Ҳозирги ўзбек шеъриятида ўз йўлини топган, ўз овозига эга бўлган, ўзига хос поэтик олам яратган ижодкорлардан бири шубҳасиз, Ўзбекистон халқ шоири Усмон Азимовдир. Шоир илк ижодий қадамларидан бошлаб, замондошини ғафлат уйқусидан уйғотиш, ўзига келтириш, хушёр торттириш, ўзлигини англаш ҳамда англатиш ниятида турли жанрлар ва шаклларда асарлар яратиб келаётир.

Йўлдош Солижонов
ПОКИЗА НИЯТНИНГ НУРЛИ ЙЎЛЛАРИ
Ўзбекистон халқ шоири Усмон Азим портретига чизгилар

Ҳозирги ўзбек шеъриятида ўз йўлини топган, ўз овозига эга бўлган, ўзига хос поэтик олам яратган ижодкорлардан бири шубҳасиз, Ўзбекистон халқ шоири Усмон Азимовдир. Шоир илк ижодий қадамларидан бошлаб, замондошини ғафлат уйқусидан уйғотиш, ўзига келтириш, хушёр торттириш, ўзлигини англаш ҳамда англатиш ниятида турли жанрлар ва шаклларда асарлар яратиб келаётир. Бу покиза ниятларини амалга ошириш учун у ўқувчи билан ранг-баранг оҳангларда суҳбат қуради, ҳар хил усуллар билан кўнглига йўл топишга уринади. Дастлаб шуни таъкидлашни истардимки, Усмон Азим шеъриятдан кўзлаган бу ғоявий-бадиий ниятларини, энг аввало, китобларига муносиб ном қўйишдан бошлайди. Одатда, бадиий асар учун танланган ном санъаткорнинг поэтик оламига очиладиган эшикнинг олтин калити ҳисобланади. Калит қулфга қанчалик мос бўлса, эшик шунча тез ва осон очилади, бинонинг кўрку-таровати бутун гўзаллиги билан намоён бўлади. Сарлавҳа орқали ижодкор ўзи айтмоқчи бўлган асосий фикрнинг биринчи дастлабки ғиштини қўяди. Шу билан бирга бу номлар муаллифнинг ижодий ўсишини, бадиий-эстетик принципларининг такомиллашувини босқичма-босқич англатиб ҳам туради.

Шу нуқтаи назардан қаралганда, Усмон Азимнинг илк тўплами “Инсонни тушуниш” деб аталган (1978). Ўз-ўзидан англашиниб турибдики, шоир биринчи галда инсонни тушунишни, унинг қалбига киришни хоҳлайди. Шоир ижодига хос бу фазилатни тўпламга ихчамгина сўзбоши ёзган атоқли шоир Шуҳрат ҳам қувонч ва қониқиш билан Усмон Азим дастлабки шеърларидаёқ “ўзига хос, ҳали тенгдошлари идрок этиб олмаган янги гап айтди. Бу гаплар чиндан ҳам шеъриятимизда янгилик бўлди” дея таъкидлаган эди. Бу янгилик шундан иборат эдики, Усмон Азим ўзи учун муқаддас ҳисобланган адабиёт даргоҳига кириб келар экан, дастлаб ўз олдига “Инсонни тушуниш керак!” деган қутлуғ ниятни қўяди ва бу принципига то ҳозиргача қатьий амал қилиб келаётир.

Биринчи тўплами нашр этилгандан кейин бир йил ўтгач, шоирнинг “Ҳолат” деб аталган иккинчи китоби босилиб чиқди. Тўпламда шундай сарлавҳали шеър йўқ, бироқ ундаги барча шеърлар инсон руҳиятини, психологик ҳамда психофизиологик ҳолатини, сурати-ю сийратини англаш ва тушунишга бағишланган. Ижодкорнинг эстетик нияти айниқса, “Параллель чизиқлар” сарлавҳали шеърида очиқ кўринади. Унда тўғриликнинг нурли истиқболи, эгриликнинг фожиали якун топиши, қинғир йўллар билан ҳаёт кечирувчи кимсаларнинг “Ел қўзғалса қалтирашиб, сокин паноҳ излашиб”, чақмоқлардан чекиниб, ҳатто оловлар олдида музлаб яшашларидан норозилик кайфияти аниқ поэтик образлар орқали ифодаланади. Уларни рад этар экан, лирик қаҳрамон-шоир эгри йўллардан юриб мақсадига эришгандан кўра, параллель чизиқлар сингари одамлар билан ёнма-ён ҳаракат қилишни афзал кўради. Бу шеърни ўқиб, тўғрилик ва эгрилик ўртасидаги кураш туғёнлари китобхон қалбида ҳам давом этади. Назаримда, У.Азимнинг шеърлари инсонга хос ана шундай жўшқин туйғулар даражасини аниқ кўрсатадиган барометрга ўхшайди. Чунки бу шеърлар шахснинг мураккаб кечинмаларини, оний кайфиятларини, изтироб ва қувончларини жуда равшан, ишонарли ва таьсирчан акс эттира олади. Шу жиҳатдан мана бу сатрларига қулоқ солинг-а:

Кетгин энди. Севмайман-ку,
Мени қолдиргин ёлғиз!
Тугаяпти сабрим… Тағин –
Оёғингга чўкмай тиз…

Изоҳсиз ҳам тушунарлики, бу парчада муҳаббати рад этилган ошиқнинг севгилиси олдидаги ҳам мағрурона ҳолати, ҳам айни пайтдаги ожизлиги параллел равишда аниқ ва жозибали тасвирланган.

Усмон Азим ўз мақсадини амалга ошириш йўлида тинмай изланадиган ижодкор. У энди ўз “Ҳолат”ини англашни ҳам истамаётган кимсаларга бундай кўникиш “Оқибат”и (шеърлар ва достон. Т., АСН, 1980) оғир йўқотишларга олиб келишини айтиб огоҳлантирмоқчи бўлади. Эҳтимол, шунинг учундир, ушбу тўпламдаги шеърларнинг ҳаммаси ҳам кўтаринки руҳда ёзилмагандек таассурот қолдиради. Аммо бу лирик қаҳрамоннинг тушкунликка тушганлигини англатмайди. Аксинча, бугунини ўтказиш билан овора бўлиб, эртасига бефарқ қараётган замондошининг ҳақиқий башарасини кўрсатиш учун юзига “Кўзгу” (1983) тутади. Айнан ана шу номдаги шеърни ўқиб, бу рамзий поэтик тимсолда шоир қандай улуғвор ниятларни кўзда тутганлигига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Унда тасвирланишича, ўзи хийла ёш бўлса-да, аллақачон “Юзига ажин, Сочига оқ оралаган одам Кўзгуга боқди. У кўрмоқчи эди ўзини.” Бироқ кўзгуда унинг қиёфаси эмас, балки “бир жуфт қўл” кўринади. Бу қўллар “ялмоғиз чўнтакка, юҳо қоринга хизмат қилиб” келган. Бу билан кўзгуга боқаётган шахснинг умри бекор, ёлғонлар оғушида, кунлари “ёзилмаган варақлар каби бўм-бўш”, фақат қорин ғамида ўтганлигига ишора қилинади. Афсуски, бу одам ўзининг эртаси, келажагига ҳам бефарқ: шоирнинг ачиниш билан тасвирлашича, у “Беғубор кўзларида осмон акс этган Бола”га ёрдам бериш ўрнига қўлларини ушлаб, пулдор бир одамнинг тинимсиз муштлашига кўмаклашади. Шоир “Бошини чангаллаб, кўзгуга” ҳиссиз термулиб турган бу одамни уйғотишни истайди. Аммо бу ғоят душвор вазифадир. Шунга қарамай, шоир ўз ниятини амалга ошириш учун бундай кимсаларга уйғониш йўллари ҳақида “Дарс” (1986) беришга уринади. Усмон Азимнинг “Уйғониш азоби” (1991) деб аталган навбатдаги китоби ҳам ана шундай лоқайд, бепарво кимсаларга уйғотиш азоблари ҳақида сабоқ беради.

Бунинг учун шоир аввало, ижодда ростгўйликни мақсад қилиб олади. Ўйлаб кўринг, Шўро сиёсати мамлакатдаги барча миллатларни йўқотиб, русларга қўшиб юбориш (ассимиляция) билан “умумсовет халқи”ни яратиш, ягона маданият, адабиёт ва санъатни вужудга келтириш, бунга қарши чиқувчиларни ким бўлмасин жазога мустаҳиқ этиш учун заҳарли тишини қайраб турган бир шароитда ўз миллатининг дардига шу йўл билан малҳам излашга интилиши чиндан ҳам янгилик ва жасорат эмасми?! Шоир бу ниятини қатьият билан амалга ошириш учун шундай онт ичган эди:

Қалбингизга дарё бўлиб кираман бир кун,
Шеър юртидан садо бўлиб кираман бир кун.
Умрим ўтар бағрингизга баҳор солгани,
Куз билан жанг қила-қила ўтаман бир кун.

Кўриниб турибдики, шоир она халқининг бағрига баҳор (истиқлол тимсоли) нафасини олиб кириш учун бутун умрини “Куз (мустамлакачи рамзи) билан жанг” қилишга бағишлайди. Ажабки, шоир ижодида ушбу рамзий тимсоллар шеърдан шеърга, тўпламдан тўпламга барқарорлашиб, ўсиб, кенгайиб, тиниқлашиб бораверди. Масалан, навбатдаги шеъларидан бирида шундай сатрларни ўқиймиз: “Тонг титрайди кеч кузакнинг қучоғида, Юлдузларни ўчирмоқда гулгун шафақ.” Агар У.Азим қўллаган куз, баҳор тимсолларини унинг поэтик нияти мезонлари билан ўлчайдиган бўлсак, тонг (истиқлол арафаси) умрининг сўнгги кунларини кечираётган кузак (куз эмас! Тугаб қолган, чириган кузак-Й.С.) бағрида титраб-титраб бўлса-да,“гулгун шафақ”қа (мустақиллик) интилаётганига ишора қилинади. Бу Усмон Азим шеърларида образ, фикр, туйғу доимий ҳаракатда эканлигидан далолат беради. Бу ҳаракат мунтазам давом этади, гоҳ иккинчи бир ҳаракат билан тўқнашади, баьзан улар бирлашиб ягона мақсад сари йўл олади. Ҳаракатлар динамикаси, тўқнашуви ва бирлашиши натижасида шеьрларда кучли драматизм, чуқур психологик ҳолат вужудга келади.

Шоирнинг куз фаслига бағишланган талай шеърлари ва туркумларидан ташқари алоҳида “Куз” деб аталган тўплами ҳам нашр этилган (2001). Тўғри, уларнинг барчасида ҳам бу фасл юқоридаги рамзий тимсол сифатида тасвирланмаган бўлиши мумкин. Бироқ шуниси аниқки, шоир учун куз шунчаки табиатнинг олтин фасли эмас, балки висол онларини кутиб сарғайган севги, умр дафтарининг заъфарон варақлари, қиш олдидан изҳор қилинаётган тазарруь фасли бўлиб кўринади. Хуллас, куз бу ўткинчи ҳаётни фалсафий мушоҳада қилишга уринаётган шоир Усмон Азимнинг қалб кечинмаларини турли ранг ва бўёқларда акс эттиришга хизмат қилувчи образ даражасига кўтарилади.

Усмон Азим шеърларининг асосини Ватанни англаш, ўзликка қайтиш, вафодорлик, фидойилик туйғуси ташкил этишини алоҳида таькидлаш зарур. Унинг шеърларни ўқиб, Ватан тақдири шоирнинг “улуғ дард”ига айланганини, агар “Шеърда суратин чизса Тўрт мучаси соғ” бўлишини истаётганини англаш қийин эмас. Мабодо лирик қаҳрамон-шоир минг бир бўлакка бўлиниб кетса ҳам “Ватан” деган сўзни эшитганда қайтадан бирлашиб, тирила бошлайди, қаддини тиклайди. У Ватан сўзидан вужудига қувват, мақсадига журъат, юрагига жасорат олади. Шоирнинг хулосаси шуки, “Ватандан бошқа бир сўз қалбимга мос тушмади.” Бу мўътабар сўзнинг туб маъносини ўқувчига чуқурроқ англатиш учун Усмон Азим ижодда турли шакл ва усуллардан фойдаланади. Унинг китобларини варақлар эканмиз, гоҳ халқона ўланлар-у, Ғарб адабиётига хос балладаларга, гоҳ “чапани ёки жайдари шеърлар”га, буюк “Хамса”га татаббуъ тарзида ёзилган сатрларга, японча хокку билан ёнма-ён ўзбекона учликларга дуч келамиз. Лекин ҳаммасининг асоси, илдизи битта: Инсонга муҳаббат, муҳаббатда вафо, вафода қатьият, қатьиятда интизом, интизомда имонлилик…

Шоир ижодида Ватан образига параллел равишда Эрк тимсоли ҳам мунтазам ифодаланади. Усмон Азим катта гап айтадиган, дангалчи шоир сифатида бўлинган, майдалашган, “Мисқол-мисқол эрк”ни тан олмайди, унга “Эрк керакдир бутунлигича.” Ижодкорнинг “Эрк ҳақида шеърлар” деб аталган алоҳида туркуми ҳам бор. Эркка ташна лирик қаҳрамон учун “Эрк – манзилмас, эрк – йўл”дир. Бу йўл жуда олис ва машаққатли, уни фақат юриб, излаб, курашиб топиш мумкин. Бироқ у бундан чўчимайди, чунки бундай фазилатлар Усмон Азимнинг лирик қаҳрамони табиатига хосдир. У шоир шеърларида танлаган йўлидан қайтмайдиган, ўзини аямайдиган жасур инсон қиёфасида намоён бўлади. У уйқусираганларга, лоқайдларга, эътиқодсизларга ашаддий ёв! Шу боисдан Усмон Азим шеърларининг хулосалари ниҳоятда бақувват, залворли, ҳайқириқ, жонкуярлик, изтиробдан иборат. Халқини, миллатини уйғотишни истаган шоирнинг дарди шу қадар ҳароратлики, уларни кўтаролмай “Қоғозлар ёнди”, энди “Дардимни битгани менга тош керак” дейди шоир.

Усмон Азим ўз шеърларида ҳаёт ҳақиқатини янада таьсирлироқ ифодалаб бериш учун талай бадиий образлардан фойдаланади. Бунинг учун Элбек бахши билан Эломон бахши, Оқботир билан Қоработир, Алпомиш образларига ва яна табиат унсурлари ҳамда йил фаслларига кўп мурожаат қилади. Масалан, шоирнинг “Бахшиёна” тўплами бошдан охиригача Элбек бахши билан Эломон бахши айтишувлари асосига қурилган. Уларнинг айтишувлари орқали ижод аҳлининг халқ олдидаги бурчи, сўз қадри, инсон эрки улуғланади. Кейинги йилларда босилиб чиққан “Ғусса” (1994), “Узун тун” (1994), “Бор экану йўқ экан” (1995) сингари тўпламларида шоирнинг бу идеаллари янада кенгаяди. “Сайланма”си эса (1995) оташнафас шоир Усмон Азимнинг ўқувчилари олдидаги чорак асрлик ижодий ҳисоботидир. “Сайланма” шоирнинг аввалги китоблардан олинган сара шеърларидан ташқари, шартли равишда, “Кўнгил”, “Тазарруъ боғлари”, “Турмуш суратлари”, “Ҳурлик ҳақида шеърлар”, “Балладалар”, “Севги ҳақида шеърлар”, “Чапани ёхуд жайдари шеърлар”, ““Хамса”га татаббу”, “Уч драматик баллада” деб номланган бўлимлардан ташкил топган. Улар таркибидаги ҳар бир шеър орқали маълум мақсад илгари сурилади. Ҳам шаклан, ҳам мазмунан бундай ўзига хослик шоирнинг “Куз” деб аталган тўпламида (2001) янада мукаммалроқ намоён бўлган.

Тўпламни шоир етти дафтарга ажратади. Ҳар бир дафтарга киритилган шеърлар мундарижасига қараб алоҳида номлар қўйилган. Биринчи дафтар “Севги” деб аталиб, унда шоир кўнглининг энг тубидан жой олган муҳаббати ҳақида сўз боради. Маълумки, ҳар бир шоир қаламида ишқ васфи ўзига хос парда ва оҳангларда куйланади. Ижодкорларнинг муҳаббатга қараши ҳам ранг-баранг, бир-бирига ўхшамаган ташбеҳлар билан бойитилган, баьзида эса бири иккинчисини тўлдирадиган дил изҳорларидир. Алқисса, “Муҳаббат инсониятни ҳайвонот оламидан суғириб олган куч” (Зигмунд Фрейд) экан, ҳар бир санъаткор бу мавзуга қўл уриши, уни ёниб куйлаши табиий ҳолдир. Айниқса, инсон ҳаёти ва унинг ҳис-туйғуларини куйлашга масъул бўлган санъат тури – адабиёт бу мавзудан ҳеч қачон воз кеча олмайди. Зеро, муҳаббат мумтоз адабиётимизнинг илк намуналаридан тортиб, то ҳозирги кунгача абадий ва ўлмас мавзу бўлиб қолаверади.

Усмон Азим ҳам қалбига “титроқли дунё” солган севги хусусида жўшиб ёзади, уни ўзича талқин қилади. Назаримда, бу шоир ўқувчига муҳаббатнинг лаззатли висол онлари, айрилиқнинг ширин азоби ёки маҳбубанинг истиғноли ноз-карашмалари ҳақида ёниб-куйиб шеърлар ёзмайди. У кўпроқ инсон зотининг муҳаббат қаршисидаги ҳайратини, унга қандай қилиб лойиқ бўлиш ва эришиш ҳақидаги ўй-фикрларини, аросатдаги ошиқнинг ҳис-туйғуларини тасвирлашга эътибор беради. Ошиқ-шоирнинг кўзига рўпарасида турган реал маъшуқа эмас, балки “қайтмас бўлиб кетиб бораётган Икки шафақ аро бир ёруғ жаҳон…” кўринади. Бинобарин, Усмон Азимнинг севги ҳақидаги шеърлари яхлит олганда ана шу шафақ олдидаги ҳайратидан туғилган, унга етишиш истагини ифодаловчи дил изҳоридир. Чунки ўзи айтганидек:

Ҳатто қалбимдаги энг юксак осмон (ҳам)
Бундай шафақзорни тополмас ҳаргиз.

Шу билан бирга унинг дилида шубҳа уйғонади: “Энди қандай яшайман?” Чунки ошиқнинг қалбини “Бениҳоя, бесарҳад соғинч” емиряпти. Натижада унинг умри вайронага айланиб, вужуди завол топмоқда. “Руҳим (эса) бир хўрсиниш, бир қатра ёш”га айланди. Шу боис лирик қаҳрамоннинг жони азобда, вужуди дарддан тўлғонади. Эски аламлар унинг жисмини эзади, ёндиради, андуҳлар қалбидаги умид ғунчаларини уза бошлайди:

Бу кеча келтирди қанақа хатар,
Қай олис аламлар эзар жисмимни?
Қалбга яқин келди қай улуғ кадар –
Жонимдан бир ингроқ узди исмингни?

Бироқ, лирик қаҳрамон-шоирнинг бу оҳ-нолалари кишини севгининг азоб-уқубати олдида таслим бўлишга чақирмайди, узлатга чекинган ошиқнинг руҳий тушкунлигини англатмайди ва ўқувчини ҳам шу кўйга солмайди. Аксинча, ижодкор муҳаббатнинг бу қирраларига урғу бериш орқали уни қадрлаш, эҳтиёт қилиш ғоясини илгари суради.

Тўпламдаги иккинчи дафтар “Тазарру боғлари” деб номланган. Дафтардан “Муқаддима” ва “Хотима”дан ташқари йилнинг тўрт фасли номи билан аталган “Қишки боғдан келган шеърлар”, “Баҳорги боғдан келган шеьрлар”, “Ёзги боғдан келган шеьрлар”, “Кузги боғлардан келган шеърлар” ўрин олган. Боғ бу – инсон (лирик қаҳрамон-шоир) умрининг рамзий харитаси. Шоир бу боғ қаршисида чуқур ўйга толади, “Термулдимми – йиғи томоқда” хиқиллайди, ақл ўткинчи “фалакнинг чархи, инсон умрининг нархи” ҳақида мушоҳада юритади. Киши умрини йил фаслларига нисбат бериб тасвирлаш анъанаси буюк Шарқ адабиётига хос хусусиятдир. Бунинг энг яхши намунаси Алишер Навоийнинг “Хазойин ул-маъоний” девони ҳисобланади. Бизга аёнки, Навоий ҳазратлари инсон умрини йилнинг тўрт фаслига кўра тартиб билан Баҳор-Ёз-Куз-Қиш тарзида белгилаган. Усмон Азим эса устоз Навоийдан дуо олган ҳолда бу тартибга бошқачароқ ёндашади. Усмон таснифининг фарқли томони шундаки, у умр дафтарини ёшлик давридан эмас, балки кексалик пайтини ифодаловчи “Қишки боғ” кечинмаларини тасвирлашдан бошлайди. Менимча, Усмон Азим қўллаган ушбу ретроспектив усулнинг чуқур фалсафий ҳамда бадиий асоси бор. Гап шундаки, одамзод ўз ҳаётининг “Бу гўзал боғ ичра баҳор денгизи, Мавжлари – ям-яшил, уфқи – қирмизи” рангга бўялган ёшлик даврини, ҳеч нарсага парво қилмай “Ҳурлик ичра мастона” кечган ёз – йигитлик пайтини бошларига қор ёққан, қиш ва куз енгиб, “Ёлворса ҳам қайтмайди(ган) баҳор”ини қўмсаш ҳолатига тушган паллада эслаши, уни ақл тарозисида ўлчаб, ўша ўткинчи кунлардан маьлум хулосалар чиқариши бадиий мантиққа кўпроқ тўғри келади. Зеро, бу ёшда фикр юритаётган лирик қаҳрамон мутафаккир қиёфасида намоён бўлиб, тавба-тазаррусини, руҳий кечинмаларини ишонарли тасвирлайди.

Шоир ҳар фаслдаги руҳий кечинмаларини табиат ҳодисаларига муқояса қилган ҳолда қоғозга туширади. Лирик қаҳрамон юрагига тинмай қор ёғади, гўё “Навоийнинг сатридай йиғлаб” ёғади оппоқ қорлар. Баҳор келади. Ошиқ кўнглида яна умид ғунчалай бошлайди. Ёз фаслида эса соғинчига соғинч қўшилаверади. Қайси фаслда бўлмасин, ошиқ дард чекади, алам ютади, изтироб симиради. Аммо бу тушкунликка олиб келмайди. Чунки:

Юлдузлар ўтида бошим машъалдир,
Ернинг зах қаьрида оёқларим – муз.
Юрагим – наврўзу руҳим – ҳамалдир,
Жонимда – саратон, қисматимда – куз.

Зеро, вужудида саратон ҳарорати уфуриб турган, юраги наврўздан, руҳи ҳамалдан қувват олаётган ошиқ кузга осонликча бўйин эгмайди.

Ажабки, ушбу бўлимдан ўрин олган “Кузги боғлардан келган шеърлар” бошқа боғлардаги шеърларга қараганда ҳажми кўпроқ, мазмун томонидан чуқурроқ ва изтироблироқдир. Бунинг сабабини шоир ёш жиҳатдан умрининг куз фаслига қадам қўйганлиги (“Дунёнгда мен қирқ йил яшадим тикка”, “Мана, мен қирқ йил дардингга тўйдим”), энди баҳор узоқ, ёз олисга чекиниб, қиш фаслини хотиржам кутиб олиш учун тавба-тазарру қилиш муддати яқинлашганлигидан излаш тўғрироқ бўлади. Бу фикримизни “Кузги боғлардан келган шеърлар”нинг уч дафтарга ажратилганлиги ҳам тасдиқлайди. Агар “Кузги боғ 1”да лирик қаҳрамон кайфиятида озгина исёнкорлик мавжуд бўлса, “Кузги боғ 11”га кирган шеърларида куз фасли заҳматларига кўникиш (“Куз – мана сен томон узатган қўлим, Боққа чўз қўлингни… Ярашамизми?”), сўнгги “Кузги боғ 111”да эса юрак тош каби бироз оғирлашиб қолганлиги, энди “Унда имон азон” айтишга даьват қилаётганлиги,ана шу йўл билан “тош кўнгилни тарошлаб”, “Поклик сари сокин” қадам ташлаш, ўтган гуноҳларни куз хазонлари сингари ёндириб, тиниқ бўлишни истаган лирик қаҳрамоннинг шукрона ҳолати устуворлик қилади.

Китобдан жой олган учинчи дафтар “Тоғ ва дашт қўшиқлари”, тўртинчи дафтар “Хотира парчалари”, бешинчиси “Баҳсларнинг давоми”, кейингиси “Сукунатлар ва қичқириқлар”, сўнггиси “Тугалланмаган китоб” деб номланган. Номлар тагмаъноли бўлиб, ижодкорнинг ғоявий ниятларини аниқ ифодалашга хизмат қилади. Аввало, бу етти дафтар рамзий маънода дунёнинг етти қитьасини англаш истагини уйғотади. “Тугалланмаган китоб” эса ҳаётнинг давомийлиги, санъаткорнинг халқ ва адабиёт олдидаги масьулиятини чуқур англаб ижод қилаётганлигига ишорадир. Бинобарин, Усмон Азим ҳали бу тугалланмаган китобини ижодининг бош принципига айланган ростмана сўзлар, образлар, оҳанг ва ранглар билан янада бойитади.

Усмон Азим шеърлари ҳаёт ҳақиқатини, кўнгил оғриқларини бехато акс эттиради. Шоирнинг мавзу кўлами ғоят кенг ва ранг-баранг. Унинг ижод хазинасидан ҳаётий ва илоҳий ишқ мотивлари, тавба-тазарруъ, табиатдаги эврилишлар, бахшиёна ўланларгина эмас, балки ижтимоий ҳаёт инсоният олдига қўяётган долзарб муаммолар тўғрисидаги шеърлар, достонлар, драмалар, насрий асарлар, публицистик мақолалар ҳам кенг ўрин олган. У қайси жанрда асар яратмасин, юрагидаги дардларини тўкар экан, “…оқ қоғизга ногаҳон тушди Қисматимнинг қоп-қора қони” дейди. Зеро, шоир қисмати у мансуб бўлган она халқининг қисматидир. Шунинг учун ҳам лирик қаҳрамоннинг юраги эзилади, унинг ҳатто кулгусида ҳам дард бор, йиғи бор: “Юракка айланди ҳатто суягим, Ҳатто кулгуларим – ҳарир йиғига.” Шу билан бирга Усмон Азим ижодида шеър ва шоир қисмати ҳам устувор масала сифатида илгари сурилади. Бир ёндав аёвсиз дардлардан қийналаётган шоир, бир ёнда эса унинг ҳукмидаги лирик қаҳрамон. У ўз соҳибини мени “Уйқу босди, мана кўзимни,Уйғонмоққа сўз топгин қутлуғ” деб изланишга мажбур қилади. Шу маънода шоир шеърларида бўй кўрсатаётган лирик қаҳрамон қатьиятли, ростгўй, имонли, сабрли, иродали инсондир, у Усмон Азимнинг ўзидир деб хулоса чиқарсак, тўғрироқ бўлади.

Биз шоирнинг ўтган 40 йил мобайнида эълон қилган китоблари номларидан сизиб чиқадиган маьноларга асосланиб, унинг ижодий камолотини қуйидаги босқичларга ажратишни лозим топдик: 1. Усмон Азим дастлаб “Инсонни тушуниш”, унинг мураккаб “Ҳолат”ини англаш ва тадқиқ қилишни ўрганди. 2. У замондошларига бепарволик, лоқайдлик, мутелик фожиали “Оқибат”ларга олиб келишини айтиб огоҳлантирди ва ўқувчиси юзига ҳақиқатнинг олмос “Кўзгу”си (шеърият)ни тутди ҳамда уларга ўзликни англаш, кўзни эртароқ очиш мавзусида “Дарс” бера бошлади. 3. Шоир одамларнинг қиёфасини бўлиб ташлашдан манфаатдор бўлган (“Сурат парчалари”) ва ёлғон асосига қурилган жамиятда рост сўзни айтолмай қийналган (“Бахшиёна”) халқининг “Уйғониш азоби”га ҳамдард бўлди. Уни уйғотиш қийинчиликларидан “Ғусса”га тушди, “Узун тун”лар азоб чекиб, тўлғаниб чиқди. 4. Аммо ҳар доим Эрк “Соғинч”и билан яшади, охири “Юрак”ни худди Данкодек юлиб олиб, “Фонус” сингари боши узра баланд кўтарди-да, халқини эзгуликка бошлади. У ҳамон йўлда, манзил эса нурафшон…

Ҳа, Усмон Азим мудроқ кўнгилларни уйғотиш истагида ҳамиша бедор яшаб, рост сўзларга суяниб қалам тебратаётган шоирлар сирасидандир. Айнан ана шу фазилати билан бу шеърлар ўқувчилар қалбига ўрнашиб, акс-садо бермоқда. Чунки шоир ҳанузгача устози Шуҳрат домла фотиҳа берганидек, ҳар доим “янги гап айтиб” келаётган, тенгдоши Мирза Кенжабек таькидлаганидек, ҳамиша ростгўй шоир бўлиб қолаётир. Зеро, шеъриятнинг ростгўйлик “пичоғини қалбига санчиб” ижод қилаётган бу шоир ҳеч қачон ёлғон гапирмаган ва гапирмайди ҳам (“Шоирлар айтади фақат ростини”, “Курашда ҳам, ғамда ҳам, Байроғим бўлди виждон…”). Чунки у ўз ижодига ҳадисларда айтилган қуйидаги дуони асос қилиб олган: “Одамларга ҳақ сўздан кўра яхшироқ садақа йўқдир.” Буни шоирнинг ўзи ҳам қаҳрамони Элбек бахши тилидан “Шоирлари ёлғон айтса ўлади эл” деган. Бу сўзлар Усмон Азим учун шунчаки шиор эмас, балки ҳаётий ва ижодий аъмолига айланганлигини барча асарлари исботлаб турибди.

Yo’ldosh Solijonov
POKIZA NIYATNING NURLI YO’LLARI
O’zbekiston xalq shoiri Usmon Azim portretiga chizgilar

Hozirgi o’zbek she’riyatida o’z yo’lini topgan, o’z ovoziga ega bo’lgan, o’ziga xos poetik olam yaratgan ijodkorlardan biri shubhasiz, O’zbekiston xalq shoiri Usmon Azimovdir. Shoir ilk ijodiy qadamlaridan boshlab, zamondoshini g’aflat uyqusidan uyg’otish, o’ziga keltirish, xushyor torttirish, o’zligini anglash hamda anglatish niyatida turli janrlar va shakllarda asarlar yaratib kelayotir. Bu pokiza niyatlarini amalga oshirish uchun u o’quvchi bilan rang-barang ohanglarda suhbat quradi, har xil usullar bilan ko’ngliga yo’l topishga urinadi. Dastlab shuni ta’kidlashni istardimki, Usmon Azim she’riyatdan ko’zlagan bu g’oyaviy-badiiy niyatlarini, eng avvalo, kitoblariga munosib nom qo’yishdan boshlaydi. Odatda, badiiy asar uchun tanlangan nom san’atkorning poetik olamiga ochiladigan eshikning oltin kaliti hisoblanadi. Kalit qulfga qanchalik mos bo’lsa, eshik shuncha tez va oson ochiladi, binoning ko’rku-tarovati butun go’zalligi bilan namoyon bo’ladi. Sarlavha orqali ijodkor o’zi aytmoqchi bo’lgan asosiy fikrning birinchi dastlabki g’ishtini qo’yadi. Shu bilan birga bu nomlar muallifning ijodiy o’sishini, badiiy-estetik printsiplarining takomillashuvini bosqichma-bosqich anglatib ham turadi.

Shu nuqtai nazardan qaralganda, Usmon Azimning ilk to’plami “Insonni tushunish” deb atalgan (1978). O’z-o’zidan anglashinib turibdiki, shoir birinchi galda insonni tushunishni, uning qalbiga kirishni xohlaydi. Shoir ijodiga xos bu fazilatni to’plamga ixchamgina so’zboshi yozgan atoqli shoir Shuhrat ham quvonch va qoniqish bilan Usmon Azim dastlabki she’rlaridayoq “o’ziga xos, hali tengdoshlari idrok etib olmagan yangi gap aytdi. Bu gaplar chindan ham she’riyatimizda yangilik bo’ldi” deya ta’kidlagan edi. Bu yangilik shundan iborat ediki, Usmon Azim o’zi uchun muqaddas hisoblangan adabiyot dargohiga kirib kelar ekan, dastlab o’z oldiga “Insonni tushunish kerak!” degan qutlug’ niyatni qo’yadi va bu printsipiga to hozirgacha qat`iy amal qilib kelayotir.

Birinchi to’plami nashr etilgandan keyin bir yil o’tgach, shoirning “Holat” deb atalgan ikkinchi kitobi
bosilib chiqdi. To’plamda shunday sarlavhali she’r yo’q, biroq undagi barcha she’rlar inson ruhiyatini, psixologik hamda psixofiziologik holatini, surati-yu siyratini anglash va tushunishga bag’ishlangan. Ijodkorning estetik niyati ayniqsa, “Parallel` chiziqlar” sarlavhali she’rida ochiq ko’rinadi. Unda to’g’rilikning nurli istiqboli, egrilikning fojiali yakun topishi, qing’ir yo’llar bilan hayot kechiruvchi kimsalarning “El qo’zg’alsa qaltirashib, sokin panoh izlashib”, chaqmoqlardan chekinib, hatto olovlar oldida muzlab yashashlaridan norozilik kayfiyati aniq poetik obrazlar orqali ifodalanadi. Ularni rad etar ekan, lirik qahramon-shoir egri yo’llardan yurib maqsadiga erishgandan ko’ra, parallel` chiziqlar singari odamlar bilan yonma-yon harakat qilishni afzal ko’radi. Bu she’rni o’qib, to’g’rilik va egrilik o’rtasidagi kurash tug’yonlari kitobxon qalbida ham davom etadi. Nazarimda, U.Azimning she’rlari insonga xos ana shunday jo’shqin tuyg’ular darajasini aniq ko’rsatadigan barometrga o’xshaydi. Chunki bu she’rlar shaxsning murakkab kechinmalarini, oniy kayfiyatlarini, iztirob va quvonchlarini juda ravshan, ishonarli va ta`sirchan aks ettira oladi. Shu jihatdan mana bu satrlariga quloq soling-a:

Ketgin endi. Sevmayman-ku,
Meni qoldirgin yolg’iz!
Tugayapti sabrim… Tag’in –
Oyog’ingga cho’kmay tiz…

Izohsiz ham tushunarliki, bu parchada muhabbati rad etilgan oshiqning sevgilisi oldidagi ham mag’rurona holati, ham ayni paytdagi ojizligi parallel ravishda aniq va jozibali tasvirlangan.

Usmon Azim o’z maqsadini amalga oshirish yo’lida tinmay izlanadigan ijodkor. U endi o’z “Holat”ini anglashni ham istamayotgan kimsalarga bunday ko’nikish “Oqibat”i (she’rlar va doston. T., ASN, 1980) og’ir yo’qotishlarga olib kelishini aytib ogohlantirmoqchi bo’ladi. Ehtimol, shuning uchundir, ushbu to’plamdagi she’rlarning hammasi ham ko’tarinki ruhda yozilmagandek taassurot qoldiradi. Ammo bu lirik qahramonning tushkunlikka tushganligini anglatmaydi. Aksincha, bugunini o’tkazish bilan ovora bo’lib, ertasiga befarq qarayotgan zamondoshining haqiqiy basharasini ko’rsatish uchun yuziga “Ko’zgu” (1983) tutadi. Aynan ana shu nomdagi she’rni o’qib, bu ramziy poetik timsolda shoir qanday ulug’vor niyatlarni ko’zda tutganligiga ishonch hosil qilish mumkin. Unda tasvirlanishicha, o’zi xiyla yosh bo’lsa-da, allaqachon “Yuziga ajin, Sochiga oq oralagan odam Ko’zguga boqdi. U ko’rmoqchi edi o’zini.” Biroq ko’zguda uning qiyofasi emas, balki “bir juft qo’l” ko’rinadi. Bu qo’llar “yalmog’iz cho’ntakka, yuho qoringa xizmat qilib” kelgan. Bu bilan ko’zguga boqayotgan shaxsning umri bekor, yolg’onlar og’ushida, kunlari “yozilmagan varaqlar kabi bo’m-bo’sh”, faqat qorin g’amida o’tganligiga ishora qilinadi. Afsuski, bu odam o’zining ertasi, kelajagiga ham befarq: shoirning achinish bilan tasvirlashicha, u “Beg’ubor ko’zlarida osmon aks etgan Bola”ga yordam berish o’rniga qo’llarini ushlab, puldor bir odamning tinimsiz mushtlashiga ko’maklashadi. Shoir “Boshini changallab, ko’zguga” hissiz termulib turgan bu odamni uyg’otishni istaydi. Ammo bu g’oyat dushvor vazifadir. Shunga qaramay, shoir o’z niyatini amalga oshirish uchun bunday kimsalarga uyg’onish yo’llari haqida “Dars” (1986) berishga urinadi. Usmon Azimning “Uyg’onish azobi” (1991) deb atalgan navbatdagi kitobi ham ana shunday loqayd, beparvo kimsalarga uyg’otish azoblari haqida saboq beradi.

Buning uchun shoir avvalo, ijodda rostgo’ylikni maqsad qilib oladi. O’ylab ko’ring, Sho’ro siyosati mamlakatdagi barcha millatlarni yo’qotib, ruslarga qo’shib yuborish (assimilyatsiya) bilan “umumsovet xalqi”ni yaratish, yagona madaniyat, adabiyot va san’atni vujudga keltirish, bunga qarshi chiquvchilarni kim bo’lmasin jazoga mustahiq etish uchun zaharli tishini qayrab turgan bir sharoitda o’z millatining dardiga shu yo’l bilan malham izlashga intilishi chindan ham yangilik va jasorat emasmi?! Shoir bu niyatini qat`iyat bilan amalga oshirish uchun shunday ont ichgan edi:

Qalbingizga daryo bo’lib kiraman bir kun,
She’r yurtidan sado bo’lib kiraman bir kun.
Umrim o’tar bag’ringizga bahor solgani,
Kuz bilan jang qila-qila o’taman bir kun.

Ko’rinib turibdiki, shoir ona xalqining bag’riga bahor (istiqlol timsoli) nafasini olib kirish uchun butun umrini “Kuz (mustamlakachi ramzi) bilan jang” qilishga bag’ishlaydi. Ajabki, shoir ijodida ushbu ramziy timsollar she’rdan she’rga, to’plamdan to’plamga barqarorlashib, o’sib, kengayib, tiniqlashib boraverdi. Masalan, navbatdagi she’laridan birida shunday satrlarni o’qiymiz: “Tong titraydi kech kuzakning quchog’ida, Yulduzlarni o’chirmoqda gulgun shafaq.” Agar U.Azim qo’llagan kuz, bahor timsollarini uning poetik niyati mezonlari bilan o’lchaydigan bo’lsak, tong (istiqlol arafasi) umrining so’nggi kunlarini kechirayotgan kuzak (kuz emas! Tugab qolgan, chirigan kuzak-Y.S.) bag’rida titrab-titrab bo’lsa-da,“gulgun shafaq”qa (mustaqillik) intilayotganiga ishora qilinadi. Bu Usmon Azim she’rlarida obraz, fikr, tuyg’u doimiy harakatda ekanligidan dalolat beradi. Bu harakat muntazam davom etadi, goh ikkinchi bir harakat bilan to’qnashadi, ba`zan ular birlashib yagona maqsad sari yo’l oladi. Harakatlar dinamikasi, to’qnashuvi va birlashishi natijasida she`rlarda kuchli dramatizm, chuqur psixologik holat vujudga keladi.

Shoirning kuz fasliga bag’ishlangan talay she’rlari va turkumlaridan tashqari alohida “Kuz” deb atalgan to’plami ham nashr etilgan (2001). To’g’ri, ularning barchasida ham bu fasl yuqoridagi ramziy timsol sifatida tasvirlanmagan bo’lishi mumkin. Biroq shunisi aniqki, shoir uchun kuz shunchaki tabiatning oltin fasli emas, balki visol onlarini kutib sarg’aygan sevgi, umr daftarining za’faron varaqlari, qish oldidan izhor qilinayotgan tazarru` fasli bo’lib ko’rinadi. Xullas, kuz bu o’tkinchi hayotni falsafiy mushohada qilishga urinayotgan shoir Usmon Azimning qalb kechinmalarini turli rang va bo’yoqlarda aks ettirishga xizmat qiluvchi obraz darajasiga ko’tariladi.

Usmon Azim she’rlarining asosini Vatanni anglash, o’zlikka qaytish, vafodorlik, fidoyilik tuyg’usi tashkil etishini alohida ta`kidlash zarur. Uning she’rlarni o’qib, Vatan taqdiri shoirning “ulug’ dard”iga aylanganini, agar “She’rda suratin chizsa To’rt muchasi sog’” bo’lishini istayotganini anglash qiyin emas. Mabodo lirik qahramon-shoir ming bir bo’lakka bo’linib ketsa ham “Vatan” degan so’zni eshitganda qaytadan birlashib, tirila boshlaydi, qaddini tiklaydi. U Vatan so’zidan vujudiga quvvat, maqsadiga jur’at, yuragiga jasorat oladi. Shoirning xulosasi shuki, “Vatandan boshqa bir so’z qalbimga mos tushmadi.” Bu mo»tabar so’zning tub ma’nosini o’quvchiga chuqurroq anglatish uchun Usmon Azim ijodda turli shakl va usullardan foydalanadi. Uning kitoblarini varaqlar ekanmiz, goh xalqona o’lanlar-u, G’arb adabiyotiga xos balladalarga, goh “chapani yoki jaydari she’rlar”ga, buyuk “Xamsa”ga tatabbu’ tarzida yozilgan satrlarga, yaponcha xokku bilan yonma-yon o’zbekona uchliklarga duch kelamiz. Lekin hammasining asosi, ildizi bitta: Insonga muhabbat, muhabbatda vafo, vafoda qat`iyat, qat`iyatda intizom, intizomda imonlilik…

Shoir ijodida Vatan obraziga parallel ravishda Erk timsoli ham muntazam ifodalanadi. Usmon Azim katta gap aytadigan, dangalchi shoir sifatida bo’lingan, maydalashgan, “Misqol-misqol erk”ni tan olmaydi, unga “Erk kerakdir butunligicha.” Ijodkorning “Erk haqida she’rlar” deb atalgan alohida turkumi ham bor. Erkka tashna lirik qahramon uchun “Erk – manzilmas, erk – yo’l”dir. Bu yo’l juda olis va mashaqqatli, uni faqat yurib, izlab, kurashib topish mumkin. Biroq u bundan cho’chimaydi, chunki bunday fazilatlar Usmon Azimning lirik qahramoni tabiatiga xosdir. U shoir she’rlarida tanlagan yo’lidan qaytmaydigan, o’zini ayamaydigan jasur inson qiyofasida namoyon bo’ladi. U uyqusiraganlarga, loqaydlarga, e’tiqodsizlarga ashaddiy yov! Shu boisdan Usmon Azim she’rlarining xulosalari nihoyatda baquvvat, zalvorli, hayqiriq, jonkuyarlik, iztirobdan iborat. Xalqini, millatini uyg’otishni istagan shoirning dardi shu qadar haroratliki, ularni ko’tarolmay “Qog’ozlar yondi”, endi “Dardimni bitgani menga tosh kerak” deydi shoir.

Usmon Azim o’z she’rlarida hayot haqiqatini yanada ta`sirliroq ifodalab berish uchun talay badiiy obrazlardan foydalanadi. Buning uchun Elbek baxshi bilan Elomon baxshi, Oqbotir bilan Qorabotir, Alpomish obrazlariga va yana tabiat unsurlari hamda yil fasllariga ko’p murojaat qiladi. Masalan, shoirning “Baxshiyona” to’plami boshdan oxirigacha Elbek baxshi bilan Elomon baxshi aytishuvlari asosiga qurilgan. Ularning aytishuvlari orqali ijod ahlining xalq oldidagi burchi, so’z qadri, inson erki ulug’lanadi. Keyingi yillarda bosilib chiqqan “G’ussa” (1994), “Uzun tun” (1994), “Bor ekanu yo’q ekan” (1995) singari to’plamlarida shoirning bu ideallari yanada kengayadi. “Saylanma”si esa (1995) otashnafas shoir Usmon Azimning o’quvchilari oldidagi chorak asrlik ijodiy hisobotidir. “Saylanma” shoirning avvalgi kitoblardan olingan sara she’rlaridan tashqari, shartli ravishda, “Ko’ngil”, “Tazarru’ bog’lari”, “Turmush suratlari”, “Hurlik haqida she’rlar”, “Balladalar”, “Sevgi haqida she’rlar”, “Chapani yoxud jaydari she’rlar”, ““Xamsa”ga tatabbu”, “Uch dramatik ballada” deb nomlangan bo’limlardan tashkil topgan. Ular tarkibidagi har bir she’r orqali ma’lum maqsad ilgari suriladi. Ham shaklan, ham mazmunan bunday o’ziga xoslik shoirning “Kuz” deb atalgan to’plamida (2001) yanada mukammalroq namoyon bo’lgan.

To’plamni shoir yetti daftarga ajratadi. Har bir daftarga kiritilgan she’rlar mundarijasiga qarab alohida nomlar qo’yilgan. Birinchi daftar “Sevgi” deb atalib, unda shoir ko’nglining eng tubidan joy olgan muhabbati haqida so’z boradi. Ma’lumki, har bir shoir qalamida ishq vasfi o’ziga xos parda va ohanglarda kuylanadi. Ijodkorlarning muhabbatga qarashi ham rang-barang, bir-biriga o’xshamagan tashbehlar bilan boyitilgan, ba`zida esa biri ikkinchisini to’ldiradigan dil izhorlaridir. Alqissa, “Muhabbat insoniyatni hayvonot olamidan sug’irib olgan kuch” (Zigmund Freyd) ekan, har bir san’atkor bu mavzuga qo’l urishi, uni yonib kuylashi tabiiy holdir. Ayniqsa, inson hayoti va uning his-tuyg’ularini kuylashga mas’ul bo’lgan san’at turi – adabiyot bu mavzudan hech qachon voz kecha olmaydi. Zero, muhabbat mumtoz adabiyotimizning ilk namunalaridan tortib, to hozirgi kungacha abadiy va o’lmas mavzu bo’lib qolaveradi.

Usmon Azim ham qalbiga “titroqli dunyo” solgan sevgi xususida jo’shib yozadi, uni o’zicha talqin qiladi. Nazarimda, bu shoir o’quvchiga muhabbatning lazzatli visol onlari, ayriliqning shirin azobi yoki mahbubaning istig’noli noz-karashmalari haqida yonib-kuyib she’rlar yozmaydi. U ko’proq inson zotining muhabbat qarshisidagi hayratini, unga qanday qilib loyiq bo’lish va erishish haqidagi o’y-fikrlarini, arosatdagi oshiqning his-tuyg’ularini tasvirlashga e’tibor beradi. Oshiq-shoirning ko’ziga ro’parasida turgan real ma’shuqa emas, balki “qaytmas bo’lib ketib borayotgan Ikki shafaq aro bir yorug’ jahon…” ko’rinadi. Binobarin, Usmon Azimning sevgi haqidagi she’rlari yaxlit olganda ana shu shafaq oldidagi hayratidan tug’ilgan, unga yetishish istagini ifodalovchi dil izhoridir. Chunki o’zi aytganidek:

Hatto qalbimdagi eng yuksak osmon (ham)
Bunday shafaqzorni topolmas hargiz.

Shu bilan birga uning dilida shubha uyg’onadi: “Endi qanday yashayman?” Chunki oshiqning qalbini “Benihoya, besarhad sog’inch” yemiryapti. Natijada uning umri vayronaga aylanib, vujudi zavol topmoqda. “Ruhim (esa) bir xo’rsinish, bir qatra yosh”ga aylandi. Shu bois lirik qahramonning joni azobda, vujudi darddan to’lg’onadi. Eski alamlar uning jismini ezadi, yondiradi, anduhlar qalbidagi umid g’unchalarini uza boshlaydi:

Bu kecha keltirdi qanaqa xatar,
Qay olis alamlar ezar jismimni?
Qalbga yaqin keldi qay ulug’ kadar –
Jonimdan bir ingroq uzdi ismingni?

Biroq, lirik qahramon-shoirning bu oh-nolalari kishini sevgining azob-uqubati oldida taslim bo’lishga chaqirmaydi, uzlatga chekingan oshiqning ruhiy tushkunligini anglatmaydi va o’quvchini ham shu ko’yga solmaydi. Aksincha, ijodkor muhabbatning bu qirralariga urg’u berish orqali uni qadrlash, ehtiyot qilish g’oyasini ilgari suradi.

To’plamdagi ikkinchi daftar “Tazarru bog’lari” deb nomlangan. Daftardan “Muqaddima” va “Xotima”dan tashqari yilning to’rt fasli nomi bilan atalgan “Qishki bog’dan kelgan she’rlar”, “Bahorgi bog’dan kelgan she`rlar”, “Yozgi bog’dan kelgan she`rlar”, “Kuzgi bog’lardan kelgan she’rlar” o’rin olgan. Bog’ bu – inson (lirik qahramon-shoir) umrining ramziy xaritasi. Shoir bu bog’ qarshisida chuqur o’yga toladi, “Termuldimmi – yig’i tomoqda” xiqillaydi, aql o’tkinchi “falakning charxi, inson umrining narxi” haqida mushohada yuritadi. Kishi umrini yil fasllariga nisbat berib tasvirlash an’anasi buyuk Sharq adabiyotiga xos xususiyatdir. Buning eng yaxshi namunasi Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-ma’oniy” devoni hisoblanadi. Bizga ayonki, Navoiy hazratlari inson umrini yilning to’rt fasliga ko’ra tartib bilan Bahor-Yoz-Kuz-Qish tarzida belgilagan. Usmon Azim esa ustoz Navoiydan duo olgan holda bu tartibga boshqacharoq yondashadi. Usmon tasnifining farqli tomoni shundaki, u umr daftarini yoshlik davridan emas, balki keksalik paytini ifodalovchi “Qishki bog’” kechinmalarini tasvirlashdan boshlaydi. Menimcha, Usmon Azim qo’llagan ushbu retrospektiv usulning chuqur falsafiy hamda badiiy asosi bor. Gap shundaki, odamzod o’z hayotining “Bu go’zal bog’ ichra bahor dengizi, Mavjlari – yam-yashil, ufqi – qirmizi” rangga bo’yalgan yoshlik davrini, hech narsaga parvo qilmay “Hurlik ichra mastona” kechgan yoz – yigitlik paytini boshlariga qor yoqqan, qish va kuz yengib, “Yolvorsa ham qaytmaydi(gan) bahor”ini qo’msash holatiga tushgan pallada eslashi, uni aql tarozisida o’lchab, o’sha o’tkinchi kunlardan ma`lum xulosalar chiqarishi badiiy mantiqqa ko’proq to’g’ri keladi. Zero, bu yoshda fikr yuritayotgan lirik qahramon mutafakkir qiyofasida namoyon bo’lib, tavba-tazarrusini, ruhiy kechinmalarini ishonarli tasvirlaydi.

Shoir har fasldagi ruhiy kechinmalarini tabiat hodisalariga muqoyasa qilgan holda qog’ozga tushiradi. Lirik qahramon yuragiga tinmay qor yog’adi, go’yo “Navoiyning satriday yig’lab” yog’adi oppoq qorlar. Bahor keladi. Oshiq ko’nglida yana umid g’unchalay boshlaydi. Yoz faslida esa sog’inchiga sog’inch qo’shilaveradi. Qaysi faslda bo’lmasin, oshiq dard chekadi, alam yutadi, iztirob simiradi. Ammo bu tushkunlikka olib kelmaydi. Chunki:

Yulduzlar o’tida boshim mash’aldir,
Yerning zax qa`rida oyoqlarim – muz.
Yuragim – navro’zu ruhim – hamaldir,
Jonimda – saraton, qismatimda – kuz.

Zero, vujudida saraton harorati ufurib turgan, yuragi navro’zdan, ruhi hamaldan quvvat olayotgan oshiq kuzga osonlikcha bo’yin egmaydi.

Ajabki, ushbu bo’limdan o’rin olgan “Kuzgi bog’lardan kelgan she’rlar” boshqa bog’lardagi she’rlarga qaraganda hajmi ko’proq, mazmun tomonidan chuqurroq va iztirobliroqdir. Buning sababini shoir yosh jihatdan umrining kuz fasliga qadam qo’yganligi (“Dunyongda men qirq yil yashadim tikka”, “Mana, men qirq yil dardingga to’ydim”), endi bahor uzoq, yoz olisga chekinib, qish faslini xotirjam kutib olish uchun tavba-tazarru qilish muddati yaqinlashganligidan izlash to’g’riroq bo’ladi. Bu fikrimizni “Kuzgi bog’lardan kelgan she’rlar”ning uch daftarga ajratilganligi ham tasdiqlaydi. Agar “Kuzgi bog’ 1”da lirik qahramon kayfiyatida ozgina isyonkorlik mavjud bo’lsa, “Kuzgi bog’ 11”ga kirgan she’rlarida kuz fasli zahmatlariga ko’nikish (“Kuz – mana sen tomon uzatgan qo’lim, Boqqa cho’z qo’lingni… Yarashamizmi?”), so’nggi “Kuzgi bog’ 111”da esa yurak tosh kabi biroz og’irlashib qolganligi, endi “Unda imon azon” aytishga da`vat qilayotganligi,ana shu yo’l bilan “tosh ko’ngilni taroshlab”, “Poklik sari sokin” qadam tashlash, o’tgan gunohlarni kuz xazonlari singari yondirib, tiniq bo’lishni istagan lirik qahramonning shukrona holati ustuvorlik qiladi.

Kitobdan joy olgan uchinchi daftar “Tog’ va dasht qo’shiqlari”, to’rtinchi daftar “Xotira parchalari”, beshinchisi “Bahslarning davomi”, keyingisi “Sukunatlar va qichqiriqlar”, so’nggisi “Tugallanmagan kitob” deb nomlangan. Nomlar tagma’noli bo’lib, ijodkorning g’oyaviy niyatlarini aniq ifodalashga xizmat qiladi. Avvalo, bu yetti daftar ramziy ma’noda dunyoning yetti qit`asini anglash istagini uyg’otadi. “Tugallanmagan kitob” esa hayotning davomiyligi, san’atkorning xalq va adabiyot oldidagi mas`uliyatini chuqur anglab ijod qilayotganligiga ishoradir. Binobarin, Usmon Azim hali bu tugallanmagan kitobini ijodining bosh printsipiga aylangan rostmana so’zlar, obrazlar, ohang va ranglar bilan yanada boyitadi.

Usmon Azim she’rlari hayot haqiqatini, ko’ngil og’riqlarini bexato aks ettiradi. Shoirning mavzu ko’lami g’oyat keng va rang-barang. Uning ijod xazinasidan hayotiy va ilohiy ishq motivlari, tavba-tazarru’, tabiatdagi evrilishlar, baxshiyona o’lanlargina emas, balki ijtimoiy hayot insoniyat oldiga qo’yayotgan dolzarb muammolar to’g’risidagi she’rlar, dostonlar, dramalar, nasriy asarlar, publitsistik maqolalar ham keng o’rin olgan. U qaysi janrda asar yaratmasin, yuragidagi dardlarini to’kar ekan, “…oq qog’izga nogahon tushdi Qismatimning qop-qora qoni” deydi. Zero, shoir qismati u mansub bo’lgan ona xalqining qismatidir. Shuning uchun ham lirik qahramonning yuragi eziladi, uning hatto kulgusida ham dard bor, yig’i bor: “Yurakka aylandi hatto suyagim, Hatto kulgularim – harir yig’iga.” Shu bilan birga Usmon Azim ijodida she’r va shoir qismati ham ustuvor masala sifatida ilgari suriladi. Bir yondav ayovsiz dardlardan qiynalayotgan shoir, bir yonda esa uning hukmidagi lirik qahramon. U o’z sohibini meni “Uyqu bosdi, mana ko’zimni,Uyg’onmoqqa so’z topgin qutlug’” deb izlanishga majbur qiladi. Shu ma’noda shoir she’rlarida bo’y ko’rsatayotgan lirik qahramon qat`iyatli, rostgo’y, imonli, sabrli, irodali insondir, u Usmon Azimning o’zidir deb xulosa chiqarsak, to’g’riroq bo’ladi.

Biz shoirning o’tgan 40 yil mobaynida e’lon qilgan kitoblari nomlaridan sizib chiqadigan ma`nolarga asoslanib, uning ijodiy kamolotini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topdik: 1. Usmon Azim dastlab “Insonni tushunish”, uning murakkab “Holat”ini anglash va tadqiq qilishni o’rgandi. 2. U zamondoshlariga beparvolik, loqaydlik, mutelik fojiali “Oqibat”larga olib kelishini aytib ogohlantirdi va o’quvchisi yuziga haqiqatning olmos “Ko’zgu”si (she’riyat)ni tutdi hamda ularga o’zlikni anglash, ko’zni ertaroq ochish mavzusida “Dars” bera boshladi. 3. Shoir odamlarning qiyofasini bo’lib tashlashdan manfaatdor bo’lgan (“Surat parchalari”) va yolg’on asosiga qurilgan jamiyatda rost so’zni aytolmay qiynalgan (“Baxshiyona”) xalqining “Uyg’onish azobi”ga hamdard bo’ldi. Uni uyg’otish qiyinchiliklaridan “G’ussa”ga tushdi, “Uzun tun”lar azob chekib, to’lg’anib chiqdi. 4. Ammo har doim Erk “Sog’inch”i bilan yashadi, oxiri “Yurak”ni xuddi Dankodek yulib olib, “Fonus” singari boshi uzra baland ko’tardi-da, xalqini ezgulikka boshladi. U hamon yo’lda, manzil esa nurafshon…

Ha, Usmon Azim mudroq ko’ngillarni uyg’otish istagida hamisha bedor yashab, rost so’zlarga suyanib qalam tebratayotgan shoirlar sirasidandir. Aynan ana shu fazilati bilan bu she’rlar o’quvchilar qalbiga o’rnashib, aks-sado bermoqda. Chunki shoir hanuzgacha ustozi Shuhrat domla fotiha berganidek, har doim “yangi gap aytib” kelayotgan, tengdoshi Mirza Kenjabek ta`kidlaganidek, hamisha rostgo’y shoir bo’lib qolayotir. Zero, she’riyatning rostgo’ylik “pichog’ini qalbiga sanchib” ijod qilayotgan bu shoir hech qachon yolg’on gapirmagan va gapirmaydi ham (“Shoirlar aytadi faqat rostini”, “Kurashda ham, g’amda ham, Bayrog’im bo’ldi vijdon…”). Chunki u o’z ijodiga hadislarda aytilgan quyidagi duoni asos qilib olgan: “Odamlarga haq so’zdan ko’ra yaxshiroq sadaqa yo’qdir.” Buni shoirning o’zi ham qahramoni Elbek baxshi tilidan “Shoirlari yolg’on aytsa o’ladi el” degan. Bu so’zlar Usmon Azim uchun shunchaki shior emas, balki hayotiy va ijodiy a’moliga aylanganligini barcha asarlari isbotlab turibdi.