Субҳи козибда қўналға-мултажоларини тарк этиб бемаврид маскан-туманли тоғ сари йўл олишган беш нафар отлиқ — гуруҳнинг бошида қовогидан қор ёғиб Холбўта борарди. Яланг товони билан ахлат босиб олгандек бениҳоя тирриқланган, ичига чироқ ёқса ёримасди. Бунинг боиси, яқингинада лак-лак шердил йигитлари билан сурону ваҳима солиб, юрт сўраб юрганлиги-ю, бугун хўжасиникидан қувилган санқи итдек ярим тунда от ихтиёрини ўзига қўйганча бетайин-бемаврид йўлга тушганлиги ҳам эмас. Йўқ, у мундайин дарбадарликдан ҳам аччиқроқ хору зорликнинг таъмини татиган, шундаям олдинда маёқдай милтиллаб тургувчи шуълага — умидга ишонган эди.

Шойим Бўтаев
ҚОРА ТУМАН

  Шойим Бўтаев 1959 йил 20 июнда Тожикистоннинг Ўратепа туманига қарашли Майдонча кишлоғида туғилган. Хўжанд Давлат педагогика институтининг тарих-филология факултетини тугатган (1982). Илк қиссаси «Сирли юлдузлар» (1984). Шундан сўнг ёзувчининг «Дунёнинг сарҳисоби бор» (1988), «Энди бари бошқача» (1990), «Шамол ўйини» (1995), «Кунботардаги боғ» (1997), «Ҳаёт» (2000), «Кўчада қолган овоз» (2005) каби қисса ва ҳикоялардан иборат тўпламлари нашр этилган. «Қўрғонланган ой» (1996), «Шох» (2007) каби романлар муаллифи. «Дўстлик» ордени билан тақдирланган (2001).

Субҳи козибда қўналға-мултажоларини тарк этиб бемаврид маскан-туманли тоғ сари йўл олишган беш нафар отлиқ — гуруҳнинг бошида қовогидан қор ёғиб Холбўта борарди. Яланг товони билан ахлат босиб олгандек бениҳоя тирриқланган, ичига чироқ ёқса ёримасди. Бунинг боиси, яқингинада лак-лак шердил йигитлари билан сурону ваҳима солиб, юрт сўраб юрганлиги-ю, бугун хўжасиникидан қувилган санқи итдек ярим тунда от ихтиёрини ўзига қўйганча бетайин-бемаврид йўлга тушганлиги ҳам эмас. Йўқ, у мундайин дарбадарликдан ҳам аччиқроқ хору зорликнинг таъмини татиган, шундаям олдинда маёқдай милтиллаб тургувчи шуълага — умидга ишонган эди.

Ҳозир кўзлари қизариб-шишган, бетиним ўйлаётганидан пешонаси ғижимланиб-тиришиб кетган, кўраётган нарсаси — Қора, қоп-қора туман омад ундан юз ўгирганидан нишон берарди.
Қора туман…

Саидмурод, қўрбошининг бевақт йўлга чиққанига ичи куйиб, аламдан тутаб келаётган понсод, ройишсиз сўз бошлаганда Холбўта ана шундай кайфиятда эди:
— Бек, бўрига ўхшаб тентиб юрганимиздан кўра ўша лакотнинг жонини жаҳаннамга йўлламоқ даркор эди…
Холбўтанинг кўз ўнгидаги туман янада қуюқлашди. Қайрилиб қарамади. У кўнглида яратганга муножот-муроқаба қилиб танига кучу қувват, кўзига равшан нур бериб, дилига тўгри йўлга солгувчи ва элтувчи туйғу солмаганига ўксиниб борарди. Олис-олис манзилларда илганган умид шуъласи аслида сароб у ўзича интилган, жангу жадал қилган озодлик қанчадан-қанча бегуноҳ қонларни қурбонликка олди, мақсаду муддаосини адаштириб-айқаштириб барини зулмоний, зулмат туманлик издиҳоми ичра нест-нобут қилди.
Холбўтанинг қайрилйб қарамаганлигию ўз ўй-хаёлларига ғарқ бўлиб кетаётганлиги понсодга нописандликдек туюлди, ичидан қиринди ўтиб ўйларди: «Тугаб боряпти-ю, димоғу фироғига ўлайми? Куни битган — ўзи ҳам сезиб турибди чоғи, фақатгина унинг қони эвазига қизилларнинг эҳтиромига сазовор бўлиш мумкин. Бусиз, у мени ҳам, бошқаларни ҳам ўзи кетаётган жаҳаннамга элтади. Анаву валакисаланг тўрт йигит буни тушунмайди-ю, қўрбошининг соясига ҳамон илгаригидек намоз ўқишади».

… Улар бир-икки соат олдин бу кеч тунашни мўлжаллаб боришган Хайит бадалнинг уйида Закир лакот ҳам тўрт-беш киши билан ўтирган эди. Холбўта йигитлари билан кириб борганда у нималарнидир валдирар, бошқалар эт ейишаётган эди. Гапи оғзида қолди, ранги паға бўлиб кетди. Холбўтаям остонадан ўтгани йўқ, Зокир лакотиинг жовдираётган қўй кўзларига қаттиқ тикилди, бир сўз ҳам айтмади, лакот бу қарашга чидолмай бош эгди.

— Эҳа куна ҳамтовоқларимиз-ку! — Саидмурод шундай дейиши биланоқ Холбўта кескин ўгирилди. Понсоднинг аллақачон Зокир лакотга мўлжалланган тўппончасининг учини юқори кўтариб юборди, ўқ шипга тегди, тахмон устидан шувиллаб тупроқ тўкилди, кўрпачалар устида иззату икромда ўтирган соқол-муйловли меҳмоннинг ичи тупроққа тўлсаям қимир этмади.

Холбўта тўппончани Саидмуроднинг белидаги ғилофга қайта жойлади.
— Эсиз… — ғўлдиради Саидмурод.
Холбўта унинг ўққа ачинаётганлигини англади, тишининг орасидан «чирт» этказиб тупураатгандек:
— Садқаи сар, — деди.

У понсоднинг тўппончани ғилофдан сас-сабарсиз су-ғуриб олганлигини сезди-ю, унинг кўзларида шу чоқ шах-тидан қайтгани боис қўрбошига нисбатан норозилик кўл-калари пайдо бўлганини англолмай қолди.
Холбўта Зокир лакотга бир муддат сўзсиз тикилиб турди. Лакот шохкосасидан чиқаёзган кўзларини бетиним уён-буёнига олиб қочар, сўзлолмасди. Оғзида нос бор эди.
Гиламнинг бир четини кўтариб тупуришга ҳайиқаётганди, ташқарига чиқай деса…

Оғзида тўлиб бораётган тупугини аста-секин ютиб, ранги оқаргандан-оқариб, пешонаси терчилаб ўтираверди…
— Ичинг ўтиб кетдими?— кесатди унинг нос чекиб олганлигидан бехабар Саидмурод.
Ўтирганлар кулишни ҳам, кулмасликни ҳам билмай Холбўтага қарашди-ю, дарров бошларини эгишди — қўрбоши хомуш эди.
— Энди ким томонидасан? — Саидмуроднинг алами босилмасди. — Биз келдик, бизга ўтиб қўя қолмайсанми? Кизиллар келса, уларга ўтасан, дарвозангнинг тепасига байроқларини тикиб қўясан…

… Ҳайит бадал ўз қўноқларининг бундай бемаврид келиб колишларини сира кутмаганди, нафсиларини айтганда улар аллақачонлардан буён сувга тушгандай гумсиё бўлиб кетишганди-да! У ичига ўт тушгандай ҳовлида типирчилаб-потирлаб юрар, ўзини панароққа олишга уринар, аксига олгандек ҳадеб кўзга ташланиб қолаверарди. Охири қазноққа кириб яшириниб ўтиришга мажбур бўлди. Сичқонлар ўйнаб юрган тақир ерга ўтираркан, қизилларга мойил кўринган одамларни айни бугун чақирганига, ўзини ҳам шуларга хайриҳоҳ кўрсатиб қўйишга уринганига афсусланар, ўзини-ўзи чангитиб сўкарди.

Холбўта йигитлари билан қишлоққа тушдими, Ҳайит бадалникига келарди. Уй эгаси билан кўп ҳам ош-қатиқ бўлиб ўтирмаса-да, негадир шу ерни хушларди, ўз уйидек эмин-эркин, яйраб дам оларди… Ҳайит бадал бундан фахрланарди — кимсан Холбўтанинг нақ ўзи… Қудратли тўданинг шарти кетиб парти қолишини, ўшанда ўзига қийин бўлишини ўйлаб ўтирармиди шундай дамларда.

Ҳайит бадал бошини чангаллаб ўтираркан, бирдан кўзлари чарақлаб, фикри ёришди. Эҳа, мундай ўйлаб қараса, у чақирган одамларнинг бари лакот, соқолли-соқолсиз, ориқ-семиз, катта-кичик лакотлар — бирортасининг ҳам тайини йўқ, кимнинг қўли узун келса, ўшанинг тарафида…

Анча фурсат ўтиб эшикка чиқишга чоғланган Ҳайит бадал яна қайтиб тақир ерга ўтирди: пешонаси шўр экан, бундай баҳоналар билан босмачиларни алдаб бўлармиди? Рамак онларида туришсада, улар кимнинг қандайлигини англаб етишган. Кўр хассасини бир марта йўқотади. Ҳайит бадалиги боши гувиллади, каттариб кетаётгандек туюлди. Босмачилар ҳовлисини тарк этишганда ҳам шу ангиз тонг отгунча ўтирди…

… Туркистон тизма тоғларининг қорли чўққилари кўзга чалиниб қолди. Туман тарқаб, одам бир-бирини беш-ўн қадам нарида танийдиган ҳадга етди.
Холбўта эса ҳамон ўша ҳолатда, атроф-тумонотда не ходиса, не ўзгариш — унга заррача алоқасиздек, бошини қуйи эгиб борарди…

Олис-олисларда чорлаётгандек туюлган умид шуъласи аслида ортда қолган экан. У ҳам чиллак ўйнаб, қўй боқарди. Кичкина тепаликка юзлаб қора-қура болалар чикишарди. Субҳи козибдан бери кетяпти, кетяпти субҳи содиқ ҳадга етди — кетяпти, кетяпти тонг отади — кетаверади, кетаверади — заминнинг чек-чегараси йўқдек. . Аслида бу ерлар Туркистон тизма тогларининг этаклари, холос… У Искандар Зулқарнайн тўғрисида ёшлигида эшитган ривоятни эслади.

Искандар ўлаётиб, онасига, соғинсангиз қабрим тепасига бориб, уч марта Искандар деб чақирсангиз, чиқаман, деган экан.
Уни дафн этишибди. Уч кун ўтгач, соғиниб ўғлининг қабри тепасига борибди, чақирибди:
— Искандар!
Сас йўқ.
Яна чақирибди:
— Исканда-ар?
Садо йўқ! Куйиб-куйиб чорлабди она:
— Искандар!!!
Ҳеч ким чиқмабди.

Соғинчдан юраги сўзон она, йўллари қора бўлган она сочлари қировга айланган она тўртинчи марта, умид билан, ўғлининг лақабини ҳам қўшиб чақирибди:
— Искандар Зулқарнайн!
Искандар Зулқарнайн қабрдан чиқиб келибди. Она уни суюбди, болам дебди, отингни айтиб бир марта чақирдим чиқмадинг, дебди икки марта отингни айтиб зорландим, чиқмадинг, дебди уч марта отингни айтиб оҳ чекдим, чиқмадинг, дебди. Умид узиб, охирги марта, лақабингни ҳам қўшиб чақирганимдагина ҳузуримда пайдо бўлдинг, уч марта чақирганимда эшитмай қолдингми, дебди.

Эшитдим она, дебди Искандар Зулқарнайн, ер остида мен каби Искандарларнинг минглаби ётган экан, аввалги: уч марта чақирганингда қай биримиз экан, деб ҳайрон бўлувдик, лақабимни қўшиб чақирганингда сенинг келганингни билиб, чиқдим, дебди…
… Қора, қоп-қора туман… Қоп-қора, қора туман…
— Бек, — деди Саидмурод понсод йигитлардан анча илгарилаб кетиб, иккаласи ёлғиз қолишганда, — ҳали тарқамаган аламангизликни чуқурлаштиришга кўнглида беҳад истак туюб. — Сизга айтиш ноўрин бир гап кўксимни ўртаётир…
Холбўта жиловни сал тортиб қўйди. Ҳирқвроқ товуш-да:
— Айтиш ноўрин бўлса айтма, Саидмурод! — деб қўя-қюлди.
— Йўқ, бек, — Саидмурод шоша-пиша гапни улаган бўлса-да, овозидаги қатъиятни йўқотмади. — Айтмасам, мандан домантир бўларсиз, деб қўрқаман.
— Гапир…

— Ҳовлингизга Зокир лакот тушиб юрганмиш… Кўксини ўқ тешиб ўтгандек Холбўта от устида қалқиб кетди… Осмон чир айланди кўз ўнгида, тоғлар кўксиии тилиб юборган ханжарга айланди… Кўзлари, ҳозироқ, ҳозироқ… ортга қайтиш, ортга қайтиш… наинки қайтиш, довулдай уйига кириб бориб аёлининг сочидан отнинг думига боғлаб чиқиш иштиёқида ёнди. Ҳайрият, кўзларини батамом ғазаб алангаси эгаллаб олмай, понсодга қарадию, барига тушунди… Саидмуроднинг нигоҳида тантанавор, ўз сўзининг нишонга бориб текканидан масрурлик ифодаси ошкор жилваланиб ўйнарди… Ана шу ифода Холбўтани ўзини босиб олишга ундади. Ўша-ўша хирқироқ товушида:
— Сану манда энди хотин, бола-чақа нима қилсин, понсод, — деди, — ҳатто бўрилар ҳам қайлардадир санқиб, емишлик топгач, инига қайтади. Биз ўз еримизга сиғиндилигимизни айтмай, қайлардаги юримсак миш-мишларни кўтариб юрибсан…

Холбўтанинг бу мантиги Саидмуроднинг аламини чандон орттирса орттирдики, асло камайтирмади. «Адо бўлган одам! — Тишларини ғижирлатиб кўнглидан ўтказди. — Энди бу ҳеч нарсага ярамайди. Унинг ўлигигина мени кечиришлари учун керак, холос!»
Йўлда давом этишди.

Холбўтанинг юраги ҳамон ториққандан-ториқиб борарди. Йўқсиллар наздида у адашган, ўзи камбағалдан чиққану елкасига тегадиган мунаввар қуёш шуълаларини кўролмаган — басир, сўқир ким учун, нима учун курашаётганлигини ўзи ҳам билмайди, нимаям бўларди, бир кунмас бир кун итдек, итдан ҳам баттар ўлиб кетади. Бойлар наздида, қазисан, қартасан — асли наслингга тортасан уларнинг ишончларини оқлолмади. Уни ким қандай, қилиб йўлдан урди? Озгина химо билан юрагида отилишга чоғланган пўртананинг кўмилиб ётган кўзини топди? Сен мусулмон бандасидан, ўз ерингни, ўз элингни кофирлар қўлига ўтказиб тинч ўтирасан деган ким? Билмайди, эслолмайди — гуё ваҳима ўз-ўзидан юрагини илкис забт этди қўйди. Куфр ирқу миллатда, рангу тусда деб қачон миясига қуйишди? Ахир, бу иллат ўз миллатидан бўлган лакотларнинг кўнглида ҳам иркит бойлаб ётибди-ку? Балки, куфрга қарши курашмоққа бел боғлаган қўрбошининг ўзида ҳам бу машъум иллат мавжуддир?!

Қора, қоп-қора туман… Қоп-қора, қора туман…
Оқ найзаси ложувард осмонга санчилиб турган қоянинг остига етиб келишди. Отларни кўм-кўк барра ўтлар ўсиб ётган рақбада яйдоқ қолдиришди.
Анча олисда, қоя этакларида ёйилиб, ўтлаб юрган қўйлар жимитдеккина куринар, чўпон қийқириқларининг акс-садоси дамо-дам зўр-базўр қулоққа чалинарди.

Холбўта моғорлагандай қора харсанг тош устида қовоқ уюб ўтирарди. «Йигитларга қандай жавоб бериб юборсам экан, — ўйларди у. — Майли, бошлари оққан томонга кетишсин. Тўртталаси — Самад ҳам, Комил ҳам, Манноп ҳам, Ҳамид ҳам тоғни урса талқон киладиган бақувват йигитлар. Уққа учган, кочиб кетган, хоинлик қилган, ҳатто бир бириниям отиб қўйган тўданинг қолган-қутгани. Садоқатларини сўнгги лаҳзаларгача намойиш этмоқчи бўлаётганликлари юз-кўзларидан аён. Айниқса, Ҳамид… Хатти-ҳаракатларида жазму жазава мужассам. Лаби устини эндигина ирилар қоплаган бу йигит юрагида қандай дарслар оқиб ётибдикин?.. »
Холбўта бу йигитларни ҳар бирининг ҳаёти учун қайғурар, айни дамда, ўзим ана шу чўпончалик бўлиб, айтганларини югуриб-элиб бажо қилардим, одамларнинг юзини кўрмай ана шу тоғу тошларда юраверардим, юраверардим, деб ўйларди… Сал ўтмай бу худди болаликдаги каби хомхаёл эканлигини фикр қилиб инграб юбораёзди…

— Бек, хаёлга толдингиз? — Саидмутрод ариқнинг нариги томонида, отлар ўтлаб юрган рақбада тик тургача Холбўтага ўқдек нигоҳ қадаб сўз қотди.
— Тўғри айтдинг Саидмурод, хаёлга толдим, — бошини кўтармай, хомуш жавоб қайтарди Холбўта. — Ҳаммамиз ўз йўлимизга кетиб, тарқасак, яхши бўларди, деб ўйлаяпман… Йўқса, изимиздан барибир таъқиб қилишаверади…

Саидмурод билдирмай қўлини тўппончага узатди. — Буни барвақтроқ ўйлаш керак эди, бек, — деди ғазабдан кўкариб. — Бизни тарқатиб юбориб, ўзинг қизилларга бориб сотилмоқчимисан, — бирдан сенсирашга ўтди. — Йўқ, анойини топибсан. Ҳали Зокир лакотни отиб ташлашга қўймаганингнинг боисиниям энди тушундим. Улар сени сақлаб қолишади, кейин бизни битта-битта тутиб берасан. Ниятинга етолмайсан, бек!
Холбўта бошини кўтарганда Саидмурод ўқ узди. Қўрбошининг ранги пага бўлиб кетди. Нариги томондаги рақбада чўзилиб ётишган Комил билан Ҳамид сапчиб туриб кетишди ва дарров нима гап-сўзни фаҳмлаб, Саидмуродга ташланишди. Саидмурод иккинчи ўқни отишга улгуролмади, қўлини орқага қайириб, тўппончани тортиб олишди. Шундаям понсод паст тушмас, йигитларни болохонадор қилиб сўкарди.
Холбўта қонга бўялган чап кифтини ушлаганча ўша-ўша ҳолатда ўтирган кўйи:
— Қўйворинглар, — деб фармон берди. — Тўппончасини қайтиб беринглар.
— Бегим… — қичқирди Ҳамид.
— Холбўта битта гапиради, — деди қўрбоши оқсоч чўққиларга термулиб, сўнгра тўртовлонга қарата сўзлай бошлади.
— Сизлар азаматсизлар, — деди. — Ҳамма топшириғимни бекаму кўст бажаргансизлар. Энди фақат бир ўтинчим. бор. Бу ҳаммасидан муҳим. Ўлганимдан сўнг танимни хор этмасинлар, ҳар кимларнинг қўлига тушмасин. Анавулар, — у Саидмуродни бош иргаб кўрсатди, — фойдаланиб қолишмасин. Ўлган одам топшириқ беролмапди, шу боис тириклар кучли, шу боис ўтиниб турибман сизларга…

Холбўта қиблага юзланди.
Муножот-муроқаба…
Сўнг могорлангандай қора харсанг тош устига қандай ўтирган бўлса шу ангиз ўтирди — Понсод, — деди ўз жойидан қимирламай турган Саидмуродга. — Бугун кўз олдимни негадир қора туман босиб келаверди. Кўнгил сезар экан-да. Мана энди, анча тиниқлашгандекман… Ҳамма билади — ҳатто ана шу тоғу тошлар, булутлар ҳам билади, сан маним энг якин кишим эдинг. Энг яқин киши… Кора туман боисини энди англадим…
Айт, ўз ишонганинг хиёнат қилса тирикликнинг, курашмоқнинг зарра қиммати борми? Агар шундай хол рўй бергудек бўлса, шунинг ўзи ўлим эмасми? Сен менга ўқ узмаёқ ўлдирдинг, бугун. Эркак одам бир марта дунёга келади. Бир марта ўлади. Мен ўлдим. Мени хиёнат ўлдирди. Саидмурод понсодга тегинманглар, — деди йигитларга. Кайга кетса кетсин. Сизлар билан бирга бўлмасин. Сизлар менинг ўтинчимни адо этинглар. Энди бошлаган ишингни охирига етказ, Саидмурод. От, яхшироқ нишонга ол. Кетма-кет ўқ уз. Тўппонча отишни ўзим ўргатганман-ку сенга. Қўлинг титрамасин. Айтдим-ку, сенга қўл тегизишмайди, деб… Бошинг оққан томонга кетаверасан, дедимку…

Саидмуроднинг аъзои бадани, оёқлари қалт-қалт титрар, пешонасидан шаррос тер қуйилар, ҳалиги газабу жазму жазавасидан асар ҳам қолмаганди. У қўрбошининг олдида ўзини ожиз-нотавон ҳис этмоқдайди — бу туйғу илкис қаердан ёпирилиб келди, ўзиям ҳайрону лол. Сониялар бурун Холбўтанинг занжалишдай туюлган қиёфаси бутун қудрати-ю, эаковати билан кўз ўнгида яна устиворлашган эди. Тўппончасини майсалар ичра улоқтиргиси, қоя каби харсангда қимирламай ўтирган Холбўта қаршисига тиз чўккиси келди — хайҳот, вақт ўтган, шундай қилгудек бўлса, Холбўта унинг ўзидан воз кечиши, отиб ташлаши, лошини қузғунларга ем қилиши турган гап эди. Қалбини қора хаёл чулғаган лаҳзаларни қанчалик сўкмасин-қарғамасин, бефойда эди.
Понсод яна бир неча дақиқа шу ҳолда турса иродаси тугаб шармандаи шармисор бўлишига кўзи етди, сукутдаги қўрбошининг гавдасини ғира-шира кўриб, нишонга олди…

Холбўта ҳамон қимир этмасди. Кетма-кет узилган икки-уч ўқ кўксини тешиб ўтди. Қўрбоши гандираклаб кетди… Кўзи осмонга тушди. Увада булутчалар, қуёшнинг кўк тоқидаги бир тутам нури аралаш-қуралаш гир-гир айланди, айланди, айланди… Чўққилар ер билан битта бўлди, кунфаякун бўлди, ер каноралари-ю, сарҳадлари айқаш-уйқаш қоришиб, остин-устунлашиб чашми ногиронига жамланиб келди тугади. Харсанг ёнига гуппа қулади.

Саидмурод бурила солиб қоча бошлади. Ортига саросар қарай-қарай ранги бўздек оқариб, оёқлари бир-бирига чалишиб, йиқилиб, яна туриб, яна йиқилиб-туриб қочарди у нафасини бир оз ростлагач, оти рақбада қолиб кетганлигини эслади, ортга қайтмоқчи бўлди-ю, қўл силтаб яна кетаверди… У узоққа кетмади. Кўздан пана жойга яшириниб йигитларнинг бундан кейин нима қилишларини кузатиб турди қани, қаерга кўмишаркин?
Ҳамид хуржундан дастаси калта бел чиқарди. Тўрттала йигит булоқ бўйида қабр қазишди, орадан бир соатлар ўтар-ўтмас улар бу ишни қойилмақом қилиб бажариб бўлишди. Холбўтанинг усти-бошини ечиб олиб мурдани ювишди, салласини кафан қилишди. Барча расм-русумларини жойига қўйиб дафн этишгач, нари кетишди…
Саидмуроднинг кўнгли тинчиб, қишлоққа йўл олди…

Эртаси куни тонг саҳарда у қўли боғлоқлик ҳолда олдинда келар, унинг ортидан отишга шай тўппончасини маҳкам ушлаб олган кепкали киши, орқароқда икки отлиқ, энг орқада елқада кетмон билан дўппи кийган икки ёш йигит келишарди. Улар бир-бирларига сўз қотишмас, кепкали киши дамодам атроф-жавонига олазарак назар ташлаб қўяр. Саидмуроднинг сўзига — Холбўтанинг тупроқ остида ётганлигига ишонмаётганлиги юз-кўзларидан аён эди.

Юра-юра булоқ бўйидаги қабрга етиб келишди, қабрнинг тупроги анча қотиб қолган, марҳумнинг ҳақиқатдан ҳам кеча дафн этилганлигидан нишон берарди.
— Шуми? — сўради кепкали киши Саидмуроддан.
— Шу, — понсод бош тебратди.
— Кабрни очинглар, — буюрди кепкали киши. Йигитлар бунга қўллари бормай, истамайроқ туришарди.
— Сизларга нима бўлди, чарчадиларингизми? — сўради кепкали киши.
— Шуни очиб ўтирмайлик, — сўзлашга журъат этди йигитлардан бири. — Ҳосияти йўқ. Биримизмас-биримизга касри уради, бирор фалокатни бошлайди…
— Мана бу алдаётган бўлса-чи?— Иккиланди кепкали киши Саидмуродга ишора қилиб.

Йигитлар елка қисишди.
— Очамиз! — Қатъий хулосага келди кепкали киши. — Бугун биз унинг понсодининг гапига ишониб ўлдига чиқарсак, куч йиғиб яна бош кўтариб қолса-чи? Майли, бир кўрайлик, кейин яна кўмиб қўяверамиз.
Қабр тупроғига биринчи бўлиб ўзи кетмон урди. Отлиқлар ва йигитларнинг, ҳатто Саидмуроднинг ҳам ранги бўздай оқариб кетди. Иш анча қизигач, улар кўникишди, бир-бирларининг қўлидан кетмонни олиб, чеккага ботмон-ботмон тупроқ улоқтираверишди.
Саидмуродгина миқ этмай уларнинг ишини кузатиб, кеча Холбўта ўтирган моғорлангандай қора харсанг тош ёнида тик турарди.

Улар анча вақт қабрдан тупроқ чиқариб ташлаш билан машғул бўлишди. Саидмуроднинг назарида эса бу ишнинг ҳеч чек-чегараси кўринмаётгандек, йигитлар имиллагандан имиллаётгандек бўлиб туюларди.
Охири мурдани тортиб чиқариб чуқур лабига чалқанча ётқизишди.

Саидмуроднинг кўзлари шохкосасидан чиқиб кетаёзди марҳумнинг усти-боши эгнида эди, ҳа-а, Холбўтанинг ўқ илма-тешик қилиб ташлаган чопони… учи қайрилма этиги… Унга тузукроқ назар солиб, тиззаларидан бутунлай мадор кетди, юраги ортга тортди, негадир қусгуси келди— Холбўтага мутлақо ўхшамайдиган соқолли отбош кишининг пешонасини нақ ўртасидаги ўқ ўрни — ўрачадан сизиб чиққан қон кўзларини, юзидаги чуқур ажинларни тўлдириб, қотганди.
Саидмуроднинг ичаги огзига келтандай ўхчий бошлади, қув-қув йўталди.

— Шуми? — сўради кепкали киши ҳам қандайдир истеҳзо билан, ҳолбуки, у Холбўтани яхши танирди.
— Шу-у… шу-у… — Саидмурод адои тамом бўлиб, беихтиёр музхона ўртасида тургандай қалт-қалт титрай бошлади. У шўрлик, садоқатли йигитлар тун чоги қабрни очишиб, Холбўтанинг лошини олиб кетиштанини, унинг ўрнига бошқа бир кишининг жонини дорилбақога жўнатиб, кўмишганини тасаввур ҳам қилолмасди. Кўзларига ишонмасдан қарарди йўқ, бу ҳақиқатдан ҳам Холбўта эмас, кўпинча шу яқин-атрофда қўй боқиб юрувчи чўпои Суннат ака эди. Ҳа-а, ўшанинг ўзгинаси эди!

Шу пайт кутилмаган ҳолат юз берди. Уликнинг яқинрогида турган, ҳали қабрга кетмон уришга ботинмаган йигит илкис лош ёнига чўкка тушди. Шоша-пиша унинг қўлларини кўтариб, кўзларига яқинроқ келтирди, ўз чопонининг бари билан марҳумнинг юзида қотиб қолган қонни арта бошлади. Хатти-ҳаракатлари телбаёна эди. Конни буткул артиб бўлмай «тоғажон», деди-ю, ўзини ўликнинг устига ташлади… ўкраб-ўкраб йиғлай бошлади.
Бошини гурс-гурс ерга урди, ёнида турганлар зўр-базўр кўтариб олишмаганда, ким билсин, оқибати нима бўларди… Йигит ўзини ушлаб турганларнинг қўлидан юлқиниб чиқди, ёввойи шиддат, важоҳат билан Саидмурод понсодга отилди. Энг аввал унинг соқолидан бир тутам юлиб олди, сўнт кўзига чанг солди. Беш одам қутургандан-қутуриб бораётган йигитни бу сафар осонликча бўйсиндиришолмади.
— Тоғамни топиб бер, газанда! — дерди у. — Топиб бер! Сенга нима ёмонлик қилганди? Топиб бер дейма-ан, онангни…

Йигитнинг куюнишлари ҳамманинг юрагини далва-далва қилиб юборди. Бошлиқ кўз ёшларини кепкасига артарди… Отлиқлардан бири эгасиз қолган сурувни қидириб кетди…

— Холмурод, мурдани эгарга кўндаланг ётқизиб, ўзинг орқага ўтириб ол, — буюрди кепкали киши шу ерда қолгап отлиққа. — Уни қишлоққа элтиб одамдай кўмайлик… Келганлар яна ортга қайтишди.
Энг олдинда қўли орқасига боғланган, боши кўксига тушиб кетган Саидмурод понсод борар, ундан кейин қўлида тўппонча билан кепкали киши ва эгарга мурдани кўндаланг ётқизиб олган отлиқ юзма-юз кетишарди. Жиян эса энг орқада, ёнидаги ўртоғини кўриб-кўрмай, юраётган йўлини кўриб-курмай ҳамон хиқиллаб зўр-базўр қадам ташлар, ўзини тошларга уриб-уриб, бу қўтир дунёда яшагиси келмасди…

Тоғлардан эниб тушган туман атроф-тумоноти қоплаган, кепкали киши бечора йигитни кўздан қочириб қўймай деган хавотирда ортига қараб-қараб қўяр, бир сўз… биргина юпанч сўз топишга ожиз эди…

Ложувард, мусаффо осмонга тиғдек санчилиб турган чўққининг энг учида субҳи козиб чоғи пайдо бўлган қабрдан ҳеч кимса хабар топмай, у бўз тепачага айланди, абадул-абад тоғларга сингишиб кетди ва унинг сўйланмаган минглаб-милёнлаб афсоналарининг бирига айланди…

Shoyim Bo’taev
QORA TUMAN

Shoyim Bo‘tayev 1959 yil 20 iyunda Tojikistonning O‘ratepa tumaniga qarashli Maydoncha kishlog‘ida tug‘ilgan. Xo‘jand Davlat pedagogika institutining tarix-filologiya fakultetini tugatgan (1982). Ilk qissasi — «Sirli yulduzlar» (1984). Shundan so‘ng yozuvchining «Dunyoning sarhisobi bor» (1988), «Endi bari boshqacha» (1990), «Shamol o‘yini» (1995), «Kunbotardagi bog‘» (1997), «Hayot» (2000), «Ko‘chada qolgan ovoz» (2005) kabi qissa va hikoyalardan iborat to‘plamlari nashr etilgan. «Qo‘rg‘onlangan oy» (1996), «Shox» (2007) kabi romanlar muallifi. «Do‘stlik» ordеni bilan taqdirlangan (2001).

Subhi kozibda qo‘nalg‘a-multajolarini tark etib bemavrid maskan-tumanli tog‘ sari yo‘l olishgan besh nafar otliq — guruhning boshida qovogidan qor yog‘ib Xolbo‘ta borardi. Yalang tovoni bilan axlat bosib olgandek benihoya tirriqlangan, ichiga chiroq yoqsa yorimasdi. Buning boisi, yaqinginada lak-lak sherdil yigitlari bilan suronu vahima solib, yurt so‘rab yurganligi-yu, bugun xo‘jasinikidan quvilgan sanqi itdek yarim tunda ot ixtiyorini o‘ziga qo‘ygancha betayin-bemavrid yo‘lga tushganligi ham emas. Yo‘q, u mundayin darbadarlikdan ham achchiqroq xoru zorlikning ta’mini tatigan, shundayam oldinda mayoqday miltillab turguvchi shu’laga — umidga ishongan edi.
Hozir ko‘zlari qizarib-shishgan, betinim o‘ylayotganidan peshonasi g‘ijimlanib-tirishib ketgan, ko‘rayotgan narsasi — Qora, qop-qora tuman omad undan yuz o‘girganidan nishon berardi.
Qora tuman…
Saidmurod, qo‘rboshining bevaqt yo‘lga chiqqaniga ichi kuyib, alamdan tutab kelayotgan ponsod, royishsiz so‘z boshlaganda Xolbo‘ta ana shunday kayfiyatda edi:
— Bek, bo‘riga o‘xshab tentib yurganimizdan ko‘ra o‘sha lakotning jonini jahannamga yo‘llamoq darkor edi…
Xolbo‘taning ko‘z o‘ngidagi tuman yanada quyuqlashdi. Qayrilib qaramadi. U ko‘nglida yaratganga munojot-muroqaba qilib taniga kuchu quvvat, ko‘ziga ravshan nur berib, diliga to‘gri yo‘lga solguvchi va eltuvchi tuyg‘u solmaganiga o‘ksinib borardi. Olis-olis manzillarda ilgangan umid shu’lasi aslida sarob u o‘zicha intilgan, jangu jadal qilgan ozodlik qanchadan-qancha begunoh qonlarni qurbonlikka oldi, maqsadu muddaosini adashtirib-ayqashtirib barini zulmoniy, zulmat tumanlik izdihomi ichra nest-nobut qildi.
Xolbo‘taning qayrilyb qaramaganligiyu o‘z o‘y-xayollariga g‘arq bo‘lib ketayotganligi ponsodga nopisandlikdek tuyuldi, ichidan qirindi o‘tib o‘ylardi: «Tugab boryapti-yu, dimog‘u firog‘iga o‘laymi? Kuni bitgan — o‘zi ham sezib turibdi chog‘i, faqatgina uning qoni evaziga qizillarning ehtiromiga sazovor bo‘lish mumkin. Busiz, u meni ham, boshqalarni ham o‘zi ketayotgan jahannamga eltadi. Anavu valakisalang to‘rt yigit buni tushunmaydi-yu, qo‘rboshining soyasiga hamon ilgarigidek namoz o‘qishadi».
… Ular bir-ikki soat oldin bu kech tunashni mo‘ljallab borishgan Xayit badalning uyida Zakir lakot ham to‘rt-besh kishi bilan o‘tirgan edi. Xolbo‘ta yigitlari bilan kirib borganda u nimalarnidir valdirar, boshqalar et yeyishayotgan edi. Gapi og‘zida qoldi, rangi pag‘a bo‘lib ketdi. Xolbo‘tayam ostonadan o‘tgani yo‘q, Zokir lakotiing jovdirayotgan qo‘y ko‘zlariga qattiq tikildi, bir so‘z ham aytmadi, lakot bu qarashga chidolmay bosh egdi.
— Eha kuna hamtovoqlarimiz-ku! — Saidmurod shunday deyishi bilanoq Xolbo‘ta keskin o‘girildi. Ponsodning allaqachon Zokir lakotga mo‘ljallangan to‘pponchasining uchini yuqori ko‘tarib yubordi, o‘q shipga tegdi, taxmon ustidan shuvillab tuproq to‘kildi, ko‘rpachalar ustida izzatu ikromda o‘tirgan soqol-muylovli mehmonning ichi tuproqqa to‘lsayam qimir etmadi.
Xolbo‘ta to‘pponchani Saidmurodning belidagi g‘ilofga qayta joyladi.
— Esiz… — g‘o‘ldiradi Saidmurod.
Xolbo‘ta uning o‘qqa achinayotganligini angladi, tishining orasidan «chirt» etkazib tupuraatgandek:
— Sadqai sar, — dedi.
U ponsodning to‘pponchani g‘ilofdan sas-sabarsiz su-g‘urib olganligini sezdi-yu, uning ko‘zlarida shu choq shax-tidan qaytgani bois qo‘rboshiga nisbatan norozilik ko‘l-kalari paydo bo‘lganini anglolmay qoldi.
Xolbo‘ta Zokir lakotga bir muddat so‘zsiz tikilib turdi. Lakot shoxkosasidan chiqayozgan ko‘zlarini betinim uyon-buyoniga olib qochar, so‘zlolmasdi. Og‘zida nos bor edi.
Gilamning bir chetini ko‘tarib tupurishga hayiqayotgandi, tashqariga chiqay desa…
Og‘zida to‘lib borayotgan tupugini asta-sekin yutib, rangi oqargandan-oqarib, peshonasi terchilab o‘tiraverdi…
— Iching o‘tib ketdimi?— kesatdi uning nos chekib olganligidan bexabar Saidmurod.
O’tirganlar kulishni ham, kulmaslikni ham bilmay Xolbo‘taga qarashdi-yu, darrov boshlarini egishdi — qo‘rboshi xomush edi.
— Endi kim tomonidasan? — Saidmurodning alami bosilmasdi. — Biz keldik, bizga o‘tib qo‘ya qolmaysanmi? Kizillar kelsa, ularga o‘tasan, darvozangning tepasiga bayroqlarini tikib qo‘yasan…
… Hayit badal o‘z qo‘noqlarining bunday bemavrid kelib kolishlarini sira kutmagandi, nafsilarini aytganda ular allaqachonlardan buyon suvga tushganday gumsiyo bo‘lib ketishgandi-da! U ichiga o‘t tushganday hovlida tipirchilab-potirlab yurar, o‘zini panaroqqa olishga urinar, aksiga olgandek hadeb ko‘zga tashlanib qolaverardi. Oxiri qaznoqqa kirib yashirinib o‘tirishga majbur bo‘ldi. Sichqonlar o‘ynab yurgan taqir yerga o‘tirarkan, qizillarga moyil ko‘ringan odamlarni ayni bugun chaqirganiga, o‘zini ham shularga xayrihoh ko‘rsatib qo‘yishga uringaniga afsuslanar, o‘zini-o‘zi changitib so‘kardi.
Xolbo‘ta yigitlari bilan qishloqqa tushdimi, Hayit badalnikiga kelardi. Uy egasi bilan ko‘p ham osh-qatiq bo‘lib o‘tirmasa-da, negadir shu yerni xushlardi, o‘z uyidek emin-erkin, yayrab dam olardi… Hayit badal bundan faxrlanardi — kimsan Xolbo‘taning naq o‘zi… Qudratli to‘daning sharti ketib parti qolishini, o‘shanda o‘ziga qiyin bo‘lishini o‘ylab o‘tirarmidi shunday damlarda.
Hayit badal boshini changallab o‘tirarkan, birdan ko‘zlari charaqlab, fikri yorishdi. Eha, munday o‘ylab qarasa, u chaqirgan odamlarning bari lakot, soqolli-soqolsiz, oriq-semiz, katta-kichik lakotlar — birortasining ham tayini yo‘q, kimning qo‘li uzun kelsa, o‘shaning tarafida…
Ancha fursat o‘tib eshikka chiqishga chog‘langan Hayit badal yana qaytib taqir yerga o‘tirdi: peshonasi sho‘r ekan, bunday bahonalar bilan bosmachilarni aldab bo‘larmidi? Ramak onlarida turishsada, ular kimning qandayligini anglab yetishgan. Ko‘r xassasini bir marta yo‘qotadi. Hayit badaligi boshi guvilladi, kattarib ketayotgandek tuyuldi. Bosmachilar hovlisini tark etishganda ham shu angiz tong otguncha o‘tirdi…
… Turkiston tizma tog‘larining qorli cho‘qqilari ko‘zga chalinib qoldi. Tuman tarqab, odam bir-birini besh-o‘n qadam narida taniydigan hadga yetdi.
Xolbo‘ta esa hamon o‘sha holatda, atrof-tumonotda ne xodisa, ne o‘zgarish — unga zarracha aloqasizdek, boshini quyi egib borardi…
Olis-olislarda chorlayotgandek tuyulgan umid shu’lasi aslida ortda qolgan ekan. U ham chillak o‘ynab, qo‘y boqardi. Kichkina tepalikka yuzlab qora-qura bolalar chikishardi. Subhi kozibdan beri ketyapti, ketyapti subhi sodiq hadga yetdi — ketyapti, ketyapti tong otadi — ketaveradi, ketaveradi — zaminning chek-chegarasi yo‘qdek. . Aslida bu yerlar Turkiston tizma toglarining etaklari, xolos… U Iskandar Zulqarnayn to‘g‘risida yoshligida eshitgan rivoyatni esladi.
Iskandar o‘layotib, onasiga, sog‘insangiz qabrim tepasiga borib, uch marta Iskandar deb chaqirsangiz, chiqaman, degan ekan.
Uni dafn etishibdi. Uch kun o‘tgach, sog‘inib o‘g‘lining qabri tepasiga boribdi, chaqiribdi:
— Iskandar!
Sas yo‘q.
Yana chaqiribdi:
— Iskanda-ar?
Sado yo‘q! Kuyib-kuyib chorlabdi ona:
— Iskandar!!!
Hech kim chiqmabdi.
Sog‘inchdan yuragi so‘zon ona, yo‘llari qora bo‘lgan ona sochlari qirovga aylangan ona to‘rtinchi marta, umid bilan, o‘g‘lining laqabini ham qo‘shib chaqiribdi:
— Iskandar Zulqarnayn!
Iskandar Zulqarnayn qabrdan chiqib kelibdi. Ona uni suyubdi, bolam debdi, otingni aytib bir marta chaqirdim chiqmading, debdi ikki marta otingni aytib zorlandim, chiqmading, debdi uch marta otingni aytib oh chekdim, chiqmading, debdi. Umid uzib, oxirgi marta, laqabingni ham qo‘shib chaqirganimdagina huzurimda paydo bo‘lding, uch marta chaqirganimda eshitmay qoldingmi, debdi.
Eshitdim ona, debdi Iskandar Zulqarnayn, yer ostida men kabi Iskandarlarning minglabi yotgan ekan, avvalgi: uch marta chaqirganingda qay birimiz ekan, deb hayron bo‘luvdik, laqabimni qo‘shib chaqirganingda sening kelganingni bilib, chiqdim, debdi…
… Qora, qop-qora tuman… Qop-qora, qora tuman…
— Bek, — dedi Saidmurod ponsod yigitlardan ancha ilgarilab ketib, ikkalasi yolg‘iz qolishganda, — hali tarqamagan alamangizlikni chuqurlashtirishga ko‘nglida behad istak tuyub. — Sizga aytish noo‘rin bir gap ko‘ksimni o‘rtayotir…
Xolbo‘ta jilovni sal tortib qo‘ydi. Hirqvroq tovush-da:
— Aytish noo‘rin bo‘lsa aytma, Saidmurod! — deb qo‘ya-qyuldi.
— Yo‘q, bek, — Saidmurod shosha-pisha gapni ulagan bo‘lsa-da, ovozidagi qat’iyatni yo‘qotmadi. — Aytmasam, mandan domantir bo‘larsiz, deb qo‘rqaman.
— Gapir…
— Hovlingizga Zokir lakot tushib yurganmish… Ko‘ksini o‘q teshib o‘tgandek Xolbo‘ta ot ustida qalqib ketdi… Osmon chir aylandi ko‘z o‘ngida, tog‘lar ko‘ksiii tilib yuborgan xanjarga aylandi… Ko‘zlari, hoziroq, hoziroq… ortga qaytish, ortga qaytish… nainki qaytish, dovulday uyiga kirib borib ayolining sochidan otning dumiga bog‘lab chiqish ishtiyoqida yondi. Hayriyat, ko‘zlarini batamom g‘azab alangasi egallab olmay, ponsodga qaradiyu, bariga tushundi… Saidmurodning nigohida tantanavor, o‘z so‘zining nishonga borib tekkanidan masrurlik ifodasi oshkor jilvalanib o‘ynardi… Ana shu ifoda Xolbo‘tani o‘zini bosib olishga undadi. O’sha-o‘sha xirqiroq tovushida:
— Sanu manda endi xotin, bola-chaqa nima qilsin, ponsod, — dedi, — hatto bo‘rilar ham qaylardadir sanqib, yemishlik topgach, iniga qaytadi. Biz o‘z yerimizga sig‘indiligimizni aytmay, qaylardagi yurimsak mish-mishlarni ko‘tarib yuribsan…
Xolbo‘taning bu mantigi Saidmurodning alamini chandon orttirsa orttirdiki, aslo kamaytirmadi. «Ado bo‘lgan odam! — Tishlarini g‘ijirlatib ko‘nglidan o‘tkazdi. — Endi bu hech narsaga yaramaydi. Uning o‘ligigina meni kechirishlari uchun kerak, xolos!»
Yo‘lda davom etishdi.
Xolbo‘taning yuragi hamon toriqqandan-toriqib borardi. Yo‘qsillar nazdida u adashgan, o‘zi kambag‘aldan chiqqanu yelkasiga tegadigan munavvar quyosh shu’lalarini ko‘rolmagan — basir, so‘qir kim uchun, nima uchun kurashayotganligini o‘zi ham bilmaydi, nimayam bo‘lardi, bir kunmas bir kun itdek, itdan ham battar o‘lib ketadi. Boylar nazdida, qazisan, qartasan — asli naslingga tortasan ularning ishonchlarini oqlolmadi. Uni kim qanday, qilib yo‘ldan urdi? Ozgina ximo bilan yuragida otilishga chog‘langan po‘rtananing ko‘milib yotgan ko‘zini topdi? Sen musulmon bandasidan, o‘z yeringni, o‘z elingni kofirlar qo‘liga o‘tkazib tinch o‘tirasan degan kim? Bilmaydi, eslolmaydi — guyo vahima o‘z-o‘zidan yuragini ilkis zabt etdi qo‘ydi. Kufr irqu millatda, rangu tusda deb qachon miyasiga quyishdi? Axir, bu illat o‘z millatidan bo‘lgan lakotlarning ko‘nglida ham irkit boylab yotibdi-ku? Balki, kufrga qarshi kurashmoqqa bel bog‘lagan qo‘rboshining o‘zida ham bu mash’um illat mavjuddir?!
Qora, qop-qora tuman… Qop-qora, qora tuman…
Oq nayzasi lojuvard osmonga sanchilib turgan qoyaning ostiga yetib kelishdi. Otlarni ko‘m-ko‘k barra o‘tlar o‘sib yotgan raqbada yaydoq qoldirishdi.
Ancha olisda, qoya etaklarida yoyilib, o‘tlab yurgan qo‘ylar jimitdekkina kurinar, cho‘pon qiyqiriqlarining aks-sadosi damo-dam zo‘r-bazo‘r quloqqa chalinardi.
Xolbo‘ta mog‘orlaganday qora xarsang tosh ustida qovoq uyub o‘tirardi. «Yigitlarga qanday javob berib yuborsam ekan, — o‘ylardi u. — Mayli, boshlari oqqan tomonga ketishsin. To‘rttalasi — Samad ham, Komil ham, Mannop ham, Hamid ham tog‘ni ursa talqon kiladigan baquvvat yigitlar. Uqqa uchgan, kochib ketgan, xoinlik qilgan, hatto bir biriniyam otib qo‘ygan to‘daning qolgan-qutgani. Sadoqatlarini so‘nggi lahzalargacha namoyish etmoqchi bo‘layotganliklari yuz-ko‘zlaridan ayon. Ayniqsa, Hamid… Xatti-harakatlarida jazmu jazava mujassam. Labi ustini endigina irilar qoplagan bu yigit yuragida qanday darslar oqib yotibdikin?.. »
Xolbo‘ta bu yigitlarni har birining hayoti uchun qayg‘urar, ayni damda, o‘zim ana shu cho‘ponchalik bo‘lib, aytganlarini yugurib-elib bajo qilardim, odamlarning yuzini ko‘rmay ana shu tog‘u toshlarda yuraverardim, yuraverardim, deb o‘ylardi… Sal o‘tmay bu xuddi bolalikdagi kabi xomxayol ekanligini fikr qilib ingrab yuborayozdi…
— Bek, xayolga toldingiz? — Saidmutrod ariqning narigi tomonida, otlar o‘tlab yurgan raqbada tik turgacha Xolbo‘taga o‘qdek nigoh qadab so‘z qotdi.
— To‘g‘ri aytding Saidmurod, xayolga toldim, — boshini ko‘tarmay, xomush javob qaytardi Xolbo‘ta. — Hammamiz o‘z yo‘limizga ketib, tarqasak, yaxshi bo‘lardi, deb o‘ylayapman… Yo‘qsa, izimizdan baribir ta’qib qilishaveradi…
Saidmurod bildirmay qo‘lini to‘pponchaga uzatdi. — Buni barvaqtroq o‘ylash kerak edi, bek, — dedi g‘azabdan ko‘karib. — Bizni tarqatib yuborib, o‘zing qizillarga borib sotilmoqchimisan, — birdan sensirashga o‘tdi. — Yo‘q, anoyini topibsan. Hali Zokir lakotni otib tashlashga qo‘ymaganingning boisiniyam endi tushundim. Ular seni saqlab qolishadi, keyin bizni bitta-bitta tutib berasan. Niyatinga yetolmaysan, bek!
Xolbo‘ta boshini ko‘targanda Saidmurod o‘q uzdi. Qo‘rboshining rangi paga bo‘lib ketdi. Narigi tomondagi raqbada cho‘zilib yotishgan Komil bilan Hamid sapchib turib ketishdi va darrov nima gap-so‘zni fahmlab, Saidmurodga tashlanishdi. Saidmurod ikkinchi o‘qni otishga ulgurolmadi, qo‘lini orqaga qayirib, to‘pponchani tortib olishdi. Shundayam ponsod past tushmas, yigitlarni boloxonador qilib so‘kardi.
Xolbo‘ta qonga bo‘yalgan chap kiftini ushlagancha o‘sha-o‘sha holatda o‘tirgan ko‘yi:
— Qo‘yvoringlar, — deb farmon berdi. — To‘pponchasini qaytib beringlar.
— Begim… — qichqirdi Hamid.
— Xolbo‘ta bitta gapiradi, — dedi qo‘rboshi oqsoch cho‘qqilarga termulib, so‘ngra to‘rtovlonga qarata so‘zlay boshladi.
— Sizlar azamatsizlar, — dedi. — Hamma topshirig‘imni bekamu ko‘st bajargansizlar. Endi faqat bir o‘tinchim. bor. Bu hammasidan muhim. O’lganimdan so‘ng tanimni xor etmasinlar, har kimlarning qo‘liga tushmasin. Anavular, — u Saidmurodni bosh irgab ko‘rsatdi, — foydalanib qolishmasin. O’lgan odam topshiriq berolmapdi, shu bois tiriklar kuchli, shu bois o‘tinib turibman sizlarga…
Xolbo‘ta qiblaga yuzlandi.
Munojot-muroqaba…
So‘ng mogorlanganday qora xarsang tosh ustiga qanday o‘tirgan bo‘lsa shu angiz o‘tirdi — Ponsod, — dedi o‘z joyidan qimirlamay turgan Saidmurodga. — Bugun ko‘z oldimni negadir qora tuman bosib kelaverdi. Ko‘ngil sezar ekan-da. Mana endi, ancha tiniqlashgandekman… Hamma biladi — hatto ana shu tog‘u toshlar, bulutlar ham biladi, san manim eng yakin kishim eding. Eng yaqin kishi… Kora tuman boisini endi angladim…
Ayt, o‘z ishonganing xiyonat qilsa tiriklikning, kurashmoqning zarra qimmati bormi? Agar shunday xol ro‘y bergudek bo‘lsa, shuning o‘zi o‘lim emasmi? Sen menga o‘q uzmayoq o‘ldirding, bugun. Erkak odam bir marta dunyoga keladi. Bir marta o‘ladi. Men o‘ldim. Meni xiyonat o‘ldirdi. Saidmurod ponsodga teginmanglar, — dedi yigitlarga. Kayga ketsa ketsin. Sizlar bilan birga bo‘lmasin. Sizlar mening o‘tinchimni ado etinglar. Endi boshlagan ishingni oxiriga yetkaz, Saidmurod. Ot, yaxshiroq nishonga ol. Ketma-ket o‘q uz. To‘pponcha otishni o‘zim o‘rgatganman-ku senga. Qo‘ling titramasin. Aytdim-ku, senga qo‘l tegizishmaydi, deb… Boshing oqqan tomonga ketaverasan, dedimku…
Saidmurodning a’zoi badani, oyoqlari qalt-qalt titrar, peshonasidan sharros ter quyilar, haligi gazabu jazmu jazavasidan asar ham qolmagandi. U qo‘rboshining oldida o‘zini ojiz-notavon his etmoqdaydi — bu tuyg‘u ilkis qaerdan yopirilib keldi, o‘ziyam hayronu lol. Soniyalar burun Xolbo‘taning zanjalishday tuyulgan qiyofasi butun qudrati-yu, eakovati bilan ko‘z o‘ngida yana ustivorlashgan edi. To‘pponchasini maysalar ichra uloqtirgisi, qoya kabi xarsangda qimirlamay o‘tirgan Xolbo‘ta qarshisiga tiz cho‘kkisi keldi — xayhot, vaqt o‘tgan, shunday qilgudek bo‘lsa, Xolbo‘ta uning o‘zidan voz kechishi, otib tashlashi, loshini quzg‘unlarga yem qilishi turgan gap edi. Qalbini qora xayol chulg‘agan lahzalarni qanchalik so‘kmasin-qarg‘amasin, befoyda edi.
Ponsod yana bir necha daqiqa shu holda tursa irodasi tugab sharmandai sharmisor bo‘lishiga ko‘zi yetdi, sukutdagi qo‘rboshining gavdasini g‘ira-shira ko‘rib, nishonga oldi…
Xolbo‘ta hamon qimir etmasdi. Ketma-ket uzilgan ikki-uch o‘q ko‘ksini teshib o‘tdi. Qo‘rboshi gandiraklab ketdi… Ko‘zi osmonga tushdi. Uvada bulutchalar, quyoshning ko‘k toqidagi bir tutam nuri aralash-quralash gir-gir aylandi, aylandi, aylandi… Cho‘qqilar yer bilan bitta bo‘ldi, kunfayakun bo‘ldi, yer kanoralari-yu, sarhadlari ayqash-uyqash qorishib, ostin-ustunlashib chashmi nogironiga jamlanib keldi tugadi. Xarsang yoniga guppa quladi.
Saidmurod burila solib qocha boshladi. Ortiga sarosar qaray-qaray rangi bo‘zdek oqarib, oyoqlari bir-biriga chalishib, yiqilib, yana turib, yana yiqilib-turib qochardi u nafasini bir oz rostlagach, oti raqbada qolib ketganligini esladi, ortga qaytmoqchi bo‘ldi-yu, qo‘l siltab yana ketaverdi… U uzoqqa ketmadi. Ko‘zdan pana joyga yashirinib yigitlarning bundan keyin nima qilishlarini kuzatib turdi qani, qaerga ko‘misharkin?
Hamid xurjundan dastasi kalta bel chiqardi. To‘rttala yigit buloq bo‘yida qabr qazishdi, oradan bir soatlar o‘tar-o‘tmas ular bu ishni qoyilmaqom qilib bajarib bo‘lishdi. Xolbo‘taning usti-boshini yechib olib murdani yuvishdi, sallasini kafan qilishdi. Barcha rasm-rusumlarini joyiga qo‘yib dafn etishgach, nari ketishdi…
Saidmurodning ko‘ngli tinchib, qishloqqa yo‘l oldi…
Ertasi kuni tong saharda u qo‘li bog‘loqlik holda oldinda kelar, uning ortidan otishga shay to‘pponchasini mahkam ushlab olgan kepkali kishi, orqaroqda ikki otliq, eng orqada yelqada ketmon bilan do‘ppi kiygan ikki yosh yigit kelishardi. Ular bir-birlariga so‘z qotishmas, kepkali kishi damodam atrof-javoniga olazarak nazar tashlab qo‘yar. Saidmurodning so‘ziga — Xolbo‘taning tuproq ostida yotganligiga ishonmayotganligi yuz-ko‘zlaridan ayon edi.
Yura-yura buloq bo‘yidagi qabrga yetib kelishdi, qabrning tuprogi ancha qotib qolgan, marhumning haqiqatdan ham kecha dafn etilganligidan nishon berardi.
— Shumi? — so‘radi kepkali kishi Saidmuroddan.
— Shu, — ponsod bosh tebratdi.
— Kabrni ochinglar, — buyurdi kepkali kishi. Yigitlar bunga qo‘llari bormay, istamayroq turishardi.
— Sizlarga nima bo‘ldi, charchadilaringizmi? — so‘radi kepkali kishi.
— Shuni ochib o‘tirmaylik, — so‘zlashga jur’at etdi yigitlardan biri. — Hosiyati yo‘q. Birimizmas-birimizga kasri uradi, biror falokatni boshlaydi…
— Mana bu aldayotgan bo‘lsa-chi?— Ikkilandi kepkali kishi Saidmurodga ishora qilib.
Yigitlar yelka qisishdi.
— Ochamiz! — Qat’iy xulosaga keldi kepkali kishi. — Bugun biz uning ponsodining gapiga ishonib o‘ldiga chiqarsak, kuch yig‘ib yana bosh ko‘tarib qolsa-chi? Mayli, bir ko‘raylik, keyin yana ko‘mib qo‘yaveramiz.
Qabr tuprog‘iga birinchi bo‘lib o‘zi ketmon urdi. Otliqlar va yigitlarning, hatto Saidmurodning ham rangi bo‘zday oqarib ketdi. Ish ancha qizigach, ular ko‘nikishdi, bir-birlarining qo‘lidan ketmonni olib, chekkaga botmon-botmon tuproq uloqtiraverishdi.
Saidmurodgina miq etmay ularning ishini kuzatib, kecha Xolbo‘ta o‘tirgan mog‘orlanganday qora xarsang tosh yonida tik turardi.
Ular ancha vaqt qabrdan tuproq chiqarib tashlash bilan mashg‘ul bo‘lishdi. Saidmurodning nazarida esa bu ishning hech chek-chegarasi ko‘rinmayotgandek, yigitlar imillagandan imillayotgandek bo‘lib tuyulardi.
Oxiri murdani tortib chiqarib chuqur labiga chalqancha yotqizishdi.
Saidmurodning ko‘zlari shoxkosasidan chiqib ketayozdi marhumning usti-boshi egnida edi, ha-a, Xolbo‘taning o‘q ilma-teshik qilib tashlagan choponi… uchi qayrilma etigi… Unga tuzukroq nazar solib, tizzalaridan butunlay mador ketdi, yuragi ortga tortdi, negadir qusgusi keldi— Xolbo‘taga mutlaqo o‘xshamaydigan soqolli otbosh kishining peshonasini naq o‘rtasidagi o‘q o‘rni — o‘rachadan sizib chiqqan qon ko‘zlarini, yuzidagi chuqur ajinlarni to‘ldirib, qotgandi.
Saidmurodning ichagi ogziga keltanday o‘xchiy boshladi, quv-quv yo‘taldi.
— Shumi? — so‘radi kepkali kishi ham qandaydir istehzo bilan, holbuki, u Xolbo‘tani yaxshi tanirdi.
— Shu-u… shu-u… — Saidmurod adoi tamom bo‘lib, beixtiyor muzxona o‘rtasida turganday qalt-qalt titray boshladi. U sho‘rlik, sadoqatli yigitlar tun chogi qabrni ochishib, Xolbo‘taning loshini olib ketishtanini, uning o‘rniga boshqa bir kishining jonini dorilbaqoga jo‘natib, ko‘mishganini tasavvur ham qilolmasdi. Ko‘zlariga ishonmasdan qarardi yo‘q, bu haqiqatdan ham Xolbo‘ta emas, ko‘pincha shu yaqin-atrofda qo‘y boqib yuruvchi cho‘poi Sunnat aka edi. Ha-a, o‘shaning o‘zginasi edi!
Shu payt kutilmagan holat yuz berdi. Ulikning yaqinrogida turgan, hali qabrga ketmon urishga botinmagan yigit ilkis losh yoniga cho‘kka tushdi. Shosha-pisha uning qo‘llarini ko‘tarib, ko‘zlariga yaqinroq keltirdi, o‘z choponining bari bilan marhumning yuzida qotib qolgan qonni arta boshladi. Xatti-harakatlari telbayona edi. Konni butkul artib bo‘lmay «tog‘ajon», dedi-yu, o‘zini o‘likning ustiga tashladi… o‘krab-o‘krab yig‘lay boshladi.
Boshini gurs-gurs yerga urdi, yonida turganlar zo‘r-bazo‘r ko‘tarib olishmaganda, kim bilsin, oqibati nima bo‘lardi… Yigit o‘zini ushlab turganlarning qo‘lidan yulqinib chiqdi, yovvoyi shiddat, vajohat bilan Saidmurod ponsodga otildi. Eng avval uning soqolidan bir tutam yulib oldi, so‘nt ko‘ziga chang soldi. Besh odam quturgandan-quturib borayotgan yigitni bu safar osonlikcha bo‘ysindirisholmadi.
— Tog‘amni topib ber, gazanda! — derdi u. — Topib ber! Senga nima yomonlik qilgandi? Topib ber deyma-an, onangni…
Yigitning kuyunishlari hammaning yuragini dalva-dalva qilib yubordi. Boshliq ko‘z yoshlarini kepkasiga artardi… Otliqlardan biri egasiz qolgan suruvni qidirib ketdi…
— Xolmurod, murdani egarga ko‘ndalang yotqizib, o‘zing orqaga o‘tirib ol, — buyurdi kepkali kishi shu yerda qolgap otliqqa. — Uni qishloqqa eltib odamday ko‘maylik… Kelganlar yana ortga qaytishdi.
Eng oldinda qo‘li orqasiga bog‘langan, boshi ko‘ksiga tushib ketgan Saidmurod ponsod borar, undan keyin qo‘lida to‘pponcha bilan kepkali kishi va egarga murdani ko‘ndalang yotqizib olgan otliq yuzma-yuz ketishardi. Jiyan esa eng orqada, yonidagi o‘rtog‘ini ko‘rib-ko‘rmay, yurayotgan yo‘lini ko‘rib-kurmay hamon xiqillab zo‘r-bazo‘r qadam tashlar, o‘zini toshlarga urib-urib, bu qo‘tir dunyoda yashagisi kelmasdi…
Tog‘lardan enib tushgan tuman atrof-tumonoti qoplagan, kepkali kishi bechora yigitni ko‘zdan qochirib qo‘ymay degan xavotirda ortiga qarab-qarab qo‘yar, bir so‘z… birgina yupanch so‘z topishga ojiz edi…
Lojuvard, musaffo osmonga tig‘dek sanchilib turgan cho‘qqining eng uchida subhi kozib chog‘i paydo bo‘lgan qabrdan hech kimsa xabar topmay, u bo‘z tepachaga aylandi, abadul-abad tog‘larga singishib ketdi va uning so‘ylanmagan minglab-milyonlab afsonalarining biriga aylandi…