Абдулҳамид Чўлпон таваллудининг 120 йиллигига

   Ойдин кечаларда, сирли Нилнинг бўйларида узун этакларингни майсалар, гуллар устидан судраб юруб янги очилғон вафо ҳидли нилуфар чечаги узубсан. Ўзингни елпиб турғучи қулға чечакнинг фазилатларидан гапирганингни эшитдим: «Бу гул сувда ўсиб, сувда етишиб, яна сувда битадир», — дединг. Биламан, тенгсиз қиз, биламан. Нил суви билан ўсган нилуфарни қанча мақтасанг ҳам оздир.

Абдулҳамид Чўлпон
КИЛЕЎПАТРА ВА СЕМИРАМИСГА МАКТУБЛАР
Мансура-ҳикоя ва шеърлар

КИЛЕЎПАТРА
Мансура-ҳикоя

Эй Мисрнинг тангриси, Нилнинг маликаси Килеўпатра!

Ойдин кечаларда, сирли Нилнинг бўйларида узун этакларингни майсалар, гуллар устидан судраб юруб янги очилғон вафо ҳидли нилуфар чечаги узубсан. Ўзингни елпиб турғучи қулға чечакнинг фазилатларидан гапирганингни эшитдим: «Бу гул сувда ўсиб, сувда етишиб, яна сувда битадир», — дединг. Биламан, тенгсиз қиз, биламан. Нил суви билан ўсган нилуфарни қанча мақтасанг ҳам оздир.

Менинг бағримда-да севги ҳидли бир нилуфар ўсмакдадир. Уни сувлаб ўсдирган, етишдириб турғон нарса меним «нилий» кўзларимнинг ёшидир. Не аччиғ, не заҳар, не тотлиғ — тўюб бўлмас тоти бордир унинг!

Юзларингни энг оддий бир бозор қизининг юзларидай кўрксиз қилмоқ учун алам ҳидини соча бошлағон чоқда сергак бўл-да, менга яқинлашма! Юзлари қайғидан — сен узуб ташлағон Нил гулларидек — сўлғон ошиқларингга айт, келсинлар унинг севги ҳиди сочқон чоқларидаким, юзлари бурунғи аслига қайтсун!

Гўзал Килеўпатра! Отанг фиръавннинг заҳарлари қадар аччиғ заҳарларни унинг кўк япроқларидан — истаганинг қадар — ола биласан. Ўзингнинг юзларингдек юмшоқлик ва малоҳатни яна унинг қизил япроқларидан эма биласан.

Балки, эсингда йўқдир.

Бир кун отанг билан чиққан овдан чарчаб, ўзинг ёлғиз қайтиб келдинг. Чарчағон бўлсанг-да қарамасдан югуриб Нил бўйиға тушдинг. Ўтган тонгда бир ҳиндистонли ошиқни тимсоҳнинг оғзига ташлаб берган жойингдан бир тўплам нилуфар чечаги йиғдинг. Ҳарам уйингнинг айвонидағи супачага жой солдириб ётдинг-да, ҳалиги гул тўпламини қизил ипак билан бошингға осдириб қўйдинг. Ўйчан, қайғили кўзларингни Нилнинг устида каби кўрунган ойға тикиб олиб, тўймаслик билан гулни ҳидлаб-ҳидлаб ва шунга алданиб уйқуға кетдинг.

Тонгга ҳали йироқ эди.

Ой ёғдусини бутун тўлалиги билан сепиб, ер юзини сутдек ёруғиға кўмуб ташлашға тилар эди. Миср — у сирлар ва яширинликлар уяси бўлғон Миср ўзининг бутун гўзалликлари билан бирга ухлар эди. Қатор-қатор фаллоҳ қишлоқлари, қатор-қатор эҳромлари, қатор-қатор абулҳавллари, хавфдан титраб турғон бани Исроилға махсус маъбудлари билан бирга ухлар эди. Нил — оппоқ оқариб, тала ўртасида илондек буралиб ётқон Нил ҳам кечанинг шу шарпасиз қучоғида жимгина ухлар эди. Отангнинг ҳашаматли саройлари, хурмозорлар бирга-бирга, бир тўплам ҳалокат, бир қора ғужум бўлуб ухлайлар эди. Сени елпиб турғон қулча елпиғичи билан, соқиянг косаси, чолғичи қизинг чолғиси, кеча тоғлардан олдирғон подачинг найи билан ухлар эди.

Сенгина, сен — фиръавн қизи, даҳшатли фиръавннинг юмшоқ қизи — уйғондинг. Сени эркалатиб ухлатғон нилуфар гулларинг сўлғон эди: нозик қўл билан нозик ипини бир тортдинг — узулди. Гулни — ҳеч қизғонмасдан — ғужумладинг-да, бош томонингга ирғитдинг… тушди — кетди! Сен гулни ғужумлаган тинда бош томонингдан, боқчадан «оҳ» тортқон бир товуш келди; у бақирғон сенинг ошиқларингдан, эртага Нилнинг тимсоҳлар тўлуғ қучоғига киратурғон бир шаҳзода эди. Сен товушингни чиқармадинг, балки, эшитмагандирсан?!

Гулнинг сўлғониға жонинг чиқар даражада қизиғон эдинг.

Туруб бориб яна бир тўплам гул узуб келмакчи, унинг ҳиди билан тонг отдирмоқчи бўлур эдинг. Аммо буни қилмадинг, қила олмадинг, сўнг ортуқ тушунмакка, кўзингни бир нуқтаға тикиб оғир-оғир ўйланмоқға бошладинг. Бирдан турдинг, хизматчилардан бирини уйғотиб гулга юбормоқчи бўлдинг шекиллик, у ёқ-бу ёқға қарагач, яна ётдинг. Яна оғир-оғир тушунар эдинг.

Нақ бошингда — айвоннинг пастида — қараб турғон мен секингина бошингға келдим.

Сезмадинг.

Секингина бағримдаги гулни олиб бошингға ташладим.

Билмадинг.

Унинг ҳидлари сени бўшаштира бошлади. Шул қадар бўшашган эдингким, сен Килеўпатра бўлуб бунча яхши ухламағон эдинг. Кун ўзининг ўткур тиғларини юмшоқ юзларингға санчғонда-да, уйғонмас эдинг.

Ён-берингдагилар уйғондилар.

Кўрдиларким, сен ҳеч бир турмишингда кўрулмаганча тўлуб, тошиб, қайнаб, роҳатланиб ухлайсан. Ҳеч ким уйғотишқа журъат қила олмади. Отанг фиръавндан сени сўраб келган кишига пойлоқчи кампиринг: «Ул кўб тотли уйқудадир», — деб жавоб берди.

Бош томонингда эндигина бош кўтариб келаётқон ёппа-ёлғиз хурмо оғочиға суянганим ҳолда мен сени кузатар эдим. Мен сени-да, ён-берингдагиларни-да эркин-эркин кўрганим ҳолда, билмадим нима учундир, сенинг қулларинг, жорияларинг, оқсоч ва чўриларинг мени кўрмадилар ёки кўрсалар-да: «Бу-да бир бечора ошиқдир, бу-да эрта-индин Нилнинг қурбони бўлур», деб ўйлайлар эди.

Фақат унлар янглишалар эди!

Мен бош томонингда ўлтуруб сени кузатганим билан-да, кўзим — кўнгил кўзим сира сенда эмас эди. Меним кўзим ўзимизнинг мутакаббир, семиз, даҳшатли Амуда эди…

Ниҳоят кўзингни очдинг. Бошингни қалдиратиб туруб эснаш-ҳидлаш, сезгининг бутун кучи билан гул исини эснадинг. Сенинг севгисиз бағрингға юмшоқлик сепиб турғон гулим шул тинларда бутун борлиғи билан сенинг тегрангга севги ҳиди сочиб турар эди.

Севгисиз кўнгилга севги ҳиди, билмадим, қандай хуш келди?

Фақат, юзларингнинг тағин-да яшариб кетганлигини очиқ-ойдин кўрдимким, мана бу гулнинг таъсири эди. Ёнингдағилар ҳам сенга ва сендаги ўзгаришга тонгға қолалар, лабларини тишлайлар эди.
Кўзларингда яна уйқу кўланкалари учқони кўрилди, яна ухламоқ истадинг. Фақат, ҳиди тегрангни қоплағон сўлмас гулнинг қайда эканини билмак истаги уйқу истагидан ортиғроқ эди. Шунинг учун-да бошингни қалдиратиб, кўзларингни ўйнатиб, тинсизгина уни излар эдинг. Ниҳоят сўрадинг:
— Бу хуш ис қайдан келадир?

Ёнингдағилар бирдан жавоб бера олмадилар. Бири — иккинчисига, иккинчиси учинчисига қарай бошлади. Фиръавн қизи эмасмисан — дарров ғазабинг чиқди:
— Шуни ҳам билмайсизми? Мен сизни нима учун боқиб ўлтураман?

Бир ҳабаш хотун дудулаб-дудулаб жавоб берди:
— Боқчадан!

Кулуб юбординг.
— Хурмозордан!

Яна кулдинг.
— Нил бўйидан!

Бу йўли аччиғинг келди:
— Жим! Тентакмисан? — дединг. Тиндилар…

Бир қизиқчи кампиринг бор экан, маймун каби қихихлаб келди-да:
— Нариги дунёдан! — деди. Шарақлаб кулуб юбординг. Кампирнинг кайфи келди:
— Нариги дунёдан деганим, яъни — гўристондан! — деди.

Бу йўли кулмадинг. Бироз қовоғингни буруштирдинг-да:
— Маъни бериш керак эмас. Бу хурмоға туз сепган каби бўлди, — дединг. Шунда мен сенинг ақлингни олқишлағон эдим.

Бирдан ўрнингдан туруб, юзингни боқча томонга қаратиб тиз чўкдинг. Бошингдан бир болишни олиб ташладинг, орадан гул келиб чиқди, севиниб кетиб «Мана тобдим!» деб дарров қўлингға олдинг.
— О-о… Бу гул ёт гулдир. Миср гули эмас!

Ёнингдағилар яна тиндилар.
— Қайдан келди бу? Ким келтирди?

Яна жавоб бўлмади. Қизидинг:
— Нимага индамайсиз? Тилингиз узулдими?

Унлар қалтириб, титраб бир-бирларига қарамоқға бошладилар. Билдимким, сенинг аччиғинг ёмон қўзғалса, у заволлилар учун ёмон бўлар эди. Шунинг учун югуриб бошингга келдим. Ортиқ такаллуф қилмай, ортиқ ерларга эгилмасдан бошим билан ҳурмат саломи бердим-да:
— Гулни мен келтирдим, у меним гулимдир, — дедим.

Сен дарров сўрадинг:
— Сен кимсан?

Тинчгина жавоб бердим:
— Мен бир адашиб келган кишиман.

Кўзларинг оғули ҳаваслар билан менга қарай бошлағон эди. Бирдан юзингға жиддият кирди, шамол тезлиги билан юзимга:
— Адашиб келган бўлсанг, йўл кўрсатсинлар, кет! — деган сўзни ташладинг.
— Гулимни олайин-да, кетайин, хўп! — деб гулга қўл узатдим.

Амирлар товуши билан бақирдинг:
— Тегма, у гул мунда қоладир!

Тўхтадим. Ўзинг кўзингни узмасдан менга қарай эдинг.
— Йигит, сен ёмон тилак билан келмадингми?
— Йўқ, тескарисидир: энг яхши ва тўғри тилаклар билан келдим.
— Айт, нима учун келдинг?
— Севганимга Миср нилуфаридан бир тўплам олиб келмак учун келдим.

Бирдан уйғондинг.
— Севганингми бор?
— Бордир.

Шошилиб-шошилиб сўрадинг:
— Фиръавннинг қизи эмасми?
— Йўқ.

— Нил бўйида эмасми?
— Эмас.

— Қайдадир?
— Аму наҳри бўйида.

— Аму… Гул кимники?
— Боя ҳам айтдим: меники.

— Ким учундир?
— У учун.

— У кимдир?
— У… менинг Килеўпатрамдир.

— Жим! Мендан бошқа Килеўпатра йўқдир.
— Сен Миср, Нилбўйи Килеўпатрасисан, у эса Ҳазарбўйи, Аму Килеўпатрасидир.

— Жим!
— Севгида жимлик бўлмас.

— Гул Аму сувиндами ўсмишдир.
— Йўқ… Кўзларимнинг ёшида ўсмишдир.
— Оҳ!

Кўзларингда томчи-томчи ёшлар кўринди. Бошингни ёстиқға қўйдинг-да, ўйга ботдинг. Бироздан сўнг ўрнингдан турдинг.
— Ол гулингни!

Олдим. Ўзинг олдимға тушдинг, менга «орқангдан юрмак учун» ишорат қилдинг, юрдик. Этакларинг ҳар-ҳар ерларни супуриб борар эдилар. Бир уйга кирдикким, зийнати мени тонгға қолдирди. Сен олтун оёқли юмшоқ супачага ўлтурдинг; сенинг ишоратинг билан мен ҳам ёнингға ўлтурдим. Сўз бошланди.

— Нега Нилбўйи нилуфарлари тез сўлалар?
— Унлар оддий гул бўлғонлари учун.

— Сенинг гулинг нега тез сўлмайдир?
— У сира сўлмас!

— Нима учун?
— Меним кўз ёшимда битиб, меним кўз ёшимда ўсгани учун.

— Кўз ёш тубда аччиқдир, бу нимага аччиғ эмас?
— Мунинг-да, аччиғ ҳид сочқон чоқлари бордир. Бу севги чечагидир, умидлик кўз ёшларини ҳам кўб эмгандир. Шунинг учун тотлидир.

— Менга қолдириб кетмак истамаганинг нима учун?
— Ўзимники бўлғон учун!

Тиндинг. Фақат, кўзларинг эгри ҳаваслар билан тўлғони ҳолда менга қарайлар эди. Сенинг қарашларингда хиёнат оловларини очиқ сеза бошлағон бўлсам-да, тиндим.
— Мен гулсиз қола билмайман.
— Сенинг учун мундоғ гуллар йўқ эмас, бор.

— Қайда?
— Истасанг Нилнинг бўйларида, истасанг шаҳар кўчаларида.

— Йўқ, ишонмайман — бўлмас, топилмас. Ҳам бу гулнинг эгаси бўлғон гўзал сира Миср Килеўпатраси каби бўла олмас.
— Менинг қарашимда ундан ҳам ортиғдир.

Бу жавобимга аччиғинг келмади, сўзни бурдинг:
— Мен шундай гулни қандай қилиб топаман?
— Нилга ташланғон, тимсоҳларга ем бўлғон ошиқларингда шундай гуллар бор эди.

Сен жиддийлашдинг:
— Йўқ, — дединг, — яхши ишонгилким, улар менга гўзал бўлғоним учун эмас, фиръавн қизи Килеўпатра бўлғоним учун «ошиқ» эдилар. Биргина киши бўлсун чин севиш билан севгани йўқдир. Агар сенга ўхшағон бўлсалар… Мен уларни Нилда эмас, кўзимнинг қоралари орасида сақлар эдим… Мен уларни биламан: улар бир қўрқув олдида мени унуталар. Шунинг учун мен уларни қўрқинч тимсоҳларга ем қилдим. Сенда бу йўқ. Сен фиръавн қизи Килеўпатра ёнида турғонинг ҳолда…

— Аму бўйида турғон кабиман.
Жим бўлдик.

Сўзни мен бошладим:
— Боқчангда бир ошиқ бор, чин ошиқдир.
— Сўзлама! У мени эмас, менинг жорияларимдан лублонли бир қизни севадир. Шунинг учун мен унга тегинмадим.
— Шундайми? — бармоғимни тишладим.

Шул вақтда кўзим кўзингга тушди; ёмон қўрқинч тус олғон, қизиғон эди. Ҳар иккаласидан хиёнат тўлуб-тошар эди. Қўрқа бошладим. Локин яна тиндим…

Кичкина бир ишоранг билан уйда ҳеч ким қолмади; пардалар тушди, нариги ёқда ингичка чолғи товуши аралаш қизлар қўшиғи эшитила бошлади. Танингда бир ҳовлиққанлик сездим. Ўзимда-да чолғининг таъсири билан бир тўлқун бошланди. Чолғи, сездимки, эҳтирос куйини ўйнар эди. Муни сенинг хоин, кулган ва қуюқлашғон кўзларинг ўйнаб-ўйнаб кўрсатар эди.

Чолғи бир даражага етдиким, мен бўшашиб секингина ёнбошладим. Бу чоқ сенинг танингнинг ўтдек қизиғони ҳолда менга яқинлашқонини билдим.
Қалтирар, қўрқар, кўз олдимда ўз Килеўпатрамнинг хаёлини истар эдим. Оҳ, хиёнат дамларида ул нечик келсун!

Яна гул кўмагимга етди.

Сен — мени ўзингнинг эҳтирос кучинг билан маст қилиб — гулимни ва йигитлигимни тортиб олмоқ истаган эдинг. Ишни шул даражага етказган эдингким, менда қаршилик қилмоқ учун куч қолмағон; мен бутун эҳтиросим билан хоин танларингга илондек ўралиб кетган эдим…

Бирдан гул ўлимлик ҳидини сочди.

Мен уйғондим, эҳтирос танимда ўз-ўзидан эриб йўқ бўлди.
— Сен — юзларинг сўла бошлаб — бўшашиб йиқилдинг.

Мен гулимни қўлга олдим-да, тўғри Нил бўйига чиқдим. Ўзимнинг гулимни Нилнинг сувларига, кўкат-майсаларига «кўст-кўст»лаб юруб, ўз Килеўпатрам учун бир тўплам нилуфар йиғдим-да, йўлимға кетдим…

Мен Аму бўйиға етганимда орқамдан бир каптар учуб келди ва сенинг шу хатингни топширди:

«Йигит!
Мен бутун дунёға машҳур фиръавннинг қизи гўзал Килеўпатра бўлғоним ҳолда чин ва соф бир севги учратмадим. Чин муҳаббат эгаларининг кўз ёшларида етишатурғон узоқ умрли, вафо ҳидли нилуфарни сенинг қўлингда кўрганимдан бери кўрмадим.

Оҳ, унинг мен ухлаёлмай ётқон чоғимда сочқон ҳидлари қандай эди? Сира англаёлмайман. Сен «севги ҳиди», дединг шекиллик. Оҳ, агар севгининг бир чечагидан чиққон ҳиди шундай бўлса, унинг ўзи қандай нарсадир? Кошки сева билсам, ўзимнинг энг ҳақир кўрган қулимни бўлса-да сева билсам!

Сени севдим, деб ўйлағон эдим, ўзинг кетгач билдимки, у сенга — сенинг йигитлигингга бўлғон шоҳона бир муҳаббатгина, бир ҳавасгина экан…

Оҳ, ул гулингга нима деяй экан? Агар ул ёмон ҳидини сочмаса, бир зумда пайдо бўлғон тентак бир ҳаваснинг қурбони бўлур эдим. Софлигим кетар эди. Оҳ, у софликнинг ҳақиқатда нима аҳамияти бор? Бўлди нима, бўлмади нима? Тубда софликни-да сақлаб қолатурғон муҳаббат керак эмасми?

Менда у йўқ…

Шунинг учун софликнинг аҳамияти ҳам йўқ… Тахтнинг, салтанатнинг қайғидан бошқа яхшилиги йўқ… Гўзал Нилнинг гўзаллиги йўқ… Хурмо ўрмонлари ваҳший… Нилуфарлар вафосиз… умрлари беш-ўн нафас…

Кел, менга соф муҳаббатдан бироз сўзлаб бер!

Энди эҳтиросга берилмайман, кел.

Мен-да соф севиб, севилмоқ истайман…
Миср, Нилбўйи. Килеўпатра».

Гўзал Килеўпатра!
Хатингни олдим. Аму кўпурмишдир, тошмишдир. Амунинг тошқини ўзимнинг Килеўпатрамга-да, сенга-да йўлни тўсди. Гулим ҳам ҳозир етим қолди…

1921

ИЗОҲЛАР:

фаллоҳ — Миср деҳқони; абу ҳавл — арабчадан сўзма-сўз таржимаси «қўрқувнинг отаси» деган маънони билдиради. Қадимги Мисрда ясалган боши одам, танаси шер шаклидаги ҳайкаллар(сфинкс); қизғонмасдан — аямасдан; тинда — бу ерда вақт, лаҳза маъносида; қизиғон — жаҳлланган, ғазабланган; тушунмак — бу ерда ўйламоқ маъносида; эснадинг — бу ерда ҳидламоқ маъносида; тинсизгина — жимгина; тубда — аслида.

КЛЕУПАТРА УЙҚУСИ

“Клеупатра” – Нилнинг бўйида
Ўз қўли бирлан нилуфар узди.
Гўзал чечакни, ёзуқсиз гулни
Ишдан чиқарди, турмушин бузди.

Бир тўплам қилди, бир ипак бирлан
Бошига осиб, уйқуга кетди.
Ул ухлаганда бутун Мисрда,
Бутун ўлкада уйғоқлик битди…

Жим тур, фаришта, қанотинг қоқма,
Фиръавннинг қизи тинчлаб ухласин!
Унинг юзидан, гўзаллигидан
Ошиқнинг кўнгли бир ором олсин!

Унинг ётиши – Куннинг ботиши!
Қоронғиликда юлдузлар ўйнар.
Бутун ошиқлар, кўнгли ёнуқлар
Гўзал ўйларни шул чоқда ўйлар.

Тубан қараб юр, Нилнинг сувин кўр:
Қандай чиройли, лимиллаб оқар.
Фиръавн қизидай, илон изидай
Буралиб оқар, қимирлаб оқар…

“Клеупатра” уйғонди нега?
Нега ул чоғсиз уйқусин очди?
Унинг кўзидан, гўзал юзидан
Уйқу, қизиллик, тўлиқлик қочди?

Ана, қўлини гулга узатди,
Боқ, ипни узди… гуллар қўлида!
Ож… ғижим қилди, ерга ташлади!,
Кўп йўқсил гуллар қурбон йўлида..

-Нега ташлади?
-Гул сўлган эди…
Шунинг-чун золим ерга ташлади!
Ўзини кўр бир: маст илон янглиғ
Жойида ётиб, тўлғоқ бошлади.

Бор, эй йигит сен, Нилнинг бўйидан
Золим қиз учун* нилуфар келтир!
Золим қизини бу сирли кечда
Кўп урунтир, тезроқ тинчлантир.

Бир тўплам гулни бошига осса,
Яна уйқуга очар қучоғин.
Йўқса бу золим ҳеч боса олмас
Юрагидаги севмаслик доғин,..

Қўй, сен қўзғалма… менинг кўксимда
Кўз ёшим бирлан ўскан чечак бор.
Шуни берармен, бир ҳидлаш бирлан
Севгига ботиб, бир умр ухлар!..

Бухоро, 1921, Август 17.

КЕТКАНИНГДА
(Клеупатрага)

Кетдингми мангуга ташлаб,
Қолдимми қайғуларим-ла?
Ҳижроннинг* куйини бошлаб
Йиғловчи чолғувларим-ла?

Севгимдан сўнгги малаклар
Тўп-тўғри кўкками учди?
Кўнглимдан тоза тилаклар
Ёвнингми бағриға тушди?

Ортиқ сен мендан узоқда
Кўзларни ўйнатасенми?
Ортиқ сен бошқа булоқда
Дилларни қайнатасенми?

Ортиқ сен ундаги боғда,
Ортиқ мен якками қолдим?
Фарёд йўқ… барча жаҳон жим,
Ер ютса яхши шу чоғда!…

Кетдингми сен мени ташлаб?
Қолдимми қайғумни бошлаб?

1922 йил

КАПТАР
(Семирамис)

Семирамис – Калданий ва Осурилар хурофотида “маъбуда” саналиб юрган бир қиз. Бош томони қиз, танаси балиқ бўлған эмиш. Онаси уни туққанидан кейин, бир қамишзорға ташлаған. Унда, уни каптарлар ўстириб, парвариш қилғанлар. Шу учун исми “Каптар” маъносида “Семирамис” қўйилған.

Қалъалар фатҳ эткан, кўп урушлар кўрган. Ҳиндистонға қадар борған бир фотиҳ эмиш.

Мисрда бир парихонға фол очтирған. Ўша фол тўғри келиб, охирда сувға тушиб, йўқ бўлиб кеткан эмиш. Ўрниға ўғли подшок бўлған. Ўзи кечалари денгизга чўкар, кундузлари ҳукм сурар экан.

Бир ривоятда Семирамис Турк қизи бўлиб, Эрон подшоҳларидан машҳур  Кайхусровни ўлдирган эмиш.

Эй, денгизнинг сувларидан қудрат олған ботир қиз,
Кел, мундаги тутқун қизға ёлборайлик иккимиз!

Сен сувларнинг кўпигидан оқ чечаклар терганда,
Сен қиличдан илҳом олиб, кун чиқишда юрганда,

Сенинг билан бирга чопқан, бирга учкан оналар,
Нима учун бу тутқунлиқ оловида ёналар?

Сен кундузлар қизғин қуёш ёғдусида ёнаркан,
Тонг отканда танларингдан денгиз суви томаркан,

Кенг далада қушлар каби қанот қоққан оналар,
Нега, ёлғуз оғуларға-захарларга қоналар?

Сен эркаклар кийимида зўр қалъалар очқанда,
Отларингнинг чангларини бўйиға сочқанда,
Йўлларингда қон денгизи кўпурганда, тошканда

Сенинг каби истагига эга бўлған оналар,
Нега букун турмушдағи ҳар тилакдан тоналар?

Сен Мисрда гўзал Нилнинг уйқусини бузмасдан,
Нимагадир ҳовлиқмасдан, қутулмасдан, қиз(и)масдан,

Йўлингдаги жонсиз ётқан чўпларни-да эзмасдан
Қари коҳин маъбудага юрганингда сезмасдан

Кечаларнинг сирларини… Тўлиб ёткан оналар,
Нима учун тонга қадар қон – ёш тўкиб қолалар?

“Мен дунёда хотин бўлиб яратилған эдим-да,
Энг қахрамон эркаклардек муъжизалар кўрсатдим!”

Деб ёздирғон сўзларингни (бўзқирлар)да кўрдим-да,
Тутқун бўлған оналарни қутқармоққа аҳд этдим.

Бу аҳдимга етмак учун сендан кутамен.(1)
Кел, бу йўлда кўмаклашсанг, ҳар тўсиқни ўтамен!

Эй, денгизнинг тубларига қочиб кирган Каптар қиз,
Кел, мундаги оналарни уйғотайлик иккимиз!

Тошкент, 1922, Август 21.

Abdulhamid Cho’lpon tavalludining 120 yilligi oldidan.

Oydin kechalarda, sirli Nilning bo‘ylarida uzun etaklaringni maysalar, gullar ustidan sudrab yurub yangi ochilg‘on vafo hidli nilufar chechagi uzubsan. O‘zingni yelpib turg‘uchi qulg‘a chechakning fazilatlaridan gapirganingni eshitdim: «Bu gul suvda o‘sib, suvda yetishib, yana suvda bitadir», — deding. Bilaman, tengsiz qiz, bilaman. Nil suvi bilan o‘sgan nilufarni qancha maqtasang ham ozdir.

Abdulhamid Cho’lpon
KILEO’PATRA VA SEMIRAMISGA MAKTUBLAR
Mansura-hikoya va she’rlar

KILEO’PATRA
Mansura-hikoya

Ey Misrning tangrisi, Nilning malikasi Kileo’patra!

Oydin kechalarda, sirli Nilning bo’ylarida uzun etaklaringni maysalar, gullar ustidan sudrab yurub yangi ochilg’on vafo hidli nilufar chechagi uzubsan. O’zingni yelpib turg’uchi qulg’a chechakning fazilatlaridan gapirganingni eshitdim: «Bu gul suvda o’sib, suvda yetishib, yana suvda bitadir», — deding. Bilaman, tengsiz qiz, bilaman. Nil suvi bilan o’sgan nilufarni qancha maqtasang ham ozdir.

Mening bag’rimda-da sevgi hidli bir nilufar o’smakdadir. Uni suvlab o’sdirgan, yetishdirib turg’on narsa menim «niliy» ko’zlarimning yoshidir. Ne achchig’, ne zahar, ne totlig’ — to’yub bo’lmas toti bordir uning!

Yuzlaringni eng oddiy bir bozor qizining yuzlariday ko’rksiz qilmoq uchun alam hidini socha boshlag’on choqda sergak bo’l-da, menga yaqinlashma! Yuzlari qayg’idan — sen uzub tashlag’on Nil gullaridek — so’lg’on oshiqlaringga ayt, kelsinlar uning sevgi hidi sochqon choqlaridakim, yuzlari burung’i asliga qaytsun!

Go’zal Kileo’patra! Otang fir’avnning zaharlari qadar achchig’ zaharlarni uning ko’k yaproqlaridan — istaganing qadar — ola bilasan. O’zingning yuzlaringdek yumshoqlik va malohatni yana uning qizil yaproqlaridan ema bilasan.

Balki, esingda yo’qdir.

Bir kun otang bilan chiqqan ovdan charchab, o’zing yolg’iz qaytib kelding. Charchag’on bo’lsang-da qaramasdan yugurib Nil bo’yig’a tushding. O’tgan tongda bir hindistonli oshiqni timsohning og’ziga tashlab bergan joyingdan bir to’plam nilufar chechagi yig’ding. Haram uyingning ayvonidag’i supachaga joy soldirib yotding-da, haligi gul to’plamini qizil ipak bilan boshingg’a osdirib qo’yding. O’ychan, qayg’ili ko’zlaringni Nilning ustida kabi ko’rungan oyg’a tikib olib, to’ymaslik bilan gulni hidlab-hidlab va shunga aldanib uyqug’a ketding.

Tongga hali yiroq edi.

Oy yog’dusini butun to’laligi bilan sepib, yer yuzini sutdek yorug’ig’a ko’mub tashlashg’a tilar edi. Misr — u sirlar va yashirinliklar uyasi bo’lg’on Misr o’zining butun go’zalliklari bilan birga uxlar edi. Qator-qator falloh qishloqlari, qator-qator ehromlari, qator-qator abulhavllari, xavfdan titrab turg’on bani Isroilg’a maxsus ma’budlari bilan birga uxlar edi. Nil — oppoq oqarib, tala o’rtasida ilondek buralib yotqon Nil ham kechaning shu sharpasiz quchog’ida jimgina uxlar edi. Otangning hashamatli saroylari, xurmozorlar birga-birga, bir to’plam halokat, bir qora g’ujum bo’lub uxlaylar edi. Seni yelpib turg’on qulcha yelpig’ichi bilan, soqiyang kosasi, cholg’ichi qizing cholg’isi, kecha tog’lardan oldirg’on podaching nayi bilan uxlar edi.

Sengina, sen — fir’avn qizi, dahshatli fir’avnning yumshoq qizi — uyg’onding. Seni erkalatib uxlatg’on nilufar gullaring so’lg’on edi: nozik qo’l bilan nozik ipini bir tortding — uzuldi. Gulni — hech qizg’onmasdan — g’ujumlading-da, bosh tomoningga irg’itding… tushdi — ketdi! Sen gulni g’ujumlagan tinda bosh tomoningdan, boqchadan «oh» tortqon bir tovush keldi; u baqirg’on sening oshiqlaringdan, ertaga Nilning timsohlar to’lug’ quchog’iga kiraturg’on bir shahzoda edi. Sen tovushingni chiqarmading, balki, eshitmagandirsan?!

Gulning so’lg’onig’a joning chiqar darajada qizig’on eding.

Turub borib yana bir to’plam gul uzub kelmakchi, uning hidi bilan tong otdirmoqchi bo’lur eding. Ammo buni qilmading, qila olmading, so’ng ortuq tushunmakka, ko’zingni bir nuqtag’a tikib og’ir-og’ir o’ylanmoqg’a boshlading. Birdan turding, xizmatchilardan birini uyg’otib gulga yubormoqchi bo’lding shekillik, u yoq-bu yoqg’a qaragach, yana yotding. Yana og’ir-og’ir tushunar eding.

Naq boshingda — ayvonning pastida — qarab turg’on men sekingina boshingg’a keldim.

Sezmading.

Sekingina bag’rimdagi gulni olib boshingg’a tashladim.

Bilmading.

Uning hidlari seni bo’shashtira boshladi. Shul qadar bo’shashgan edingkim, sen Kileo’patra bo’lub buncha yaxshi uxlamag’on eding. Kun o’zining o’tkur tig’larini yumshoq yuzlaringg’a sanchg’onda-da,
uyg’onmas eding.

Yon-beringdagilar uyg’ondilar.

Ko’rdilarkim, sen hech bir turmishingda ko’rulmagancha to’lub, toshib, qaynab, rohatlanib uxlaysan. Hech kim uyg’otishqa jur’at qila olmadi. Otang fir’avndan seni so’rab kelgan kishiga poyloqchi kampiring: «Ul ko’b totli uyqudadir», — deb javob berdi.

Bosh tomoningda endigina bosh ko’tarib kelayotqon yoppa-yolg’iz xurmo og’ochig’a suyanganim holda men seni kuzatar edim. Men seni-da, yon-beringdagilarni-da erkin-erkin ko’rganim holda, bilmadim nima uchundir, sening qullaring, joriyalaring, oqsoch va cho’rilaring meni ko’rmadilar yoki ko’rsalar-da: «Bu-da bir bechora oshiqdir, bu-da erta-indin Nilning qurboni bo’lur», deb o’ylaylar edi.

Faqat unlar yanglishalar edi!

Men bosh tomoningda o’lturub seni kuzatganim bilan-da, ko’zim — ko’ngil ko’zim sira senda emas edi. Menim ko’zim o’zimizning mutakabbir, semiz, dahshatli Amuda edi…

Nihoyat ko’zingni ochding. Boshingni qaldiratib turub esnash-hidlash, sezgining butun kuchi bilan gul isini esnading. Sening sevgisiz bag’ringg’a yumshoqlik sepib turg’on gulim shul
tinlarda butun borlig’i bilan sening tegrangga sevgi hidi sochib turar edi.

Sevgisiz ko’ngilga sevgi hidi, bilmadim, qanday xush keldi?

Faqat, yuzlaringning tag’in-da yasharib ketganligini ochiq-oydin ko’rdimkim, mana bu gulning ta’siri edi. Yoningdag’ilar ham senga va sendagi o’zgarishga tongg’a qolalar, lablarini tishlaylar edi.

Ko’zlaringda yana uyqu ko’lankalari uchqoni ko’rildi, yana uxlamoq istading. Faqat, hidi tegrangni qoplag’on so’lmas gulning qayda ekanini bilmak istagi uyqu istagidan ortig’roq edi. Shuning uchun-da boshingni qaldiratib, ko’zlaringni o’ynatib, tinsizgina uni izlar eding. Nihoyat so’rading:
— Bu xush is qaydan keladir?

Yoningdag’ilar birdan javob bera olmadilar. Biri — ikkinchisiga, ikkinchisi uchinchisiga qaray boshladi. Fir’avn qizi emasmisan — darrov g’azabing chiqdi:
— Shuni ham bilmaysizmi? Men sizni nima uchun boqib o’lturaman?

Bir habash xotun dudulab-dudulab javob berdi:
— Boqchadan!

Kulub yubording.
— Xurmozordan!

Yana kulding.
— Nil bo’yidan!

Bu yo’li achchig’ing keldi:
— Jim! Tentakmisan? — deding. Tindilar…

Bir qiziqchi kampiring bor ekan, maymun kabi qixixlab keldi-da:
— Narigi dunyodan! — dedi. Sharaqlab kulub yubording. Kampirning kayfi keldi:
— Narigi dunyodan deganim, ya’ni — go’ris¬tondan! — dedi.

Bu yo’li kulmading. Biroz qovog’ingni burushtirding-da:
— Ma’ni berish kerak emas. Bu xurmog’a tuz sepgan kabi bo’ldi, — deding. Shunda men sening aqlingni olqishlag’on edim.

Birdan o’rningdan turub, yuzing¬ni boqcha tomonga qaratib tiz cho’kding. Boshingdan bir bolishni olib tashlading, oradan gul kelib chiqdi, sevinib ketib «Mana tobdim!» deb darrov qo’lingg’a olding.
— O-o… Bu gul yot guldir. Misr guli emas!

Yoningdag’ilar yana tindilar.
— Qaydan keldi bu? Kim keltirdi?

Yana javob bo’lmadi. Qiziding:
— Nimaga indamaysiz? Tilingiz uzuldimi?

Unlar qaltirib, titrab bir-birlariga qaramoqg’a boshladilar. Bildimkim, sening achchig’ing yomon qo’zg’alsa, u zavollilar uchun yomon bo’lar edi. Shuning uchun yugurib boshingga keldim. Ortiq takalluf qilmay, ortiq yerlarga egilmasdan boshim bilan hurmat salomi berdim-da:
— Gulni men keltirdim, u menim gulimdir, — dedim.

Sen darrov so’rading:
— Sen kimsan?

Tinchgina javob berdim:
— Men bir adashib kelgan kishiman.

Ko’zlaring og’uli havaslar bilan menga qaray boshlag’on edi. Birdan yuzingg’a jiddiyat kirdi, shamol tezligi bilan yuzimga:
— Adashib kelgan bo’lsang, yo’l ko’rsatsinlar, ket! — degan so’zni tashlading.
— Gulimni olayin-da, ketayin, xo’p! — deb gulga qo’l uzatdim.

Amirlar tovushi bilan baqirding:
— Tegma, u gul munda qoladir!

To’xtadim. O’zing ko’zingni uzmasdan menga qaray eding.
— Yigit, sen yomon tilak bilan kelmadingmi?
— Yo’q, teskarisidir: eng yaxshi va to’g’ri tilaklar bilan keldim.
— Ayt, nima uchun kelding?
— Sevganimga Misr nilufaridan bir to’plam olib kelmak uchun keldim.

Birdan uyg’onding.
— Sevganingmi bor?
— Bordir.

Shoshilib-shoshilib so’rading:
— Fir’avnning qizi emasmi?
— Yo’q.

— Nil bo’yida emasmi?
— Emas.

— Qaydadir?
— Amu nahri bo’yida.

— Amu… Gul kimniki?
— Boya ham aytdim: meniki.

— Kim uchundir?
— U uchun.

— U kimdir?
— U… mening Kileo’patramdir.

— Jim! Mendan boshqa Kileo’patra yo’qdir.
— Sen Misr, Nilbo’yi Kileo’patrasisan, u esa Hazarbo’yi, Amu Kileo’patrasidir.

— Jim!
— Sevgida jimlik bo’lmas.

— Gul Amu suvindami o’smishdir.
— Yo’q… Ko’zlarimning yoshida o’smishdir.
— Oh!

Ko’zlaringda tomchi-tomchi yoshlar ko’rindi. Boshingni yostiqg’a qo’yding-da, o’yga botding. Birozdan so’ng o’rningdan turding.
— Ol gulingni!

Oldim. O’zing oldimg’a tushding, menga «orqangdan yurmak uchun» ishorat qilding, yurdik. Etaklaring har-har yerlarni supurib borar edilar. Bir uyga kirdikkim, ziynati meni tongg’a qoldirdi. Sen oltun oyoqli yumshoq supachaga o’lturding; sening ishorating bilan men ham yoningg’a o’lturdim. So’z boshlandi.

— Nega Nilbo’yi nilufarlari tez so’lalar?
— Unlar oddiy gul bo’lg’onlari uchun.

— Sening guling nega tez so’lmaydir?
— U sira so’lmas!

— Nima uchun?
— Menim ko’z yoshimda bitib, menim ko’z yoshimda o’sgani uchun.

— Ko’z yosh tubda achchiqdir, bu nimaga achchig’ emas?
— Muning-da, achchig’ hid soch¬qon choqlari bordir. Bu sevgi chechagidir, umidlik ko’z yoshlarini ham ko’b emgandir. Shuning uchun totlidir.

— Menga qoldirib ketmak istamaganing nima uchun?
— O’zimniki bo’lg’on uchun!

Tinding. Faqat, ko’zlaring egri havaslar bilan to’lg’oni holda menga qaraylar edi. Sening qarashlaringda xiyonat olovlarini ochiq seza boshlag’on bo’lsam-da, tindim.
— Men gulsiz qola bilmayman.
— Sening uchun mundog’ gullar yo’q emas, bor.

— Qayda?
— Istasang Nilning bo’ylarida, istasang shahar ko’chalarida.

— Yo’q, ishonmayman — bo’lmas, topilmas. Ham bu gulning egasi bo’lg’on go’zal sira Misr Kileo’patrasi kabi bo’la olmas.
— Mening qarashimda undan ham ortig’dir.

Bu javobimga achchig’ing kelmadi, so’zni burding:
— Men shunday gulni qanday qilib topaman?
— Nilga tashlang’on, timsohlarga yem bo’lg’on oshiqlaringda shunday gullar bor edi.

Sen jiddiylashding:
— Yo’q, — deding, — yaxshi ishongilkim, ular menga go’zal bo’lg’onim uchun emas, fir’avn qizi Kileo’patra bo’lg’onim uchun «oshiq» edilar. Birgina kishi bo’lsun chin sevish bilan sevgani yo’qdir. Agar senga o’xshag’on bo’lsalar… Men ularni Nilda emas, ko’zimning qoralari orasida saqlar edim… Men ularni bilaman: ular bir qo’rquv oldida meni unutalar. Shuning uchun men ularni qo’rqinch timsohlarga yem qildim. Senda bu yo’q. Sen fir’avn qizi Kileo’patra yonida turg’oning holda…

— Amu bo’yida turg’on kabiman.
Jim bo’ldik.

So’zni men boshladim:
— Boqchangda bir oshiq bor, chin oshiqdir.
— So’zlama! U meni emas, mening joriyalarimdan lublonli bir qizni sevadir. Shuning uchun men unga teginmadim.
— Shundaymi? — barmog’imni tishladim.

Shul vaqtda ko’zim ko’zingga tushdi; yomon qo’rqinch tus olg’on, qizig’on edi. Har ikkalasidan xiyonat to’lub-toshar edi. Qo’rqa boshladim. Lokin yana tindim…

Kichkina bir ishorang bilan uyda hech kim qolmadi; pardalar tushdi, narigi yoqda ingichka cholg’i tovushi aralash qizlar qo’shig’i eshitila boshladi. Taningda bir hovliqqanlik sezdim. O’zimda-da cholg’ining ta’siri bilan bir to’lqun boshlandi. Chol¬g’i, sezdimki, ehtiros kuyini o’ynar edi. Muni sening xoin, kulgan va quyuqlashg’on ko’zlaring o’ynab-o’ynab ko’rsatar edi.

Cholg’i bir darajaga yetdikim, men bo’shashib sekingina yonboshladim. Bu choq sening taningning o’tdek qizig’oni holda menga yaqinlashqonini bildim.
Qaltirar, qo’rqar, ko’z oldimda o’z Kileo’patramning xayolini istar edim. Oh, xiyonat damlarida ul nechik kelsun!

Yana gul ko’magimga yetdi.

Sen — meni o’zingning ehtiros kuching bilan mast qilib — gulimni va yigitligimni tortib olmoq istagan eding. Ishni shul darajaga yetkazgan edingkim, menda qarshilik qilmoq uchun kuch qolmag’on; men butun ehtirosim bilan xoin tanlaringga ilondek o’ralib ketgan edim…

Birdan gul o’limlik hidini sochdi.

Men uyg’ondim, ehtiros tanimda o’z-o’zidan erib yo’q bo’ldi.
— Sen — yuzlaring so’la boshlab — bo’shashib yiqilding.

Men gulimni qo’lga oldim-da, to’g’ri Nil bo’yiga chiqdim. O’zimning gulimni Nilning suvlariga, ko’kat-maysalariga «ko’st-ko’st»lab yurub, o’z Kileo’patram uchun bir to’plam nilufar yig’dim-da, yo’limg’a ketdim…

Men Amu bo’yig’a yetganimda orqamdan bir kaptar uchub keldi va sening shu xatingni topshirdi:

«Yigit!
Men butun dunyog’a mashhur fir’avnning qizi go’zal Kileo’patra bo’lg’onim holda chin va sof bir sevgi uchratmadim. Chin muhabbat egalarining ko’z yoshlarida yetishaturg’on¬ uzoq umrli, vafo hidli nilufarni sening qo’lingda ko’rganimdan beri ko’rmadim.

Oh, uning men uxlayolmay yotqon chog’imda sochqon hidlari qanday edi? Sira anglayolmayman. Sen «sevgi hidi», deding shekillik. Oh, agar sevgining bir chechagidan chiqqon hidi shunday bo’lsa, uning o’zi qanday narsadir? Koshki seva bilsam, o’zimning eng haqir ko’rgan qulimni bo’lsa-da seva bilsam!

Seni sevdim, deb o’ylag’on edim, o’zing ketgach bildimki, u senga — sening yigitligingga bo’lg’on shohona bir muhabbatgina, bir havasgina ekan…
Oh, ul gulingga nima deyay ekan? Agar ul yomon hidini sochmasa, bir zumda paydo bo’lg’on tentak bir havasning qurboni bo’lur edim. Sofligim ketar edi. Oh, u soflikning haqiqatda nima ahamiyati bor? Bo’ldi nima, bo’lmadi nima? Tubda soflikni-da saqlab qolaturg’on muhabbat kerak emasmi?

Menda u yo’q…

Shuning uchun soflikning ahamiyati ham yo’q… Taxtning, saltanatning qayg’idan boshqa yaxshiligi yo’q… Go’zal Nilning go’zalligi yo’q… Xurmo o’rmonlari vahshiy… Nilufarlar vafosiz… umrlari besh-o’n nafas…

Kel, menga sof muhabbatdan biroz so’zlab ber!

Endi ehtirosga berilmayman, kel.

Men-da sof sevib, sevilmoq istayman…
Misr, Nilbo’yi. Kileo’patra».

Go’zal Kileo’patra!
Xatingni oldim. Amu ko’purmishdir, toshmishdir. Amuning toshqini o’zimning Kileo’patramga-da, senga-da yo’lni to’sdi. Gulim ham hozir yetim qoldi…

1921

IZOHLAR:

falloh — Misr dehqoni; abu havl — arabchadan so’zma-so’z tarjimasi «qo’rquvning otasi» degan ma’noni bildiradi. Qadimgi Misrda yasalgan boshi odam, tanasi sher shaklidagi haykallar(sfinks); qizg’onmasdan — ayamasdan; tinda — bu yerda vaqt, lahza ma’nosida; qizig’on — jahllangan, g’azablangan; tushunmak — bu yerda o’ylamoq ma’nosida; esnading — bu yerda hidlamoq ma’nosida; tinsizgina — jimgina; tubda — aslida.

KLЕUPATRA UYQUSI

“Kleupatra” – Nilning bo‘yida
O‘z qo‘li birlan nilufar uzdi.
Go‘zal chechakni, yozuqsiz gulni
Ishdan chiqardi, turmushin buzdi.

Bir to‘plam qildi, bir ipak birlan
Boshiga osib, uyquga ketdi.
Ul uxlaganda butun Misrda,
Butun o‘lkada uyg‘oqlik bitdi…

Jim tur, farishta, qanoting qoqma,
Fir’avnning qizi tinchlab uxlasin!
Uning yuzidan, go‘zalligidan
Oshiqning ko‘ngli bir orom olsin!

Uning yotishi – Kunning botishi!
Qorong‘ilikda yulduzlar o‘ynar.
Butun oshiqlar, ko‘ngli yonuqlar
Go‘zal o‘ylarni shul choqda o‘ylar.

Tuban qarab yur, Nilning suvin ko‘r:
Qanday chiroyli, limillab oqar.
Fir’avn qiziday, ilon iziday
Buralib oqar, qimirlab oqar…

“Kleupatra” uyg‘ondi nega?
Nega ul chog‘siz uyqusin ochdi?
Uning ko‘zidan, go‘zal yuzidan
Uyqu, qizillik, to‘liqlik qochdi?

Ana, qo‘lini gulga uzatdi,
Boq, ipni uzdi… gullar qo‘lida!
Oj… g‘ijim qildi, yerga tashladi!,
Ko‘p yo‘qsil gullar qurbon yo‘lida..

-Nega tashladi?
-Gul so‘lgan edi…
Shuning-chun zolim yerga tashladi!
O‘zini ko‘r bir: mast ilon yanglig‘
Joyida yotib, to‘lg‘oq boshladi.

Bor, ey yigit sen, Nilning bo‘yidan
Zolim qiz uchun* nilufar keltir!
Zolim qizini bu sirli kechda
Ko‘p uruntir, tezroq tinchlantir.

Bir to‘plam gulni boshiga ossa,
Yana uyquga ochar quchog‘in.
Yo‘qsa bu zolim hech bosa olmas
Yuragidagi sevmaslik dog‘in,..

Qo‘y, sen qo‘zg‘alma… mening ko‘ksimda
Ko‘z yoshim birlan o‘skan chechak bor.
Shuni berarmen, bir hidlash birlan
Sevgiga botib, bir umr uxlar!..

Buxoro, 1921, Avgust 17.

KЕTKANINGDA
(Kleupatraga)

Ketdingmi manguga tashlab,
Qoldimmi qayg‘ularim-la?
Hijronning* kuyini boshlab
Yig‘lovchi cholg‘uvlarim-la?

Sevgimdan so‘nggi malaklar
To‘p-to‘g‘ri ko‘kkami uchdi?
Ko‘nglimdan toza tilaklar
Yovningmi bag‘rig‘a tushdi?

Ortiq sen mendan uzoqda
Ko‘zlarni o‘ynatasenmi?
Ortiq sen boshqa buloqda
Dillarni qaynatasenmi?

Ortiq sen undagi bog‘da,
Ortiq men yakkami qoldim?
Faryod yo‘q… barcha jahon jim,
Yer yutsa yaxshi shu chog‘da!…

Ketdingmi sen meni tashlab?
Qoldimmi qayg‘umni boshlab?

1922 yil

KAPTAR
(Semiramis)

Semiramis – Kaldaniy va Osurilar xurofotida “ma’buda” sanalib yurgan bir qiz. Bosh tomoni qiz, tanasi baliq bo‘lg‘an emish. Onasi uni tuqqanidan keyin, bir qamishzorg‘a tashlag‘an. Unda, uni kaptarlar o‘stirib, parvarish qilg‘anlar. Shu uchun ismi “Kaptar” ma’nosida “Semiramis” qo‘yilg‘an.

Qal’alar fath etkan, ko‘p urushlar ko‘rgan. Hindistong‘a qadar borg‘an bir fotih emish.

Misrda bir parixong‘a fol ochtirg‘an. O‘sha fol to‘g‘ri kelib, oxirda suvg‘a tushib, yo‘q bo‘lib ketkan emish. O‘rnig‘a o‘g‘li podshok bo‘lg‘an. O‘zi kechalari dengizga cho‘kar, kunduzlari hukm surar ekan.

Bir rivoyatda Semiramis Turk qizi bo‘lib, Eron podshohlaridan mashhur Kayxusrovni o‘ldirgan emish.

Ey, dengizning suvlaridan qudrat olg‘an botir qiz,
Kel, mundagi tutqun qizg‘a yolboraylik ikkimiz!

Sen suvlarning ko‘pigidan oq chechaklar terganda,
Sen qilichdan ilhom olib, kun chiqishda yurganda,

Sening bilan birga chopqan, birga uchkan onalar,
Nima uchun bu tutqunliq olovida yonalar?

Sen kunduzlar qizg‘in quyosh yog‘dusida yonarkan,
Tong otkanda tanlaringdan dengiz suvi tomarkan,

Keng dalada qushlar kabi qanot qoqqan onalar,
Nega, yolg‘uz og‘ularg‘a-zaxarlarga qonalar?

Sen erkaklar kiyimida zo‘r qal’alar ochqanda,
Otlaringning changlarini bo‘yig‘a sochqanda,
Yo‘llaringda qon dengizi ko‘purganda, toshkanda

Sening kabi istagiga ega bo‘lg‘an onalar,
Nega bukun turmushdag‘i har tilakdan tonalar?

Sen Misrda go‘zal Nilning uyqusini buzmasdan,
Nimagadir hovliqmasdan, qutulmasdan, qiz(i)masdan,

Yo‘lingdagi jonsiz yotqan cho‘plarni-da ezmasdan
Qari kohin ma’budaga yurganingda sezmasdan

Kechalarning sirlarini… To‘lib yotkan onalar,
Nima uchun tonga qadar qon – yosh to‘kib qolalar?

“Men dunyoda xotin bo‘lib yaratilg‘an edim-da,
Eng qaxramon erkaklardek mu’jizalar ko‘rsatdim!”

Deb yozdirg‘on so‘zlaringni (bo‘zqirlar)da ko‘rdim-da,
Tutqun bo‘lg‘an onalarni qutqarmoqqa ahd etdim.

Bu ahdimga yetmak uchun sendan kutamen.(1)
Kel, bu yo‘lda ko‘maklashsang, har to‘siqni o‘tamen!

Ey, dengizning tublariga qochib kirgan Kaptar qiz,
Kel, mundagi onalarni uyg‘otaylik ikkimiz!

Toshkent, 1922, Avgust 21.