрамонлари гарчи ўзларича “ўрта одамлар”нинг хоҳиш-иродасини акс эттиряпмиз деб ўйлашса-да, бироқ улар ўзида умумжамият ботиний дунёсини мужассам этадилар. Мазкур бадиий оламда пайдо бўлган, сон жиҳатдан хийлагина кўп руҳий бемор қаҳрамонлар дунёқараши буни яна ҳам яққолроқ ифодалайди. Бу хил асарларда асосий маъно касб этувчи руҳий беморлар моҳиятан ўз хатти-ҳаракатларига уйғундирлар, зеро улар – америка ёзувчилари мавжуд воқеаликка қарши ожизона, бироқ ғазаб ва шовқинга тўла исёнларини баён қилаётган, ҳиссиз автоматлар инсон ҳаётини яна ҳам кўпроқ шиддатли-ю, бироқ мазмунсиз қилиб қўяётган дунёнинг – умидсиз ва касал дунёнинг тимсолларидир.

Пруст эса ўз олдига воқеаликни бетиним ўрганиш орқали оламнинг ва ўлимнинг бебақолиги устидан ўзининг мутлақ ғалабасини таъминлайдиган ва фақат ўзигагина тааллуқли бўладиган, ўзига хос ягона ва хаёлий дунё яратишни мақсад қилиб қўйди. У мутлақо бошқа воситалардан фойдаланди. Бу восита энг аввало романнавис ўз ўтмишининг сеҳрли лаҳзаларидан иштиёқ билан муҳаббат сонияларини бирма-бир танлаб олишда ва уни кўз олдимизга қўйишида кўринади. Кечаги кун ўзи ҳақида ҳеч қандай из қолдирмай ташландиқ ва бепоён ўлик маконга айланади. Агар Америка романлари хотирасини бой берган майиб одамларнинг дунёси бўлса, Пруст дунёси – бу фақат хотирадан иборатдир. Гап кечаги куннинг харобага айланишини ва умрнинг изсиз кетишини инкор қилувчи, хоҳлаган пайт ўтмишга бош суқиб қарай олишга имкон берувчи, кечаги ва эртага келадиган кунларнинг муаттар ҳидлари қоришиқ ҳолда таралиб турган нозиктаъблик ва зўр иштиёқ билан қурилган хотиралар дунёси ҳақида кетаяпти.

Қалбнинг улуғвор хазиналари бўй кўрсатувчи бу ботиний оламни Пруст унутишга маҳкум бўлган оламга, ғафлатга ғарқ, сўқир дунёга қарама-қарши қўйди. Бироқ буни воқеликка қайтиш ёки уни инкор қилиш деб тушунмаслик керак. Пруст ўтмишни хаспўшламагани каби Америка романларидагидек уни мутлақо четга суриб қўймайди. У бой берилган хотиралар ва айни пайтдаги кечинмаларни ўтган бахтли сониялар ва воқеаликдан узиб олиб, ягона, яхлит бир бутунликка бирлаштиради…

Ўсмирлик пайтидаги бахтли сонияларга энди қайтиб бўлмайди. Денгиз қирғоғида гул кўтариб ўтирган қиз жарангдор овозда кулади ва шивирлайди; бироқ унга маҳлиё бўлиб турган кимса аста-секин ундан узоқлашиб, унга мафтун бўлиш бахтидан маҳрум бўлиб боради ва охир-оқибат улар ҳеч қачон муҳаббат шаробини биргаликда ичолмайдилар.

Пруст мана шундай дилгир кайфият уйғотади. У бу дилгир сонияга бутун оламни алмашишга тайёр. Бироқ уларнинг орасида гунг ва ҳиссиз йиллар харсанги ётибди. У ўша бахтли ва беғубор сониялар мангулик ичига кириб, абадий ғойиб бўлишинини истамайди. У ўлимга қасдма-қасд, ўтмиш замон интиҳосидан келажак ибтидоси бўлиб, аслидагидан ҳам кўра мукаммалроқ ва мафтункор қиёфада қайта юз кўрсатишини исботламоқчи бўлгандек, бу сонияларни қайта тирилтирмоқчи бўлади.

Шу боис ҳам “Бой берилган вақт…” ўз моҳият-эътиборига кўра руҳий – ботиний таҳлил вазифасини бажаради. Прустнинг улуғворлиги шундаки, мангу ғойиблик арафасида турган, парчаланган сонияларни бир бутун яхлит моҳиятга бирлаштириб, аслида бой берилган вақтга эмас, ғойибликка маҳкум фурсатга қайта жон ато этади. Унинг ўлимни доғда қолдирган ғалабаси шундаки, у хотира ва идрок воситасида вайронага юз тутган инсон ботинини халос қилувчи ваҳдатул вужуд (бир бутунлик) тимсолини топа олди. Бу хил хусусиятга эга асарларнинг энг улуғ ютуғи шундаки, у бизни ўраб турган борлиққа нисбатан қатъий ва мустаҳкам шаклга, емириб бўлмас яхлитликка ҳамда ўзига хосликка эга. Бундай асарлар ҳар қандай тазаррудан устундир.

Шунга кўра айтиш керакки, Пруст дунёси – даҳриёна дунёдир; бироқ унда худо ҳақида сўз бормагани учун эмас, балки у ўзига хос, мустаҳкам, коинотга қараганда мукаммал, инсон хотираси ва бахтли сониясини абадият қадар чўза олиш, унга янги қиёфа бера олиш қудратига эга бўлгани учун ҳам даҳриёнадир! Бой берилган вақт…” – ўзига хос исёнкор мангуликдир. Шу нуқтаи-назардан Пруст романлари ўлим таҳдиди ва хавотирига қарши энг ибратли ва умуммиқёсдаги инсон исёнини акс эттирувчи романлар сирасига киради. У шу хусусиятига кўра қаршимизда инкор қилишга лойиқ бўлган борлиққа тузатиш кирита оладиган романчилик санъатининг улуғворлигига мисол бўла олади. Ҳеч бўлмаганда бу санъатнинг энг оддий жиҳати яратган билан баҳс-мунозарага киришиб, ўзининг абадий хўрликка маҳкум маҳлуқ эмаслигини намоён қилишда кўзга ташланади. Агар чуқурроқ қарасак, роман гўзаллик ва инсон идроки билан иттифоқ бўлган пайтда ўлим ва қисматга қарши энг қудратли қурол эканини кўрамиз. Шу сабабли ҳам романдаги исён ижодий моҳиятга эгадир.

ИСЁН ВА УСЛУБ

Санъаткорнинг воқеаликка ружу қўйишини айни пайтнинг ўзида инкор қилиш салоҳияти деб ҳам тушуниш керак бўлади. Воқеликнинг қайсидир жиҳатини ўзи яратган бадиий оламда сақлаб қолиш эса у бу зулматни ижод машъали билан ёритганидан дарак беради. Зеро, воқеалик мутлақо инкор этилса, бундай пайтда биз санъатга эмас, фақат асарнинг шаклига дуч келамиз. Аксинча, санъатга алоқаси йўқ ҳолда ёзувчи фақат воқеликка мафтунликдан чиқиб кетолмаса, биз яланғоч воқелик билан учрашамиз. Биринчи ҳолатда исён ва муроса мувозанатидан тузиладиган ижодий жўшқинлик ўзини инкорга мутлақо қурбон қилади. Бу хил воқеликдан қочишга уринаётган шаклбозлик замонамизга хос бўлиб, унинг қиёфасини очиб кўрсангиз, нигилизмни учратасиз. Иккинчи ҳолатда эса санъаткор бошқа бурча нуқтаи-назарларни менсимаган ҳолда дунёни бус-бутун, тўлалиги билан акс эттиришга муккасидан кетади. Шу йўл билан у, гарчи бу тубан бирлик эса-да, бир бутунликка бўлган интилишни намойиш қилади.

Бироқ бу билан у бадиий санъатнинг энг бирламчи талабини ҳам бажармайди. Ижодий тафаккурнинг нисбий эркинлигини инкор қилган бу санъаткор ўзини бевосита моддий оламга муте қилиб қўяди. Ҳар иккала ҳолатда ҳам ижодий салоҳиятга путур етади. Дастлабки ҳолатда воқелик фақат қисман инкор қилинган эди. Кейинги мисолда эса, воқеалик буткул инкор этилади ёки фақат угина тан олинадики, оқибатда у ёзувчи мутлоқ инкорнинг ёки мутлоқ эътирофнинг чангалига тушади.

Ҳеч қайси санъат воқеликдан буткул узилиши мумкин эмас. Шаклпарастлик қиёфасиз ижодни дунёга келтиради. Шунингдек, хаёлот иштирокисиз қуруқ реализм ҳам тубанликка айланиб қолади. Ҳатто энг яхши фотосурат ҳам қуруқ воқеликдан қочади; ҳатто у ҳам реализм ва хаёлот қоришиб кетган манзарани излайди ва ўшани ўзида зуҳр қилади. Воқеапараст ҳам, шаклпараст ҳам бир бутунликни у йўқ жойдан – ё қуруқ воқеликдан ёки воқеликни мутлақ инкор қилган қуруқ хаёлотдан излайди. Аксинча, санъатдаги бир бутунлик санъаткор воқелик билан хаёлотни уйғунлаштира олган манзарада мужассам бўлади. Воқелик ва хаёлот – бир бутунликнинг ажралмас қисмларидир.

Санъаткор воқеликдан танлаб олган унсурларни бадиий тил ёрдамида хаёлот билан уйғунлаштирувчи ва у яратган бадиий дунёнинг тугал бўлишини таъминловчи восита – услуб деб аталади. Ҳар бир санъаткор исёнкор услуб ёрдамида – гарчи бу камдан-кам даҳоларга насиб этса-да – ўз бадиий дунёсини ва унинг қонунларини яратади. “Шоирлар, — деган эди Шелли, — дунёнинг тан олинмаган қонун яратувчиларидир”.
Ибтидосидан то сўнгги намунасигача романчилик санъати бу гапнинг ҳақлигини исботлайди. У воқеликни тўлиқ қабул қилолмагани каби, ундан буткул юз ўгиролмайди ҳам.

Фақат хаёлотдан иборат санъат йўқ ва агарки, қайсидир асарда у мавжуд бўлса ва акл-идрокни ўзига жалб қилолса, ундай асар бир бутунликка интилаётган, бошқалар билан ҳам шу бир бутунликни баҳам кўрмоқчи бўлаётган руҳ эҳтиёжини қондиролмайдиган, бадииятдан йироқ асар бўлади. Чунки воқеликка суянмайдиган соф хаёлий бирлик – ёлғон бирликдир. Панд-насиҳату ташвиқий романлар санъатнинг қонунларидан четлашганлиги туфайли ҳам санъат асарлари бўла олмайди. Ҳақиқий санъат асари, аксинча, воқеликдан, фақат воқеликдан, унинг муҳаббату-ғазабидан, ҳасрату-эҳтиросидан илҳом олиб яратилади. Бироқ бу воқелик хаёлнинг шаффоф гўзаллиги билан уйғунлашади.

Люсьена Левеннинг хобгоҳда пайдо бўлишини Стендаль бор-йўғи битта жумла билан ифода этади: том маънодаги реалист ёзувчи эса бу манзарани мантиқан тўла асослаши учун майда-чуйда тафсилотларни ҳисобга олмаганда ҳам бир неча жилдда тасвирлаши лозим эди. Шунинг учун ҳам реализмнинг аниқ ҳудуди йўқ. У яхлитликка эмас, балки дунёнинг ниҳоясизлигини тарғиб қилишга хизмат қилади, шу туфайли у фақат мустабид инқилобнинг расмий эстетикаси бўла олади. Бироқ бундай эстетика ўзининг яроқсизлигини аллақачон кўрсатиб бўлди: ҳатто реалист романнавислар ҳам ўзларини ўзлари фош қилиб, воқеликни танлаб қабул қилишга ўтишди. Бироқ воқеликни танлаш учун яна бир нарса – фикр ва ифода имконияти, хаёлот эркинлиги ҳам бўлиши керак.

Ёзиш – бу танлай олиш салоҳиятидир. Ўз-ўзидан ойдинки, на реаллик, на хаёлийлик уни четлаб ўтолмайди: четлаб ўтганлари эса асарни сўқир анъанапарастликка олиб боради… Шунинг учун ҳам “социалистик реализм” деб аталаётган услуб ўзини ташвиқотчилик ва замонабоп мавзулар, панду-насиҳатлар ортига яширади. Дарҳақиқат, ижодкор воқеликка ружу қўйиши ёки уни мутлақо инкор қилиши биланоқ ўзини нигилистик санъатга яқинлаштириб қўяди.

Ижод ягона ҳолатда: шакл ва мазмун, инкор ва эътироф мувозанатини сақлаган ҳолатдагина тараққиёт билан уйғунлашади. Агар бу мувозанат бузилса, диктатура ё анархия, ташвиқот ё сафсата ҳукмронлик қилади. Моҳиятан ақл-идрок ҳурлиги бўлмиш ижод ҳар иккаласига ҳам тоқат қилолмайди. Мабодоки, у фақат жимжима-ю бошқотирмадан иборат пуч хаёлотга ва шуҳратпарастликка ёки қамчи зўрлигида яратилган қўпол ҳамда жўн воқеанависликка ён берса, унда замонавий санъат, шубҳасиз, мустабидлар ва қуллар санъатига айланиб олади, ижодкор санъати бўлолмайди.

Шаклга тушмаган моҳиятга ёки моҳиятсиз шаклга юз бурган асардаги яхлитлик қуруқ сафсатадан ўзга нарса эмас. Бошқа соҳалардаги каби бу ерда ҳам услубдан холи бутунлик парчалиниш билан баробардир. Санъаткор қайси томондан ёндашмасин, у жами ижодкорлар учун умумий ақида бўлган бир нарсани – воқелик ва руҳнинг мувозанатини сақловчи, унга шакл берувчи услублаштиришни четлаб ўтолмайди. Фақат услублаштириш орқали санъаткор ижоднинг ҳам, исённинг ҳам моҳиятини чуқур тушунтириб бера олади…

Исённинг ижодий, жўшқин жиҳати ҳам асардаги услуб ва мақсаднинг ўзаро уйғунлигида яққол кўзга ташланади. Санъат – бу ушалмас талаблар ўртага ташланадиган саҳна. Дилни вайрон қилувчи фарёдлар ва норозиликлар қатъий сўз шаклини олгач, исён ўзининг бирламчи хусусиятини йўқотади ва унинг ўзи яратувчи ижодий кучга айланади. Моҳият-эътиборан давримиз санъатининг жўшқин услуби – бу энг олий исёнга даъватни ифода этишдир. Ақлга зид равишда, санъатпарастлик – бу ўз қобиғига ўралашиб қолиш, шаклини топган исён эса даҳоликдир. Шу боис ҳам даҳолик мутлақ инкор ва мутлақ тушкунлик билан бир жойда яшолмайди…

Аммо бундан ҳар қандай услуб шунчаки устамонлик экан, деган маъно келиб чиқмаслиги керак. Агар услуб шунчаки воқеликни танлай олиш устамонлигининг ўзигина бўлса, бундай услуб тезда ўзини фош қилиб қўяди ва у бошқа турлардаги назариябозлик каби ижодий ўзлаштирувчи эмас, қуруқ нусха кўчирувчига айланадики, бундай пайтда ижоднинг асл моҳиятига путур етади.

Мабодо, услублаштиришда устамонлик талаб қилинган тақдирда ҳам, у инсоннинг воқеликка тўғридан-тўғри аралашувининг олдини олиб туради. У ўзининг воқеликка бевосита аралашувини сездирмаслиги, санъаткорнинг ижодий эркинлигига тўлиқ имкон яратиши шарт. Энг санъаткорона услуб ўзини сездирмаган, яъни асар моҳиятига тўла сингишиб кетган услубдир. “Санъатда, — деган эди Флобер, — муболағадан қўрқмаслиги керак”.

Бироқ шу гапининг изидан дарҳол муболаға “ўзини билдириб қўядиган даражада ҳаддан ошиб кетмаслиги зарур” деб қўшиб ҳам қўйганди. Ҳаддан ошиб кетган услублаштириш ҳам асарни тўмтоқлаштиради ва кўзланган жозибани бермайди. Шунингдек, асарда услублаштириш ҳеч қандай роль ўйнамай, воқелик қуруқ кўчирма бўлиб қолса ҳам бадииятга путур етади. Услуб ҳақиқий исён билан воқеликнинг уйғунлашувидан пайдо бўлган ижодий мувозанатдир.

ИЖОД ВА ИНҚИЛОБ

ХХ аср инқилоби ва санъати муросасизликнинг асосий таянчи сифатида айнан бир хил қарама-қаршиликни бошдан кечирмоқда. Амалиётда яроқсизлиги тобора ойдин бўлиб бораётган таълимотдан ўзини халос қилишга уринаётган ҳар иккаласи ҳам бебошдоқлик ҳиссидан қутулишга уринаяпти. Кечаги куннинг зиддиятидан пайдо бўлган инқилоб бугунги кунда – янги аср арафасида ўз қиёфасини ўзгартиришга киришди. Охир-оқибатда мақсади ва ваъдалари бир нуқтада туташиб кетадиган капиталистик ва инқилобий жамиятларнинг интилишлари фақат ягона саноат ишлаб чиқариши ақидасига амал қилгандагина бир бутунлик тусини олади.

Бироқ биринчиси қўллаётган воситаларига зид равишда ҳаётни тўлиқ қамраб олишга қодир бўлмаган, қотиб қолган ақидаларга таяниб ваъда бераётган бўлса, иккинчиси пировардида фақат таназзулга олиб борадиган воқеликка таянган қарашларига ёпишиб олган. Ишлаб чиқарувчилар жамиятининг қўлидан фақат ишлаб чиқариш келади, ижод қилиш эмас.

Муросасизликка муккасидан кетган замонавий санъат ҳам шаклпарастлик ва моддиятпарастлик ўртасида сарсон-саргардон бўлиб юрибди. Дарвоқе, моддиятпарастлик буржуа жамиятида бўлгани каби социализмда ҳам ўзини замонасозлик ортига яширади. Худди шунингдек, шаклпарастлик ҳам эски жамиятда қандай сафсатабоз бўлса, янги жамиятда ҳам шундай ташвиқот либосини кияди. Ақлга зид инкорга берилган бадиий тил қай тарзда алмойи-алжойиликка айланса, ақлга зид эътирофга берилган бадиий тил ҳам шу тарзда мутелик воситасига айланади. Ҳақиқий санъат ана шу икки қутб орасига манзил қуради. Мабодо, исёнкор ҳам хомхаёлга, ҳам моддият ҳукмронлигига шайдо бўлишдан қочаётган экан, унда санъаткор ҳам пуч шаклбозлигу эстетик мустабидликдан ўзини ҳимоя қилиши шарт.

Бугунги дунё, шак-шубҳасиз бир бутунликка, бироқ нигилизм билан йўғрилган бир бутунликка интилаяпти. Тараққиёт эса ақидапарастликка айланган нигилизм билан бир қаторда ақидасиз нигилизмдан ҳам воз кечсагина, ижодий фаолият билан уйғунлашиши мумкин. Ваҳоланки, санъат соҳасида ҳам охири йўқ шарҳбозлигу-вайсақиликнинг куни битиб, у ҳақиқий ижодга яқинлашаяпти.

Аммо бунинг учун санъат ва жамият, ижод ва инқилоб, инкор билан эътироф, хусусий билан умумий, шахс билан тарих мураккаб тарзда мувозанатга киришган исённинг асл моҳиятига қайтиши зарур бўлади. Исён – тараққиётнинг даракчисидир. Биз ҳозир кириб қолган боши берк кўчадан, худди Ницше “ҳакамлар ва эзилувчилар ўрнини ижодкорлик эгаллайди” деб эътироф этганидек, фақат угина бошлаб чиқа олади ва келажакка илинж уйғотади.

Бироқ бундан санъаткор шоҳ бўлган шаҳар ҳақидаги хомхаёл чўпчакни оқлаяпти, деган фикр келиб чиқмаслиги керак. Пешона тери билан битилган асарлар ижодкор қобилиятини йўқотиб, тўлиқ ишлаб чиқаришга бўйсунган давримизнинг фожеасини яққолроқ англатади, холос. Индустриал жамият меҳнатга ва унинг маҳсулотига ижодкорлик бағишламай, меҳнаткашларнинг ижодий салоҳиятига йўл очмай туриб, тараққиёт сари интилаяпти. Аслида эса бизга зарур тараққиёт бадиий ижодни шакл ва мазмундан, руҳни танадан ажратиб, тасаввур қилиб бўлмагани каби меҳнаткашларни ҳам хоҳ синф, хоҳ инсон сифатида ҳақиқий ижодкорлик руҳидан маҳрум қилмаслиги керак.

Исён ўзи даъват қилаётган тараққиётни ана шундай тасаввур қилади. Шекспир, этикдўзлар жамиятни бошқаради, деган фикрга қарши турганлиги нафақат адолатсизлик, балки мутаассибликдан бошқа нарса эмас эди, бироқ Шекспирни мутлақо инкор қилган этикдўзлар жамияти бундан ҳам даҳшатлироқ мутаассибдир. Этикдўзни инкор қилган Шекспир мустабидликнинг қуролига, Шекспирни инкор қилган этикдўз мустабидликнинг қулига айланади. Ҳар қандай ижодкорлик моҳият-эътиборига кўра соҳиблик ва қулликни инкор қилади. Биз бугунги кунда яшаётган мустабидлик ва қуллик фақат бутун жамиятда ижодий руҳ ҳукмрон бўлгандагина мутлақ барҳам топади.

Ижодийлик зарур деган гапдан ижодкорлик осон иш экан деган фикр келиб чиқмайди. Санъатдаги ижодкорлик руҳи шаклсиз воқеликка қатъий муносабатдан туғилган услубнинг мукаммаллилигига суянади. У ўз даври эҳтиросларини шаклга солган сайин ўзи ҳам шаклланиб боради. Бошқа томондан эса биз ошиқ-маъшуқликнинг жўшқин эҳтиросларидан узоқлашар эканмиз, бугунги санъаткордан де Лафайет хоним бўлиш талаб этилмайди. Шахсий ғам-ҳасратлар оммавий эҳтирослар тагида кўринмай қолган бугунги кунда санъат фақат ошиқ-маъшуқларнинг жўн эҳтирослари билан шуғулланолмайди.

У янги тарихий курашлар жараёнида оммавий эҳтиросларни ўрганиши зарур бўлади. Эҳтирослар ақлга бўйсунган, дунё қиёфаси мавҳумлашган айни пайтда санъат учун ўзини тақдир қўлига топширишдан бошқа чора қолмади; шундай бўлса-да, у ҳамон мустабидликка қарши бирликка даъват қилаяпти. Худди шу даъвати билан ўзини-ўзи хавф остига ташлаяпти. Бугун ижод қилиш – ўлим билан ёнма-ён яшашга ўхшаб қолди. Оммага хос эҳтиросни ифода этмоқ учун ҳеч қурса уни ўз жисмида синаб, бошидан кечириб кўриш керак. Бироқ бу эҳтиросларни бошидан кечирмоқчи бўлган санъаткорга унинг ичида йўқолиб кетиш хавфи ҳам мавжуд, зеро замонамиз санъат асаридан кўра кундалик матбуот олди-қочдилари изидан қувиб юради. Матбуот бизга вақтимизни беҳуда сарфлашга ўргатмоқда.

Пировардида муҳаббат ва романтик хаёлпарастлик даврининг акси ўлароқ бу эҳтирослар билан ўзини муолажа қилишга интилиш – касалликни қўзғатиб юбориш билан баробардир, негаки, оммавий эҳтиросларга маҳлиё бўлиш фақат уни деб, фақат унинг учун ўзини қурбон қилишни талаб қилади. Бугун санъатни яна ҳам юксакликка кўтариш имконияти қанчалик мавжуд бўлса, унинг таназзул хавфи ҳам шунчалик кўпдир. Ижод қирғин ва қатли ом билан бир жойда яшай олмас экан, тез орада ижодкорлар анқонинг уруғига айланади, чунки бугун ер юзи қирғин ва қатли ом бошпанасидир. Қоп-қора булут бўрон даракчиси бўлган каби ишлаб чиқаришни беадад кенгайтириш ҳам қирғин ва уруш даракчисидир. Уруш Пеги* (*Шарль Пеги(1873-1914) француз шоири ва публицисти. Биринчи жаҳон урушида ҳарбийга кўнгилли бўлиб кетган ва Марна ёнидаги жангда ҳалок бўлган) каби шоирларнинг жонини олиб, Ғарбни кундан-кун файзсиз қилиб бормоқда. Устига-устак вайроналарини тугатиб улгурмай туриб, буржуа олабўжиси ўзига қараб келаётган инқилоб олабўжисини кўриб қолди. Энди Пеги қайта туғилмайди ва яна даҳшатлиси шундаки, уруш таҳдиди Пеги бўлишни истаётганлардан ҳам шафқатсиз қасос олади. Бундан буён ижодий давомийлик мабодо ўзини ақалли битта намоянда қиёфасида тиклай олса ҳам, бундай намояндани юзага чиқариш учун бутун бир авлоднинг умри сарф бўлади…

Айни пайтда эса нигилизм кўзларини сўқир қилиб қўйган музаффар инқилоб дунёда бутунлик ва ижодийлик мувозанатини зўрға сақлаб турганларга ҳам таҳдид қилаяпти. Бугунги, демакким, эртанги тарих қиёфаси ижодкорлар билан янги мустабидлар, инқилобга ижод сифатида қаровчилар билан инқилобни нигилизм деб тушунганлар ўртасидаги курашга кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Бу курашнинг хулосалари ҳақида ҳозир баҳслашиш нодонлик, бироқ бир нарса аниқ: бу курашни давом эттириш керак. Замонавий мустабидлар зулм ва зўрликни қойиллатишади, бироқ ижод қилиш қўлларидан келмайди.

Санъаткор эса ижод қила олиши мумкин, бироқ ўлдириш қўлидан келмайди. Уларнинг орасидан жаллодлар чиқиши даргумон. Шу нарса аниқки, инқилобий жамиятда санъат ҳалокатга маҳкумдир. Бироқ бундан инқилоб ҳеч нарса ютмайди. Ижодкор одамни ўлдириш билан бирга жамият ижодкор қиёфасидаги ўз куч-қувватини ҳам ўлдиради: санъат билан бирга ўз танасидаги қувватни ҳам сўриб чиқаради. Охир-оқибат мустабидлар ўз ниятларига мутлақ эришган тақдирда ҳам бу билан ер юзини жаннатга эмас, нақ жаҳаннамнинг ўзига айлантирган бўлур эдилар. Ва лекин ҳатто жаҳаннамда ҳам санъатга ўрин топилади: у абадий таназзул чўккан беадад ўлик кунлар ичра сўниб ётган умидга йилт этган илинж – тириклик бағишлаш билан ғалабаси муқаррар исён – ижодни бошлаб беради.

Ўзининг “Сибир кундаликларида” Эрнст Двингер узоқ йиллар концлагерда хўрликда яшаган бир немис лейтенанти ҳақида ҳикоя қилади: у узун тахтачада овозсиз фортепаьянога ўхшайдиган соз ясаб олади ва фақат ўзигагина эшитиладиган, уни маҳбусликнинг уқубатли ва зулмкор дунёсидан узиб олиб, олисларга ва ҳурликка етаклайдиган ғалати, сассиз мусиқалар чалади. Ва ҳатто дўзахда ҳам – асрлар оша инсон қудратини кўз-кўз қилган сирли оҳанглар, хўрлик ва ҳақоратдан юксалган гўзаллик ҳамда исён билан уйғунлашган наволар бизни зулм ва нодонликка қасдма-қасд улуғворликка чорлаб туради.

Бироқ дўзахий таназзул ҳам абадий эмас, вақти келиб ижодкор ҳаёт яна қаддини тиклай бошлайди. Балки, инсоният умрининг ҳудуди бордир, бироқ бизнинг вазифамиз интиҳога эмас, балки янги ҳаёт, янги ижодий имкониятдан дарак берувчи ибтидога интилишдир.

Санъат бизга инсон тарих қутбларига сиғмаслигини кўрсатади ва унинг табиат устидан ҳукмронлиги ҳам мана шу жиҳати билан боғлиқдир. Улуғ Пан унинг учун ўлгани йўқ*. (* Улуғ Пан – грек мифологиясидаги ҳайвонлар, ўрмон, дала, табиатнинг стихияли кучлари маъбуди. Плутархда келтирилишича, орол ёнидан ўтиб кетаётган денгизчилар “Улуғ маъбуд Пан ўлди” деган фарёдни эшитадилар. Бу антик дунё маъбудлари таназзулининг рамзидир). Ўзининг исёнга бўлган ботиний эҳтиёжини қондириш учун у талаб қилаётган бирдан-бир нарса – барча зарурий нарсалар билан бирга пировардида гўзалликка ва тенгликка олиб борадиган турмуш асосларини бунёд қилишдир. Ҳар қандай тарихни инкор қилиш мумкин, бироқ барибир ўша инкор қилинган жойда ўзимиз яшашимизга тўғри келади. Бизга меҳнат – фаровон турмушнинг асосий гарови деб тушунтираётган, табиат ва гўзалликдан бебаҳра яшаса ҳам бўлади деб ҳисоблаётган инқилобчилар шу қарашлари биланоқ ўзларини-ўзлари тарих саҳнасидан ҳозирданоқ ҳайдаб чиқармоқдалар.

Барча улуғ ислоҳотчилар Шекспир, Сервантес, Мольер, Толстойлар яратган ижод намуналарини ўрганиш орқали тарих саҳнасига чиқишга уринганлар. Дунё ҳар бир одам қалбидан жой олган озодлик ва мавжудликка интилиш ташналигини фақат ўз воситалари билан қондиришга қодир эмас. Ўз-ўзидан ойдинки, гўзаллик инқилоб билан мукаммаллашмайди, бироқ шундай кун келадики, инқилобнинг ўзи унга эҳтиёж сезади. Унинг воқеликни қамраб олиши ва бир бутунликка интилиш учун исён қонунига – ижодийлик қонунига бўйсуниши шарт бўлади. Инсон табиатини ва дунёнинг гўзаллигини мадҳ этиш билан адолатсизликни бутунлай йўқ қилиш мумкинми? Биз, мумкин, деб жавоб берамиз. Фақат бўйсунмас ва толмас ахлоқгина бизга ҳақиқий ижодий инқилоб йўлини очади. Биз гўзаллик билан ёнма-ён туриб, тарихий жараёнларнинг кўпиги бўлган яроқсиз ақидаларга эмас, санъаткор яратган ижодий оламни ўзида мужассам этган, нафратимизга сазовор дунёга янги ном, янги моҳият бера оладиган ИЖОДКОРга суянгандан сўнггина бошланажак улуғ уйғониш кунига замин ҳозирлаймиз.

ИЗОҲЛАР

1. Камилл Демулен (1760-1794) француз публицисти, сиёсий арбоби, француз инқилоби қатнашчисие Шенье (1762-1794) якобинчи террорчилар томонидан қатл этилган.
2. Франсуа Рене де Шатобриан (1768-1848) 1793 йил Англияга қочиб кетган.
3. Жюль Валес (1832-1885) француз ёзувчиси, журналисти, Париж коммунаси арбоби.
4. Карл Маркс “1857-1859 йиллардаги иқтисодий қўлёзмалар” асари.
5. “Хабаш аёл”, “Астрея” III-IV асрда яшаган Гелиодор асари.
6. Адольф – Бенжамен Констан (1767-1830) романининг қаҳрамони.
7. Граф Моске – Стендалнинг “Парма ибодатхонаси” асари қаҳрамони.
8. Тантал – грек мифологияси қаҳрамони, худоларга қарши жинояти учун мангу азобга маҳкум этилган: у бўйнигача сув ичида яшайди, бироқ ундан ичолмайди.
9. Лафайет Мари-Мадлен Пиош де ла Вернь (1634-1693), француз адибаси, “Малика Клевская” номли психологик роман муаллифи.
10. Жозеф Артур Гобино (1816-1882), француз адиби, драматурги, файласуфи ва дипломати.

 

Alber Kamyu (1913-1960) – frantsuz adibi. “Begona”, “Tanazzul” kabi qissalari, “O’lat”, “Baxtli o’lim” romanlari, “Kaligula”, “Qamal holati”, “Mavhumlik” – kabi p`esalari, “Sizif haqida asotir”, “Asotir va qiyofa”, “Nikoh”, “Nemis do’stga maktub”, “Isyonkor odam”, “Ta’qib va saltanat”, “Ijod va erkinlik” kabi esselari bilan Yevropa badiiy tafakkurini boyitgan va uni yangi bosqichga ko’targan XX asrning zabardast adibi. Garchi Kamyu o’zini faylasuf deb hisoblamagan bo’lsa ham falsafiy-badiiy esselar uchun uni haqli ravishda o’z davrining “Aqllar hukmdori” deb atashadi. Quyida e’lon qilinayotgan esselarda san’atning azaliy, demakkim, davrlar o’tsa ham eskirmaydigan muammolari qamrab olingan.

Альбер Камю
ИСЁН ВА САНЪАТ
(«Исёнкор одам» китобидан)
Назар Эшонқул таржимаси

San’at bir paytning o‘zida ham e’tirof, ham inkor etuvchi hodisalar sirasiga kiradi. “Bironta ham san’atkor voqealikka oxirigacha dosh berolmaydi”, deydi Nitsshe. Bu haqiqat, biroq bironta ham san’atkor voqealikni chetlab o‘tolmasligi ham haqiqat. Ijod – vahdalul vujudga intilish, shu bilan birga mavjud olamdan qochish, uni inkor qilish hamdir. Biroq u olamda o‘zligini topolmagani, bu olam o‘zligiga mos kelmagani uchungina inkor qiladi. Bu inkor mohiyatan ibtidoga, tarix zanjirining ilk halqalariga, olam ezgulik va yovuzlikka bo‘linayotgan pallalarga qaratiladi. Isyon – olam bo‘linishidan boshlangan. Shu sababli san’at isyonning mohiyatini bizga to‘la ochib bera oluvchi vosita bo‘lishi ham mumkin.
Biroq ajablanarlisi shundaki, inqilobchi islohotchilar haqiqiy san’atga yot ko‘z bilan qarab kelishgan. Aflotunning qarashlari bu masalada hammadan oshib tushadi. Uning uchun “go‘zallik hamma narsadan ustun, til bor-yo‘g‘i jilo beruvchi vosita edi”. Shu sababli u o‘z davlatidan shoirlarni badarg‘a qilishda tashabbuskor bo‘lgandi. Zamonaviy inqilobiy harakatlar ham san’atni sud qilishga kirishdi. Jamiyatga madadni tabiatdan izlagan Russo san’atga xurofot deb qarardi. “Aql tantanasi” uchun yozgan dasturida hamma narsani avval momoqaldiroq gumburlatib, so‘ng yashin bilan kuydirmoqchidek taassurot qoldiradigan Sen – Jyust Aql ma’budasini go‘zallik emas, ko‘proq mehr-shafqat sohibi sifatida ko‘rishni istadi. Frantsuz inqilobi uchar jurnalist Demulen(1) va muxolif yozuvchi Saddan boshqa biron san’atkorning olqishiga sazovor bo‘lolgani yo‘q. Aksincha, o‘sha davrdagi eng ulug‘ va yagona shoirning boshi tanidan judo etildi(2) , yagona katta yozuvchi esa Londonga qochib ketishga majbur bo‘ldi(3) va u yerda mutassib taqvodorga aylandi. Sal keyinroq “sensimonchilar” san’atning “jamiyat uchun foydali” bo‘lishini talab qila boshladilar. “Taraqqiyot uchun san’at” – XIX asr aql sohiblarining birdan-bir da’vosi edi, garchi haqligini isbotlay olmagan bo‘lsa-da, hatto Gyugo ham shu da’vo bilan bayroq ko‘targan edi. Faqat Vales(4) san’atni xumori qonguncha so‘kishdan va unga ma’lum vazifa yuklashdan o‘zini tiydi.
Rus nigilistlari ham shunga yaqin qarashda edilar. Pisaryov moddiy foyda bermaydigan estetikani tan olmadi. “Rus Rafaeli bo‘lgandan ko‘ra rus etikdo‘zi bo‘lish foydaliroqdir”, derdi u. U hatto Shekspirga ham etik tiktirmoqchi bo‘ldi. Keyinchalik mashhur va katta shoir bo‘lib yetishgan nigilist Nekrasov “Pushkindan ko‘ra bir burda pishloq menga afzal” degan edi. San’atni “tarbiya vositasi”ga aylantirmoqchi bo‘lgan Tolstoy qarashlari hammaga ma’lum. Ulug‘ Pyotr sa’i-harakati bilan Peterburgdagi Yozgi bog‘ga keltirilgan va Italiya quyoshida pishgan, marmari hozirgacha yaraqlab turgan Venera va Appolondan esa Inqilobiy Rossiya butunlay yuz o‘girdi. Qashshoqlik ba’zida behisob boylikni ko‘rganda ana shunday burnini jiyiradi.
Nemis mafkurasi ayblovi bundan ham shafqatsizroqdir. “Ruh noyobligi” sharhlovchilari bani bashar hamjihat bo‘lgan jamiyatda san’atga hech qanday ehtiyoj qolmaydi, deb hisoblashadi. Go‘zallik ham yashab qoladi, biroq u badiiy tarzda emas. Aqlga muvofiq voqealikning o‘zi insonning jami ehtiyojini qondira oladi. Voqealikdan yuqori turuvchi shaklni tanqid qilish voqealikka to‘liq bo‘ysunuvchi san’atni ham qamrab olyapti. Marksning fikricha, san’at o‘z zamonidan tashqarida yashay olmaydi; u o‘z davrining va hokim sinflarning manfaatini aks ettiradi. Faqat inqilobiy san’at, ha, faqat o‘sha, inqilobga xizmat qila olishi mumkin. Voqealikdan ustun bo‘lgan go‘zallik yaratayotgan san’at voqelikning o‘zini mutlaq go‘zallikka aylantirsagina o‘zining bosh vazifasini bajargan bo‘ladi. Inqilobiy harakatda o‘z o‘rnini anglagan rus etikdo‘zi go‘yo go‘zallikning haqiqiy yaratuvchisi emish. Uni yangi, inqilobiy odam uchun tushunarsiz bo‘lgan, hech kimga foydasi tegmaydigan bir lahzalik oniy go‘zallik yaratgan qandaydir mujmal Rafaelga qiyoslab bo‘lmaydi. Shunday bo‘lsa-da, Marks, “nega yunon badiiyati biz uchun hanuz go‘zalligicha qolmoqda”, deb savol qo‘yadi va shunday javob beradi: u insoniyatning beozor bolalik davrining in’ikosidir va biz, ularga nisbatan, katta bo‘lib qolganlar, bu asarlarni bolalikni xotirlaganday zavqlanib o‘qiymiz(5). Shunda o‘z-o‘zidan ulug‘ Italiya uyg‘onish davri shoh asarlari, Rembrand suratlari, xitoy san’ati bilan bizni nima bog‘lab turadi degan savol paydo bo‘ladi. Hech narsa! San’at ustidan hukmi hoziqlik davom etmoqda va bunga san’atkorlar, aql-idrok egalari ham qo‘shilishmoqda: ular san’atga tuhmat qilar ekanlar, eng avvalo o‘zlari o‘tirgan shoxga bolta urishmoqda, o‘zlarini o‘zlari sharmandali ravishda masxara qilishmoqda. Aslida san’atkor Shekspir bilan etikdo‘z Shekspir o‘rtasidagi bahsdan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, etik tikayotgan pallada emas, Shekspirni o‘qiyotgan pallada inson go‘zallik bilan yuzma-yuz keladi. Davrimiz san’atkorlari tavba-tazarru qilayotgan XIX asr rus dvoryaniga o‘xshaydi, zero ikkalasi ham vijdoni og‘rigani uchungina uzrxohlikka o‘tgan. Mutelikni bo‘yniga olganlar va murosasozlar ham uning istagi bilan hisoblashmagan holda insoniyatni, shu jumladan, etikdo‘zni ham o‘sha boy ma’naviy ne’matdan – abadulabad mahrum qilmoqchi, go‘zallikni toptamoqchi bo‘layotganlar bilan bir safda ekanligini unutmasliklari kerak.
Ammo, bu zohidona nodonlikni oqlovchi asos ham borki, bu biz uchun ham qiziqdir. Bu inqilob va isyonning estetik in’ikosi masalasidir.
Har qanday isyonda isyon qilingan narsaning maqsadga muvofiq emasligi va uning o‘rnini boshqasi bilan almashtirishdek istaklarni jamlashtirgan umumiy talablar aks etadi. Shu ma’noda isyon – yangi dunyo qurishga intilishdir. Bu san’atga ham taalluqli. Isyon o‘z oldiga, ochiqroq aytganda, estetik talablar qo‘yadi. Barcha isyonkor fikrlar, ko‘rib chiqqanimizdek, yoki da’vatlarda, yoki yangi dunyoni ramzlashtirgan obrazlarda namoyon bo‘ladi. Lukretsiyning shahar devorlari, Sadning odam o‘tolmas qo‘rg‘onlari, xayol qoyasi va yolg‘izlik cho‘qqilaridan iborat Nitsshening tafakkur oroli, Lotreamonning ilk hayot okeani, Remboning ohang panjarasi, syurrealistlarning borliqni larzaga solgan bo‘rondan so‘ng qoladigan iz kabi fikr istehkomlari, mamlakatning qoq yarmini egallagan qamoqxona tasvirlari, konslagerlar, ozod qullar imperiyasi – bular hammasi bir butunlikni, yagonalikni va unga bo‘lgan ishtiyoqu-mayllarni ifodalaydi. Mana shu tasvir etilgan dunyoni odam tezroq anglashi mumkin: anglangan dunyo – yangilanayotgan dunyodir.
Bu holatni biz deyarli barcha san’at turlarida uchratamiz. San’atkor dunyoni o‘z tushunchasidan kelib chiqib quradi. Tabiat musiqasidagina hudud va zamon yo‘q. Borliq esa hech qachon jim turmaydi: hatto sukunat payti ham u bizdan taralayotgan ohanglarga aks-sado berib, o‘zining azaliy kuyini chalaveradi. Biroq bizga tushunarli bo‘lgan tovushdan hamisha ham ohang chiqavermaydi va musiqa bo‘lavermaydi. Shu bilan birga musiqa o‘zaro uyg‘unlik tugagan, ohang tovushga aylangan, bizning hissimiz va kechinmalarimizga mos tabiatdagi tartibsiz ohanglar tartiblashuvga kirishgan joydan boshlanadi. “Men shunga qat’iy amin bo‘lib boryapmanki, — deb yozgan edi Van Gog, — tubanlikka g‘arq bo‘lgan dunyoga qarab Parvardigorga baho berib bo‘lmaydi. Dunyo, shunchaki, oxiriga yetkazilmagan chizgi, xolos”. Har bir san’atkor ana shu chizgini mufassal suratga aylantirish, unga yetishmayotgan manzaralarni kiritishni xohlaydi. San’at ichida eng buyugi va zahmatkashi bo‘lgan haykaltaroshlik uch o‘lchovli dunyoda inson qiyofasini koinot va o‘z uslubi mujassami sifatida yaxlit tasvirlashni istaydi. Haykaltaroshlik mavjud voqelikni inkor qilmaydi, balki unga hammadan ham ko‘proq ehtiyoj sezadi, biroq unga hech qachon bor kuchi bilan yopishib olmaydi ham. Uyg‘onish davrida uning yutuqlaridan biri ishora – ko‘z ifodasi va tasviri bo‘ldiki, bu bilan u bani odamdagi ishora va ifodaning ramziga aylana oladi. Uning mohiyati mavjud qiyofadan ko‘chirib olishda emas, balki uyg‘unlashtirishda, ya’ni bir soniyalik yuz ifodasi, tana va qomat ishorasini mangu go‘zallikka, mangu ishoraga aylantira olishda ko‘rinadi. Faqat shu yo‘l bilan – namunaviy yoki odatiy obrazlar yordamida horg‘inlik sillasini quritgan odamlarning e’tiborini mangu go‘zallikka tortib, sershovqin shaharlar hashamiga yana ham hasham qo‘shadi. Balki muhabbati toptalgan oshiq yunon ma’shuqasiga bugun ham nafrat va g‘azab bilan qarar, biroq bu qarashdan hech qanday estetik zavq uyg‘onmaydi.
Tasviriy san’at ham ana shunday uyg‘unlik mahsulidir. Delakrua o‘z san’ati haqida mushohada qilib, shunday yozgan edi: “Daholik bu – uyg‘unlashtirish va ifodalay olish iste’dodir”. Mavzuni tanlash bilanoq san’atkor asarga birinchi g‘ishtni qo‘yadi. Manzara tutqich bermaydi yoki xotiraning qaysidir burchagiga bekinib oladi. Shuning uchun ham manzarachi rassom yoki natyurtmorchi mo‘yqalam sohibi makon va zamondan eng avvalo tutqich bermaydigan yoki betartib ranglar orasida g‘oyib bo‘ladigan, bir lahza ko‘rinib so‘ng mangulik ortiga yashirinadigan manzaralarni tezroq qog‘ozga tushirib qolishga shoshiladi. Manzarachining birinchi vazifasi yaxlit suratning qism-qismlarini tayyorlashdan iborat bo‘ladi: qismlarni tayyorlayotgan lahzadayoq u tanlay boshlaydi. Ko‘pincha syujetli surat makon va zamondagi boshqa bir harakatning in’ikosi sifatida yuzaga chiqadi. So‘ng san’atkor tasvirni yaxlitlashtirishga o‘tadi. Pero della Franchesko kabi ulug‘ mo‘yqalam sohiblarining asarlari yoz faslining bir soniyasini ushlab olib, mangu to‘xtatib qo‘ygandek taassurot qoldiradi. Uning qahramonlari go‘yo makon va zamonni sezmayotganday, undan butkul xalos bo‘lganday, makon va zamon xavfini nazariga ilmay yashashda davom etadi; uni na makon, na zamon o‘chirishga qurbi yetadi – san’atning eng mo‘‘jizali xususiyati ham shunda. O‘z o‘limidan so‘ng yuz yillar o‘tgach ham “faylasuf” Rembrand yillar sharpasi orqasiga yashiringan holda o‘sha o‘zi ko‘targan muammo ustida siz bilan bahslashib o‘tiraveradi. “Bizni narsalar manzarasi bilan o‘ziga rom qilmoqchi bo‘lgan, biroq hech qachon bizni maftun qilolmaydigan bu tasviriy san’at degani aslida bir pulga qimmat”. Bu Paskalning mashhur iborasi. Delakrua hech bir asossiz ravishda “bir pulga qimmat” sifatlashini “g‘alatiroq” deb o‘zgartirgan. Bir qarashda haqiqatan ham o‘sha narsalar bizni maftun qila olmaydi, chunki biz ularni ko‘rmaymiz. U bizdan uzilgan holda abadiy harakatda yashaydi. Iso Masihni qamchilayotgan jallodning qo‘lini kim ko‘rgan? Salb yurishiga ketayotganlar izidan zaytunzorga singayotgan g‘uborlarni kim ko‘rgan? Biroq bularning hammasi go‘zal va shafqatsiz manzaralari bilan bizni o‘sha azob-uqubatga yuzma-yuz qilish uchun muzeyning sovuq devorlariga zarb etilgan: umri g‘amu-hasratda o‘tgan Isoning bir necha soniyalik uqubati ana shu suratlarga jo qilingan. Rassomning mo‘yqalami tabiat sirlariga, tarix qatlamlariga bemalol yorib kira oladi va shunisi bilan u bani olam harakatining ajralmas qismidir. San’at Gegel orzu qilgan xususiydan umumiyga qarab intiluvchi doimiy harakatdagi va kurashdagi hodisalar sirasiga kiradi. Balki bani bashar birdamligiga intilayotgan bugungi zamon shu sababli ham ana shu yaxlitlikka intilishning eng mukammal namunasi bo‘lmish san’atga ko‘proq ehtiyoj sezayotgandir? Badiiy tafakkur davrning ibtido va intihosiga hamisha mos keladi: bugungi tasviriy san’atning turmushga va yaxlitlikka bo‘lgan betinim intilishini faqat badiiy tafakkur orqaligina tushuntirish mumkin. Van Gogning yurakni larzaga soluvchi zorlanishida barcha san’atkorlarning kibr va umidsizliklari aks etgan: “Men hayotda ham, tasviriy san’atda ham xudoni chetlab o‘tishim mumkin. Biroq mening ichki “men” im o‘zidan ustunroq “men”ni chetlab o‘tolmaydi, usiz mening ijodim ham, hayotim ham ma’nisiz bo‘lib qoladi”.
Mustabid inqilob tomonidan ishonchsizlik bilan kutib olinadigan san’atkorning voqelikka qarshi isyoni aslida eziluvchilar ko‘targan ongsiz isyonning samoviy yuksak ko‘rinishidir. Barcha narsaga shubha va inkor ko‘zi bilan qarovchi inqilobiy harakat san’atda inkordan tashqari e’tirof ham mavjud ekanligini ich-ichida his qiladi: san’atdagi harakat – yaratuvchanlik bilan, go‘zallik – adolat bilan tengdir: ba’zi holatlarda go‘zallik o‘z-o‘zidan adolatsizlikni fosh qiluvchi shafqatsiz vositaga aylanishi mumkin. Shuning uchun bironta ham san’at turi faqat inkor evaziga yashashi mumkin emas. Har qanday fikr, kezi kelsa, hech narsani anglatmagani kabi inqilobchilar ma’nisiz deb atayotgan san’atda ham ma’no va yana nimadir mavjud bo‘ladi. Inson umumiy adolat talab qilib, umumiy adolatsizlikka qarshi oyoqqa turishi, adolatli jamiyat ijodkori bo‘lib chiqishi mumkin, biroq uning dunyodagi barcha narsaga hammasi bir pulga qimmat deb qarashga haqqi yo‘q. Go‘zallikni ijod qilishi uchun u voqelikni inkor qilishi va ayni paytda uning zavqli tomonlarini ko‘ra olishi shart bo‘ladi. San’at voqelik bilan bahslashadi, biroq undan butkul chetlashmaydi. Nitsshe har qanday ahloqiy, ilohiy tushuncha va odatlarni inkor qilishi, ularni bu hayotga, bu dunyoga g‘irt tuhmat deb atashi mumkin. Biroq o‘zining go‘zalligi bilan bizni tug‘ilish va o‘lim orasidagi dunyoni sevishga va bu go‘zallikni boshqalar bilan baham ko‘rishga undaydigan boshqa bir oliy tushunchalar ham mavjudligini u esdan chiqarmasligi kerak. Alalxusus, san’at bizni isyonning haqiqiy mohiyatiga – unga yuksak qadriyat va yangilovchi kuch, abadiy kurash hamda ichki tiklanishning vositasi sifatida qarashga o‘rgatadi. Bunga ishonch hosil qilish uchun hozir san’atning qayta qad rostlash jarayonini bor qiyofasi bilan aks ettira oladigan shakli – roman san’ati haqida gaplashamiz.

__________
1. Kamill Demulen (1760-1794) frantsuz publitsisti, siyosiy arbobi, frantsuz inqilobi qatnashchisi.
2. Andre de Shene (1762-1794) yakobinchi terrorchilar tomonidan qatl etilgan.
3. Fransua Rene de Shatobrian (1768-1848) 1793 yil Angliyaga qochib ketgan.
4. Jyul Vales (1832-1885) frantsuz yozuvchisi, jurnalisti, Parij kommunasi arbobi.
5. Karl Marks “1857-1859 yillardagi iqtisodiy qo‘lyozmalar” asari.

ROMAN VA ISYON

Ma’lum nuqtai-nazarga ko‘ra, adabiyot boshqa turlarga nisbatan ancha murosachi ekanini qayd etish zarur – bu ayblov o‘tmish daholaridan tortib, yangi davr dahriylarining qarashlarigacha mos tushadi. Avvalgi zamonlarda roman noyob janr hisoblanardi. Unda voqealik emas, xayol ko‘proq aks etardi; “Habash ayol” bilan “Astrey”ni eslashning o‘zi kifoya (1). Mohiyatan olganda bular cho‘pchak, roman emas. Yangi davrda – dahriylarda esa roman haqiqiy janr tusini oldi, xuddi inqilobiy harakatlar kabi o‘z qamrovini kengaytirib, mukammalashib bordi. Roman ruhiy va ma’naviy isyonkorlik mahsuli sifatida maydonga keldi va estetik nuqtai-nazardan ham u isyonga intilish edi.
Littrning lug‘atida romanga “nasriy yo‘lda yozilgan uydirma voqealar” deb baho beriladi. Faqat shumi? Bir katolik tanqidchisi – men Stanislav Fyumni nazarda tutayapman – masalani ancha jiddiy qo‘yadi: “San’at o‘z oldiga qanday maqsadni qo‘ymasin, baribir xudo bilan bahs boylashishga kirishgan dahriylikdir”. Aslida ham fuqarolar jamiyatidagi tortishuvga g‘arq bo‘lgandan ko‘ra roman xudoga yuz burgani ming marotaba maqbulroqdir. Tiboda Balzak ijodi haqida ancha to‘g‘ri fikrni bayon qiladi: “Insoniyat komediyasi” – bu Parvardigori olamga taqliddir”. Ulug‘ adabiyotlarning ulug‘ maqsadlari ham aslida bizga o‘xshash qahramonlar yashaydigan o‘ziga xos dunyo, olam yaratilishidan iborat bo‘lib kelgan. G‘arb adabiyoti hech qachon o‘zining ulug‘ asarlarida kundalik hayotni tasvirlash bilangina chegaralanmagan. U xayolning ulug‘vor qudratiga intilib, bizning tasavvurlarimizga hamisha mash’ala yoqib kelgan, izidan xayol dunyosiga ergashtirgan.
Kimki roman yozayotgan yoki o‘qiyotgan bo‘lsa, mohiyatan g‘alati holatga duch keladi. Asli g‘irt uydirmadan iborat bu voqealarga inson nega bunchalik ehtiyoj, tashnalik sezadi?! Agar bu g‘alati ehtiyojga yozuvchi yoki o‘quvchidan qoniqarliroq javob olingan taqdirda ham imonim komilki, baribir odamzot yana shu uydirma bilan o‘z ehtiyojini qondirishda davom etaveradi va unga bo‘lgan qiziqishiga zarracha putur yetmaydi. Inqilobiy tanqid buni voqelikni tasvirlashdan ataylab qochish deb baholaydi. Oddiy so‘zlashuv tilida jaydari bir jurnalistning uquvsiz uydirmasini “roman” deb atashadi. Bir necha yillar muqaddam kundalik voqealikdan ustun turuvchi “romantik” kayfiyatdagi qizlar sevimli va ardoqli sanalardi. O‘z-o‘zidan oydinki, ana shunday mahbubaning mavjud voqelik haqida hech qanday tushunchaga ega emasligi, uning sof xayoliy dunyosi yuksak qadrlanardi. Bir so‘z bilan aytganda, romantik ideal hayotdan hamisha uzilgan bo‘lardi va bu idealning naqadar maftunkorligi har kimning xayoliy qudratiga bog‘liq edi. Shunday qilib, roman san’ati haqida gap ketganda, uning yutug‘i voqelikdan qanchalik ustun turganiga qarab baholanardi. Burnining tagidagidan narini ko‘rishga quvvai hofizalari yetmaydigan kishilar bu borada Inqilobiy tanqid bilan bir xil fikrda edi.
Xo‘sh, biz roman o‘qish bilan xayolimizni nimadan olib qochamiz? Qora turmush tashvishlaridanmi? Biroq hayotda yetishmovchilik nimaligini tasavvur qilolmaydigan odamlar ham boyligini sanashu hashamlardan ortgan paytlari roman o‘qiydi-ku? Bundan tashqari badiiy dunyo ertayu-kech xayolimizni band qiladigan va bizning og‘ir mehnatimizni, hech qursa xayolda bo‘lsa-da, yengil qiladigan darajada ohanrabo va maftunkor ham emas. Biroq shunday esa-da, Adolf nega Benjamen Konstanga nisbatan ko‘nglimizga yaqin (2), nega ahloqshunoslarga nisbatan bizni graf Moska (3) ko‘proq ishontiradi?! Bir kuni Balzak siyosat va dunyo taqdiri haqidagi uzundan-uzun ma’ruzasini shunday so‘zlar bilan tugatgan: “Endi jiddiy masala haqida gaplashsak”. U bu bilan o‘zining romanlarini nazarda tutgandi. Ikki asrdan buyon romannavis daholar bizga taqdim etayotgan va bizni maftun qilayotgan son-sanoqsiz miflarni jiddiy sharhlamasdan, shunchaki, voqelikdan qochish deb baholashning o‘zi bilan mohiyatni ochib bo‘lmaydi. Romannavis ijodkorlar voqelikdan qochganligi yoki uni chetlab o‘tayotganligi aniq va bor gap. Biroq bu chetlashishni shunchaki qochish deb bo‘lmaydi. Gegel ta’kidlaganidek, real dunyo aziyatidan o‘z qalbining uzlatiga chekingan, o‘zi uchun faqat axloq hukmronlik qiluvchi badiiy dunyo yasab olgan bunday chetlashishni voqelik bilan bog‘laydigan rishta bormi? Hatto pand-nasihatga to‘la, katta adabiyotdan uzilib qolgan “Pol va Virjiniya” kabi ko‘z yoshlarga to‘la asarlarni o‘z ichiga olgan eng hikmatgo‘y romanlar ham bizga tasalli berishga qodir emas.
Bor haqiqat shundaki, real dunyoni inkor qilayotgan odam, ayni zamonda bu dunyodan mutlaqo uzilishni ham istamaydi. Odamlar shu dunyoda yashashga mahkum etilganlar va undan ayri yashashni hech qachon tasavvur qilolmaydilar. O‘z makonida darbadarlik va quvg‘inga giriftor bo‘lgan bu hurkak mavjudot o‘zi yashayotgan dunyoni abadiy unutishni emas, aksincha, uni yana ham ko‘proq o‘ziniki qilib olishni istaydi. Turmushning butun ko‘lamini aks ettiradigan azobu-uqubatlar hali ko‘z oldida mukammal gavdalangan emas; dunyo faqat shundan iborat bo‘lolmaydi. To‘g‘ri, xoxish-istak tutqich bermaydi, boshqalar xohish-istaklari ortida yo‘qolib ketadi, so‘ng birdan boshqa bir qiyofada o‘z ortidan ularni xuddi Tantalning tashna lablari suvning izidan behuda quvgani(4) kabi yana besamar yugurtiradi. Xo‘rlikka mahkum etilgan odamning bor-yo‘q maqsadi lablarini suvga tegizish, xayoli kabi tutqich bermas to‘lqinni jilovlab olish va uni o‘z taqdiriga aylantirish, xolos. Biroq bu amalga oshmas orzu: shu sababli u xayolan bo‘lsa-da, orzusiga yetishni xohlaydi – xayolan bo‘lsa-da taqdir va o‘limdan ustun kelishni va ko‘z oldidagi besamar va beadad dunyoga qarama-qarshi o‘laroq o‘zining xayoliy dunyosiga ega bo‘lishni istaydi.
Mana shu yerdan aksariyat odamlarda o‘zgalar hayotiga shafqatsiz munosabat va hasad bilan qarash paydo bo‘ladi. Bu hayotni chetdan kuzatib turib, undagi yaxlitlikni va jamul-jamlikni ko‘ramiz, mohiyatan shunday bo‘lmasa-da, biz uchun bu hayot yengilmas va bo‘ysunmas bo‘lib tuyuladi. Biz faqat bu yerda ikir-chikirlarni emas, yuksak va qadri baland cho‘qqilarni ko‘ramiz. Shunda biz bularning barini san’atga jo eta boshlaymiz, ularni ibtidoiy tarzda romanga kirgizamiz. Shuning uchun ham har bir odam san’atda mohiyatan o‘z hayotini ko‘rishni istaydi. Biz, garchi bu mumkin bo‘lmasa ham muhabbat abadiy davom etishini istaymiz – mabodo u mo‘‘jiza tufayli butun umr davom etgan taqdirda ham, baribir u tugal bo‘lolmasdi. Vaqtdan ustun bo‘lishga tuganmas xohish bizni mangu uqubatlarga ro‘kach qilsa, balki dunyoviy uqubatlarning mohiyatini chuqurroq anglagan bo‘larmidik? Ehtimol, irodasi kuchli odamlar ham dunyoviy uqubatlar bir lahzaligini anglab yetgandan keyin vahimaga tushib qolishar? Tuganmas uqubatni his qilgach, balki biz bitmas-tuganmas baxt borligini ham tushunib yetarmiz? Biroq, afsuslar bo‘lsinki, bizning eng beadad mashaqqatimizning ham chegarasi bor. Va ajoyib kunlarning birida qalbimizni hayotga tashnalik hissi chulg‘ab, biz umidsizlikdan daf’atan uyg‘onarmiz va uqubat sanalib kelingan narsalar mohiyatan baxt ekanini sezib qolarmiz?
O‘zlikni anglashga intilish – bu azal-abadga intilish vositasi xolos: undan so‘ng muhabbatga mubtalolik boshlanadi. Bironta mavjudot, hatto eng otashin va qizg‘in sevgiga mubtalo bo‘lganlar ham men mutlaq muhabbat sohibiman deb aytolmaydi. Oshiq-ma’shuqlar ayro tug‘ilib, so‘ng yana ayriliqda o‘lishga mahkum etilgan bu shafqatsiz dunyoda mahbubdan butun umri davomida faqat o‘zi uchun yashashni talab qilish amalga oshmas orzu bo‘lib qolaveradi. Bunday shafqatsiz talab qo‘yishga muhabbatning o‘zi dosh bermaydi. Bunday muhabbat mahbubni adoyi tamom qiladi. Yolg‘iz oshiqning besamar azobi bugun o‘ziniki bo‘lgan mahbubasi ertaga kimnidir sevib qolishi mumkinligini anglagandan keyin yana ham tiyiqsiz tus oladi. Har qanday holatda ham oshiq vaqtdan ustunlik hamda mahbubani umrbod o‘ziniki qilish istagiga mubtalo bo‘ladi va ayni shu istagi bilan mahbubasini ertangi kundan judo qiladi. Dunyoviy me’yorga sig‘maydigan ana shu istak haqiqiy isyondir. Kimki o‘zi muhabbat qo‘ygan jami narsadan, garchi orzusi hech qachon amalga oshmasligini bilib turib, abadiy hurlik va mahliyolikka da’vogarlik qilib, shu yo‘lda o‘zini qurbon qilishga tayyor his etmagan bo‘lsa, unga isyon va uning tiyiqsiz nafrati tushunarsiz bo‘lib qolaveradi. Mohiyat esa hamisha ham yuz ko‘rsatmaydi – u ma’lum bir tushunchaga hech qachon sig‘maydi. Shu nuqtai-nazardan qarasak, hayot shaklsizdir. U o‘z shaklini izlab, tiyiqsiz oqayotgan daryoga o‘xshaydi. Buning aksi o‘laroq odam hayotda o‘zini shoh deb his qilish uchun betinim shakl izlaydi. Jilla qursa biron-bir tirik mavjudot odam xohlagan shaklga kirganda edi, inson dunyo bilan abadiy sulh tuzgan bo‘lur edi.
Ammo unda odamni shakl va yo‘nalish izlashdek mangu uqubatdan xalos qiladigan, u bilan bir tanu bir jon bo‘lib ketadigan oddiy ong sohibi bo‘lmish bironta boshqa mavjudot yo‘q. Shuhratparastu-janjalparastlar, hashamatparastu-inqilobparastlar, barcha-barchasi yashash uchun murosayu-madora qilib, birdamlikka intilayapti: xuddi muhabbat asoratidan qalbi vayron bo‘lgan oshiq yoki ma’shuqa muhabbat qissasiga yakun yasash uchun so‘nggi imkoniyatga, so‘nggi imoga tashna boqayotgandek. Har birimiz o‘sha birdamlikka olib boradigan sehrli so‘zni izlayapmiz. Bizga shunchaki kun ko‘rishning o‘zi kamlik qiladi, biz o‘lim aravasi kelmay turib, o‘z taqdirimizga ega bo‘lishga intilamiz. Bu shundan darak beradiki, inson o‘zi yashayotgan dunyodan ko‘ra tasavvuridagi olamni yaxshiroq bilarkan. Biroq “yaxshiroq” so‘zi “boshqacha” degan ma’noni anglatmaydi, balki tasavvurni yaqqolroq ifodalaydi. Qalbimiz ko‘klarga ko‘tarayotgan istaklarimiz garchi nafratimizga sazovor dunyo ustiga qurilgan bo‘lsa-da, undan butkul uzilib ketmaydi: bu shunchaki qochish emas, balki o‘zining mavjudligini ko‘rsatishga urinish da’vosidir. Har qanday orzu-istak va harakat – xoh u diniy, xoh dunyoviy bo‘lsin, oxir-oqibatda mana shu ojizona da’voga, shaklsiz hayotdan o‘ziga boshpana, shakl izlashga borib taqaladi. Mana shu shijoat-xoh falakka sig‘inish, xoh insoniyatni yo‘q qilish istagi shaklida bo‘lsin, butun mohiyati bilan, roman ijod qilishga, ijodkorlikka boshlab boradi.
Pirovardida roman o‘zi nima? U inson faoliyati ma’lum bir shaklga kirgan, dunyo istak-xohishiga mos tasvir etilgan, odamlar bir-birlariga izhori dil qilgan va har bir taqdir o‘z yo‘rig‘i hamda yozug‘iga ega bo‘lgan qandaydir o‘zga dunyo ifodasimi?.. Romanda gavdalangan dunyo ko‘z o‘ngimizdagi olamning inson siyratiga mos xohish-istaklar asosida qayta yaratilishidan boshqa narsa emas. Zero, u dunyo ham azobu-uqubat, yolg‘onu-muhabbatga qorishib yashayotgan o‘z dunyomizning aynan o‘zi. Unda bizning bor qiyofamiz, ojiz va kuchli jihatlarimiz ifodalangan. Uning o‘zgaligi ham ko‘z oldimizdagi dunyoning go‘zalligi va ibratidan ayro narsa emas. Biroq u dunyoda odamlar ko‘z oldimizdagi dunyodan farqli o‘laroq, so‘nggi daqiqalargacha o‘z taqdirlarining egalaridir. Ularda inson qismati mujassamlangan. Bizni hayratga soluvchi qahramonlar – Kirilov, Stavrogin, Groslen xonim, Jyulen Sorel yoki malika Klevskaya – hayotiy jo‘shqinliklarini so‘nggi qatrasigacha sarflashga qodirdirlar. Bu esa hayotda bizning qo‘limizdan kelavermaydi. Zero, ular biz hech qachon jur’at qilmagan narsalarni oxirigacha yetkazadilar.* (*Agar roman faqat qayg‘uyu g‘am, umidsizligu tushkunlikdan iborat bo‘lsa, u haloskorlik yo‘lini ko‘rsata oladi. Tushkunlikka ism topish, uni tasvirlash – uni yengishga intilish degani. Tushkunlik adabiyoti – bu o‘ziga ism izlayotgan adabiyotdir).
Lafayet(5) xonim “Malika Klevskaya”ni o‘z hayotiy tajribasidan kelib chiqib yaratdi. Bir tomondan malika – bu uning o‘zi, boshqa tomondan esa – u emas. Farq shundaki, Lafayet xonim ibodatxonaga kirib olib, tarki dunyo qilgani yo‘q va uning muhabbati yo‘lida biron kishi qurbon bo‘lmagan. Albatta, u bu muhabbat qissasidagi yurakni titratadigan hislarni boshidan kechirganiga shubha yo‘q. Biroq hayotda bu voqea hech qachon tugallanmasdi va agar Lafayet xonim hayotiy aqidagi bosh egib, bu jo‘shqin muhabbatning davomini o‘zining benazir qalami bilan qoralab qo‘ymaganda edi, biz ham uning xotimasidan hech qachon bahra ololmasdik. Xuddi shunday romantik va ajoyib voqea Gobinoning “Pleyada”sidagi(6) Sofiya va Kazimir o‘rtasida ham sodir bo‘ladi. Go‘zal, fozila va jo‘shqin ehtirosli, — bu yerda Stendalning boshqa hech kimga o‘xshamaydigan favqulodda ayolgina meni baxtli qilishi mumkin degan gapini eslash o‘rinli, — Sofiyaga oshiqu-shaydo Kazimir birinchi bo‘lib muhabbat izhor qilishga jur’at etadi. Har kuni ko‘ravarib va bir xil izhorlarni eshitaverib, uning jo‘shqin muhabbatiga ko‘nikib qolgan Sofiya oxir-oqibat undan beziydi va uni ko‘rsa o‘zini haqoratlanganday his eta boshlaydi. Kazimir unga muhabbatini sudda guvohlik berayotganday bayon etardi. Ha, u Sofiyani qizning o‘zidan ham yaxshiroq bilardi va yana Sofiyasiz yashashni tasavvur qilolmaydigan bu otashin muhabbati javobsiz qolishini ham bilardi. U shusiz ham badastur yashayotgan Sofiyaga butun sarmoyasini xatlab beradi-da, qizga amalga oshmagan orzularini tashlab, o‘zi boshi oqqan chekka shaharga (bu Vilna shahri edi) ketib, arzimas nafaqa bilan g‘ariblik va qashshoqlik og‘ushida kun kechira boshlaydi. Ayni paytda Kazimir Sofiyadan tirikchilik uchun olib turadigan nafaqasi o‘zining birdan-bir ojizligi ekanini tushunardi va yana Sofiyadagi vaqti-vaqti bilan unga faqat nomi yozilgan top-toza qog‘oz-maktub jo‘natib turishga ham rozilik olgandi. Avvaliga Sofiya g‘azablanadi, hech narsaga tushunmaydi, so‘ng uni beadad qayg‘u chulg‘ab oladi va nihoyat u Kazimirning taklifini qabul qiladi, hammasi yigit rejalashtirgandek yakun topadi: Kazimir Vilnada hijron azobidan halok bo‘ladi. Shunday qilib, romandagi voqea o‘ziga xos mantiq bilan yakun topadi. Ma’lum bir voqeaga asoslangan holda faqat tushdagina sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan, biroq real voqelik uchun aql bovar qilmas bo‘lib tuyuladigan bir xil maroqli hikoyatlarni to‘qimasiz tasavvur qilish mumkin emas. Mabodo Gobinoning o‘zi Vilnaga ketib qolganda edi, zerikib, bezib qaytib kelgan yoki o‘sha yerning o‘zidayoq biron ko‘ngilyozar mashg‘ulot topib olgan bo‘lardi. Kazimirga esa qismatini o‘zgartirish ham, hijron azobidan o‘zini xalos qilish ham ta’qiqlangan. U xuddi o‘limga qarab borayotgan Xitklif kabi oxirigacha, toki mahshar kunigacha to‘xtamasligi shart.
Ko‘rib turganimizday, qarshimizda real dunyodan aks olgan badiiy dunyo – azob-uqubat toki mahshar kunigacha cho‘ziluvchi, g‘am-qayg‘usi hech qachon baxtu-saodatga aylanmaydigan, odamlar taqdirini bir-biriga chambarchas bog‘lab turuvchi va qismat sharobini oxirigacha sipqorishga mahkum etuvchi dunyo turibdi. Nihoyat, odam romanda real voqelikda sira iloji bo‘lmaydigan hayotini ma’lum bir shaklga solib, unga xotima bag‘ishlay oladi. Romanni inson qismatiga oldindan bichilgan xulosalarni tikib qo‘yadi. Shunday qilib, garchi vaqtinchalik o‘lim hukmi hoziqlik qilsa-da, u shunday lahzada yaratuvchiga aylanadi. Ushbu nuqtai-nazarga mos keluvchi barcha mashhur romanlarni bir xil tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, romanning mohiyati muallifning hayotiy tajribalarini ma’lum bir maqsadga bo‘ysundirish va unga yangi ma’no kasb etishda ko‘rinadi. O‘z oldiga na ahloqiy, na biror boshqa maqsad qo‘ymagan holda bunday metafizik ma’no kasb ettirish – yaxlitlik va birdamlikka intilishga hamda umumiy botiniy ehtiyojni qondirishga qaratilgan bo‘ladi. Shu ma’noda roman eng avvalo g‘am-hasrat yoki isyonkor tuyg‘ularning ifodasi sifatidagi zakovat jangidir. Bu xil zakovat jangini frantsuz analitik romanlarida yoki Melvill, Balzak, Dostoevskiy, Tolstoy romanlarida kuzatish mumkin. Biroq bizga fikrimizni tasdiqlash uchun so‘nggi yillar romannavisligidagi bir-biriga o‘xshamaydigan ikkita an’anani – bir tomondan Prustni, ikkinchi tomondan amerika romanini – yo‘l-yo‘lakay qiyoslashning o‘zi yetadi.
“Amerika romani” ba’zida insonning botinini ochish yo‘li bilan, ba’zida uning zohiriy munosabati va holatini tasvirlash bilan zo‘r berib bir butunlikka intilayapti. U bizning klassik romanlarga xos tuyg‘u va jo‘shqinlikni birma-bir sinab o‘tirmaydi. U qahramonning holatini tushuntiruvchi va ma’lum bir xulosa yasovchi ruhiy asoslarni izlab, uni tahlil qilmaydi. Shuning uchun ham bu romandagi bir butunlikni faqat tasvirdagi butunlik deb atash mumkin. Uning asosiy ifoda usuli odamlarning zohiriy qiyofasini chizish, ularning hatti-harakatini chetdan kuzatish, nutqni, ba’zan takrordek tuyuladigan ichki Nutqni* (*Gap XIX asrdagi Amerika adabiyotining gullab-yashnagan davri emas, asrimizning 30-40 yillari “shafqatsiz” romanlari haqida ketayapti) hech bir ta’rif-tavsiflarsiz berishi, nihoyat, o‘zlari shart deb hisoblagan paytda kundalik, bir xil harakatlari bilan o‘zlarini namoyon qila olishga qodir bo‘lgan odamga munosabat masalasida yaqqol namoyon bo‘ladi. Bunday shiddatli jarayonda odamlar o‘z-o‘zidan bir-biriga o‘xshab qoladi, barcha qahramonlari hatto jismoniy nuqtai-nazardan bir-birining o‘rnini to‘ldirib ketaverishi mumkindek tuyuladigan ularning o‘ziga xos badiiy dunyosi shu jihati bilan farqlanadi.
Bu ifoda usuli o‘zini realizm deb ataydi. Ko‘rib chiqqanimizdek, realizmning o‘zi ancha mavhum tushuncha ekanligi haqida ortiqcha gapirmasdan ham bu roman dunyosi o‘zida voqelikni jo‘n va to‘g‘ridan-to‘g‘ri aks ettirmay, balki uni ma’lum bir uslubga bo‘ysundirayotganini ta’kidlash joizdir. U voqelikni ataylab buzib tasvirlaydi. Mana shu yo‘l bilan bir butunlikka – to‘g‘ridan-to‘g‘ri yaxlitlikka emas – odamlarning va dunyoning orasidagi tengsizlikni yo‘qotishga erishadi. Bu romannavislarning nuqtai-nazariga ko‘ra, aynan botiniy hayotlari birdamlikka putur yetkazib, ularni bir-biriga begona qilib turibdi. Bu ishtiboh faqat qisman haqiqatdir. Negaki, bu san’at turining asosi bo‘lgan isyon botiniy hayotni inkor qilish oqibati bo‘lib emas, balki unga suyangan holda bir butunlikka qarab intilish mahsuli bo‘lib yuzaga keladi. Uni to‘liq inkor qilish tirik odamni emas, mutlaqo to‘qima odamni yaratadi. Yo‘qsillar romani ham xuddi bir paytlardagi pand-nasihat romanlari kabi quruq safsatadan boshqa narsa emas. Unisi ham, bunisi ham o‘z nodonligidan bizga saboq bermoqchi bo‘ladi **(**Bu avlodning yirik yozuvchisi Folknerda ham ichki monolog fikr qobig‘idan boshqa narsa emas). O‘z qobig‘iga o‘ralib olgan moddiy hayot tasviriga ruju qo‘yish asl mohiyatga qarama-qarshi o‘laroq, ayni paytdagi voqelikning mutlaqo aksi bo‘lgan zaminsiz, xayoliy dunyoning yaralishiga olib keladi. Bu romanchilik san’atiga ziddir. Moddiy hayotdan xoli bo‘lgan va mavjud voqelikka beparvo qarab turgan asl roman qahramonlari garchi o‘zlaricha “o‘rta odamlar”ning xohish-irodasini aks ettiryapmiz deb o‘ylashsa-da, biroq ular o‘zida umumjamiyat botiniy dunyosini mujassam etadilar. Mazkur badiiy olamda paydo bo‘lgan, son jihatdan xiylagina ko‘p ruhiy bemor qahramonlar dunyoqarashi buni yana ham yaqqolroq ifodalaydi. Bu xil asarlarda asosiy ma’no kasb etuvchi ruhiy bemorlar mohiyatan o‘z xatti-harakatlariga uyg‘undirlar, zero ular – amerika yozuvchilari mavjud voqealikka qarshi ojizona, biroq g‘azab va shovqinga to‘la isyonlarini bayon qilayotgan, hissiz avtomatlar inson hayotini yana ham ko‘proq shiddatli-yu, biroq mazmunsiz qilib qo‘yayotgan dunyoning – umidsiz va kasal dunyoning timsollaridir.
Prust esa o‘z oldiga voqealikni betinim o‘rganish orqali olamning va o‘limning bebaqoligi ustidan o‘zining mutlaq g‘alabasini ta’minlaydigan va faqat o‘zigagina taalluqli bo‘ladigan, o‘ziga xos yagona va xayoliy dunyo yaratishni maqsad qilib qo‘ydi. U mutlaqo boshqa vositalardan foydalandi. Bu vosita eng avvalo romannavis o‘z o‘tmishining sehrli lahzalaridan ishtiyoq bilan muhabbat soniyalarini birma-bir tanlab olishda va uni ko‘z oldimizga qo‘yishida ko‘rinadi. Kechagi kun o‘zi haqida hech qanday iz qoldirmay tashlandiq va bepoyon o‘lik makonga aylanadi. Agar Amerika romanlari xotirasini boy bergan mayib odamlarning dunyosi bo‘lsa, Prust dunyosi – bu faqat xotiradan iboratdir. Gap kechagi kunning xarobaga aylanishini va umrning izsiz ketishini inkor qiluvchi, xohlagan payt o‘tmishga bosh suqib qaray olishga imkon beruvchi, kechagi va ertaga keladigan kunlarning muattar hidlari qorishiq holda taralib turgan nozikta’blik va zo‘r ishtiyoq bilan qurilgan xotiralar dunyosi haqida ketayapti. Qalbning ulug‘vor xazinalari bo‘y ko‘rsatuvchi bu botiniy olamni Prust unutishga mahkum bo‘lgan olamga, g‘aflatga g‘arq, so‘qir dunyoga qarama-qarshi qo‘ydi. Biroq buni voqelikka qaytish yoki uni inkor qilish deb tushunmaslik kerak. Prust o‘tmishni xaspo‘shlamagani kabi Amerika romanlaridagidek uni mutlaqo chetga surib qo‘ymaydi. U boy berilgan xotiralar va ayni paytdagi kechinmalarni o‘tgan baxtli soniyalar va voqealikdan uzib olib, yagona, yaxlit bir butunlikka birlashtiradi…
O‘smirlik paytidagi baxtli soniyalarga endi qaytib bo‘lmaydi. Dengiz qirg‘og‘ida gul ko‘tarib o‘tirgan qiz jarangdor ovozda kuladi va shivirlaydi; biroq unga mahliyo bo‘lib turgan kimsa asta-sekin undan uzoqlashib, unga maftun bo‘lish baxtidan mahrum bo‘lib boradi va oxir-oqibat ular hech qachon muhabbat sharobini birgalikda icholmaydilar. Prust mana shunday dilgir kayfiyat uyg‘otadi. U bu dilgir soniyaga butun olamni almashishga tayyor. Biroq ularning orasida gung va hissiz yillar xarsangi yotibdi. U o‘sha baxtli va beg‘ubor soniyalar mangulik ichiga kirib, abadiy g‘oyib bo‘lishinini istamaydi. U o‘limga qasdma-qasd, o‘tmish zamon intihosidan kelajak ibtidosi bo‘lib, aslidagidan ham ko‘ra mukammalroq va maftunkor qiyofada qayta yuz ko‘rsatishini isbotlamoqchi bo‘lgandek, bu soniyalarni qayta tiriltirmoqchi bo‘ladi. Shu bois ham “Boy berilgan vaqt…” o‘z mohiyat-e’tiboriga ko‘ra ruhiy – botiniy tahlil vazifasini bajaradi. Prustning ulug‘vorligi shundaki, mangu g‘oyiblik arafasida turgan, parchalangan soniyalarni bir butun yaxlit mohiyatga birlashtirib, aslida boy berilgan vaqtga emas, g‘oyiblikka mahkum fursatga qayta jon ato etadi. Uning o‘limni dog‘da qoldirgan g‘alabasi shundaki, u xotira va idrok vositasida vayronaga yuz tutgan inson botinini xalos qiluvchi vahdatul vujud (bir butunlik) timsolini topa oldi. Bu xil xususiyatga ega asarlarning eng ulug‘ yutug‘i shundaki, u bizni o‘rab turgan borliqqa nisbatan qat’iy va mustahkam shaklga, yemirib bo‘lmas yaxlitlikka hamda o‘ziga xoslikka ega. Bunday asarlar har qanday tazarrudan ustundir. Shunga ko‘ra aytish kerakki, Prust dunyosi – dahriyona dunyodir; biroq unda xudo haqida so‘z bormagani uchun emas, balki u o‘ziga xos, mustahkam, koinotga qaraganda mukammal, inson xotirasi va baxtli soniyasini abadiyat qadar cho‘za olish, unga yangi qiyofa bera olish qudratiga ega bo‘lgani uchun ham dahriyonadir! Boy berilgan vaqt…” – o‘ziga xos isyonkor mangulikdir. Shu nuqtai-nazardan Prust romanlari o‘lim tahdidi va xavotiriga qarshi eng ibratli va umummiqyosdagi inson isyonini aks ettiruvchi romanlar sirasiga kiradi. U shu xususiyatiga ko‘ra qarshimizda inkor qilishga loyiq bo‘lgan borliqqa tuzatish kirita oladigan romanchilik san’atining ulug‘vorligiga misol bo‘la oladi. Hech bo‘lmaganda bu san’atning eng oddiy jihati yaratgan bilan bahs-munozaraga kirishib, o‘zining abadiy xo‘rlikka mahkum mahluq emasligini namoyon qilishda ko‘zga tashlanadi. Agar chuqurroq qarasak, roman go‘zallik va inson idroki bilan ittifoq bo‘lgan paytda o‘lim va qismatga qarshi eng qudratli qurol ekanini ko‘ramiz. Shu sababli ham romandagi isyon ijodiy mohiyatga egadir.

__________
1. “Xabash ayol”, “Astreya” III-IV asrda yashagan Geliodor asari.
2. Adolf – Benjamen Konstan (1767-1830) romanining qahramoni.
3. Graf Moske – Stendalning “Parma ibodatxonasi” asari qahramoni.
4. Tantal – grek mifologiyasi qahramoni, xudolarga qarshi jinoyati uchun mangu azobga mahkum etilgan: u bo‘ynigacha suv ichida yashaydi, biroq undan icholmaydi.
5. Lafayet Mari-Madlen Piosh de la Vern (1634-1693), frantsuz adibasi, “Malika Klevskaya” nomli psixologik roman muallifi.
6. Jozef Artur Gobino (1816-1882), frantsuz adibi, dramaturgi, faylasufi va diplomati.

ISYON VA USLUB

San’atkorning voqealikka ruju qo‘yishini ayni paytning o‘zida inkor qilish salohiyati deb ham tushunish kerak bo‘ladi. Voqelikning qaysidir jihatini o‘zi yaratgan badiiy olamda saqlab qolish esa u bu zulmatni ijod mash’ali bilan yoritganidan darak beradi. Zero, voqealik mutlaqo inkor etilsa, bunday paytda biz san’atga emas, faqat asarning shakliga duch kelamiz. Aksincha, san’atga aloqasi yo‘q holda yozuvchi faqat voqelikka maftunlikdan chiqib ketolmasa, biz yalang‘och voqelik bilan uchrashamiz. Birinchi holatda isyon va murosa muvozanatidan tuziladigan ijodiy jo‘shqinlik o‘zini inkorga mutlaqo qurbon qiladi. Bu xil voqelikdan qochishga urinayotgan shaklbozlik zamonamizga xos bo‘lib, uning qiyofasini ochib ko‘rsangiz, nigilizmni uchratasiz. Ikkinchi holatda esa san’atkor boshqa burcha nuqtai-nazarlarni mensimagan holda dunyoni bus-butun, to‘laligi bilan aks ettirishga mukkasidan ketadi. Shu yo‘l bilan u, garchi bu tuban birlik esa-da, bir butunlikka bo‘lgan intilishni namoyish qiladi.
Biroq bu bilan u badiiy san’atning eng birlamchi talabini ham bajarmaydi. Ijodiy tafakkurning nisbiy erkinligini inkor qilgan bu san’atkor o‘zini bevosita moddiy olamga mute qilib qo‘yadi. Har ikkala holatda ham ijodiy salohiyatga putur yetadi. Dastlabki holatda voqelik faqat qisman inkor qilingan edi. Keyingi misolda esa, voqealik butkul inkor etiladi yoki faqat ugina tan olinadiki, oqibatda u yozuvchi mutloq inkorning yoki mutloq e’tirofning changaliga tushadi. Hech qaysi san’at voqelikdan butkul uzilishi mumkin emas. Shaklparastlik qiyofasiz ijodni dunyoga keltiradi. Shuningdek, xayolot ishtirokisiz quruq realizm ham tubanlikka aylanib qoladi. Hatto eng yaxshi fotosurat ham quruq voqelikdan qochadi; hatto u ham realizm va xayolot qorishib ketgan manzarani izlaydi va o‘shani o‘zida zuhr qiladi. Voqeaparast ham, shaklparast ham bir butunlikni u yo‘q joydan – yo quruq voqelikdan yoki voqelikni mutlaq inkor qilgan quruq xayolotdan izlaydi. Aksincha, san’atdagi bir butunlik san’atkor voqelik bilan xayolotni uyg‘unlashtira olgan manzarada mujassam bo‘ladi. Voqelik va xayolot – bir butunlikning ajralmas qismlaridir. San’atkor voqelikdan tanlab olgan unsurlarni badiiy til yordamida xayolot bilan uyg‘unlashtiruvchi va u yaratgan badiiy dunyoning tugal bo‘lishini ta’minlovchi vosita – uslub deb ataladi. Har bir san’atkor isyonkor uslub yordamida – garchi bu kamdan-kam daholarga nasib etsa-da – o‘z badiiy dunyosini va uning qonunlarini yaratadi. “Shoirlar, — degan edi Shelli, — dunyoning tan olinmagan qonun yaratuvchilaridir”.
Ibtidosidan to so‘nggi namunasigacha romanchilik san’ati bu gapning haqligini isbotlaydi. U voqelikni to‘liq qabul qilolmagani kabi, undan butkul yuz o‘girolmaydi ham. Faqat xayolotdan iborat san’at yo‘q va agarki, qaysidir asarda u mavjud bo‘lsa va akl-idrokni o‘ziga jalb qilolsa, unday asar bir butunlikka intilayotgan, boshqalar bilan ham shu bir butunlikni baham ko‘rmoqchi bo‘layotgan ruh ehtiyojini qondirolmaydigan, badiiyatdan yiroq asar bo‘ladi. Chunki voqelikka suyanmaydigan sof xayoliy birlik – yolg‘on birlikdir. Pand-nasihatu tashviqiy romanlar san’atning qonunlaridan chetlashganligi tufayli ham san’at asarlari bo‘la olmaydi. Haqiqiy san’at asari, aksincha, voqelikdan, faqat voqelikdan, uning muhabbatu-g‘azabidan, hasratu-ehtirosidan ilhom olib yaratiladi. Biroq bu voqelik xayolning shaffof go‘zalligi bilan uyg‘unlashadi.
Lyusena Levenning xobgohda paydo bo‘lishini Stendal bor-yo‘g‘i bitta jumla bilan ifoda etadi: tom ma’nodagi realist yozuvchi esa bu manzarani mantiqan to‘la asoslashi uchun mayda-chuyda tafsilotlarni hisobga olmaganda ham bir necha jildda tasvirlashi lozim edi. Shuning uchun ham realizmning aniq hududi yo‘q. U yaxlitlikka emas, balki dunyoning nihoyasizligini targ‘ib qilishga xizmat qiladi, shu tufayli u faqat mustabid inqilobning rasmiy estetikasi bo‘la oladi. Biroq bunday estetika o‘zining yaroqsizligini allaqachon ko‘rsatib bo‘ldi: hatto realist romannavislar ham o‘zlarini o‘zlari fosh qilib, voqelikni tanlab qabul qilishga o‘tishdi. Biroq voqelikni tanlash uchun yana bir narsa – fikr va ifoda imkoniyati, xayolot erkinligi ham bo‘lishi kerak. Yozish – bu tanlay olish salohiyatidir. O‘z-o‘zidan oydinki, na reallik, na xayoliylik uni chetlab o‘tolmaydi: chetlab o‘tganlari esa asarni so‘qir an’anaparastlikka olib boradi… Shuning uchun ham “sotsialistik realizm” deb atalayotgan uslub o‘zini tashviqotchilik va zamonabop mavzular, pandu-nasihatlar ortiga yashiradi. Darhaqiqat, ijodkor voqelikka ruju qo‘yishi yoki uni mutlaqo inkor qilishi bilanoq o‘zini nigilistik san’atga yaqinlashtirib qo‘yadi. Ijod yagona holatda: shakl va mazmun, inkor va e’tirof muvozanatini saqlagan holatdagina taraqqiyot bilan uyg‘unlashadi. Agar bu muvozanat buzilsa, diktatura yo anarxiya, tashviqot yo safsata hukmronlik qiladi. Mohiyatan aql-idrok hurligi bo‘lmish ijod har ikkalasiga ham toqat qilolmaydi. Mabodoki, u faqat jimjima-yu boshqotirmadan iborat puch xayolotga va shuhratparastlikka yoki qamchi zo‘rligida yaratilgan qo‘pol hamda jo‘n voqeanavislikka yon bersa, unda zamonaviy san’at, shubhasiz, mustabidlar va qullar san’atiga aylanib oladi, ijodkor san’ati bo‘lolmaydi.
Shaklga tushmagan mohiyatga yoki mohiyatsiz shaklga yuz burgan asardagi yaxlitlik quruq safsatadan o‘zga narsa emas. Boshqa sohalardagi kabi bu yerda ham uslubdan xoli butunlik parchalinish bilan barobardir. San’atkor qaysi tomondan yondashmasin, u jami ijodkorlar uchun umumiy aqida bo‘lgan bir narsani – voqelik va ruhning muvozanatini saqlovchi, unga shakl beruvchi uslublashtirishni chetlab o‘tolmaydi. Faqat uslublashtirish orqali san’atkor ijodning ham, isyonning ham mohiyatini chuqur tushuntirib bera oladi… Isyonning ijodiy, jo‘shqin jihati ham asardagi uslub va maqsadning o‘zaro uyg‘unligida yaqqol ko‘zga tashlanadi. San’at – bu ushalmas talablar o‘rtaga tashlanadigan sahna. Dilni vayron qiluvchi faryodlar va noroziliklar qat’iy so‘z shaklini olgach, isyon o‘zining birlamchi xususiyatini yo‘qotadi va uning o‘zi yaratuvchi ijodiy kuchga aylanadi. Mohiyat-e’tiboran davrimiz san’atining jo‘shqin uslubi – bu eng oliy isyonga da’vatni ifoda etishdir. Aqlga zid ravishda, san’atparastlik – bu o‘z qobig‘iga o‘ralashib qolish, shaklini topgan isyon esa daholikdir. Shu bois ham daholik mutlaq inkor va mutlaq tushkunlik bilan bir joyda yasholmaydi…
Ammo bundan har qanday uslub shunchaki ustamonlik ekan, degan ma’no kelib chiqmasligi kerak. Agar uslub shunchaki voqelikni tanlay olish ustamonligining o‘zigina bo‘lsa, bunday uslub tezda o‘zini fosh qilib qo‘yadi va u boshqa turlardagi nazariyabozlik kabi ijodiy o‘zlashtiruvchi emas, quruq nusxa ko‘chiruvchiga aylanadiki, bunday paytda ijodning asl mohiyatiga putur yetadi. Mabodo, uslublashtirishda ustamonlik talab qilingan taqdirda ham, u insonning voqelikka to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuvining oldini olib turadi. U o‘zining voqelikka bevosita aralashuvini sezdirmasligi, san’atkorning ijodiy erkinligiga to‘liq imkon yaratishi shart. Eng san’atkorona uslub o‘zini sezdirmagan, ya’ni asar mohiyatiga to‘la singishib ketgan uslubdir. “San’atda, — degan edi Flober, — mubolag‘adan qo‘rqmasligi kerak”. Biroq shu gapining izidan darhol mubolag‘a “o‘zini bildirib qo‘yadigan darajada haddan oshib ketmasligi zarur” deb qo‘shib ham qo‘ygandi. Haddan oshib ketgan uslublashtirish ham asarni to‘mtoqlashtiradi va ko‘zlangan jozibani bermaydi. Shuningdek, asarda uslublashtirish hech qanday rol o‘ynamay, voqelik quruq ko‘chirma bo‘lib qolsa ham badiiyatga putur yetadi. Uslub haqiqiy isyon bilan voqelikning uyg‘unlashuvidan paydo bo‘lgan ijodiy muvozanatdir.

IJOD VA INQILOB

XX asr inqilobi va san’ati murosasizlikning asosiy tayanchi sifatida aynan bir xil qarama-qarshilikni boshdan kechirmoqda. Amaliyotda yaroqsizligi tobora oydin bo‘lib borayotgan ta’limotdan o‘zini xalos qilishga urinayotgan har ikkalasi ham beboshdoqlik hissidan qutulishga urinayapti. Kechagi kunning ziddiyatidan paydo bo‘lgan inqilob bugungi kunda – yangi asr arafasida o‘z qiyofasini o‘zgartirishga kirishdi. Oxir-oqibatda maqsadi va va’dalari bir nuqtada tutashib ketadigan kapitalistik va inqilobiy jamiyatlarning intilishlari faqat yagona sanoat ishlab chiqarishi aqidasiga amal qilgandagina bir butunlik tusini oladi.
Biroq birinchisi qo‘llayotgan vositalariga zid ravishda hayotni to‘liq qamrab olishga qodir bo‘lmagan, qotib qolgan aqidalarga tayanib va’da berayotgan bo‘lsa, ikkinchisi pirovardida faqat tanazzulga olib boradigan voqelikka tayangan qarashlariga yopishib olgan. Ishlab chiqaruvchilar jamiyatining qo‘lidan faqat ishlab chiqarish keladi, ijod qilish emas.
Murosasizlikka mukkasidan ketgan zamonaviy san’at ham shaklparastlik va moddiyatparastlik o‘rtasida sarson-sargardon bo‘lib yuribdi. Darvoqe, moddiyatparastlik burjua jamiyatida bo‘lgani kabi sotsializmda ham o‘zini zamonasozlik ortiga yashiradi. Xuddi shuningdek, shaklparastlik ham eski jamiyatda qanday safsataboz bo‘lsa, yangi jamiyatda ham shunday tashviqot libosini kiyadi. Aqlga zid inkorga berilgan badiiy til qay tarzda almoyi-aljoyilikka aylansa, aqlga zid e’tirofga berilgan badiiy til ham shu tarzda mutelik vositasiga aylanadi. Haqiqiy san’at ana shu ikki qutb orasiga manzil quradi. Mabodo, isyonkor ham xomxayolga, ham moddiyat hukmronligiga shaydo bo‘lishdan qochayotgan ekan, unda san’atkor ham puch shaklbozligu estetik mustabidlikdan o‘zini himoya qilishi shart.
Bugungi dunyo, shak-shubhasiz bir butunlikka, biroq nigilizm bilan yo‘g‘rilgan bir butunlikka intilayapti. Taraqqiyot esa aqidaparastlikka aylangan nigilizm bilan bir qatorda aqidasiz nigilizmdan ham voz kechsagina, ijodiy faoliyat bilan uyg‘unlashishi mumkin. Vaholanki, san’at sohasida ham oxiri yo‘q sharhbozligu-vaysaqilikning kuni bitib, u haqiqiy ijodga yaqinlashayapti.
Ammo buning uchun san’at va jamiyat, ijod va inqilob, inkor bilan e’tirof, xususiy bilan umumiy, shaxs bilan tarix murakkab tarzda muvozanatga kirishgan isyonning asl mohiyatiga qaytishi zarur bo‘ladi. Isyon – taraqqiyotning darakchisidir. Biz hozir kirib qolgan boshi berk ko‘chadan, xuddi Nitsshe “hakamlar va eziluvchilar o‘rnini ijodkorlik egallaydi” deb e’tirof etganidek, faqat ugina boshlab chiqa oladi va kelajakka ilinj uyg‘otadi. Biroq bundan san’atkor shoh bo‘lgan shahar haqidagi xomxayol cho‘pchakni oqlayapti, degan fikr kelib chiqmasligi kerak. Peshona teri bilan bitilgan asarlar ijodkor qobiliyatini yo‘qotib, to‘liq ishlab chiqarishga bo‘ysungan davrimizning fojeasini yaqqolroq anglatadi, xolos. Industrial jamiyat mehnatga va uning mahsulotiga ijodkorlik bag‘ishlamay, mehnatkashlarning ijodiy salohiyatiga yo‘l ochmay turib, taraqqiyot sari intilayapti. Aslida esa bizga zarur taraqqiyot badiiy ijodni shakl va mazmundan, ruhni tanadan ajratib, tasavvur qilib bo‘lmagani kabi mehnatkashlarni ham xoh sinf, xoh inson sifatida haqiqiy ijodkorlik ruhidan mahrum qilmasligi kerak. Isyon o‘zi da’vat qilayotgan taraqqiyotni ana shunday tasavvur qiladi. Shekspir, etikdo‘zlar jamiyatni boshqaradi, degan fikrga qarshi turganligi nafaqat adolatsizlik, balki mutaassiblikdan boshqa narsa emas edi, biroq Shekspirni mutlaqo inkor qilgan etikdo‘zlar jamiyati bundan ham dahshatliroq mutaassibdir. Etikdo‘zni inkor qilgan Shekspir mustabidlikning quroliga, Shekspirni inkor qilgan etikdo‘z mustabidlikning quliga aylanadi. Har qanday ijodkorlik mohiyat-e’tiboriga ko‘ra sohiblik va qullikni inkor qiladi. Biz bugungi kunda yashayotgan mustabidlik va qullik faqat butun jamiyatda ijodiy ruh hukmron bo‘lgandagina mutlaq barham topadi.
Ijodiylik zarur degan gapdan ijodkorlik oson ish ekan degan fikr kelib chiqmaydi. San’atdagi ijodkorlik ruhi shaklsiz voqelikka qat’iy munosabatdan tug‘ilgan uslubning mukammalliligiga suyanadi. U o‘z davri ehtiroslarini shaklga solgan sayin o‘zi ham shakllanib boradi. Boshqa tomondan esa biz oshiq-ma’shuqlikning jo‘shqin ehtiroslaridan uzoqlashar ekanmiz, bugungi san’atkordan de Lafayet xonim bo‘lish talab etilmaydi. Shaxsiy g‘am-hasratlar ommaviy ehtiroslar tagida ko‘rinmay qolgan bugungi kunda san’at faqat oshiq-ma’shuqlarning jo‘n ehtiroslari bilan shug‘ullanolmaydi. U yangi tarixiy kurashlar jarayonida ommaviy ehtiroslarni o‘rganishi zarur bo‘ladi. Ehtiroslar aqlga bo‘ysungan, dunyo qiyofasi mavhumlashgan ayni paytda san’at uchun o‘zini taqdir qo‘liga topshirishdan boshqa chora qolmadi; shunday bo‘lsa-da, u hamon mustabidlikka qarshi birlikka da’vat qilayapti. Xuddi shu da’vati bilan o‘zini-o‘zi xavf ostiga tashlayapti. Bugun ijod qilish – o‘lim bilan yonma-yon yashashga o‘xshab qoldi. Ommaga xos ehtirosni ifoda etmoq uchun hech qursa uni o‘z jismida sinab, boshidan kechirib ko‘rish kerak. Biroq bu ehtiroslarni boshidan kechirmoqchi bo‘lgan san’atkorga uning ichida yo‘qolib ketish xavfi ham mavjud, zero zamonamiz san’at asaridan ko‘ra kundalik matbuot oldi-qochdilari izidan quvib yuradi. Matbuot bizga vaqtimizni behuda sarflashga o‘rgatmoqda. Pirovardida muhabbat va romantik xayolparastlik davrining aksi o‘laroq bu ehtiroslar bilan o‘zini muolaja qilishga intilish – kasallikni qo‘zg‘atib yuborish bilan barobardir, negaki, ommaviy ehtiroslarga mahliyo bo‘lish faqat uni deb, faqat uning uchun o‘zini qurbon qilishni talab qiladi. Bugun san’atni yana ham yuksaklikka ko‘tarish imkoniyati qanchalik mavjud bo‘lsa, uning tanazzul xavfi ham shunchalik ko‘pdir. Ijod qirg‘in va qatli om bilan bir joyda yashay olmas ekan, tez orada ijodkorlar anqoning urug‘iga aylanadi, chunki bugun yer yuzi qirg‘in va qatli om boshpanasidir. Qop-qora bulut bo‘ron darakchisi bo‘lgan kabi ishlab chiqarishni beadad kengaytirish ham qirg‘in va urush darakchisidir. Urush Pegi* (*Sharl Pegi(1873-1914) frantsuz shoiri va publitsisti. Birinchi jahon urushida harbiyga ko‘ngilli bo‘lib ketgan va Marna yonidagi jangda halok bo‘lgan) kabi shoirlarning jonini olib, G‘arbni kundan-kun fayzsiz qilib bormoqda. Ustiga-ustak vayronalarini tugatib ulgurmay turib, burjua olabo‘jisi o‘ziga qarab kelayotgan inqilob olabo‘jisini ko‘rib qoldi. Endi Pegi qayta tug‘ilmaydi va yana dahshatlisi shundaki, urush tahdidi Pegi bo‘lishni istayotganlardan ham shafqatsiz qasos oladi. Bundan buyon ijodiy davomiylik mabodo o‘zini aqalli bitta namoyanda qiyofasida tiklay olsa ham, bunday namoyandani yuzaga chiqarish uchun butun bir avlodning umri sarf bo‘ladi…
Ayni paytda esa nigilizm ko‘zlarini so‘qir qilib qo‘ygan muzaffar inqilob dunyoda butunlik va ijodiylik muvozanatini zo‘rg‘a saqlab turganlarga ham tahdid qilayapti. Bugungi, demakkim, ertangi tarix qiyofasi ijodkorlar bilan yangi mustabidlar, inqilobga ijod sifatida qarovchilar bilan inqilobni nigilizm deb tushunganlar o‘rtasidagi kurashga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Bu kurashning xulosalari haqida hozir bahslashish nodonlik, biroq bir narsa aniq: bu kurashni davom ettirish kerak. Zamonaviy mustabidlar zulm va zo‘rlikni qoyillatishadi, biroq ijod qilish qo‘llaridan kelmaydi. San’atkor esa ijod qila olishi mumkin, biroq o‘ldirish qo‘lidan kelmaydi. Ularning orasidan jallodlar chiqishi dargumon. Shu narsa aniqki, inqilobiy jamiyatda san’at halokatga mahkumdir. Biroq bundan inqilob hech narsa yutmaydi. Ijodkor odamni o‘ldirish bilan birga jamiyat ijodkor qiyofasidagi o‘z kuch-quvvatini ham o‘ldiradi: san’at bilan birga o‘z tanasidagi quvvatni ham so‘rib chiqaradi. Oxir-oqibat mustabidlar o‘z niyatlariga mutlaq erishgan taqdirda ham bu bilan yer yuzini jannatga emas, naq jahannamning o‘ziga aylantirgan bo‘lur edilar. Va lekin hatto jahannamda ham san’atga o‘rin topiladi: u abadiy tanazzul cho‘kkan beadad o‘lik kunlar ichra so‘nib yotgan umidga yilt etgan ilinj – tiriklik bag‘ishlash bilan g‘alabasi muqarrar isyon – ijodni boshlab beradi. O‘zining “Sibir kundaliklarida” Ernst Dvinger uzoq yillar kontslagerda xo‘rlikda yashagan bir nemis leytenanti haqida hikoya qiladi: u uzun taxtachada ovozsiz fortepayanoga o‘xshaydigan soz yasab oladi va faqat o‘zigagina eshitiladigan, uni mahbuslikning uqubatli va zulmkor dunyosidan uzib olib, olislarga va hurlikka yetaklaydigan g‘alati, sassiz musiqalar chaladi. Va hatto do‘zaxda ham – asrlar osha inson qudratini ko‘z-ko‘z qilgan sirli ohanglar, xo‘rlik va haqoratdan yuksalgan go‘zallik hamda isyon bilan uyg‘unlashgan navolar bizni zulm va nodonlikka qasdma-qasd ulug‘vorlikka chorlab turadi.
Biroq do‘zaxiy tanazzul ham abadiy emas, vaqti kelib ijodkor hayot yana qaddini tiklay boshlaydi. Balki, insoniyat umrining hududi bordir, biroq bizning vazifamiz intihoga emas, balki yangi hayot, yangi ijodiy imkoniyatdan darak beruvchi ibtidoga intilishdir. San’at bizga inson tarix qutblariga sig‘masligini ko‘rsatadi va uning tabiat ustidan hukmronligi ham mana shu jihati bilan bog‘liqdir. Ulug‘ Pan uning uchun o‘lgani yo‘q*. (* Ulug‘ Pan – grek mifologiyasidagi hayvonlar, o‘rmon, dala, tabiatning stixiyali kuchlari ma’budi. Plutarxda keltirilishicha, orol yonidan o‘tib ketayotgan dengizchilar “Ulug‘ ma’bud Pan o‘ldi” degan faryodni eshitadilar. Bu antik dunyo ma’budlari tanazzulining ramzidir). O‘zining isyonga bo‘lgan botiniy ehtiyojini qondirish uchun u talab qilayotgan birdan-bir narsa – barcha zaruriy narsalar bilan birga pirovardida go‘zallikka va tenglikka olib boradigan turmush asoslarini bunyod qilishdir. Har qanday tarixni inkor qilish mumkin, biroq baribir o‘sha inkor qilingan joyda o‘zimiz yashashimizga to‘g‘ri keladi. Bizga mehnat – farovon turmushning asosiy garovi deb tushuntirayotgan, tabiat va go‘zallikdan bebahra yashasa ham bo‘ladi deb hisoblayotgan inqilobchilar shu qarashlari bilanoq o‘zlarini-o‘zlari tarix sahnasidan hozirdanoq haydab chiqarmoqdalar. Barcha ulug‘ islohotchilar Shekspir, Servantes, Moler, Tolstoylar yaratgan ijod namunalarini o‘rganish orqali tarix sahnasiga chiqishga uringanlar. Dunyo har bir odam qalbidan joy olgan ozodlik va mavjudlikka intilish tashnaligini faqat o‘z vositalari bilan qondirishga qodir emas. O‘z-o‘zidan oydinki, go‘zallik inqilob bilan mukammallashmaydi, biroq shunday kun keladiki, inqilobning o‘zi unga ehtiyoj sezadi. Uning voqelikni qamrab olishi va bir butunlikka intilish uchun isyon qonuniga – ijodiylik qonuniga bo‘ysunishi shart bo‘ladi. Inson tabiatini va dunyoning go‘zalligini madh etish bilan adolatsizlikni butunlay yo‘q qilish mumkinmi? Biz, mumkin, deb javob beramiz. Faqat bo‘ysunmas va tolmas axloqgina bizga haqiqiy ijodiy inqilob yo‘lini ochadi. Biz go‘zallik bilan yonma-yon turib, tarixiy jarayonlarning ko‘pigi bo‘lgan yaroqsiz aqidalarga emas, san’atkor yaratgan ijodiy olamni o‘zida mujassam etgan, nafratimizga sazovor dunyoga yangi nom, yangi mohiyat bera oladigan IJODKORga suyangandan so‘nggina boshlanajak ulug‘ uyg‘onish kuniga zamin hozirlaymiz.