Атоқли ўзбек олими Хайрулла Исматуллаев (1937-2008) томонидан эълон қилинган Чўлпон шеърларининг асл нусхалари ва улар боғлиқ тадқиқотлари билан таништиришни давом этамиз. Бунгача Чўлпоннинг йилда нашр этилган «Ўзбек ёш шоирлари» ( 1922), «Уйғониш” (1922) тўпламлари ҳақидаги маълумотларни ва бу тўпламларга кирган шеърларини тақдим этган эдик. Бугун навбат ”Булоқлар” (1924) тўпламига етди. Эрта-индин “Тонг Сирлари” (1926), “Соз” (1935) тўпламлари ҳақидаги маълумотни ҳам сизга ҳавола этамиз.
ХАЙРУЛЛА ИСМАТУЛЛА
ЧЎЛПОН ШЕЪРЛАР ТЎПЛАМЛАРИНИНГ АСЛ НУСХАЛАРИ
«БУЛОҚЛАР» (1924)
Чўлпоннинг “Булоқлар” номли иккинчи шеърлар тўплами 1924 йили Ўзбекистон Давлат Нашриёти томонидан чоп этилган бўлиб, бу тўпламда ҳам шоир шеърлари қуйидаги бўлимларга бўлиб берилган: 1-бўлим “Шарқ учун” [“Бузилган ўлкага”, “Амалнинг ўлими”, Ёнғин”, “Тўфон”, “Гелиёрсун!”]; 2-бўлим “Сезгилар” [“Яшайиш”, “Ётоқдан”, “Эркинлик истаги”, “Мастликда”, “Қилич ва қон”, “Қизларнинг дафтарига”. “Кўклам қайғуси”, “Бинафша”]; 3-бўлим “Севгили” [“Тун”, “Ниманинг ҳиди”, “Ишқ йўли”, “Кет”, “Алданиш”, “Ишқ (Усмонлича)”, “Битди”]; 4-бўлим “Қора йўллар” [“Маҳмуд Хўжа (Беҳбудий) хотираси”, “Кетдинг”, “Ўлимдан кучли”, “Улуғ йўловчига”] ва 5-бўлим “ Қор қўйнида” [“Яна қор”, “Оппоқ ой”] деб номланган бўлиб, жаъми бу тўпламдан шоирнинг 27 шеъри ўрин олган.
Чўлпоннинг бу тўплами унинг энг кучли шеърларидан бири саналган “Бузилган ўлкага” шеъри билан очилади.
“Булоқлар” тўпламининг биринчи бўлими “Бузилган ўлкага” шеъри билан бошланиши бежиз эмас. Шоир Чўлпоннинг бу шеъри ўта муҳим бўлганидан проф. Эдвард Оллвортт ҳам бу шеърни ўз ишида ҳам асл нусхада – ўзбек тилида келтириб, шеърнинг инглизча таржимасини ҳам беради. Бундан ташқари, америкалик олим бу шеърга оид илмий мушоҳадалар ҳам чиқаради [Бу ҳақда қаранг” E. Allworth, “The Source of Knowledge” … IN: Central Asian Journal” vol. X, No.1, 25].
Бу атоқли олим у билан қаноатланмайди. У Чўлпон шеърини Ғайратийнинг “Тузалган ўлкага” шеъри билан қиёслаб, хақиқий шоир Чўлпон фойдасига хулосалар чиқаради:
Чўлпон: Эй, тоғлари кўкларга салом берган ҳур ўлка,
Нима учун бошингда қуюқ булут кўланка?
Ғайратий: Эй, тоғлари кўкларга салом берган ҳур ўлка,
Энди солмас бошинг узра қора булут кўланка.
Туркистоннинг зиё аҳли ўша вақтларда ҳам халқ бошида “қуюқ булут кўланка” солиб турганлигини яхши биларди. Ғайратийнинг шеъри “муз ўлкалардан келган қўноқлар”нинг кўрсатмаси билан битилганлигини машҳур Колумбиа университетининг профессори эмас, оддий китобхон ҳам англаб етганди.
***
Бир қатор журнал, тўпламларда Чўлпонга нисбат берилган талайгина шеърлар эълон қилинган бўлиб, бу каби шеърларнинг айримлари ҳам мазмун, ҳам тузилиши жиҳатидан шоирнинг машҳур “Бузилган Ўлкага” шеърига ўхшаб кетади. Мен бу ўринда шоирнинг шундай шеърларидан иккитасини сизнинг эътиборингизга ҳавола қилмоқчиман. “Бузилган Ўлкага” ўхшаш шеърларнинг биринчиси “Гўзал Фарғона” деб аталади:
Гўзал Фарғона
Эй, гўзал Фарғона қонли кўйлагингдан айланай,
Тарқалиб кетган қора, ваҳший сочингга боғланай.
Ваҳший бир ўрмон каби бағрингни босмиштир қамиш,
Кўзларингда ҳеч кўринмас бир олов, бир ўт ёниш.
Кенг чўзиқ яйловларинг ёвларга очмиш кўксини,
Бир қора парда босибдир тупроғингнинг устини.
Кўзларинг сўлган, ўлик руҳинг билан боқдинг менга,
Қутулишнинг юлдузу асло кўринмасми сенга?
Ул баланд зўр тоғларинг нега тўсолмас ёв йўлин?
Йўқмидир ўткур қилич кесмакка ёвларнинг қўлин?
Биз бутун ожиз, заиф, бағри эзилган сен учун,
Бул қадар қонлар тўкилди ул дахидир сен учун.
Йиғлама, юртим, агарчи бул кунингда йўқ баҳор,
Келгуси кунларда бахтинг юлдузи ўйнаб қолар.
Шу ва шунга ўхшаш халқ орасида кенг тарқалиб кетган шоирнинг шеърлари асосида кейинчалик, уруш ҳамда урушдан сўнгги йиллари халқ Чўлпоннинг номидан бошқа шеърлар яратиб, куйлаб юргани сир эмас. Шу сингари шеърлардан яна бири “Гўзал Туркистон” саналади:
Гўзал Туркистон
Гўзал Туркистон, сенга не бўлди?
Сахар вақтида гулларинг сўлди.
Чаманлар барбод, қушлар ҳам фарёд,
Ҳаммаси маҳзун. Бўлмасми дил шод?
Билмам не учун қушлар учмас боғчаларингда?
Бирлигимизнинг тебранмас тоғи,
Умидимизнинг сўнмас чироғи.
Бирлаш, эй халқим, келгандир чоғи,
Безансин энди Туркистон боғи.
Қўзғал, халқим, етар шунча жабру жафолар!
Ол байроғингни, қалбинг уйғонсин,
Қуллик, асорат – барчаси ёнсин.
Қур янги давлат, ёвлар ўртансин.
Ўсиб Туркистон, қаддин кўтарсин,
Яйраб, яшнаб ўз Ватанинг гул Боғларингда!
[Бу шеърлар хақида тўла маълумот олиш учун қаранг ” Хайрулла Исматулла, Чўлпон ва Жаҳон. IN: Reform Movements and Revolutions in Turkistn: 1900-1924; pp. 232-234]
***
Хорижда Чўлпоннинг шеърий ижоди бўйича энг кўп ёзганлардан яна бири Боймирза Ҳайит бўлади. Б. Ҳайит ўзининг бир қатор асарларида шоир шеъриятига тўғри баҳо беради: “Чўлпоннинг инсонлар қалбини ларзага келтирган, туркистонликлардаги миллий туйғунинг дил ифодаси бўлган “Уйғониш”, “Булоқлар” ва “Тонг сирлари” шеърий тўпламлари унинг хеч вақт адабиёт тарихидан ўчириб бўлмайдиган бир сиймо ҳолига келтирган. Балки Чўлпон ўз вақтида ижодининг юксак поғонасига етган бўлуви мумкин.” [Қаранг: Б. Ҳайит, “Туркистон Янги Адабиётида Икки Сиймо – Қодирий ва Чўлпон” (немис тилида). Журнал “Ислом Дунёси”, 1964 йил, IХ жилд, 1-4-сон].
Б. Ҳайит ҳам Чўлпоннинг “Булоқлар” тўпламидаги “Бузилган ўлкага” шеърини батафсил таҳлил этган ҳамда бу шеърни немис тилига таржима ҳам қилган.
“Булоқлар” тўпламидан шоирннг усмонли турк тилида ёзилган “Гелиёрсунг” ва “Ишқ” шеъри ўрин олган. Ўз ижоди давомида Чўлпон, мутахассисларнинг аниқлашича ўн битта “усмонлича” шеърлар ёзган. Профессор Темур Хўжа ўғлининг гувоҳлик беришича, “…Чўлпон гарчи Туркияга бормаган бўлса-да, у Истанбулдан турк газета ва журналларини 1922 йилгача олиб турган ҳамда у Туркия туркчасида ўн битта шеър ёзган. Чўлпон турк шоирлари Намик Камол, Тавфиқ Фикрат, Яҳё Камол шеърларини ўқиб борган…” [Қаранг: Темур Хўжа ўғли, “Чўлпоннинг шеърларида ҳуррият туйғуси” (турк тилида) “Турк Адабиёти” журнали, 1993 йил, 242-сон, 45-бет].
Чўлпон хеч қачон Туркияга бормаган. Бироқ андижонлик “тадқиқотчи” Сайфиддин ҳожи Жалилов Чўлпонни Истанбулда бўлган деб, ҳисоблайди. [Қаранг: С. Жалилов, “Бахтинг юлдузи ўйнаб қолар”, “Халқ Сўзи” газетаси, 1997 йил, 24 сентябр, 4-бет].
Чўлпон Туркияда бўлмаган бўлса-да, у турк шоирлари ижоди билан мунтазам равишда танишиб борган.
МУНДАРИЖА
1-бўлим: ШАРҚ УЧУН
Бузилган ўлкага …………………………………………………………….
Амалнинг ўлими ………………………………………………………………
Ёнғин ………………………………………………………………………..
Тўфон (Анатолу Қишлоғининг Музаффар Ўрдулариге) ……………………
Гелиёрсун! (Шарқ Қурултойи Вакилларига )
Йўлдош Файзулла Сайида армуғоним
2- бўлим: СЕЗГИЛАР
Яшайиш ……………………………………………………
Ётоқдан ……………………………………………………………………
Эркинлик истаги ………………………………………………………………
Мастликда …………………………………………………………………..
Қилич ва қон ……………………………………………………………….
Қизларнинг дафтарига ………………………………………………………..
Кўклам қайғуси ……………………………………………………………
Бинафша ……………………………………………………………………
3-бўлим: СЕВГИ
Тун …………………………………………………………………………..
Ниманинг ҳиди ……………………………………………………………….
Ишқ йўли …………………………………………………………………….
Кет ……………………………………………………………………………
Алданиш ………………………………………………………………………
Ишқ (Усмонлича)_ ……………………………………………………………
Битди ……………………………………………………………………………
4-бўлим: ҚОРА ЙЎЛЛАР
Махмуд Хўжа (Беҳбудий) Хотираси …………………………………………..
Кетдинг …………………………………………………………………………
Ўлимдан кучли ………………………………………………………………..
Улуғ йўловчига ……………………………………………………………….
5-бўлим: ҚОР ҚЎЙНИДА
Яна қор …………………………………………………………………………
Оппоқ ой …………………………………………………………………………
1-БЎЛУМ: ШАРҚ УЧУН
БУЗИЛГАН ЎЛКАГА
Эй, тоғлари кўкларга салом беран зўр ўлка,
Нега сенинг бошингда* қуюқ булут кўланка?
Учмохларнинг кавсаридек покиза,
Садафларнинг донасидек топ-тоза
Салқин сувлар тоғдан қуйи тушаркан,
Томчилари ёмғир каби учаркан,
Нима учун йиғлар каби инграйлар?
Ёв борми, деб тўрт тарафни тинглайлар?
Табиатнинг ўтини йўқ ўтида,
Шарақ-шарақ қайнаб чиққан булоқлар
Ҳар қоронғи, қўрқинч туннинг бетида
Шифо истаб келмасин дер, қўноқлар.
-Бу нега?
Айт менга.
Кўм-кўк, гўзал ўтлоқларинг босилғон,
Устларида на пода бор, на йилқи,
Подачилар қайси дорға осилғон?
От кишнаши, қўй маъраши ўрнига
-Оҳ, йиғи,
Бу нега?
Туморчалар хамойиллар тақинган,
Далаларда лола барги ёпинган,
Тоғ-тошларда ўйин қилган,
Чопинган
Гўзал қизлар, ёш келинлар қаерда?
Жавоб йўқми кўклардан-да, ердан-да,
Хароб бўлган элдан-да.
От минганда, қушлар каби учгувчи,
Эркин-эркин ҳаволарни қучғувчи,
От чопганда, учар қушни тутқувчи,
Учар қушдай ёш йигитлар қаерда?
Тоғ эгаси – сор бургутлар қаерда?
Сенинг қаттиқ сир – бағрингни кўп йиллардир эзганлар,
Сен безсанг-да, қарғасанг-да, кўкрагингда кезганлар.
Сенинг эркин тупроғингда ҳеч ҳақи йўқ хўжалар,
Нега сени бир қул каби қизғанмасдан янчалар?
Нега сенинг қалин товшинг “кет” демайди уларга?
Нега сенинг эркли кўнглинг эрк бермайди қулларга?
Нега тағин танларингда қамчиларнинг кулиши?
Нега сенинг турмушингда умидларнинг ўлиши?
Нега ёлғиз қон бўлмишдир улушинг?
Нега бунча умидсиздир туришинг?
Нима учун кўзларингда туташгувчи олов йўқ?
Нима учун тунларингда бўриларнинг қорни тўқ?
Нима учун ғазабингни уйғотмайдир** оғу-ўқ?
Нима учун борлиғингда бу даража бузғунлик?
Нима учун ўч булути селларини ёғдирмас?
Нима учун куч тангриси бор кучи-ла солдирмас?
Кел, мен сенга қисқагина достон ўқий,
Қулоғингга ўтганлардан эртак тўқий.
Кел, кўзингнинг ёшларини суриб олай
Кел, ярали танларингни кўриб олай, тўйиб олай.
Нима учун ағдарилган, йиқилган
Оғир тойнинг заҳар ўқи кўксингда?
Нима учун ёвларингни бир замон
Йўқ қилғундай темирли ўч йўқ сенда?
Эй, ҳар турли қулликларни сиғдирмаган ҳур ўлка,
Нега сенинг бўғизингни бўғиб турар кўланка?
Андижон, 1921 йил
АМАЛНИНГ ЎЛИМИ
Кўнглимда йиғлаған малаклар кимлар?
Шарқнинг оналари, жувонларими?
Қаршимда инграган бу жонлар кимлар?
Қуллар ўлкасининг инсонларими?
На учун уларнинг товушларинда
Ўтган асрларнинг оҳанги йиғлар?
На учун ёзмишнинг ўйнашларинда
Ҳар юриш кўнглимни ништардек тиғлар?
Кенглик хаёллари учдими кўкка,
Бутун умидларни ёвларми кўмди?
Мангу тутқунликка кирдими ўлка,
Хаёлда порлаган шамларми сўлди?
Кечанинг жон олғич қоронғилиғи,
Ҳаёт юлдузини хаёлми билди?
Шунча тутқунларнинг ҳақи, хақлиги
Бир ҳовуч тупроққа қурбонми бўлди?
Оҳимнинг ўтидан чиққан шуълалар
Шарқнинг кўкрагида бир жой топмасми?
Кўксимдан қисилиб чиққан наъралар
Ухлаган дилларга силжиб оқмасми?
Ҳар кеча кўкларда ўйнаган юлдуз
Айтар эди менга: “Эрклик юлдузи –
Тутқин еллар учун само кундузи.”
Кўнгилда қолғуси унинг бир изи”.
У бир из кўзимнинг нурларидан ҳам
Юксакдир. Мен уни ўпмак истаймен,
Агар топилмаса, бу юртлардан ҳам
Кўчиб йироқларга кетмоқ истаймен.
Йиғлаган, инграган амал қизими?
Кўкдаги юлдузлар унинг изими?
1921 йил.
ЁНҒИН
Таланмаган, йиқилмаган ер йўқ.
Гўдаклар найза бошида…
(Хабар.)
Нега менинг қулоғимда тун ва кун
Бойқушларнинг шумли товши бақирар?
Нега меним борлиғимға ҳар ўюн
Ва ҳар кулги оғу сепар, ўт қўяр?
Кўнглим каби йиқиқ уйлар, қишлоқлар,
Бойқушларга бузуқ кўксин очганми?
Ота-она, таниш-билиш, ўртоқлар
Юртни ташлаб, тоғ ва тошга қочқанми?
Шундай катта бир ўлкада ёнмаган,
Йиқилмаган, таланмаган уй йўқми?
Бир кўз йўқми қонли ёши томмаган,
Бутун кўнгил умидсизми, синиқми?
Подаларнинг яйловида бўрилар
Қонга тўйгач, увлайдиларми кўплашиб,
Йиқиқлардан ўлкаларни тўплашиб,
Ўтми қўяр алвастилар, парилар?
Табиатнинг бутун ёмон томони
Шу ўлкага фақат жилва қилдими?
Мўминларнинг оқ виждони, имони
Шам сўнгандай тинсизгина сўндими?
Қиличларнинг тилларида қизил қон,
Булоқларнинг суви янглиғ тошдими?
Яланг бола, яланг гўдак – маъсум жон
Найзаларнинг бошларидан ошдими?
Кенг яйловга ўтми кетди, ёндими?
“Маданият” истагига қондими?
1921 йил.
ТЎФОН
(Анадўли Қишлоғининг Музаффар Ўрдаларига )
Эй Инону, эй Сакария, эй истиқлол эрлари,
Миллий Мисақ олинганча тўхталмасдан илгари!
Биламиз, ким жаннат каби тупроғингиз ёвларнинг
Гўдакларни ястағучи оёқлари остида.
Биламиз, ким товушингиз ҳақсиз чиққан давларнинг,
Инсофсизча шовқинларнинг, хурушларнинг пастида.
Биламиз, ким “маданият” бешигида ўлтурган
Жаллодларнинг бутун таъма ва ҳислари сизларда.
Биламиз, ким “озодлик” деб шовқин қилган, бақирған
Бўриларнинг оч кўзлари, олтин тўла ерларда.
Биламиз, ким унлар сизни яшамоққа қўймайлар,
Биламиз, ким қонингизни томчи-томчи ичалар,
Биламиз, ким унлар сира ювош халқни севмайлар,
Биламиз, ким тупроқ учун инсонлиқдан кечалар.
Биламиз, ким сиз йўқсуллар сўнг чоғда
Шундай ёмон душманларнинг қўлида
Мангу асир, мангу тутқун бўлишни
Истамасдан қўлга яроғ олдингиз.
Биламиз, ким қатор-қатор қишлоқлар
Синасига нон тўлдирған тупроқлар,
Ўт ичинда, шунинг учун ўлишни
Ортиқ кўруб, жонни ўтқа солдингиз.
Жонни қонға –ўққа ўтқа солдингиз.
Фақат бу кун тотли бир ўч олдингиз,
Яна бир қўр тарихларда қолдингиз!
Эй истиқлол, эй Сақария, эй Инону эрлари,
Юр, мазлумлар тўфонининг ўч олғучи селлари!
***
ГЕЛИЁРСУНГ!
(Шарқ Қурултойи вакилларига)
Йўлдош Файзулла Сайидга армуғоним.
Гелиёрсунг дағ, тепелер ашарақ,
Гелиёрсунг су, денгизлер гечерек,
Гелиёрсунг амалине-қошарақ,
Гелиёрсунг ўз ёлинги сечерек.
Чоқдан бери сўнмиш олан гунешинг
Тепелерин енг башиндан гўрунди,
Чоқдан бери юз дўндурмиш мехвешинг
Эмелингинг нурларина бурунди.
Ҳер сафхаси алчалмани язарак,
Сенинг учун қан ағлаян тарихинг,
У ёллари хаялиле бозарак
Язмададир парлайишин ярнинг.
“Шарқ гўзели” дейе ғарби яндиран
Кара сачли, кара гўзли у сенинг
Гўзел қизинг, ўлумлери андиран
Чехресиле ағлиёрду: Бен онунг
Гоз яшлари арасинда батиёр,
Боғулуёр ўлуёрдум… Гелмиёр
Гелмиёрди имдадима хеч киши
Кесилмишди санки жахан нефеси.
Дағ, тепелер, ашип евет сен гелдинг
Бен де шимди алиёрум генг нефес;
Сен де затен рухен эсир дегилдинг,
Ялгиз сенинг вужудуну кисарди
Алчак ғарбинг гейдирдиги дар кафес…
Вужудунга пек дарди.
Гелиёрсун дағ, тепелер ашарак,
Гелиёрсун чўл, сахролар гечерек
Беклиёрум бен де хаят ичерек,
Йулларина гул лалелер сачарак,
Кучағими ачарак!
Хараретли, селамими кабул эт
Хурметими бутун Шарка такдим эт!
2-БЎЛУМ: СЕЗГИЛАР.
ЯШАЙИШ
Оғир-оғир ва фақат қайғидан йироқ уйқу,
Нечун узоқларга қочдинг, ки кўп ямандир бу!
Кўзум очилди, бироқ кўрмадим гўзалликни,
Кўнгулда ёш ила кўрдим бутун тубанликни…
Йўқ эрмас эрди гўзаллик билан чиройлилик,
Фақат улар тубида жилваланди ҳайвонлик…
Кулиб қарар эди дунёси гоҳ-гоҳлари
Фақат кулушлар ичинда, фиғон ва оҳлари!
Нечун очилди кўзим, қайга кетди уйқуларим?
Бу уйғонишда тўлиб тошди қайғуларим…
ЁТОҚДАН…
Оғриқ олди, қайғу олди, зор олди,
Сўнук кўзли, бағри эзик ёр қолди.
Қайда қолди Мулла Бозор – девона,
Қулоғимга ўқир эди афсона:
Эзгу жойга оқ от билан кирган(и)ни,
Дил каъбасин ўқлар билан бузган(и) ни…
Йиқиқлардан, қабрлардан товушлар;
Ўлукларнинг саломини ўқийлар.
Борлиғимни қўрқинч ўтлар ҳовучлар,
Хонақоҳлар фано тўри тўқийлар.
Сирли сирдан қилдай бўлсин хабар йўқ,
Йўқса ул-да* ўтганлардек сўндими?
Оқ деб, пок деб юрганларда дил бузуқ,
Йўқса фано майсалари ундими?
Алам олди, фироқ олди, қон олди,
Амал қолди… Кўзи ёшли жон қолди.
1922 йил, Январ 21, Бухоро [Ҳарбий Хастахона].
ЭРКИНЛИК ИСТАГИ
Эркин кўнглим чидай олмас бу сиқиқ,
Бу боғланған, бу “эгалик”* турмушда.
Агар шундай кета берса, бу аниқ,
Тилак учун қила олмас бир иш-да!
Шунча чоқлар чидаб келган кўнглимга
Бу кунгина ўз чизиғи тор келди.
Гўё унинг қўл тегмаган бўйнига
Ип боғланиб, жуда қаттиқ тортилди.
Ул интилиб, ул уриниб ётадур,
Тор қафасдан қутқарғали ўзини.
Теваракка аччиқ қарғиш отадир,
Билмадим, ким қон босганми кўзини?
Бундан бурун ул кўп оғир тинларни
Чидам билан, тинчлик билан ўткарди.
Қаршисида авраб турган жинларни**
Кўра туриб қурамади, кеткарди,
Шунинг учун тубанларнинг тубани
Ёвуз, бузуқ кишилар ҳам эркинча
Таларларди, эмарларди-да уни
Сўкарларди орқасидан ҳар кеча.
Ул қандай тор, қандай сиқиқ ерларда
Қандай бузуқ чизиқларда бўлмади?
Ул қандай хор***, қандай тубан ерларда
Қилини ҳам қимирлатмай турмади?
Энди ул-да тор чизиқдан безгандир,
Қайтиб унга киришликни истамас,
У маъносиз “эгаликлар” эзгандир,
Улар билан бир тин бўлсин туролмас.
Ул эркинлик, ўзбошлилик истайдир,
Кетга қараб – ўлим бўлсун – кетмайдир.
1922 йил.
МАСТЛИКДА
Х…га.
Май бу кун шишадан тошиб чиқмишдир,
Унинг бир томчиси ерга тушмасун.
Уни хаёлимиз амал демишдир,
Амаллар мажлисдан четка кўчмасун.
Майлар шишаларда қўшуқлар айтиб,
Бизнинг ийдимизни қутлаб турадир.
Майнинг кўпуклари минг қатла қайтиб,
Мажлис лаззатини сўзлаб турадир.
Майнинг атрофинда эски ўртоқлар,
Йиғилиб ўлтуриб, суҳбат қилалар,
Мажлис шодлиғини кўруб оппоқлар”
Ҳурмат юзасидан салом бералар.
Майнинг кўпуклари тутқун ўғлини,
Қайғу чоқларида юпатиб турсун,
Мастликда ўрганиб ўнг ва сўлини
Ўксук болалари у йўлдан юрсун.
Майнинг кўпуклари кўзнинг қораси,
Мастлар ўлсалар-да “эслик” қилғуси.
ҚИЛИЧ ВА ҚОН
Қиличим қинда қолмасин, чиқсин,
Тиғиға тилларим томизсин қон,
Амалим қонли тиғим ўпсун,
Қолмасин қонни севмаган бир жон.
ҚИЗЛАРНИНГ ДАФТАРИГА
Кўнгил, тинмас кўнгил, энди етар, кўз тикма гулларга,
Гўзалдир, ёшдир ул гуллар… фақат алданма унларга,
Ки қизғанмас, кўнгул қўймас сенингдек оқ кўнгулларга!
КЎКЛАМ ҚАЙҒУСИ
Эй қоронғи, узун қишнинг хаёли
Кўклам чоғи кўзларимда ўйнама!
Айрилиқнинг чидаб бўлмас малоли
Кўкат, майса юзларида қайнама!
Бироз… бироз кўнгил берай кўкламда
Шафтолининг гўзал, қизил юзига.
Бироз… бироз алданайин кўнглимда
Бош чиқарған йигитликнинг сўзига.
Қаршимдағи кулиб турған юмшоқ қиз,
Кўмкўк майса ўртасида бир гулдир.
Кўп йиғладим… ёшларимни қатор чиз
Ва қаршимда гўзал қизни бир кулдир!
Кўклам чоғи … сайроқ булбул сайрамас,
Не учун, ким тамбуримнинг тили йўқ.
У гўзал қиз чин қараш-ла қарамас,
Не учун, ким умидимнинг йўли йўқ.
Тилларимда ҳар кўкламнинг қўшиғи,
Юрагимда ҳар гўзалнинг севгиси,
Кўзларимда ҳар қайғидан бир йиғИ,
Юзларимда алданишнинг белгиси…
Ёлғиз менми кўклам чоғи йиғлаған?
Ёлғиз менми ҳар умидда алданған?
Ёлғиз менми кўкрагини тиғлаған?
Ёлғиз менми севинч билан бўлмаған?
Эй кўкламнинг кўз тортғучи келини,
Нима учун йиғлатасен бир мени?..
БИНАФША
Ёз қайғуси.
Бинафша сенмисен, бинафша сенми,
Кўчада оқчага сотилган.
Бинафша менменми, бинафша менми,
Севгингга, қайғунгга тутилган?
Бинафша, нимага бир озроқ очилмай,
Бир эркин кулмасдан узилдинг?
Бинафша, нимага ҳидларинг сочилмай,
Ерларга эгилдинг, чўзилдинг?
Бинафша,
Айт менга,
Кимлардир улар, ким
Игналар бағрингга санчалар?
Бинафша,
Бир сўйла,
У қандай қўллар, ким
Узалар, ҳидлайлар, янчарлар?
Бинафша, шунчалар чиройли юзинг бор,
Нимага узоқроқ кулмайсен?
Бинафша, шунчалар тортгувчи тусинг бор,
Кўнглимга эркинлик тўкмайсен?
Бинафша, йиғлама, бинафша, кел бери,
Қайғингни қайғумға қўшғил,
Бинафша, сенингчун кўкрагим: эрк ери,
Бу ердан кўкларга учғил!
Бинафша, гўзалим, қайғилим келмайсен,
Қайғинг зўр, қайғимни билмайсен,
Менга бир кулмайсен!..
1922 йил.
3-БЎЛУМ: СЕВГИ
ТУН
Эркин шеър
Тун ёмон, тун қоронғи,
Тун қўрқинч, тун азоб!
Тунда эски ва янги
Ҳар нарса хаёл ва сароб!
Туннинг узунлиги,
Чуқурлиги кўп ёмон.
Туннинг бузуқлиги,
Ёлғизлиги беомон!
Тунда ҳар нарсанинг товуши
Йироқдан гувиллаб келар,
Тунда кўп чоғлар юзимга
Жинларнинг қўллари урилар.
Оҳ, туннинг қалин пардаси
Қандай гуноҳларни яширмас,
Оҳ, туннинг товушсиз наъраси
Ҳеч жонни қўрқитмай қолмас.
Туннинг яширин қучоқларида
Ўлимлар, қонлар тўлғандир!
Унинг алдамчи боғларида
Қанча ёш гуллар сўлгандир!
Тинчланиб ўлтуриб юлдуздан
Эртаклар эшитмак бўлсам,
Ё ўзим истаб топқан қиздан
Бир қараш, бир кўриш сўрасам,
Ҳар ердан қанча товушлар
Девлардек наъра солурлар.
Теграмда найза-қиличлар
Жонимга ҳамла қилурлар.
Салқин сув кони булоқлар
Кундузлар чанқағанимда
Шир-ширлаб кўнглимни йўқлар.
Мен дарров олмағанимда,
Баттарроқ қайнаб оқарди.
Бир хўплаб шунда мен ичсам,
Кайфимга қанча ёқарди?
Истардим, қўйнига қочсам!
Оҳ, тунда оғу бўлар ҳар
Манбадан томчи сув ичсам,
Оҳ, тунда нозли булоқлар
Кўнглимга тарқаталар ғам.
Бу тунда севгили ёрим,
Қолдингми мендан узоқда?
Билмайсен, оғриқли бағрим
Қон йиғлар тунда, бу ёқда.
Бу тун ким сирли, қоронғи,
Йўлларда шарпа-да йўқдир.
Кўнглимда тўп-тўла қайғи,
Оҳ, йўллар қанча узоқдир.
Кел, энди ташлама, қўйма
Бу туннинг қўйнида ёлғиз.
Ҳижронни бошима ёйма,
Эй, тундек сочи қора қиз!.
1922 йил
НИМАНИНГ ҲИДИ
Билмаймен бу ҳидлар ниманинг ҳиди?
Руҳим ҳидлаш билан англаған эди!..
Мевжуд жаннатларнинг энг гўзалида,
Энг гўзал малика атирлар сочди,
Кўкларнинг энг нозли, ўйноқ париси
Атир қутисининг оғзини очди.
Кўнгилни мулойим қитиқлагучи,
Ўзида ҳар турли сир сақлагучи,
Бу ҳиддир, ким ҳорган, чарчаган дилга
Янги умид, тоза қувват бергучи…
Муҳаббат булбули берилди тилга!
Узулиб-узулиб тиғлаған кўнгил,
Азалдан юмшоқлик кўрмаган кўнгил,
Гуллик боқчаларда юрмаган кўнгил,
Ўзини гулларга урмаган кўнгил
Азал малагидан бир ҳид хидлади,
Эсриди, йиқилди, ўзи билмади…
Ҳидсиз тилакларнинг тотли умиди
Сонсиз ҳавасларни кўнглимга солди,
Оппоқ маликанинг тарқатган ҳиди,
Танимни, жонимни, руҳимни олди!
Эй тотли ҳаваслар сўнгучи ҳидни
Руҳим ҳидлаш билан англаган эди!..
ИШҚ ЙЎЛИ
(Эркин шеър)
Сабрнинг косаси тўлгандир,
Бу оғир айрилиқ тўйдирған,
Оҳ, қанча азоблар* бўлгандир,
Гўзалим, хабаринг бўлмаған!
Оч ахир, очгил, ким кўксингни;
Бир нафас ўзимни унутай.
Унутмоқ бутунлай “ўзлик”ни,
Оҳ, шундан нажотни мен топай.
Кечалар… кечалар, оҳ сонсиз ва ойсиз.
Бир кеча менга худди бир йилдир.
Қайтариб айталар: Кечалар – рўёсиз,
Олдинда… “Кўп оғир бир йўлдир!
Эй дарвеш, бу йўлда биргина йўлчи,
Кетавер, бир куни сўнгиға етарсен!..”
КЕТ!
Кет, кўзимни алдағувчи хоин нур,
Кет, оловли чизиғимдан нари юр.
Кет, заҳарли қизғалдоқни ирғитма.
Кўнглимдаги сўнг умидни йўқ этма.
Кет, илоҳий виждонимни булғама.
Бутлар билан тегарамни чулғама.
Кет эй, тўққиз пари кўзли* қора қуш,
Йиқиқ бўлған кўкрагимдан четда уч!
Кет, севгимнинг улуғ ёви, кўринма,
Лаънат сочиб, ёнларимда юринма.
Эски дўстлар йўл адашиб ўлдилар.
Янги дўстлар бунинг учун кулдилар.
Янги йўлга оёқ босмай тўхтасам,
Бу йўлларда қутулишлик йўқ десам,
Сен ул чоқда қайси йўлға солардинг,
Фалокатдан қандай тортиб олардинг?
Сенинг қўпол…, қийнагувчи қилиғинг,
Кет, мангулик йўққа кўчсин борлиғинг.
Кет, малаклар достонини ўқима,
Кет, аслсиз эртакларни тўқима.
Кет, севгили кўкрагимга тинчлик бер,
Кет, сенинг-чун қучоқ очган қора ер..
Кет, жонимни қийнагувчи жоду-ҳур,
Кет, кўнглимни алдагувчи ёлғон нур!
1922 йил.
АЛДАНИШ
(Разочарование)
Беш йиллик ёнишим бир йил учунми?
Эркалаб ўткувчи бир ел учунми?
Кўзимга кўринган саробми эди?
Мен шунга алданиб тоғларми ошдим?
Севгимнинг боқчаси харобми эди?
Шу боқча ичида йўлми адашдим?
Кўзимни ўраған киприкми эди
Ёки кўк тусида пардами эди?
Кўнгил шу чоққача тирикми эди?
Жоним кўклардами, тандами эди?
Қўлимни тегиздим…. Одам эди-ку!
Кўзимда ўйнаған бир нур эди-ку!
Сезгим-да соғ, тетик, бардам эди-ку!
Бўйнимга қўл солған бир ҳур эди-ку!
Нега мен севмадим? Ўт эмасмиди?
Шул ўт ичидаги мен эмасмидим?
Каъбамга осилган бут эмасмиди?
Бутни “Тангри” деган мен эмасмидим?
Мен уни хаёлий, тотли бир севиш,
Илоҳий бир муҳаббат, ишқ билан севдим.
Беш йил! Шунинг учун беш йил англайиш…
Ёниш, куйинишларим… оҳ, энди билдим.
Оҳ, энди билдим, ким барчаси хаёл,
Барчаси бир тотли, роҳат туш экан.
Кет, йўқол кўзимдан, ҳақиқат, йўқол,
Бағримга ботмоқда оғули тикан.
Чиндан-да мен у кун ёлғизми қолдим,
Чиндан-да у ўтли севги битдими?
Чиндан-да турмушдан оғизми олдим?
Чиндан-да умидим буткул кетдими?
Чиндан-да кўнглимда севги ўтлари
Чўғсиз ўчиб қолган шамдек ўчдими?
Чиндан-да каъбамнинг санам, бутлари
Кул-парча бўлдими, буткул кўчдими?
Чиндан-да мен букун севмасми бўлдим?
Чиндан-да муҳаббат ўтими сўнди?
Чиндан-да мен букун тиканми юлдим?*
Кўнглим бу алданишга, оҳ, қандай кўнди?
Севгимнинг яшаши бир йилми эди?
“Ғув” этиб ўтгувчи бир елми эди?
1922 йил.
ИШҚ
(Усмонлича)
Илк эввел гўзими ишқ ила очдим. ,
Ишқинг мейданина қаними сачдим.
Ишқсиз ўлкалерден у энди қочдим,
Не замон боғладим зунноре ишқи.
Ишқ дея айрилдим диндан, имандан,
Англамам ҳеч бир СЕЙ/ жой инсоф, виждондан.
Ишка сажда этдим, бўлдим у ондан,
Не замон қатл этдим куффор-и ишқи.
Жаннат беним учун қуруқ саҳродир,
Ишқнинг саҳроси, ким банга маъводир.
Аксини сен банга не қадар қондир.
Қонмам, чунки билдим гулзор-и ишқи.
Ишқинг мейдонинда бир пехливаним*,
Бир махшар қўпарур ҳар дамда қоним,
На буюк беним, бақ, ишққа имоним,
Ера диз чўтирдим жаббар-и ишқ.
Бен ишқинг мулкига ягона ҳоқон,
Банга бўйин эгар бил жумла-и султон.
Инанир* ўрдума шуйла бир боққан,
Кўр нижа саф биста ашкор ишқи.
Сўйларкан дилларим на ёмон,
Ёзаркан қаламим на ҳазин ағлар,
Соддадил бунлардан на маъни англар,
Билмас куч ўлдуғи исҳор-и ишқи.
1922 йил.
БИТДИ!
Бер қўлингни, шу титраган қўлим билан сўнг дафъа
Бир қисайин, сўнгра ортиқ у қўлларга тегмак йўқ.
Кўзларингни сўнгги марта тушур хира кўзимга,
Кўкрагимга кирпикларинг сўнг мартаба отсин ўқ.
Кўкимизда ҳануз учмай қараб турган юлдузнинг
Кўр юзини, айрилиқнинг кўзи билан сарғайган…
Сен кетасен, юлдуз учар, ёлғизликда ташланган
Ўсугингга ҳаёт бермас ёғдулари кундузнинг.
Бер қўлингни сўнг мартаба, ёлғиз қолган ўксукка,
От ўқингни сўнг мартаба, алам кутган кўксимга!..
1922 йил.
4-БЎЛУМ: ҚОРА ЙЎЛЛАР
МАҲМУД ХЎЖА (БЕҲБУДИЙ) ХОТИРАСИ
Жилгисиз қабрингни қора тунларда
Амалимнинг шамин ёқиб, изладим.
Қизил ва пок қонинг исларин сочгач,
Кучсиз кўйи юришимни тезладим.
Амалимнинг юлдузи, ким кўз тикди
Қора, жирканч… ўлим қони ерларга.
Савол бердим: “Йўқотганим қайда?”- деб,
Ўзимни ҳам ютмоқ бўлган ерларга.
Қўлидаги тутам-тутам гулини
Қабринг топиб, сочмоқ учун тиришди.
Гул ўрнига заҳар тилар муҳитда
Унинг қилган бу ишлари бўш ишди.
Мен-да ожиз – у муҳитнинг олдида
Қабринг топиб кўз ёшимни тўкмакка.
Ҳамда аччиқ ҳиддатим-ла ул ерда
Оқ каллалик-қора девни сўкмакка.
Шунинг учун юлдуз каби ярқираб,
Элда қолган исминг билан турамен.
Шул исмни эслаб, чизған йўлингдан
Йироқ кетмай, қимирламай юрамен.
Азиз отам, қўлимдаги гулларнинг
Мотам гули эканини билмайсен.
Шодлик гули кўпдан бери сўлганин,
Ер остида, пок руҳинг-ла сезмайсен.
Ана сочдим қалбимдаги гулларни
Термак учун чақирамен қўлларни..
1920 йил.
КЕТДИНГ!
Марҳум Раҳматулла Султоновга.
Йўлдошим, замзама бўлдинг-да, кетдинг,
Бор эдинг, йўқолдинг, ўлдинг-да, кетдинг,
Гул эдинг,, очилмай сўлдинг-да, кетдинг,
Йўқлик денгизига тўлдинг-да, кетдинг.
Қичқириб орқангдан югурдим, чопдим,
Ғариблар мозорин истадим, топдим.
Кўрай деб сўнг чоғда телмуриб боқдим.
Сен эсанг юзингни бурдинг-да, кетдинг.
Элингнинг тилаги етимми қолди,
Бошига қайғини ўлимми солди?
Жонингни тангриси севибми олди?
Айтмадинг, оғзингни юмдинг-да, кетдинг.
Боқчангға ёш қўллар экалар гуллар,
Очилмоқ истайлар лола, сумбуллар,
Фироқ куйларини куйлар булбуллар,
Сен бўлса, йўқлиққа урдинг-да, кетдинг,
Кўкармай, яшармай қурдинг-да, кетдинг.
Қитъа
ЎЛИМДАН КУЧЛИ
-Ўлим, сендан кучли бошқа куч борми?
Тарафингдан бир марҳамат бўлганми?
-Мендан кучли, мендан қувватлилар бор:
Мана, мендан ҳеч қўрқмайдилар одамлар.
УЛУҒ ЙЎЛОВЧИГА
А.М. руҳига:
“Дунёға ишлар учунгина келганмен.”
(Ўз сўзи)
Боқчаларда гуллар сўлди, сезмадим,
Ўстирганлар етим бўлди, сезмадим,
Кўнгилларга қора толди, сезмадим,
Сездим сенинг кетганингни кўнгилдан…
Кетган йўлинг йироқ йўлдир, кети йўқ,
Бошланиши қуруқ ва кенг бир бўшлиқ.
Тугалиши: яна чексиз бир йўқлик,
Бироқ қайтмоқ йўқдир тушкан йўлингдан…
Кетдинг, бироқ изларингда кўз қолди,
Тилларингда айтилмаган сўз қолди,
Ўксиз бўлиб, ётлар эмас, “ўз” қолди,
Чуқур маъно истаб эски сўзингдан.
1921 йил.
5-БЎЛУМ: ҚОР ҚЎЙНИДА
ЯНА ҚОР
Яна қор! Оқ кафан ўралди яна,
Яна кўк қўйди ерга парларини.
Қарғанинг тиллари бурилди яна,
Яна қиш чорлади нафарларини…*
Қоп-қора дев каби булут йиғини
Қоплаб олди яна қуёш юзини.
Ётқизиб ёз ботир “енгиш туғ”ини**,
Уйқудан очмади сира кўзини.
Кутдилар ёз қизи – баҳор ойининг
Янги кунда*** ясалгуси тўйини.
Ёз каби турли гулга кўп бойнинг
Дедилар: “Болғуси чечак ойини,”
Қариган қиш бобой чидолмасдан,
Тўй кутилганда қилди бир босқин.
Нега эргашди унга қорли бўрон?
Кўп қўпол эрди, асти ул озғин.
Бир фақат қарғалар қор устида,
Қоғлашиб қиш бобойни олқайлар.
Тўнгдирғувчи заҳар совуқ тунда
Бева-бечоралар ёмонлайлар.
Ҳар етим кўзда томчи-томчи заҳар,
Ҳар фақир уйида инглайиш ва йиғи.
Ҳар сариғ юзида сўнги шуъла сўнар,
Ҳар томон, ҳар тарафда бир қайғи…
Яна қиш… Қор кафан ёпилди яна,
Қарғага тўй… Ўйин топилди яна.
ОППОҚ ОЙ
Қучоғингда қалтираймен, титраймен
Ортиқ сендан безди кўнглим оппоқ ой.
Йўлни очсанг, энди бундан кетамен,
Кўклам яқин келган дейлар – бир қарай!
Кўкдан тушкан енгил, оппоқ парлардан
Қудрат қўли сенга кўйлак тўқийдир.
Учиб келиб узоқ-яқин ерлардан
Бир тўп қарға мадҳиянгни ўқийдир.
“Кўклам яқин!” деган сўзни эшитиб,
Кўзларингга замҳарирдек ёш келди.
У ёшларинг жам бўлишиб, уюшиб,
Осилдилар… бўйнинг ерга эгилди.
Ҳовуз юзи икки қарич муз бўлган,
Ёш болалар тийғанишиб ўйнайлар.
Ушуб, тўнғиб масжиддаги чол ўлган,
Етим қолган болалари йиғлайлар.
Жар қишлоқнинг йўлида ҳам шахарга
Қаймоқ ва сут келтирувчи бир бола
Тўнғиб ўлган, ҳар кун эрта саҳарда
Шундай қилиб бир неча жон йўқола.
Қучоғингда жуда совуқ, оппоқ ой,
Кўклам келсин, бир севинай, бир ўйнай.
1922 йил.
Изоҳлар:
“БУЗИЛГАН ЎЛКАГА”
*О.Ш. нашрида бу ўринда “бошинг узра” деб ўқилган [Қ.: Ўша асар, 415-бет].
**О.Ш. нашрида бу сўз “уйғотмайди” деб ўқилган [Қ.: Ўша асар, 416-бет].
“ЁТОҚДАН”
* Бу ўринда О.Ш. нашрида “йўлда” деб берилган [Қ.: Ўша нашр, 427-бет].
“ЭРКИНЛИК ИСТАГИ”
• Мазкур шеърнинг Ҳ.Ўз. нашрида бу ўринда “эгишлик” деб берилган [Ҳ.Ўз. нашри, 338-бет].
** О.Ш. нашрида “жонларни” деб берилган [Қ.: Ўша ншр, 450-бет].
*** Бу сўзни О.Ш. “ҳур” деб ўқиган. [Қ.: Ўша нашр, 450-бет].
“ИШҚ ЙЎЛИ”
* О.Ш. бу сўзни “ғазаблар” деб ўқиган [Қ.: Ўша асар, 423-бет].
“КЕТ!”
* О.Ш. нашрида бу сўз ўрнига “гўзал” берилган [Қ.: Ўша нашр, 456-бет].
“АЛДАНИШ”
* О.Ш. нашрида бу сўз “илдим” бўлиб қолган [Қ.: Ўша нашр, 458-бет].
“ИШҚ”
* О.Ш. нашрида бу сўз “яхду оним” деб берилган [Қ.: Ўша асар, 459-бет].
** О,Ш. нашрида бу ўринда “илашур” дерилган [Қ,: Ўша асар, 459-бет].
“ЯНА ҚОР”
* нафарлар – аскарлар [Ношир изохи].
** енгиш туғи – зафар [Ношир изохи]
*** янги кун – Наврўз
Нашрга тайёрловчи, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи Хайрулла Х.Исматулла, АҚШ
2008 йил.
Манба: www.munosabat.org
Atoqli o’zbek olimi Xayrulla Ismatullaev (1937-2008) tomonidan e’lon qilingan Cho’lpon she’rlarining asl nusxalari va ular bog’liq tadqiqotlari bilan tanishtirishni davom etamiz. Bungacha Cho’lponning yilda nashr etilgan «O’zbek yosh shoirlari» ( 1922), «Uyg’onish” (1922) to’plamlari haqidagi ma’lumotlarni va bu to’plamlarga kirgan she’rlarini taqdim etgan edik. Bugun navbat ”Buloqlar” (1924) to’plamiga yetdi. Erta-indin “Tong Sirlari” (1926), “Soz” (1935) to’plamlari haqidagi ma’lumotni ham sizga havola etamiz.
XAYRULLA ISMATULLA
CHO’LPON SHE’RLAR TO’PLAMLARINING ASL NUSXALARI
«BULOQLAR» (1924)
Cho’lponning “Buloqlar” nomli ikkinchi she’rlar to’plami 1924 yili O’zbekiston Davlat Nashriyoti tomonidan chop etilgan bo’lib, bu to’plamda ham shoir she’rlari quyidagi bo’limlarga bo’lib berilgan: 1-bo’lim “Sharq uchun” [“Buzilgan o’lkaga”, “Amalning o’limi”, Yong’in”, “To’fon”, “Geliyorsun!”]; 2-bo’lim “Sezgilar” [“Yashayish”, “Yotoqdan”, “Erkinlik istagi”, “Mastlikda”, “Qilich va qon”, “Qizlarning daftariga”. “Ko’klam qayg’usi”, “Binafsha”]; 3-bo’lim “Sevgili” [“Tun”, “Nimaning hidi”, “Ishq yo’li”, “Ket”, “Aldanish”, “Ishq (Usmonlicha)”, “Bitdi”]; 4-bo’lim “Qora yo’llar” [“Mahmud Xo’ja (Behbudiy) xotirasi”, “Ketding”, “O’limdan kuchli”, “Ulug’ yo’lovchiga”] va 5-bo’lim “ Qor qo’ynida” [“Yana qor”, “Oppoq oy”] deb nomlangan bo’lib, ja’mi bu to’plamdan shoirning 27 she’ri o’rin olgan.
Cho’lponning bu to’plami uning eng kuchli she’rlaridan biri sanalgan “Buzilgan o’lkaga” she’ri bilan ochiladi.
“Buloqlar” to’plamining birinchi bo’limi “Buzilgan o’lkaga” she’ri bilan boshlanishi bejiz emas. Shoir Cho’lponning bu she’ri o’ta muhim bo’lganidan prof. Edvard Ollvortt ham bu she’rni o’z ishida ham asl nusxada – o’zbek tilida keltirib, she’rning inglizcha tarjimasini ham beradi. Bundan tashqari, amerikalik olim bu she’rga oid ilmiy mushohadalar ham chiqaradi [Bu haqda qarang” E. Allworth, “The Source of
Knowledge” … IN: Central Asian Journal” vol. X, No.1, 25].
Bu atoqli olim u bilan qanoatlanmaydi. U Cho’lpon she’rini G’ayratiyning “Tuzalgan o’lkaga” she’ri bilan qiyoslab, xaqiqiy shoir Cho’lpon foydasiga xulosalar chiqaradi:
Cho’lpon: Ey, tog’lari ko’klarga salom bergan hur o’lka,
Nima uchun boshingda quyuq bulut ko’lanka?
G’ayratiy: Ey, tog’lari ko’klarga salom bergan hur o’lka,
Endi solmas boshing uzra qora bulut ko’lanka.
Turkistonning ziyo ahli o’sha vaqtlarda ham xalq boshida “quyuq bulut ko’lanka” solib turganligini yaxshi bilardi. G’ayratiyning she’ri “muz o’lkalardan kelgan qo’noqlar”ning ko’rsatmasi bilan bitilganligini mashhur Kolumbia universitetining professori emas, oddiy kitobxon ham anglab yetgandi.
***
Bir qator jurnal, to’plamlarda Cho’lponga nisbat berilgan talaygina she’rlar e’lon qilingan bo’lib, bu kabi she’rlarning ayrimlari ham mazmun, ham tuzilishi jihatidan shoirning mashhur “Buzilgan O’lkaga” she’riga o’xshab ketadi. Men bu o’rinda shoirning shunday she’rlaridan ikkitasini sizning e’tiboringizga havola qilmoqchiman. “Buzilgan O’lkaga” o’xshash she’rlarning birinchisi “Go’zal Farg’ona” deb ataladi:
Go’zal Farg’ona
Ey, go’zal Farg’ona qonli ko’ylagingdan aylanay,
Tarqalib ketgan qora, vahshiy sochingga bog’lanay.
Vahshiy bir o’rmon kabi bag’ringni bosmishtir qamish,
Ko’zlaringda hech ko’rinmas bir olov, bir o’t yonish.
Keng cho’ziq yaylovlaring yovlarga ochmish ko’ksini,
Bir qora parda bosibdir tuprog’ingning ustini.
Ko’zlaring so’lgan, o’lik ruhing bilan boqding menga,
Qutulishning yulduzu aslo ko’rinmasmi senga?
Ul baland zo’r tog’laring nega to’solmas yov yo’lin?
Yo’qmidir o’tkur qilich kesmakka yovlarning qo’lin?
Biz butun ojiz, zaif, bag’ri ezilgan sen uchun,
Bul qadar qonlar to’kildi ul daxidir sen uchun.
Yig’lama, yurtim, agarchi bul kuningda yo’q bahor,
Kelgusi kunlarda baxting yulduzi o’ynab qolar.
Shu va shunga o’xshash xalq orasida keng tarqalib ketgan shoirning she’rlari asosida keyinchalik, urush hamda urushdan so’nggi yillari xalq Cho’lponning nomidan boshqa she’rlar yaratib, kuylab yurgani sir emas. Shu singari she’rlardan yana biri “Go’zal Turkiston” sanaladi:
Go’zal Turkiston
Go’zal Turkiston, senga ne bo’ldi?
Saxar vaqtida gullaring so’ldi.
Chamanlar barbod, qushlar ham faryod,
Hammasi mahzun. Bo’lmasmi dil shod?
Bilmam ne uchun qushlar uchmas bog’chalaringda?
Birligimizning tebranmas tog’i,
Umidimizning so’nmas chirog’i.
Birlash, ey xalqim, kelgandir chog’i,
Bezansin endi Turkiston bog’i.
Qo’zg’al, xalqim, yetar shuncha jabru jafolar!
Ol bayrog’ingni, qalbing uyg’onsin,
Qullik, asorat – barchasi yonsin.
Qur yangi davlat, yovlar o’rtansin.
O’sib Turkiston, qaddin ko’tarsin,
Yayrab, yashnab o’z Vataning gul Bog’laringda!
[Bu she’rlar xaqida to’la ma’lumot olish uchun qarang ” Xayrulla Ismatulla, Cho’lpon va Jahon. IN: Reform Movements and Revolutions in Turkistn: 1900-1924; pp. 232-234]
***
Xorijda Cho’lponning she’riy ijodi bo’yicha eng ko’p yozganlardan yana biri Boymirza Hayit bo’ladi. B. Hayit o’zining bir qator asarlarida shoir she’riyatiga to’g’ri baho beradi: “Cho’lponning insonlar qalbini larzaga keltirgan, turkistonliklardagi milliy tuyg’uning dil ifodasi bo’lgan “Uyg’onish”, “Buloqlar” va “Tong sirlari” she’riy to’plamlari uning xech vaqt adabiyot tarixidan o’chirib bo’lmaydigan bir siymo holiga keltirgan. Balki Cho’lpon o’z vaqtida ijodining yuksak pog’onasiga yetgan bo’luvi mumkin.” [Qarang: B. Hayit, “Turkiston Yangi Adabiyotida Ikki Siymo – Qodiriy va Cho’lpon” (nemis tilida). Jurnal “Islom Dunyosi”, 1964 yil, IX jild, 1-4-son].
B. Hayit ham Cho’lponning “Buloqlar” to’plamidagi “Buzilgan o’lkaga” she’rini batafsil tahlil etgan hamda bu she’rni nemis tiliga tarjima ham qilgan.
“Buloqlar” to’plamidan shoirnng usmonli turk tilida yozilgan “Geliyorsung” va “Ishq” she’ri o’rin olgan. O’z ijodi davomida Cho’lpon, mutaxassislarning aniqlashicha o’n bitta “usmonlicha” she’rlar yozgan. Professor Temur Xo’ja o’g’lining guvohlik berishicha, “…Cho’lpon garchi Turkiyaga bormagan bo’lsa-da, u Istanbuldan turk gazeta va jurnallarini 1922 yilgacha olib turgan hamda u Turkiya turkchasida o’n bitta she’r yozgan. Cho’lpon turk shoirlari Namik Kamol, Tavfiq Fikrat, Yahyo Kamol she’rlarini o’qib borgan…” [Qarang: Temur Xo’ja o’g’li, “Cho’lponning she’rlarida hurriyat tuyg’usi” (turk tilida) “Turk Adabiyoti” jurnali, 1993 yil, 242-son, 45-bet].
Cho’lpon xech qachon Turkiyaga bormagan. Biroq andijonlik “tadqiqotchi” Sayfiddin hoji Jalilov Cho’lponni Istanbulda bo’lgan deb, hisoblaydi. [Qarang: S. Jalilov, “Baxting yulduzi o’ynab qolar”, “Xalq So’zi” gazetasi, 1997 yil, 24 sentyabr, 4-bet].
Cho’lpon Turkiyada bo’lmagan bo’lsa-da, u turk shoirlari ijodi bilan muntazam ravishda tanishib borgan.
MUNDARIJA
1-bo’lim: SHARQ UCHUN
Buzilgan o’lkaga …………………………………………………………….
Amalning o’limi ………………………………………………………………
Yong’in ………………………………………………………………………..
To’fon (Anatolu Qishlog’ining Muzaffar O’rdularige) ……………………
Geliyorsun! (Sharq Qurultoyi Vakillariga )
Yo’ldosh Fayzulla Sayida armug’onim
2- bo’lim: SEZGILAR
Yashayish ……………………………………………………
Yotoqdan ……………………………………………………………………
Erkinlik istagi ………………………………………………………………
Mastlikda …………………………………………………………………..
Qilich va qon ……………………………………………………………….
Qizlarning daftariga ………………………………………………………..
Ko’klam qayg’usi ……………………………………………………………
Binafsha ……………………………………………………………………
3-bo’lim: SEVGI
Tun …………………………………………………………………………..
Nimaning hidi ……………………………………………………………….
Ishq yo’li …………………………………………………………………….
Ket ……………………………………………………………………………
Aldanish ………………………………………………………………………
Ishq (Usmonlicha)_ ……………………………………………………………
Bitdi ……………………………………………………………………………
4-bo’lim: QORA YO’LLAR
Maxmud Xo’ja (Behbudiy) Xotirasi …………………………………………..
Ketding …………………………………………………………………………
O’limdan kuchli ………………………………………………………………..
Ulug’ yo’lovchiga ……………………………………………………………….
5-bo’lim: QOR QO’YNIDA
Yana qor …………………………………………………………………………
Oppoq oy …………………………………………………………………………
1-BO’LUM: SHARQ UCHUN
BUZILGAN O’LKAGA
Ey, tog’lari ko’klarga salom beran zo’r o’lka,
Nega sening boshingda* quyuq bulut ko’lanka?
Uchmoxlarning kavsaridek pokiza,
Sadaflarning donasidek top-toza
Salqin suvlar tog’dan quyi tusharkan,
Tomchilari yomg’ir kabi ucharkan,
Nima uchun yig’lar kabi ingraylar?
Yov bormi, deb to’rt tarafni tinglaylar?
Tabiatning o’tini yo’q o’tida,
Sharaq-sharaq qaynab chiqqan buloqlar
Har qorong’i, qo’rqinch tunning betida
Shifo istab kelmasin der, qo’noqlar.
-Bu nega?
Ayt menga.
Ko’m-ko’k, go’zal o’tloqlaring bosilg’on,
Ustlarida na poda bor, na yilqi,
Podachilar qaysi dorg’a osilg’on?
Ot kishnashi, qo’y ma’rashi o’rniga
-Oh, yig’i,
Bu nega?
Tumorchalar xamoyillar taqingan,
Dalalarda lola bargi yopingan,
Tog’-toshlarda o’yin qilgan,
Chopingan
Go’zal qizlar, yosh kelinlar qaerda?
Javob yo’qmi ko’klardan-da, yerdan-da,
Xarob bo’lgan eldan-da.
Ot minganda, qushlar kabi uchguvchi,
Erkin-erkin havolarni quchg’uvchi,
Ot chopganda, uchar qushni tutquvchi,
Uchar qushday yosh yigitlar qaerda?
Tog’ egasi – sor burgutlar qaerda?
Sening qattiq sir – bag’ringni ko’p yillardir ezganlar,
Sen bezsang-da, qarg’asang-da, ko’kragingda kezganlar.
Sening erkin tuprog’ingda hech haqi yo’q xo’jalar,
Nega seni bir qul kabi qizg’anmasdan yanchalar?
Nega sening qalin tovshing “ket” demaydi ularga?
Nega sening erkli ko’ngling erk bermaydi qullarga?
Nega tag’in tanlaringda qamchilarning kulishi?
Nega sening turmushingda umidlarning o’lishi?
Nega yolg’iz qon bo’lmishdir ulushing?
Nega buncha umidsizdir turishing?
Nima uchun ko’zlaringda tutashguvchi olov yo’q?
Nima uchun tunlaringda bo’rilarning qorni to’q?
Nima uchun g’azabingni uyg’otmaydir** og’u-o’q?
Nima uchun borlig’ingda bu daraja buzg’unlik?
Nima uchun o’ch buluti sellarini yog’dirmas?
Nima uchun kuch tangrisi bor kuchi-la soldirmas?
Kel, men senga qisqagina doston o’qiy,
Qulog’ingga o’tganlardan ertak to’qiy.
Kel, ko’zingning yoshlarini surib olay
Kel, yarali tanlaringni ko’rib olay, to’yib olay.
Nima uchun ag’darilgan, yiqilgan
Og’ir toyning zahar o’qi ko’ksingda?
Nima uchun yovlaringni bir zamon
Yo’q qilg’unday temirli o’ch yo’q senda?
Ey, har turli qulliklarni sig’dirmagan hur o’lka,
Nega sening bo’g’izingni bo’g’ib turar ko’lanka?
Andijon, 1921 yil
AMALNING O’LIMI
Ko’nglimda yig’lag’an malaklar kimlar?
Sharqning onalari, juvonlarimi?
Qarshimda ingragan bu jonlar kimlar?
Qullar o’lkasining insonlarimi?
Na uchun ularning tovushlarinda
O’tgan asrlarning ohangi yig’lar?
Na uchun yozmishning o’ynashlarinda
Har yurish ko’nglimni nishtardek tig’lar?
Kenglik xayollari uchdimi ko’kka,
Butun umidlarni yovlarmi ko’mdi?
Mangu tutqunlikka kirdimi o’lka,
Xayolda porlagan shamlarmi so’ldi?
Kechaning jon olg’ich qorong’ilig’i,
Hayot yulduzini xayolmi bildi?
Shuncha tutqunlarning haqi, xaqligi
Bir hovuch tuproqqa qurbonmi bo’ldi?
Ohimning o’tidan chiqqan shu’lalar
Sharqning ko’kragida bir joy topmasmi?
Ko’ksimdan qisilib chiqqan na’ralar
Uxlagan dillarga siljib oqmasmi?
Har kecha ko’klarda o’ynagan yulduz
Aytar edi menga: “Erklik yulduzi –
Tutqin yellar uchun samo kunduzi.”
Ko’ngilda qolg’usi uning bir izi”.
U bir iz ko’zimning nurlaridan ham
Yuksakdir. Men uni o’pmak istaymen,
Agar topilmasa, bu yurtlardan ham
Ko’chib yiroqlarga ketmoq istaymen.
Yig’lagan, ingragan amal qizimi?
Ko’kdagi yulduzlar uning izimi?
1921 yil.
YONG’IN
Talanmagan, yiqilmagan yer yo’q.
Go’daklar nayza boshida…
(Xabar.)
Nega mening qulog’imda tun va kun
Boyqushlarning shumli tovshi baqirar?
Nega menim borlig’img’a har o’yun
Va har kulgi og’u separ, o’t qo’yar?
Ko’nglim kabi yiqiq uylar, qishloqlar,
Boyqushlarga buzuq ko’ksin ochganmi?
Ota-ona, tanish-bilish, o’rtoqlar
Yurtni tashlab, tog’ va toshga qochqanmi?
Shunday katta bir o’lkada yonmagan,
Yiqilmagan, talanmagan uy yo’qmi?
Bir ko’z yo’qmi qonli yoshi tommagan,
Butun ko’ngil umidsizmi, siniqmi?
Podalarning yaylovida bo’rilar
Qonga to’ygach, uvlaydilarmi ko’plashib,
Yiqiqlardan o’lkalarni to’plashib,
O’tmi qo’yar alvastilar, parilar?
Tabiatning butun yomon tomoni
Shu o’lkaga faqat jilva qildimi?
Mo’minlarning oq vijdoni, imoni
Sham so’nganday tinsizgina so’ndimi?
Qilichlarning tillarida qizil qon,
Buloqlarning suvi yanglig’ toshdimi?
Yalang bola, yalang go’dak – ma’sum jon
Nayzalarning boshlaridan oshdimi?
Keng yaylovga o’tmi ketdi, yondimi?
“Madaniyat” istagiga qondimi?
1921 yil.
TO’FON
(Anado’li Qishlog’ining Muzaffar O’rdalariga )
Ey Inonu, ey Sakariya, ey istiqlol erlari,
Milliy Misaq olingancha to’xtalmasdan ilgari!
Bilamiz, kim jannat kabi tuprog’ingiz yovlarning
Go’daklarni yastag’uchi oyoqlari ostida.
Bilamiz, kim tovushingiz haqsiz chiqqan davlarning,
Insofsizcha shovqinlarning, xurushlarning pastida.
Bilamiz, kim “madaniyat” beshigida o’lturgan
Jallodlarning butun ta’ma va hislari sizlarda.
Bilamiz, kim “ozodlik” deb shovqin qilgan, baqirg’an
Bo’rilarning och ko’zlari, oltin to’la yerlarda.
Bilamiz, kim unlar sizni yashamoqqa qo’ymaylar,
Bilamiz, kim qoningizni tomchi-tomchi ichalar,
Bilamiz, kim unlar sira yuvosh xalqni sevmaylar,
Bilamiz, kim tuproq uchun insonliqdan kechalar.
Bilamiz, kim siz yo’qsullar so’ng chog’da
Shunday yomon dushmanlarning qo’lida
Mangu asir, mangu tutqun bo’lishni
Istamasdan qo’lga yarog’ oldingiz.
Bilamiz, kim qator-qator qishloqlar
Sinasiga non to’ldirg’an tuproqlar,
O’t ichinda, shuning uchun o’lishni
Ortiq ko’rub, jonni o’tqa soldingiz.
Jonni qong’a –o’qqa o’tqa soldingiz.
Faqat bu kun totli bir o’ch oldingiz,
Yana bir qo’r tarixlarda qoldingiz!
Ey istiqlol, ey Saqariya, ey Inonu erlari,
Yur, mazlumlar to’fonining o’ch olg’uchi sellari!
***
GELIYORSUNG!
(Sharq Qurultoyi vakillariga)
Yo’ldosh Fayzulla Sayidga armug’onim.
Geliyorsung dag’, tepeler asharaq,
Geliyorsung su, dengizler gecherek,
Geliyorsung amaline-qosharaq,
Geliyorsung o’z yolingi secherek.
Choqdan beri so’nmish olan guneshing
Tepelerin yeng bashindan go’rundi,
Choqdan beri yuz do’ndurmish mexveshing
Emelinging nurlarina burundi.
Her safxasi alchalmani yazarak,
Sening uchun qan ag’layan tarixing,
U yollari xayalile bozarak
Yazmadadir parlayishin yarning.
“Sharq go’zeli” deye g’arbi yandiran
Kara sachli, kara go’zli u sening
Go’zel qizing, o’lumleri andiran
Chexresile ag’liyordu: Ben onung
Goz yashlari arasinda batiyor,
Bog’uluyor o’luyordum… Gelmiyor
Gelmiyordi imdadima xech kishi
Kesilmishdi sanki jaxan nefesi.
Dag’, tepeler, aship yevet sen gelding
Ben de shimdi aliyorum geng nefes;
Sen de zaten ruxen esir degilding,
Yalgiz sening vujudunu kisardi
Alchak g’arbing geydirdigi dar kafes…
Vujudunga pek dardi.
Geliyorsun dag’, tepeler asharak,
Geliyorsun cho’l, saxrolar gecherek
Bekliyorum ben de xayat icherek,
Yullarina gul laleler sacharak,
Kuchag’imi acharak!
Xararetli, selamimi kabul et
Xurmetimi butun Sharka takdim et!
2-BO’LUM: SEZGILAR.
YASHAYISH
Og’ir-og’ir va faqat qayg’idan yiroq uyqu,
Nechun uzoqlarga qochding, ki ko’p yamandir bu!
Ko’zum ochildi, biroq ko’rmadim go’zallikni,
Ko’ngulda yosh ila ko’rdim butun tubanlikni…
Yo’q ermas erdi go’zallik bilan chiroylilik,
Faqat ular tubida jilvalandi hayvonlik…
Kulib qarar edi dunyosi goh-gohlari
Faqat kulushlar ichinda, fig’on va ohlari!
Nechun ochildi ko’zim, qayga ketdi uyqularim?
Bu uyg’onishda to’lib toshdi qayg’ularim…
YOTOQDAN…
Og’riq oldi, qayg’u oldi, zor oldi,
So’nuk ko’zli, bag’ri ezik yor qoldi.
Qayda qoldi Mulla Bozor – devona,
Qulog’imga o’qir edi afsona:
Ezgu joyga oq ot bilan kirgan(i)ni,
Dil ka’basin o’qlar bilan buzgan(i) ni…
Yiqiqlardan, qabrlardan tovushlar;
O’luklarning salomini o’qiylar.
Borlig’imni qo’rqinch o’tlar hovuchlar,
Xonaqohlar fano to’ri to’qiylar.
Sirli sirdan qilday bo’lsin xabar yo’q,
Yo’qsa ul-da* o’tganlardek so’ndimi?
Oq deb, pok deb yurganlarda dil buzuq,
Yo’qsa fano maysalari undimi?
Alam oldi, firoq oldi, qon oldi,
Amal qoldi… Ko’zi yoshli jon qoldi.
1922 yil, Yanvar 21, Buxoro [Harbiy Xastaxona].
ERKINLIK ISTAGI
Erkin ko’nglim chiday olmas bu siqiq,
Bu bog’lang’an, bu “egalik”* turmushda.
Agar shunday keta bersa, bu aniq,
Tilak uchun qila olmas bir ish-da!
Shuncha choqlar chidab kelgan ko’nglimga
Bu kungina o’z chizig’i tor keldi.
Go’yo uning qo’l tegmagan bo’yniga
Ip bog’lanib, juda qattiq tortildi.
Ul intilib, ul urinib yotadur,
Tor qafasdan qutqarg’ali o’zini.
Tevarakka achchiq qarg’ish otadir,
Bilmadim, kim qon bosganmi ko’zini?
Bundan burun ul ko’p og’ir tinlarni
Chidam bilan, tinchlik bilan o’tkardi.
Qarshisida avrab turgan jinlarni**
Ko’ra turib quramadi, ketkardi,
Shuning uchun tubanlarning tubani
Yovuz, buzuq kishilar ham erkincha
Talarlardi, emarlardi-da uni
So’karlardi orqasidan har kecha.
Ul qanday tor, qanday siqiq yerlarda
Qanday buzuq chiziqlarda bo’lmadi?
Ul qanday xor***, qanday tuban yerlarda
Qilini ham qimirlatmay turmadi?
Endi ul-da tor chiziqdan bezgandir,
Qaytib unga kirishlikni istamas,
U ma’nosiz “egaliklar” ezgandir,
Ular bilan bir tin bo’lsin turolmas.
Ul erkinlik, o’zboshlilik istaydir,
Ketga qarab – o’lim bo’lsun – ketmaydir.
1922 yil.
MASTLIKDA
X…ga.
May bu kun shishadan toshib chiqmishdir,
Uning bir tomchisi yerga tushmasun.
Uni xayolimiz amal demishdir,
Amallar majlisdan chetka ko’chmasun.
Maylar shishalarda qo’shuqlar aytib,
Bizning iydimizni qutlab turadir.
Mayning ko’puklari ming qatla qaytib,
Majlis lazzatini so’zlab turadir.
Mayning atrofinda eski o’rtoqlar,
Yig’ilib o’lturib, suhbat qilalar,
Majlis shodlig’ini ko’rub oppoqlar”
Hurmat yuzasidan salom beralar.
Mayning ko’puklari tutqun o’g’lini,
Qayg’u choqlarida yupatib tursun,
Mastlikda o’rganib o’ng va so’lini
O’ksuk bolalari u yo’ldan yursun.
Mayning ko’puklari ko’zning qorasi,
Mastlar o’lsalar-da “eslik” qilg’usi.
QILICH VA QON
Qilichim qinda qolmasin, chiqsin,
Tig’ig’a tillarim tomizsin qon,
Amalim qonli tig’im o’psun,
Qolmasin qonni sevmagan bir jon.
QIZLARNING DAFTARIGA
Ko’ngil, tinmas ko’ngil, endi yetar, ko’z tikma gullarga,
Go’zaldir, yoshdir ul gullar… faqat aldanma unlarga,
Ki qizg’anmas, ko’ngul qo’ymas seningdek oq ko’ngullarga!
KO’KLAM QAYG’USI
Ey qorong’i, uzun qishning xayoli
Ko’klam chog’i ko’zlarimda o’ynama!
Ayriliqning chidab bo’lmas maloli
Ko’kat, maysa yuzlarida qaynama!
Biroz… biroz ko’ngil beray ko’klamda
Shaftolining go’zal, qizil yuziga.
Biroz… biroz aldanayin ko’nglimda
Bosh chiqarg’an yigitlikning so’ziga.
Qarshimdag’i kulib turg’an yumshoq qiz,
Ko’mko’k maysa o’rtasida bir guldir.
Ko’p yig’ladim… yoshlarimni qator chiz
Va qarshimda go’zal qizni bir kuldir!
Ko’klam chog’i … sayroq bulbul sayramas,
Ne uchun, kim tamburimning tili yo’q.
U go’zal qiz chin qarash-la qaramas,
Ne uchun, kim umidimning yo’li yo’q.
Tillarimda har ko’klamning qo’shig’i,
Yuragimda har go’zalning sevgisi,
Ko’zlarimda har qayg’idan bir yig’I,
Yuzlarimda aldanishning belgisi…
Yolg’iz menmi ko’klam chog’i yig’lag’an?
Yolg’iz menmi har umidda aldang’an?
Yolg’iz menmi ko’kragini tig’lag’an?
Yolg’iz menmi sevinch bilan bo’lmag’an?
Ey ko’klamning ko’z tortg’uchi kelini,
Nima uchun yig’latasen bir meni?..
BINAFSHA
Yoz qayg’usi.
Binafsha senmisen, binafsha senmi,
Ko’chada oqchaga sotilgan.
Binafsha menmenmi, binafsha menmi,
Sevgingga, qayg’ungga tutilgan?
Binafsha, nimaga bir ozroq ochilmay,
Bir erkin kulmasdan uzilding?
Binafsha, nimaga hidlaring sochilmay,
Yerlarga egilding, cho’zilding?
Binafsha,
Ayt menga,
Kimlardir ular, kim
Ignalar bag’ringga sanchalar?
Binafsha,
Bir so’yla,
U qanday qo’llar, kim
Uzalar, hidlaylar, yancharlar?
Binafsha, shunchalar chiroyli yuzing bor,
Nimaga uzoqroq kulmaysen?
Binafsha, shunchalar tortguvchi tusing bor,
Ko’nglimga erkinlik to’kmaysen?
Binafsha, yig’lama, binafsha, kel beri,
Qayg’ingni qayg’umg’a qo’shg’il,
Binafsha, seningchun ko’kragim: erk yeri,
Bu yerdan ko’klarga uchg’il!
Binafsha, go’zalim, qayg’ilim kelmaysen,
Qayg’ing zo’r, qayg’imni bilmaysen,
Menga bir kulmaysen!..
1922 yil.
3-BO’LUM: SEVGI
TUN
Erkin she’r
Tun yomon, tun qorong’i,
Tun qo’rqinch, tun azob!
Tunda eski va yangi
Har narsa xayol va sarob!
Tunning uzunligi,
Chuqurligi ko’p yomon.
Tunning buzuqligi,
Yolg’izligi beomon!
Tunda har narsaning tovushi
Yiroqdan guvillab kelar,
Tunda ko’p chog’lar yuzimga
Jinlarning qo’llari urilar.
Oh, tunning qalin pardasi
Qanday gunohlarni yashirmas,
Oh, tunning tovushsiz na’rasi
Hech jonni qo’rqitmay qolmas.
Tunning yashirin quchoqlarida
O’limlar, qonlar to’lg’andir!
Uning aldamchi bog’larida
Qancha yosh gullar so’lgandir!
Tinchlanib o’lturib yulduzdan
Ertaklar eshitmak bo’lsam,
YO o’zim istab topqan qizdan
Bir qarash, bir ko’rish so’rasam,
Har yerdan qancha tovushlar
Devlardek na’ra solurlar.
Tegramda nayza-qilichlar
Jonimga hamla qilurlar.
Salqin suv koni buloqlar
Kunduzlar chanqag’animda
Shir-shirlab ko’nglimni yo’qlar.
Men darrov olmag’animda,
Battarroq qaynab oqardi.
Bir xo’plab shunda men ichsam,
Kayfimga qancha yoqardi?
Istardim, qo’yniga qochsam!
Oh, tunda og’u bo’lar har
Manbadan tomchi suv ichsam,
Oh, tunda nozli buloqlar
Ko’nglimga tarqatalar g’am.
Bu tunda sevgili yorim,
Qoldingmi mendan uzoqda?
Bilmaysen, og’riqli bag’rim
Qon yig’lar tunda, bu yoqda.
Bu tun kim sirli, qorong’i,
Yo’llarda sharpa-da yo’qdir.
Ko’nglimda to’p-to’la qayg’i,
Oh, yo’llar qancha uzoqdir.
Kel, endi tashlama, qo’yma
Bu tunning qo’ynida yolg’iz.
Hijronni boshima yoyma,
Ey, tundek sochi qora qiz!.
1922 yil
NIMANING HIDI
Bilmaymen bu hidlar nimaning hidi?
Ruhim hidlash bilan anglag’an edi!..
Mevjud jannatlarning eng go’zalida,
Eng go’zal malika atirlar sochdi,
Ko’klarning eng nozli, o’ynoq parisi
Atir qutisining og’zini ochdi.
Ko’ngilni muloyim qitiqlaguchi,
O’zida har turli sir saqlaguchi,
Bu hiddir, kim horgan, charchagan dilga
Yangi umid, toza quvvat berguchi…
Muhabbat bulbuli berildi tilga!
Uzulib-uzulib tig’lag’an ko’ngil,
Azaldan yumshoqlik ko’rmagan ko’ngil,
Gullik boqchalarda yurmagan ko’ngil,
O’zini gullarga urmagan ko’ngil
Azal malagidan bir hid xidladi,
Esridi, yiqildi, o’zi bilmadi…
Hidsiz tilaklarning totli umidi
Sonsiz havaslarni ko’nglimga soldi,
Oppoq malikaning tarqatgan hidi,
Tanimni, jonimni, ruhimni oldi!
Ey totli havaslar so’nguchi hidni
Ruhim hidlash bilan anglagan edi!..
ISHQ YO’LI
(Erkin she’r)
Sabrning kosasi to’lgandir,
Bu og’ir ayriliq to’ydirg’an,
Oh, qancha azoblar* bo’lgandir,
Go’zalim, xabaring bo’lmag’an!
Och axir, ochgil, kim ko’ksingni;
Bir nafas o’zimni unutay.
Unutmoq butunlay “o’zlik”ni,
Oh, shundan najotni men topay.
Kechalar… kechalar, oh sonsiz va oysiz.
Bir kecha menga xuddi bir yildir.
Qaytarib aytalar: Kechalar – ro’yosiz,
Oldinda… “Ko’p og’ir bir yo’ldir!
Ey darvesh, bu yo’lda birgina yo’lchi,
Ketaver, bir kuni so’ngig’a yetarsen!..”
KET!
Ket, ko’zimni aldag’uvchi xoin nur,
Ket, olovli chizig’imdan nari yur.
Ket, zaharli qizg’aldoqni irg’itma.
Ko’nglimdagi so’ng umidni yo’q etma.
Ket, ilohiy vijdonimni bulg’ama.
Butlar bilan tegaramni chulg’ama.
Ket ey, to’qqiz pari ko’zli* qora qush,
Yiqiq bo’lg’an ko’kragimdan chetda uch!
Ket, sevgimning ulug’ yovi, ko’rinma,
La’nat sochib, yonlarimda yurinma.
Eski do’stlar yo’l adashib o’ldilar.
Yangi do’stlar buning uchun kuldilar.
Yangi yo’lga oyoq bosmay to’xtasam,
Bu yo’llarda qutulishlik yo’q desam,
Sen ul choqda qaysi yo’lg’a solarding,
Falokatdan qanday tortib olarding?
Sening qo’pol…, qiynaguvchi qilig’ing,
Ket, mangulik yo’qqa ko’chsin borlig’ing.
Ket, malaklar dostonini o’qima,
Ket, aslsiz ertaklarni to’qima.
Ket, sevgili ko’kragimga tinchlik ber,
Ket, sening-chun quchoq ochgan qora yer..
Ket, jonimni qiynaguvchi jodu-hur,
Ket, ko’nglimni aldaguvchi yolg’on nur!
1922 yil.
ALDANISH
(Razocharovanie)
Besh yillik yonishim bir yil uchunmi?
Erkalab o’tkuvchi bir yel uchunmi?
Ko’zimga ko’ringan sarobmi edi?
Men shunga aldanib tog’larmi oshdim?
Sevgimning boqchasi xarobmi edi?
Shu boqcha ichida yo’lmi adashdim?
Ko’zimni o’rag’an kiprikmi edi
Yoki ko’k tusida pardami edi?
Ko’ngil shu choqqacha tirikmi edi?
Jonim ko’klardami, tandami edi?
Qo’limni tegizdim…. Odam edi-ku!
Ko’zimda o’ynag’an bir nur edi-ku!
Sezgim-da sog’, tetik, bardam edi-ku!
Bo’ynimga qo’l solg’an bir hur edi-ku!
Nega men sevmadim? O’t emasmidi?
Shul o’t ichidagi men emasmidim?
Ka’bamga osilgan but emasmidi?
Butni “Tangri” degan men emasmidim?
Men uni xayoliy, totli bir sevish,
Ilohiy bir muhabbat, ishq bilan sevdim.
Besh yil! Shuning uchun besh yil anglayish…
Yonish, kuyinishlarim… oh, endi bildim.
Oh, endi bildim, kim barchasi xayol,
Barchasi bir totli, rohat tush ekan.
Ket, yo’qol ko’zimdan, haqiqat, yo’qol,
Bag’rimga botmoqda og’uli tikan.
Chindan-da men u kun yolg’izmi qoldim,
Chindan-da u o’tli sevgi bitdimi?
Chindan-da turmushdan og’izmi oldim?
Chindan-da umidim butkul ketdimi?
Chindan-da ko’nglimda sevgi o’tlari
Cho’g’siz o’chib qolgan shamdek o’chdimi?
Chindan-da ka’bamning sanam, butlari
Kul-parcha bo’ldimi, butkul ko’chdimi?
Chindan-da men bukun sevmasmi bo’ldim?
Chindan-da muhabbat o’timi so’ndi?
Chindan-da men bukun tikanmi yuldim?*
Ko’nglim bu aldanishga, oh, qanday ko’ndi?
Sevgimning yashashi bir yilmi edi?
“G’uv” etib o’tguvchi bir yelmi edi?
1922 yil.
ISHQ
(Usmonlicha)
Ilk evvel go’zimi ishq ila ochdim. ,
Ishqing meydanina qanimi sachdim.
Ishqsiz o’lkalerden u endi qochdim,
Ne zamon bog’ladim zunnore ishqi.
Ishq deya ayrildim dindan, imandan,
Anglamam hech bir SEY/ joy insof, vijdondan.
Ishka sajda etdim, bo’ldim u ondan,
Ne zamon qatl etdim kuffor-i ishqi.
Jannat benim uchun quruq sahrodir,
Ishqning sahrosi, kim banga ma’vodir.
Aksini sen banga ne qadar qondir.
Qonmam, chunki bildim gulzor-i ishqi.
Ishqing meydoninda bir pexlivanim*,
Bir maxshar qo’parur har damda qonim,
Na buyuk benim, baq, ishqqa imonim,
Yera diz cho’tirdim jabbar-i ishq.
Ben ishqing mulkiga yagona hoqon,
Banga bo’yin egar bil jumla-i sulton.
Inanir* o’rduma shuyla bir boqqan,
Ko’r nija saf bista ashkor ishqi.
So’ylarkan dillarim na yomon,
Yozarkan qalamim na hazin ag’lar,
Soddadil bunlardan na ma’ni anglar,
Bilmas kuch o’ldug’i is’hor-i ishqi.
1922 yil.
BITDI!
Ber qo’lingni, shu titragan qo’lim bilan so’ng daf’a
Bir qisayin, so’ngra ortiq u qo’llarga tegmak yo’q.
Ko’zlaringni so’nggi marta tushur xira ko’zimga,
Ko’kragimga kirpiklaring so’ng martaba otsin o’q.
Ko’kimizda hanuz uchmay qarab turgan yulduzning
Ko’r yuzini, ayriliqning ko’zi bilan sarg’aygan…
Sen ketasen, yulduz uchar, yolg’izlikda tashlangan
O’sugingga hayot bermas yog’dulari kunduzning.
Ber qo’lingni so’ng martaba, yolg’iz qolgan o’ksukka,
Ot o’qingni so’ng martaba, alam kutgan ko’ksimga!..
1922 yil.
4-BO’LUM: QORA YO’LLAR
MAHMUD XO’JA (BEHBUDIY) XOTIRASI
Jilgisiz qabringni qora tunlarda
Amalimning shamin yoqib, izladim.
Qizil va pok qoning islarin sochgach,
Kuchsiz ko’yi yurishimni tezladim.
Amalimning yulduzi, kim ko’z tikdi
Qora, jirkanch… o’lim qoni yerlarga.
Savol berdim: “Yo’qotganim qayda?”- deb,
O’zimni ham yutmoq bo’lgan yerlarga.
Qo’lidagi tutam-tutam gulini
Qabring topib, sochmoq uchun tirishdi.
Gul o’rniga zahar tilar muhitda
Uning qilgan bu ishlari bo’sh ishdi.
Men-da ojiz – u muhitning oldida
Qabring topib ko’z yoshimni to’kmakka.
Hamda achchiq hiddatim-la ul yerda
Oq kallalik-qora devni so’kmakka.
Shuning uchun yulduz kabi yarqirab,
Elda qolgan isming bilan turamen.
Shul ismni eslab, chizg’an yo’lingdan
Yiroq ketmay, qimirlamay yuramen.
Aziz otam, qo’limdagi gullarning
Motam guli ekanini bilmaysen.
Shodlik guli ko’pdan beri so’lganin,
Yer ostida, pok ruhing-la sezmaysen.
Ana sochdim qalbimdagi gullarni
Termak uchun chaqiramen qo’llarni..
1920 yil.
KETDING!
Marhum Rahmatulla Sultonovga.
Yo’ldoshim, zamzama bo’lding-da, ketding,
Bor eding, yo’qolding, o’lding-da, ketding,
Gul eding,, ochilmay so’lding-da, ketding,
Yo’qlik dengiziga to’lding-da, ketding.
Qichqirib orqangdan yugurdim, chopdim,
G’ariblar mozorin istadim, topdim.
Ko’ray deb so’ng chog’da telmurib boqdim.
Sen esang yuzingni burding-da, ketding.
Elingning tilagi yetimmi qoldi,
Boshiga qayg’ini o’limmi soldi?
Joningni tangrisi sevibmi oldi?
Aytmading, og’zingni yumding-da, ketding.
Boqchangg’a yosh qo’llar ekalar gullar,
Ochilmoq istaylar lola, sumbullar,
Firoq kuylarini kuylar bulbullar,
Sen bo’lsa, yo’qliqqa urding-da, ketding,
Ko’karmay, yasharmay qurding-da, ketding.
Qit’a
O’LIMDAN KUCHLI
-O’lim, sendan kuchli boshqa kuch bormi?
Tarafingdan bir marhamat bo’lganmi?
-Mendan kuchli, mendan quvvatlilar bor:
Mana, mendan hech qo’rqmaydilar odamlar.
ULUG’ YO’LOVCHIGA
A.M. ruhiga:
“Dunyog’a ishlar uchungina kelganmen.”
(O’z so’zi)
Boqchalarda gullar so’ldi, sezmadim,
O’stirganlar yetim bo’ldi, sezmadim,
Ko’ngillarga qora toldi, sezmadim,
Sezdim sening ketganingni ko’ngildan…
Ketgan yo’ling yiroq yo’ldir, keti yo’q,
Boshlanishi quruq va keng bir bo’shliq.
Tugalishi: yana cheksiz bir yo’qlik,
Biroq qaytmoq yo’qdir tushkan yo’lingdan…
Ketding, biroq izlaringda ko’z qoldi,
Tillaringda aytilmagan so’z qoldi,
O’ksiz bo’lib, yotlar emas, “o’z” qoldi,
Chuqur ma’no istab eski so’zingdan.
1921 yil.
5-BO’LUM: QOR QO’YNIDA
YANA QOR
Yana qor! Oq kafan o’raldi yana,
Yana ko’k qo’ydi yerga parlarini.
Qarg’aning tillari burildi yana,
Yana qish chorladi nafarlarini…*
Qop-qora dev kabi bulut yig’ini
Qoplab oldi yana quyosh yuzini.
Yotqizib yoz botir “engish tug’”ini**,
Uyqudan ochmadi sira ko’zini.
Kutdilar yoz qizi – bahor oyining
Yangi kunda*** yasalgusi to’yini.
Yoz kabi turli gulga ko’p boyning
Dedilar: “Bolg’usi chechak oyini,”
Qarigan qish boboy chidolmasdan,
To’y kutilganda qildi bir bosqin.
Nega ergashdi unga qorli bo’ron?
Ko’p qo’pol erdi, asti ul ozg’in.
Bir faqat qarg’alar qor ustida,
Qog’lashib qish boboyni olqaylar.
To’ngdirg’uvchi zahar sovuq tunda
Beva-bechoralar yomonlaylar.
Har yetim ko’zda tomchi-tomchi zahar,
Har faqir uyida inglayish va yig’i.
Har sarig’ yuzida so’ngi shu’la so’nar,
Har tomon, har tarafda bir qayg’i…
Yana qish… Qor kafan yopildi yana,
Qarg’aga to’y… O’yin topildi yana.
OPPOQ OY
Quchog’ingda qaltiraymen, titraymen
Ortiq sendan bezdi ko’nglim oppoq oy.
Yo’lni ochsang, endi bundan ketamen,
Ko’klam yaqin kelgan deylar – bir qaray!
Ko’kdan tushkan yengil, oppoq parlardan
Qudrat qo’li senga ko’ylak to’qiydir.
Uchib kelib uzoq-yaqin yerlardan
Bir to’p qarg’a madhiyangni o’qiydir.
“Ko’klam yaqin!” degan so’zni eshitib,
Ko’zlaringga zamharirdek yosh keldi.
U yoshlaring jam bo’lishib, uyushib,
Osildilar… bo’yning yerga egildi.
Hovuz yuzi ikki qarich muz bo’lgan,
Yosh bolalar tiyg’anishib o’ynaylar.
Ushub, to’ng’ib masjiddagi chol o’lgan,
Yetim qolgan bolalari yig’laylar.
Jar qishloqning yo’lida ham shaxarga
Qaymoq va sut keltiruvchi bir bola
To’ng’ib o’lgan, har kun erta saharda
Shunday qilib bir necha jon yo’qola.
Quchog’ingda juda sovuq, oppoq oy,
Ko’klam kelsin, bir sevinay, bir o’ynay.
1922 yil.
Izohlar:
“BUZILGAN O’LKAGA”
*O.SH. nashrida bu o’rinda “boshing uzra” deb o’qilgan [Q.: O’sha asar, 415-bet].
**O.SH. nashrida bu so’z “uyg’otmaydi” deb o’qilgan [Q.: O’sha asar, 416-bet].
“YOTOQDAN”
* Bu o’rinda O.SH. nashrida “yo’lda” deb berilgan [Q.: O’sha nashr, 427-bet].
“ERKINLIK ISTAGI”
• Mazkur she’rning H.O’z. nashrida bu o’rinda “egishlik” deb berilgan [H.O’z. nashri, 338-bet].
** O.SH. nashrida “jonlarni” deb berilgan [Q.: O’sha nshr, 450-bet].
*** Bu so’zni O.SH. “hur” deb o’qigan. [Q.: O’sha nashr, 450-bet].
“ISHQ YO’LI”
* O.SH. bu so’zni “g’azablar” deb o’qigan [Q.: O’sha asar, 423-bet].
“KET!”
* O.SH. nashrida bu so’z o’rniga “go’zal” berilgan [Q.: O’sha nashr, 456-bet].
“ALDANISH”
* O.SH. nashrida bu so’z “ildim” bo’lib qolgan [Q.: O’sha nashr, 458-bet].
“ISHQ”
* O.SH. nashrida bu so’z “yaxdu onim” deb berilgan [Q.: O’sha asar, 459-bet].
** O,SH. nashrida bu o’rinda “ilashur” derilgan [Q,: O’sha asar, 459-bet].
“YANA QOR”
* nafarlar – askarlar [Noshir izoxi].
** yengish tug’i – zafar [Noshir izoxi]
*** yangi kun – Navro’z
Nashrga tayyorlovchi, so’zboshi va izohlar muallifi Xayrulla X.Ismatulla, AQSH
2008 yil.
Manba: www.munosabat.org
