Устоз  Миртемир таваллудининг 105 йиллиги олдидан

Минг афсуски, Миртемирдек тоза қалбли шоир, ажойиб инсон жуда эрта (68 ёшида) ҳаётдан кўз юмди. Атоқли адиб ўзбек шеъриятининг дурдонлари бўлган “Сурат” (лирик қисса), “Паттининг ҳасратлари”, “Тошбу”, “Алёр”, “Бу мен туғилган тупроқ”, “Онагинам” даражасидаги кўпгина ёзилмай қолган, шеърлару ажойиб достонларни ўзи билан олиб кетди.

Муҳаммад Хайруллаев
МИРТЕМИР ДОМЛАНИ ҚЎМСАБ

“Қандоқ яхши”

Миртемир акани ўзларига устоз деб билган катта-кичик ёшдаги шогирдлари нафақат Тошкентда, бутун республикамизда анчагина бор. Шунинг учун ҳам отахон шоирни кўпчилик “домла” деб атарди. Миртемир ака китобхонлар билан учрашиш учун, таклифларга биноан, вилоятларга кўп ҳолларда бир гуруҳ шогирдлари билан бирга сафарга чиқар, у ерлардаги шоир ва ёзувчилар қўшилиб, гуруҳ кенгайиб борар, мухлислар домла атрофида парвона бўлишар эди.

Ўз ижодида соф ўзбек тили бойликларидан зукколик билан ўринли ва самарали фойдалана оладиган, “шева” деб менсимай келинган кўпгина сўзларни шоирона маҳорат билан шеъриятимизга олиб кирган катта адиб, ўта камтар бир инсон сифатида у кишига бўлган меҳрим жуда баланд эди. Миртемир акани эсласам, у кишининг юмшоқ кўнгил, гапда эҳтиёткор сиймоси кўз олдимда гавдаланади. Домланинг муомаласида, каттами-кичикми, ким билан гаплашмасин, ўзбекона одоб, ички маданият сезилиб турарди. У кишининг гапириш услубигина юмшоқ бўлмай, хатти-ҳаракатлари ҳам эҳтиёткорона, вазмин ва мулойим эди. Ҳа, ҳақиқий инсон сифатида ўз фазилатлари билан ёш адибларга намуна бўла оладиган зот эди.

… Фарғона вилоят газетаси “Коммуна” таҳририятида ишлаб юрган пайтларим эди. Кунлардан бирида, Миртемир домла келибди, “Фарғона” меҳмонхонасига жойлашибди, деб эшитиб қолдим-у, Миртемир ака билан кўришиш, Фарғона сафарига оид режаларини билиш мақсадида газетамиз муҳаррири, шоир Адҳам Ҳамдам билан биргаликда ўша ерга йўл олдим.

Миртемир ака меҳмонхона зинасидан тушаверишдаги майдончада шогирдлари Азиз Абдураззоқ, Ҳабиб Саъдулло, Сайёр, Тўлқин Имомхўжаев ва фарғоналик шоир Охунжон Ҳакимовлар билан гурунглашиб турарди. Зўр латифачи, деб ном чиқарган Адҳам Ҳамдам бор жойда, табиий равишда, қаҳқаҳа бошланиб кетарди. Ҳозир ҳам шундай бўлди. “Жвачка” деган замонавий сақич Ўзбекистонга энди-энди кириб келаётган эди. Миртемир ака ҳам вақти-вақти билан сақич чайнаб турарди. Айни пайтда ҳам даҳани бетўхтов қимирлар, лабларини чўччайтириб гапирар, айрим сўзларни ямлаб талаффуз қилар, шу боисдан одатдагидан ҳам кам гапирар эди. Бунга эътибор берган Адҳам ака:

– Домла, сақич чайнашингизнинг бирон сабаби бордир-а? – деб сўради.

– Шундай, – деди Миртемир ака хижолат бўлиброқ, – жиғилдон қайнайди. Шу савилни чайнасам сал босилгандек бўлади.

Адҳам ака эса:

– Э-э, жиғилдон қайнашга ҳам шифо эканда-а?! – дея таажжуб билдирган бўлди.

– Хўш-хўш… Яна нимага шифо экан? – Миртемир ака одатдаги соддалигига бориб, астойдил қизиқиб қолди. – Эшитайлик.

– Келинингизни жағи ҳеч гапдан тинмасди. – Адҳам ака ҳар қачонгидек шошмасдан гапира бошлади. У киши ҳар қандай ичакузди латифани айтганда ҳам жиддий гапирар, гурунгдагилар қанчалик хоҳолашмасин, мийиғи ўзгармас, навбатдаги латифани ўйлайди шекилли, кулгининг ниҳоясига етишини кутиб жимгина турарди. – Баҳорда, – дея гапини давом эттирди Адҳам ака. – Уч-тўртта чет эллик меҳмонлар келиб-кетишди-ю, хотиним камгап бўлиб қолди.

Миртемир ака:

– Э-ҳа, – дея Адҳам акага яқинроқ борди.

Биз ҳам ажабланиб, у кишининг оғзини пойладик. Адҳам ака бир нафас сукутдан сўнг:

– Мен ҳам ҳеч нарса тушунмай ҳайрон бўлиб юрдим, – дея ҳикоясини давом эттирди. – Бир куни Озодахоннинг ўзи: “Нимага ҳам ўша меҳмонларингиз менга жвачка беришди! Ордона қолгурга ўрганиб қолибман”, деб зорланди. “Ўрганиб қолган бўлсанг чайнайвер, — дедим. – Саломатликка зарари йўқдир?”

– “Шундайку-я, лекин оғзингизда сақич турса мириқиб гапира олмас экансиз”, – деди. Ўшандан бери қаерда сақич кўриб қолсам, харид қиладиган бўлдим. Ёстиғининг тагига ҳам бир пачкасини ташлаб қўяман. Кечаси туриб “сайраб” қолмасин, дейман-да.

Роса кулишдик. Миртемир ака бир чеккага панага ўтиб, оғзидаги сақични ерга ташлаб, рўмолча билан лабларини артиб, ҳиринг-ҳиринг кулганича ёнимизга қайтди.

– Домла, – деди яна Адҳам ака, – сиз чайнайверинг. Сиз кўп гапирмайсиз-ку.

Миртемир ака илиқ жилмайиб:

– Вой, бой бўлғур Адҳамжон-эй! – деб қўлини Адҳам аканинг кифтига қўйди.– Сизнинг борлигингиз қандоқ яхши.

Шундан кейин Адҳам ака билан Азиз ака галма-гал латифа айтишга тушиб кетишди.

Миртемир ака сафарга отланса кўпинча Азиз ака у кишига ҳамроҳ бўларди, устознинг кўнглини овлаб, авайлаб олиб юрарди. Гурунглар чоғида ҳар қандай одам билан тил топишиб кетаверадиган, устози сингари мўмин табиатли, лекин ўта хушчақчақ, гапдон Азиз Абдураззоқ суҳбат жиловини ўз қўлига олар эди. У бир кўзини қисиб, лабларини чўччайтириб гапирар, гап орасида тез-тез “қих”, “қих” деб димоғини қириб қўяр, қизиқ-қизиқ латифалару ҳангомалар айтиб, суҳбатга жон киритар, атрофдагиларга қўшилиб ўзи ҳам ҳиринглаб кулар, ҳузур қилганидан кўзлари юмилиб кетар эди. Миртемир ака эса бошини хиёл кўтариб:

– Ҳа-ҳа, қизиқ, яхши,– деб оғзини очиб, бир текисда терилган садафдек оқ тишларини кўрсатиб, паст овозда қиқирлаб куларди.

Азиз ака қанча ҳазил, аския бўлмасин, бировларнинг дилига озор етказмас, шахсга тегадиган гаплардан, қалтис ҳазиллардан узоқ юрадиган улфат йигит. Миртемир ака хушчақчақ шогирдининг хислатларини тан олган ҳолда: “Азиз билан юрсам дам оламан, дилим яйрайди”, дер эди. Ана шундай, гап-гапга уланиб, анча туриб қолдик. Ниҳоят Адҳам ака:

– Домла, режаларингиз қандай, билайлик? – деб сўради.

Миртемир ака ҳар қачонгидек жилмайиб:

– Адҳамжон, мен билмадим, – дея атрофидаги шогирдларига бир-бир қараб олди. –Ёшлар нима деса, шу-да.

Хуллас, бамаслаҳат бир режа тузилиб, Адҳам ака иккимиз ҳозирча хайрлашадиган бўлдик. Шу пайт Миртемир ака мени қўлтиғимдан олиб гуруҳдан чеккага тортди. “Келин” сўзини ўзлари туғилиб ўсган Иқон қишлоғи шевасида талаффуз этиб:

– Калин яхши юрибдиларми? – деб сўради (Икковимиз ҳам туркистонликмиз-да), сўнг тортиниброқ: – Пулдан қалайсиз? – деб қолди.

– Бор. Қанча керак?

– Уйдан олиб чиққан пулим тамом бўлиб қолди. Уч юз сўм бериб тура оласизми? Тошкентга борганингизда қайтараман.

У пайтларда уч юз сўм катта пул эди. Миртемир аканинг одатини биламан. Ўзи билан бирга юрадиган ёшларни сийлашни яхши кўради: ёнларидан пул чиқариб, бозорга бориб келинг, дея ҳотамтойлик қиларди. Шу боис шунча пул нимага керак бўлиб қолди экан, деб ўйланиб ўтирмадим.

– Эртага олиб келсам бўладими? – дедим.

– Яхши бўларди…

Орадан қанча вақт ўтди ҳозир эслай олмайман, бир куни Тошкентга келиб, Ёзувчилар уюшмаси томон кетар эканман, йўлда Миртемир акага дуч келиб қолдим. Ҳол-аҳвол сўрашиб бўлгач, у киши хижолат чекиб:

– Ёнимда пул йўқ эди-я! – дея афсус билдирди.

– Миртемир ака, хижолат бўлманг. Тошкентга тез-тез келиб туриб-ман, – дея тинчлантирган бўлдим.

Айтганимдек, чамаси бир ойлардан кейин яна Тошкентга келиб қолдим-у, яна Ёзувчилар уюшмаси олдида Миртемир акага дуч келдим. Домла мени кўриб астойдил хурсанд бўлиб:

– Сизни учратганим қандоқ яхши бўлди! – деб ёнидан пул чиқариб қўлимга тутқазди.

Миртемир ака гапининг устидан чиқадиган одам. Бунинг устига бировдан бир мирилик наф кўрса ўн ҳисса қилиб қайтарадиган одатлари бор эди.

Миртемир домлани эслаб ўз хотираларимдан баъзиларини қоғозга кўчирар эканман, у зотнинг руҳига ўз сўзлари билан: “Миртемир ака, сизнинг борингиз қандоқ яхши эди!” дея фикран мурожаат қиламан.

Табаррук қазилар

Москвада Максим Горький номли Жаҳон адабиёти институти қошидаги икки йиллик курсда ўқиб юрардим. Ётоқ жойимиз етти қаватли бинода бўлиб, олийгоҳ талабалари пастки қаватларда, биз, ёзувчилар эса еттинчи қаватда яшардик. Бир куни пастдан юқорига кўтарилган ҳамкасбларимдан бири:

– Сизни пастда бир киши чақиряпти,– деб қолди.

– Ким экан, айтмадими?

– Йўқ.

Аксига олиб лифт ишламай қолган эди. Зиналардан чопиб пастга тушдим. Ташқарида эшик олдида бир қўлини чўнтагига солиб Миртемир ака турарди. Қучоқлашиб кўришдик. Омон-эсонлик сўрашиб бўлгач:

– Овқат тайёр. Кўк чой ҳам бор,- деб хонамга таклиф қилдим.

– Майли, – деди домла, – Лифтларингиз ишламаётган экан. Мени қийнамай қўя қолинг. Яхшиси, бирон машина тўхтатиб, мени меҳмонхонага жўнатиб қўйинг.

Лифтнинг ишламай қолганлигига гўё мен айбдордек, хижолат чекиб меҳмонни кузатиб қўйишга мажбур бўлдим. Такси пойлаб турар эканмиз Миртемир ака:

– Эртага вақтингиз қалай?– деб сўради.

– Икки кун бўшман, – дедим. – Эртага якшанба – дам олиш, индинга – ижодий кунимиз.

– Бўлмаса эртага соат ўнларда меҳмонхонага бора оласизми? “Россия”да турибман.

– Албатта, бораман.

Миртемир ака нечанчи хонада туришлигини айтди ва ёнимизга келиб тўхтаган таксига чиқар экан:

– Кутаман. Ўша ерда бафуржа гаплашамиз,– деб хайрлашди.

Эртаси куни айтилган вақтда Миртемир ака ҳузурига кириб бордим. Бир чойнак чой устида узоқ вақт гаплашиб ўтирдик. “Советский писатель” нашриётида Миртемир аканинг рус тилидаги шеърий тўплами чоп этишга тайёрланаётган бўлиб, муаллифни шу масалада чақиртиришган экан. Домла ҳали таржима қилинмаган янги шеърларини ўзлари билан олиб келган, энди уларни рус тилига сўзма-сўз ўгириш лозим эди. Бу ишни мен ўз зиммамга олдим ва ўша ернинг ўзида ишга киришдим….

Тушлик қилиш вақти бўлиши ҳамон Миртемир ака мени ресторанга бошлади. “Талабасиз” деб яхшилаб меҳмон қилди. Тушликдан кейин яна бир неча соат таржима билан машғул бўлдим. Кейин яна бир неча шеърни олиб, ётоқхонамга отланар эканман, домла:

– Қази пиширишга имкониятингиз борми? – деб сўраб қолди.

–Бор,– дедим.

Миртемир ака каттакон қоғоз ўрамини столга қўйиб:

– Иккита қази олиб келган эдим, – деди. – Малол келмаса, биттасини пишириб олиб келинг, иккинчисини ўртоқларингиз билан баҳам кўрарсиз.

Бажонидил:

–Хўп,–дедим. Қази емаганимга анча бўлган эди-да.

– Хуллас, қазиларнинг бирини кечаси яхшилаб пишириб, эрталаб Миртемир ака ёнига шошилдим. Яна таржима билан машғул бўлдим. Яна овқатлангани ресторанга тушадиган бўлдик. Миртемир ака:

– Бунинг мазасини кўрайлик-да, – деб қазининг муштдай қисмини қирқиб олиб, қоғозга ўраб қўлимга туттирди.

…Тамадди қилар эканмиз, ресторандаги кўкларга кўтариб мақталган таомлар чайнаганингиз сари мазаси чиқаверадиган бу қазининг олдида ўтаверсин экан…

Яна икки кундан кейин Миртемир ака Тошкентга кетадиган бўлиб қолди. Кузатгани шаҳар аэровокзалига бордим. Домла, барвақт келган экан, шекилли, жомадонини топшириб бўлган, нашриёт муҳаррири, эски қадрдони Анатолий Каникин билан гаплашиб турар эди. Қўлида газета ўрами солинган тўрхалта. Бир пайт уни менга бериб:

– Қази, – деди. – Ейишга фурсат бўлмади. Тошкентга қайтариб олиб кетаманми.

Мен Каникин томонга имо қилиб:

– Оғайнингизга берсангиз бўларди, – дедим. Миртемир ака одатдагидай ним жилмайиб:

– Булар қазига тушунишмайди, – деди.

Орадан кўп ўтмай оилам билан телефонда гаплашдим. Домла Тошкентга етиб келган куннинг эртасигаёқ бизнинг уйга сим қоқиб: “Келин, яхши ўтирибсизларми? Жиянларим соғ-саломат юришибдими? – деб ҳол-аҳвол сўрабди, сўнг: – Москвага бориб келдим. Муҳаммаджондан ташвиш тортманг, яхши юрибди”, деб хотинимнинг кўнглини кўтариб қўйибди. Бунақа беминнат савоб ишлар унча-мунча одамларнинг хаёлига келавермайди.

Ўша рус тилига сўзма-сўз таржима қилинган шеърлардан иккитасини таътил пайтида ўзим билан Тошкентга олиб келдим ва “Звезда Востока” журналининг назм бўлими мудири Виктор Нечаевга бердим.

– Яхши шеърлар экан, – деди у ўқиб чиқиб.– Муаллиф рози бўлса ўзим таржима қиламан.

–Рози бўлади,–дедим мен дадил.

Нечаев яхши шоир. Миртемир ака ҳам бир сафар у ҳакда илиқ фикр айтган эди. Хуллас, ҳар иккала шеър журналда Виктор Нечаев таржимасида босилиб чиқди. Миртемир ака хурсанд бўлиб:

–Ўзимнинг хаёлимга келмаган экан,– деб менга миннатдорчилик билдирди.

Миртемир домла шунақа тортинчоқ, ўта камтар шоир эди.

Юксак баҳо

Миртемир ака йигитлик чоғларида қанча-қанча қиз-жувонларнинг юрагига ўт ёққанини билмайман-у, лекин кексайган чоғида ҳам ҳусн бобида беками-кўст эди. Айниқса, узун, қуюқ қора киприклар орасидан одамга теран маъно билан боқадиган шаҳло кўзлари ҳавас қиладиган даражада жозибали эди. Энг муҳими, қалби тоза, виждони пок инсон эди. Сир эмас, баъзан хонаки суҳбатларда айрим ёзувчиларнинг хислатлари билан бир қаторда нуқсонлари ҳақида ҳам гап бўлиб қолади. Аммо Миртемир ака тўғрисида бирон ножўя гап бўлганини, домланинг адибми ёки оддий фуқароми – бирон кимсага озор етказганини ёхуд билиб-билмай дилини оғритганини ҳозирга қадар эшитган эмасман.

Ўзбекистон ёзувчилари V съездининг якунловчи мажлисига, тоби қочиб қолганлиги сабабли, Миртемир ака қатнаша олмайди. Бир жиҳатдан маъқул бўлган. Негаки, СССР ёзувчиларининг съездига делегатликка тавсия этилган номзодлар рўйхати ўқилганда, унда атоқли шоир Миртемирнинг номи йўқ эди. Ҳатто, ўзбек адабиётида кўзга кўринарли фалолият кўрсатмаган бир-икки ёзувчи рўйхатга киритилгани ҳолда, Миртемирдек халқ севган забардаст шоир… Кўпчилик таажжубда. Залда шивир-шивир гап кетади-ю, аммо ҳеч ким бу ҳақда фикр билдиришга журъат эта олмайди. Чунки, рўйхат “юқори”да тасдиқланиб келинганлиги аниқ эди. Шунда адабиётшунос олим Озод Шарафиддинов ўрнидан туриб икки оғиз сўз сўради.

– Миртемирдек таниқли шоиримизнинг рўйхатда йўқлигига ҳайрон-миз, – деди Озод ака ҳайъат аъзоларига қараб..

Раислик қилувчи олимнинг гапини бўлиб:

– Нима, бу таклифми? – деб сўради.

– СССР ёзувчилар съездига делегатликка номзодлар танлашда, – деди яна Озод Шарафиддинов дангал, – қандай шартлар қўйилган? Шуни билмоқчи эдим.

Олим жойига ўтиради. Залда жимжитлик. Ҳайъат аъзолари эса ўзаро маслаҳатлаша бошлайди… Шоир Миртемирнинг СССР ёзувчилар съездига делегатликка номзодлар рўйхатига киритилганлиги эълон қилинганда гулдурос қарсаклар янграйди. Бу ҳам шоирнинг мухлислари, жумладан ижодкорлар, шунингдек, жамоатчилик томонидан Миртемир акага берилган юксак баҳо эди.

Ўзбекистонда кўзга кўринган таржимонлардан бири бўлмиш Ҳусан Рўзиматов билан Миртемир ака ота-боладек яқин эдилар. Ҳусан анжуман тугаши билан Миртемир аканинг уйига шошади. Домла уни:

– Хўш, съездда нима гаплар? – деб қарши олади. – Батафсил гапириб беринг.

– Миртемир ака, тафсилотларни қўйиб туринг, – деди Ҳусан Миртемир акани қучиб. –Хушхабар келтирдим сизга.

– Хўш-хўш, нима экан?

– Сизни СССР ёзувчилар съездига делегат этиб сайлашди. Табриклайман! – дейди Ҳусан, сўнг тафсилотларини ҳаяжонланиб гапириб беради.

Миртемир ака эса чуқур ўйга толиб, диққат билан тинглар экан, провардида:

– Озодхонга жавр бўлибди-да, – дея азият чекади.

Миртемир ака Озод Шарафиддиновни ҳалол ва ростгўй бир инсон сифатида яхши кўргани, катта адабиётшунос олим, деб астойдил ҳурмат қилганлиги учун ҳам баъзан ардоқлаб Озодхон дер эди.

Юқорида зикр этилган кичик бир лавҳа Миртемир аканинг қандай инсон эканини кўрсатиш билан бирга ўша пайтдаги мавжуд вазиятдан далолат берарди. Озод Шарафиддинов ҳар қандай асарни чуқур таҳлил қилиб, адолатли фикр юритадиган, ўз фикрини дангал айта оладиган, ростгўй ҳалол олим. Бу эса айрим ижодкорларга, уларнинг юқори ташкилотлардаги ҳомийларига ёқмас эди, албатта. Шу боис ҳам барча имтиёзлардан бенасиб бўлиб келарди. Бу ўринда Озод ака билан кўп йиллар олдин бўлиб ўтган суҳбатимизни эсладим.

… Озод Шарафиддинов ўзбек поэзиясини яхши биладиган, уни атрофлича теран таҳлил қила оладиган хассос олим бўлиб, бу борада у кишига тенг келадиган адабиётшунос кам, деб билардим. Лекин аллақачон филология фанлари номзоди бўлгани ҳолда ҳануз докторлик диссертасиясини ёқламаётганига ажабланиб юрардим. Суҳбатимиз чоғида шу тўғрида сўрадим. Озод ака, айтайми-йўқми, дегандек бир неча сония сукут сақлаб турди-ю, кейин, у кишига малол келадиган нохуш савол бердим шекилли, бир хўрсиниб олиб:

– Менинг докторлик мавзуим олтмишинчи-етмишинчи йиллардаги ўзбек совет поэзияси хусусида эди, – дея секин гап бошлади. – Катта иштиёқ билан ишга киришганман. Анчагина меҳнат ҳам қилиб қўйган эдим. Аммо ўша пайтларда бу мавзуда диссертация ёқлай олмаслигимга кейинчалик ақлим етиб қолди. Негаки, ўша йилларда ижод қилишган шоирлар орасида шундай ноқобиллари ҳам бор эдики, уларнинг қаламларига мансуб асарларни таҳлил этадиган бўлсам, уларни қаттиқ танқид қилишимга тўғри келарди. Бунга, имоним комилки, йўл қўйишмасди. Шунингдек, уларнинг ижодларини четлаб ўтиб ҳам бўлмасди…

Гапнинг қисқаси, Миртемир аканинг ташвишланганича бор. Озод Шарафиддинов ўша вақтларда “катталар” назаридан қолиб келаётган шоир Миртемир тўғрисида қайғургани учун ҳам бошига бирон ташвиш орттириши мумкин эди. Миртемир ака шу боисдан ўзининг делегат этиб сайланганидан хурсанд бўлиш ўрнига Озод Шарафиддиновнинг фидойилигидан ташвишга тушиб куйинган эди. Миртемир аканинг қатағон йилларида кўп машаққатларни бошидан кечириб, қанчалар заҳмат чекканлигини эндиликда кўпчилик билади. Аммо, домла билан кўп марта суҳбат қилган бўлсам-да, у кишининг ҳаётдан нолиганини ёхуд бирон кимсадан зорланганини эслай олмайман. Ҳа, Миртемир ака ўз дардини бировларга дастурхон қилиб ёзадиган кишилардан эмасди. Жуссаси кичик бўлса-да, тоғдек юраги бор эканми, ҳар қанча ғам-ғуссани ичига ютиб, бардош берадиган сабр-тоқатли, иродаси кучли одам эди.

Маломатлардан холи бўлганидан кейин ҳам ноҳақ чекилган заҳматлар ҳақида, жоҳил, тўнкадек ҳиссиз, бир пулга қиммат кимсаларнинг ўзини қанчалар таҳқирлаганлари тўғрисида лом-мим демай ичида сақлаб юриш учун, вой-вўй, озмунча куч керакми одамга! Отахон адибимизни орамиздан олиб кетган дард – ўша, юрагида зил-замбил юк бўлиб ётган ситамлар эканлигига имоним комил. Минг афсуски, Миртемирдек тоза қалбли шоир, ажойиб инсон жуда эрта (68 ёшида) ҳаётдан кўз юмди. Атоқли адиб ўзбек шеъриятининг дурдонлари бўлган “Сурат” (лирик қисса), “Паттининг ҳасратлари”, “Тошбу”, “Алёр”, “Бу мен туғилган тупроқ”, “Онагинам” даражасидаги кўпгина ёзилмай қолган, шеърлару ажойиб достонларни ўзи билан олиб кетди.

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2010 йил, 10-сон

Muhammad Xayrullaev
MIRTEMIR DOMLANI QO’MSAB

“Qandoq yaxshi”

Mirtemir akani o‘zlariga ustoz deb bilgan katta-kichik yoshdagi shogirdlari nafaqat Toshkentda, butun respublikamizda anchagina bor. Shuning uchun ham otaxon shoirni ko‘pchilik “domla” deb atardi. Mirtemir aka kitobxonlar bilan uchrashish uchun, takliflarga binoan, viloyatlarga ko‘p hollarda bir guruh shogirdlari bilan birga safarga chiqar, u yerlardagi shoir va yozuvchilar qo‘shilib, guruh kengayib borar, muxlislar domla atrofida parvona bo‘lishar edi.

O‘z ijodida sof o‘zbek tili boyliklaridan zukkolik bilan o‘rinli va samarali foydalana oladigan, “sheva” deb mensimay kelingan ko‘pgina so‘zlarni shoirona mahorat bilan she’riyatimizga olib kirgan katta adib, o‘ta kamtar bir inson sifatida u kishiga bo‘lgan mehrim juda baland edi. Mirtemir akani eslasam, u kishining yumshoq ko‘ngil, gapda ehtiyotkor siymosi ko‘z oldimda gavdalanadi. Domlaning muomalasida, kattami-kichikmi, kim bilan gaplashmasin, o‘zbekona odob, ichki madaniyat sezilib turardi. U kishining gapirish uslubigina yumshoq bo‘lmay, xatti-harakatlari ham ehtiyotkorona, vazmin va muloyim edi. Ha, haqiqiy inson sifatida o‘z fazilatlari bilan yosh adiblarga namuna bo‘la oladigan zot edi.

… Farg‘ona viloyat gazetasi “Kommuna” tahririyatida ishlab yurgan paytlarim edi. Kunlardan birida, Mirtemir domla kelibdi, “Farg‘ona” mehmonxonasiga joylashibdi, deb eshitib qoldim-u, Mirtemir aka bilan ko‘rishish, Farg‘ona safariga oid rejalarini bilish maqsadida gazetamiz muharriri, shoir Adham Hamdam bilan birgalikda o‘sha yerga yo‘l oldim.

Mirtemir aka mehmonxona zinasidan tushaverishdagi maydonchada shogirdlari Aziz Abdurazzoq, Habib Sa’dullo, Sayyor, To‘lqin Imomxo‘jayev va farg‘onalik shoir Oxunjon Hakimovlar bilan gurunglashib turardi. Zo‘r latifachi, deb nom chiqargan Adham Hamdam bor joyda, tabiiy ravishda, qahqaha boshlanib ketardi. Hozir ham shunday bo‘ldi. “Jvachka” degan zamonaviy saqich O‘zbekistonga endi-endi kirib kelayotgan edi. Mirtemir aka ham vaqti-vaqti bilan saqich chaynab turardi. Ayni paytda ham dahani beto‘xtov qimirlar, lablarini cho‘chchaytirib gapirar, ayrim so‘zlarni yamlab talaffuz qilar, shu boisdan odatdagidan ham kam gapirar edi. Bunga e’tibor bergan Adham aka:

– Domla, saqich chaynashingizning biron sababi bordir-a? – deb so‘radi.

– Shunday, – dedi Mirtemir aka xijolat bo‘libroq, – jig‘ildon qaynaydi. Shu savilni chaynasam sal bosilgandek bo‘ladi.

Adham aka esa:

– E-e, jig‘ildon qaynashga ham shifo ekanda-a?! – deya taajjub bildirgan bo‘ldi.

– Xo‘sh-xo‘sh… Yana nimaga shifo ekan? – Mirtemir aka odatdagi soddaligiga borib, astoydil qiziqib qoldi. – Eshitaylik.

– Keliningizni jag‘i hech gapdan tinmasdi. – Adham aka har qachongidek shoshmasdan gapira boshladi. U kishi har qanday ichakuzdi latifani aytganda ham jiddiy gapirar, gurungdagilar qanchalik xoholashmasin, miyig‘i o‘zgarmas, navbatdagi latifani o‘ylaydi shekilli, kulgining nihoyasiga yetishini kutib jimgina turardi. – Bahorda, – deya gapini davom ettirdi Adham aka. – Uch-to‘rtta chet ellik mehmonlar kelib-ketishdi-yu, xotinim kamgap bo‘lib qoldi.

Mirtemir aka:

– E-ha, – deya Adham akaga yaqinroq bordi.

Biz ham ajablanib, u kishining og‘zini poyladik. Adham aka bir nafas sukutdan so‘ng:

– Men ham hech narsa tushunmay hayron bo‘lib yurdim, – deya hikoyasini davom ettirdi. – Bir kuni Ozodaxonning o‘zi: “Nimaga ham o‘sha mehmonlaringiz menga jvachka berishdi! Ordona qolgurga o‘rganib qolibman”, deb zorlandi. “O‘rganib qolgan bo‘lsang chaynayver, — dedim. – Salomatlikka zarari yo‘qdir?”

– “Shundayku-ya, lekin og‘zingizda saqich tursa miriqib gapira olmas ekansiz”, – dedi. O‘shandan beri qaerda saqich ko‘rib qolsam, xarid qiladigan bo‘ldim. Yostig‘ining tagiga ham bir pachkasini tashlab qo‘yaman. Kechasi turib “sayrab” qolmasin, deyman-da.

Rosa kulishdik. Mirtemir aka bir chekkaga panaga o‘tib, og‘zidagi saqichni yerga tashlab, ro‘molcha bilan lablarini artib, hiring-hiring kulganicha yonimizga qaytdi.

– Domla, – dedi yana Adham aka, – siz chaynayvering. Siz ko‘p gapirmaysiz-ku.

Mirtemir aka iliq jilmayib:

– Voy, boy bo‘lg‘ur Adhamjon-ey! – deb qo‘lini Adham akaning kiftiga qo‘ydi.– Sizning borligingiz qandoq yaxshi.

Shundan keyin Adham aka bilan Aziz aka galma-gal latifa aytishga tushib ketishdi.

Mirtemir aka safarga otlansa ko‘pincha Aziz aka u kishiga hamroh bo‘lardi, ustozning ko‘nglini ovlab, avaylab olib yurardi. Gurunglar chog‘ida har qanday odam bilan til topishib ketaveradigan, ustozi singari mo‘min tabiatli, lekin o‘ta xushchaqchaq, gapdon Aziz Abdurazzoq suhbat jilovini o‘z qo‘liga olar edi. U bir ko‘zini qisib, lablarini cho‘chchaytirib gapirar, gap orasida tez-tez “qix”, “qix” deb dimog‘ini qirib qo‘yar, qiziq-qiziq latifalaru hangomalar aytib, suhbatga jon kiritar, atrofdagilarga qo‘shilib o‘zi ham hiringlab kular, huzur qilganidan ko‘zlari yumilib ketar edi. Mirtemir aka esa boshini xiyol ko‘tarib:

– Ha-ha, qiziq, yaxshi,– deb og‘zini ochib, bir tekisda terilgan sadafdek oq tishlarini ko‘rsatib, past ovozda qiqirlab kulardi.

Aziz aka qancha hazil, askiya bo‘lmasin, birovlarning diliga ozor yetkazmas, shaxsga tegadigan gaplardan, qaltis hazillardan uzoq yuradigan ulfat yigit. Mirtemir aka xushchaqchaq shogirdining xislatlarini tan olgan holda: “Aziz bilan yursam dam olaman, dilim yayraydi”, der edi. Ana shunday, gap-gapga ulanib, ancha turib qoldik. Nihoyat Adham aka:

– Domla, rejalaringiz qanday, bilaylik? – deb so‘radi.

Mirtemir aka har qachongidek jilmayib:

– Adhamjon, men bilmadim, – deya atrofidagi shogirdlariga bir-bir qarab oldi. –Yoshlar nima desa, shu-da.

Xullas, bamaslahat bir reja tuzilib, Adham aka ikkimiz hozircha xayrlashadigan bo‘ldik. Shu payt Mirtemir aka meni qo‘ltig‘imdan olib guruhdan chekkaga tortdi. “Kelin” so‘zini o‘zlari tug‘ilib o‘sgan Iqon qishlog‘i shevasida talaffuz etib:

– Kalin yaxshi yuribdilarmi? – deb so‘radi (Ikkovimiz ham turkistonlikmiz-da), so‘ng tortinibroq: – Puldan qalaysiz? – deb qoldi.

– Bor. Qancha kerak?

– Uydan olib chiqqan pulim tamom bo‘lib qoldi. Uch yuz so‘m berib tura olasizmi? Toshkentga borganingizda qaytaraman.

U paytlarda uch yuz so‘m katta pul edi. Mirtemir akaning odatini bilaman. O‘zi bilan birga yuradigan yoshlarni siylashni yaxshi ko‘radi: yonlaridan pul chiqarib, bozorga borib keling, deya hotamtoylik qilardi. Shu bois shuncha pul nimaga kerak bo‘lib qoldi ekan, deb o‘ylanib o‘tirmadim.

– Ertaga olib kelsam bo‘ladimi? – dedim.

– Yaxshi bo‘lardi…

Oradan qancha vaqt o‘tdi hozir eslay olmayman, bir kuni Toshkentga kelib, Yozuvchilar uyushmasi tomon ketar ekanman, yo‘lda Mirtemir akaga duch kelib qoldim. Hol-ahvol so‘rashib bo‘lgach, u kishi xijolat chekib:

– Yonimda pul yo‘q edi-ya! – deya afsus bildirdi.

– Mirtemir aka, xijolat bo‘lmang. Toshkentga tez-tez kelib turib-man, – deya tinchlantirgan bo‘ldim.

Aytganimdek, chamasi bir oylardan keyin yana Toshkentga kelib qoldim-u, yana Yozuvchilar uyushmasi oldida Mirtemir akaga duch keldim. Domla meni ko‘rib astoydil xursand bo‘lib:

– Sizni uchratganim qandoq yaxshi bo‘ldi! – deb yonidan pul chiqarib qo‘limga tutqazdi.

Mirtemir aka gapining ustidan chiqadigan odam. Buning ustiga birovdan bir mirilik naf ko‘rsa o‘n hissa qilib qaytaradigan odatlari bor edi.

Mirtemir domlani eslab o‘z xotiralarimdan ba’zilarini qog‘ozga ko‘chirar ekanman, u zotning ruhiga o‘z so‘zlari bilan: “Mirtemir aka, sizning boringiz qandoq yaxshi edi!” deya fikran murojaat qilaman.

Tabarruk qazilar

Moskvada Maksim Gorkiy nomli Jahon adabiyoti instituti qoshidagi ikki yillik kursda o‘qib yurardim. Yotoq joyimiz yetti qavatli binoda bo‘lib, oliygoh talabalari pastki qavatlarda, biz, yozuvchilar esa yettinchi qavatda yashardik. Bir kuni pastdan yuqoriga ko‘tarilgan hamkasblarimdan biri:

– Sizni pastda bir kishi chaqiryapti,– deb qoldi.

– Kim ekan, aytmadimi?

– Yo‘q.

Aksiga olib lift ishlamay qolgan edi. Zinalardan chopib pastga tushdim. Tashqarida eshik oldida bir qo‘lini cho‘ntagiga solib Mirtemir aka turardi. Quchoqlashib ko‘rishdik. Omon-esonlik so‘rashib bo‘lgach:

– Ovqat tayyor. Ko‘k choy ham bor,- deb xonamga taklif qildim.

– Mayli, – dedi domla, – Liftlaringiz ishlamayotgan ekan. Meni qiynamay qo‘ya qoling. Yaxshisi, biron mashina to‘xtatib, meni mehmonxonaga jo‘natib qo‘ying.

Liftning ishlamay qolganligiga go‘yo men aybdordek, xijolat chekib mehmonni kuzatib qo‘yishga majbur bo‘ldim. Taksi poylab turar ekanmiz Mirtemir aka:

– Ertaga vaqtingiz qalay?– deb so‘radi.

– Ikki kun bo‘shman, – dedim. – Ertaga yakshanba – dam olish, indinga – ijodiy kunimiz.

– Bo‘lmasa ertaga soat o‘nlarda mehmonxonaga bora olasizmi? “Rossiya”da turibman.

– Albatta, boraman.

Mirtemir aka nechanchi xonada turishligini aytdi va yonimizga kelib to‘xtagan taksiga chiqar ekan:

– Kutaman. O‘sha yerda bafurja gaplashamiz,– deb xayrlashdi.

Ertasi kuni aytilgan vaqtda Mirtemir aka huzuriga kirib bordim. Bir choynak choy ustida uzoq vaqt gaplashib o‘tirdik. “Sovetskiy pisatel” nashriyotida Mirtemir akaning rus tilidagi she’riy to‘plami chop etishga tayyorlanayotgan bo‘lib, muallifni shu masalada chaqirtirishgan ekan. Domla hali tarjima qilinmagan yangi she’rlarini o‘zlari bilan olib kelgan, endi ularni rus tiliga so‘zma-so‘z o‘girish lozim edi. Bu ishni men o‘z zimmamga oldim va o‘sha yerning o‘zida ishga kirishdim….

Tushlik qilish vaqti bo‘lishi hamon Mirtemir aka meni restoranga boshladi. “Talabasiz” deb yaxshilab mehmon qildi. Tushlikdan keyin yana bir necha soat tarjima bilan mashg‘ul bo‘ldim. Keyin yana bir necha she’rni olib, yotoqxonamga otlanar ekanman, domla:

– Qazi pishirishga imkoniyatingiz bormi? – deb so‘rab qoldi.

–Bor,– dedim.

Mirtemir aka kattakon qog‘oz o‘ramini stolga qo‘yib:

– Ikkita qazi olib kelgan edim, – dedi. – Malol kelmasa, bittasini pishirib olib keling, ikkinchisini o‘rtoqlaringiz bilan baham ko‘rarsiz.

Bajonidil:

–Xo‘p,–dedim. Qazi yemaganimga ancha bo‘lgan edi-da.

– Xullas, qazilarning birini kechasi yaxshilab pishirib, ertalab Mirtemir aka yoniga shoshildim. Yana tarjima bilan mashg‘ul bo‘ldim. Yana ovqatlangani restoranga tushadigan bo‘ldik. Mirtemir aka:

– Buning mazasini ko‘raylik-da, – deb qazining mushtday qismini qirqib olib, qog‘ozga o‘rab qo‘limga tuttirdi.

…Tamaddi qilar ekanmiz, restorandagi ko‘klarga ko‘tarib maqtalgan taomlar chaynaganingiz sari mazasi chiqaveradigan bu qazining oldida o‘taversin ekan…

Yana ikki kundan keyin Mirtemir aka Toshkentga ketadigan bo‘lib qoldi. Kuzatgani shahar aerovokzaliga bordim. Domla, barvaqt kelgan ekan, shekilli, jomadonini topshirib bo‘lgan, nashriyot muharriri, eski qadrdoni Anatoliy Kanikin bilan gaplashib turar edi. Qo‘lida gazeta o‘rami solingan to‘rxalta. Bir payt uni menga berib:

– Qazi, – dedi. – Yeyishga fursat bo‘lmadi. Toshkentga qaytarib olib ketamanmi.

Men Kanikin tomonga imo qilib:

– Og‘ayningizga bersangiz bo‘lardi, – dedim. Mirtemir aka odatdagiday nim jilmayib:

– Bular qaziga tushunishmaydi, – dedi.

Oradan ko‘p o‘tmay oilam bilan telefonda gaplashdim. Domla Toshkentga yetib kelgan kunning ertasigayoq bizning uyga sim qoqib: “Kelin, yaxshi o‘tiribsizlarmi? Jiyanlarim sog‘-salomat yurishibdimi? – deb hol-ahvol so‘rabdi, so‘ng: – Moskvaga borib keldim. Muhammadjondan tashvish tortmang, yaxshi yuribdi”, deb xotinimning ko‘nglini ko‘tarib qo‘yibdi. Bunaqa beminnat savob ishlar uncha-muncha odamlarning xayoliga kelavermaydi.

O‘sha rus tiliga so‘zma-so‘z tarjima qilingan she’rlardan ikkitasini ta’til paytida o‘zim bilan Toshkentga olib keldim va “Zvezda Vostoka” jurnalining nazm bo‘limi mudiri Viktor Nechayevga berdim.

– Yaxshi she’rlar ekan, – dedi u o‘qib chiqib.– Muallif rozi bo‘lsa o‘zim tarjima qilaman.

–Rozi bo‘ladi,–dedim men dadil.

Nechayev yaxshi shoir. Mirtemir aka ham bir safar u hakda iliq fikr aytgan edi. Xullas, har ikkala she’r jurnalda Viktor Nechayev tarjimasida bosilib chiqdi. Mirtemir aka xursand bo‘lib:

–O‘zimning xayolimga kelmagan ekan,– deb menga minnatdorchilik bildirdi.

Mirtemir domla shunaqa tortinchoq, o‘ta kamtar shoir edi.

Yuksak baho

Mirtemir aka yigitlik chog‘larida qancha-qancha qiz-juvonlarning yuragiga o‘t yoqqanini bilmayman-u, lekin keksaygan chog‘ida ham husn bobida bekami-ko‘st edi. Ayniqsa, uzun, quyuq qora kipriklar orasidan odamga teran ma’no bilan boqadigan shahlo ko‘zlari havas qiladigan darajada jozibali edi. Eng muhimi, qalbi toza, vijdoni pok inson edi. Sir emas, ba’zan xonaki suhbatlarda ayrim yozuvchilarning xislatlari bilan bir qatorda nuqsonlari haqida ham gap bo‘lib qoladi. Ammo Mirtemir aka to‘g‘risida biron nojo‘ya gap bo‘lganini, domlaning adibmi yoki oddiy fuqaromi – biron kimsaga ozor yetkazganini yoxud bilib-bilmay dilini og‘ritganini hozirga qadar eshitgan emasman.

O‘zbekiston yozuvchilari V s’ezdining yakunlovchi majlisiga, tobi qochib qolganligi sababli, Mirtemir aka qatnasha olmaydi. Bir jihatdan ma’qul bo‘lgan. Negaki, SSSR yozuvchilarining s’ezdiga delegatlikka tavsiya etilgan nomzodlar ro‘yxati o‘qilganda, unda atoqli shoir Mirtemirning nomi yo‘q edi. Hatto, o‘zbek adabiyotida ko‘zga ko‘rinarli faloliyat ko‘rsatmagan bir-ikki yozuvchi ro‘yxatga kiritilgani holda, Mirtemirdek xalq sevgan zabardast shoir… Ko‘pchilik taajjubda. Zalda shivir-shivir gap ketadi-yu, ammo hech kim bu haqda fikr bildirishga jur’at eta olmaydi. Chunki, ro‘yxat “yuqori”da tasdiqlanib kelinganligi aniq edi. Shunda adabiyotshunos olim Ozod Sharafiddinov o‘rnidan turib ikki og‘iz so‘z so‘radi.

– Mirtemirdek taniqli shoirimizning ro‘yxatda yo‘qligiga hayron-miz, – dedi Ozod aka hay’at a’zolariga qarab..

Raislik qiluvchi olimning gapini bo‘lib:

– Nima, bu taklifmi? – deb so‘radi.

– SSSR yozuvchilar s’ezdiga delegatlikka nomzodlar tanlashda, – dedi yana Ozod Sharafiddinov dangal, – qanday shartlar qo‘yilgan? Shuni bilmoqchi edim.

Olim joyiga o‘tiradi. Zalda jimjitlik. Hay’at a’zolari esa o‘zaro maslahatlasha boshlaydi… Shoir Mirtemirning SSSR yozuvchilar s’ezdiga delegatlikka nomzodlar ro‘yxatiga kiritilganligi e’lon qilinganda gulduros qarsaklar yangraydi. Bu ham shoirning muxlislari, jumladan ijodkorlar, shuningdek, jamoatchilik tomonidan Mirtemir akaga berilgan yuksak baho edi.

O‘zbekistonda ko‘zga ko‘ringan tarjimonlardan biri bo‘lmish Husan Ro‘zimatov bilan Mirtemir aka ota-boladek yaqin edilar. Husan anjuman tugashi bilan Mirtemir akaning uyiga shoshadi. Domla uni:

– Xo‘sh, s’ezdda nima gaplar? – deb qarshi oladi. – Batafsil gapirib bering.

– Mirtemir aka, tafsilotlarni qo‘yib turing, – dedi Husan Mirtemir akani quchib. –Xushxabar keltirdim sizga.

– Xo‘sh-xo‘sh, nima ekan?

– Sizni SSSR yozuvchilar s’ezdiga delegat etib saylashdi. Tabriklayman! – deydi Husan, so‘ng tafsilotlarini hayajonlanib gapirib beradi.

Mirtemir aka esa chuqur o‘yga tolib, diqqat bilan tinglar ekan, provardida:

– Ozodxonga javr bo‘libdi-da, – deya aziyat chekadi.

Mirtemir aka Ozod Sharafiddinovni halol va rostgo‘y bir inson sifatida yaxshi ko‘rgani, katta adabiyotshunos olim, deb astoydil hurmat qilganligi uchun ham ba’zan ardoqlab Ozodxon der edi.

Yuqorida zikr etilgan kichik bir lavha Mirtemir akaning qanday inson ekanini ko‘rsatish bilan birga o‘sha paytdagi mavjud vaziyatdan dalolat berardi. Ozod Sharafiddinov har qanday asarni chuqur tahlil qilib, adolatli fikr yuritadigan, o‘z fikrini dangal ayta oladigan, rostgo‘y halol olim. Bu esa ayrim ijodkorlarga, ularning yuqori tashkilotlardagi homiylariga yoqmas edi, albatta. Shu bois ham barcha imtiyozlardan benasib bo‘lib kelardi. Bu o‘rinda Ozod aka bilan ko‘p yillar oldin bo‘lib o‘tgan suhbatimizni esladim.

… Ozod Sharafiddinov o‘zbek poeziyasini yaxshi biladigan, uni atroflicha teran tahlil qila oladigan xassos olim bo‘lib, bu borada u kishiga teng keladigan adabiyotshunos kam, deb bilardim. Lekin allaqachon filologiya fanlari nomzodi bo‘lgani holda hanuz doktorlik dissertasiyasini yoqlamayotganiga ajablanib yurardim. Suhbatimiz chog‘ida shu to‘g‘rida so‘radim. Ozod aka, aytaymi-yo‘qmi, degandek bir necha soniya sukut saqlab turdi-yu, keyin, u kishiga malol keladigan noxush savol berdim shekilli, bir xo‘rsinib olib:

– Mening doktorlik mavzuim oltmishinchi-etmishinchi yillardagi o‘zbek sovet poeziyasi xususida edi, – deya sekin gap boshladi. – Katta ishtiyoq bilan ishga kirishganman. Anchagina mehnat ham qilib qo‘ygan edim. Ammo o‘sha paytlarda bu mavzuda dissertatsiya yoqlay olmasligimga keyinchalik aqlim yetib qoldi. Negaki, o‘sha yillarda ijod qilishgan shoirlar orasida shunday noqobillari ham bor ediki, ularning qalamlariga mansub asarlarni tahlil etadigan bo‘lsam, ularni qattiq tanqid qilishimga to‘g‘ri kelardi. Bunga, imonim komilki, yo‘l qo‘yishmasdi. Shuningdek, ularning ijodlarini chetlab o‘tib ham bo‘lmasdi…

Gapning qisqasi, Mirtemir akaning tashvishlanganicha bor. Ozod Sharafiddinov o‘sha vaqtlarda “kattalar” nazaridan qolib kelayotgan shoir Mirtemir to‘g‘risida qayg‘urgani uchun ham boshiga biron tashvish orttirishi mumkin edi. Mirtemir aka shu boisdan o‘zining delegat etib saylanganidan xursand bo‘lish o‘rniga Ozod Sharafiddinovning fidoyiligidan tashvishga tushib kuyingan edi. Mirtemir akaning qatag‘on yillarida ko‘p mashaqqatlarni boshidan kechirib, qanchalar zahmat chekkanligini endilikda ko‘pchilik biladi. Ammo, domla bilan ko‘p marta suhbat qilgan bo‘lsam-da, u kishining hayotdan noliganini yoxud biron kimsadan zorlanganini eslay olmayman. Ha, Mirtemir aka o‘z dardini birovlarga dasturxon qilib yozadigan kishilardan emasdi. Jussasi kichik bo‘lsa-da, tog‘dek yuragi bor ekanmi, har qancha g‘am-g‘ussani ichiga yutib, bardosh beradigan sabr-toqatli, irodasi kuchli odam edi.

Malomatlardan xoli bo‘lganidan keyin ham nohaq chekilgan zahmatlar haqida, johil, to‘nkadek hissiz, bir pulga qimmat kimsalarning o‘zini qanchalar tahqirlaganlari to‘g‘risida lom-mim demay ichida saqlab yurish uchun, voy-vo‘y, ozmuncha kuch kerakmi odamga! Otaxon adibimizni oramizdan olib ketgan dard – o‘sha, yuragida zil-zambil yuk bo‘lib yotgan sitamlar ekanligiga imonim komil. Ming afsuski, Mirtemirdek toza qalbli shoir, ajoyib inson juda erta (68 yoshida) hayotdan ko‘z yumdi. Atoqli adib o‘zbek she’riyatining durdonlari bo‘lgan “Surat” (lirik qissa), “Pattining hasratlari”, “Toshbu”, “Alyor”, “Bu men tug‘ilgan tuproq”, “Onaginam” darajasidagi ko‘pgina yozilmay qolgan, she’rlaru ajoyib dostonlarni o‘zi bilan olib ketdi.

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2010 yil, 10-son.