Қизиғ-а, столингизнинг ғаладонини икки юз марта тортиб кўрганда, ҳеч бўлмаса, бир мартагина нима учун унинг “ғаладон” деб аталиши ҳақида ўйлаб кўрганмисиз? Ўйлаб кўриш керак-да.

Эшқобил Шукур
СЎЗЛАР БИЛАН СЎЗЛАШУВ -2

    Эшқобил Шукур Сурхондарё вилоятининг Қумқўрғон туманидаги Боймоқли қишлоғида туғилган. ТошДУнинг филология факултетини битирган (1984). Илк шеърлар тўплами — «Юракни ўрганиш» (1984). Шундан сўнг унинг «Сочлари сумбул-сумбул» (1988), «Тунги гуллар» (1989), «Яшил қушлар» (1995), «Ҳамал айвони» (2003) шеърий китоблари ва 2005 йилда «Кўҳна боғ ривоятлари» насрий китоби нашр этилган. «Нақшбанд», «Ибтидо хатоси» каби достонлари, «Насойим ул-муҳаббатга сайр» туркуми, шунингдек, «Оқибат оқшоми», «Дунёнинг кўчиши» каби қиссалари ҳам бор.

“ҚОЗОНДИ” ФЕЪЛИДАГИ “ҚОЗОН” ҲАҚИДА

“Ғалаба қозонди”, “эътибор қозонди”, “муваффақият қозонди” каби бирикмаларни тез-тез ишлатамиз. “Қозонди” феъли ёлғиз ўзи келса, ҳеч бир маъно англатмайди. Қолаверса, эътиборга эришиш маъносини ифодалайдиган “эътибор қозонди” бирикмасида “қозон” нима қилиб юрибди, деб ўйланиб қоласиз.

Кошғарий Девонининг 3-томининг 396-бетида “қазғанч” деган сўзга изоҳ бериб ўтилган. Изоҳга кўра, “қазғанч” сўзи “ишлаб топиш”, “касб” маъноларини англатар экан. Дарҳақиқат, ғалаба қозониш ҳам, ҳурмат қозониш ҳам ишлаб топиш орқали амалга ошади. Севортян бунга қўшимча қилиб, “қазан” ва “қазған” сўзларини “эгаллаш” ва “забт этиш” маъносида изоҳлаб, бу сўзнинг илдизи ғамлаб қўйиш (запасать) ва мол-мулк маъноларига яқинлигини ҳам таъкидлаб ўтади.

“ОЛЧОҚ” СЎЗИНИНГ ИККИ МАЪНОСИ

“АЛЧАҚ” – (ОЛЧОҚ) – Бугунги кунда ўта салбий маънода ишлатиладиган бу сўзнинг ўтмишдаги туб маъниси Кошғарий Девонидаги изоҳга кўра, “юмшоқ табиатли”, “ювош”, “заиф”, “нозик” маъноларини билдирган. Балки, қўрқоқлик, ожизлик, мумсиклик каби иллатлар бу сўзнинг салбий тус олишига сабаб бўлгандир. Чунки, заифлик бор жойда бу каби иллатлар ҳам бўлган. Ёхуд заиф эркакларга нисбатан “олчоқ” сўзини ишлатишган бўлишлари ҳам мумкин. Чунки, қадимги туркийлар эркак кишининг “юмшоқ табиатли”, “”ювош”, “заиф”, “нозик” бўлишини сира ёқтиришмаган. Лекин тарихда бу сўзнинг ижобий маънода қўлланган ўринлари ҳам жуда кўп. Аниқроғи, қадимги адабиётларимизда алчақлик юксак фазилат сифатида улуғланган ўринлар ҳам бор. Нега бундай? Нимага битта сўз икки қутбда ҳам кўриниш беряпти? Ёки улар бор-йўғи шунчаки шаклдош сўзларми? Қолаверса, “алчақ” рус тилидаги очкўзлик маъносидаги “алчность” сўзига ҳам шаклан яқин. (Бу бошқа мавзу).

Айни шу ўринда бошқа бир вариант юзага қалқиб чиқади. Қадимги туркий тилда “алчы” деган сўз “ҳийлакор”, “маккор”, “айёр” деган маъноларни билдирган. “Девону луғотит-турк”да “ал” сўзи ҳийла, фириб, тадбир маъноларини англатиши айтиб ўтилган. Севортян, Будагов луғатларида “ал” шу маънода келади. Демак, “алдамоқ” феълининг туб илдизи айни шу “ал” сўзига бориб тақалади. Биз билган салбий маънодаги “алчақ”(“олчоқ”) сўзи ҳийла ва фириб маъносидаги “ал” сўзидан келиб чиққан.

“ҒАЛАДОН”ДАГИ ҒАЛЛА

ҒАЛАДОН – Биз одатда стол, жавон ва шу кабиларнинг нарса солиб қўйиладиган тортмасини “ғаладон” деб атаймиз. Баъзан пул ёки майда буюмлар сақлаш учун хизмат қиладиган қутичани ҳам шу сўз билан ифодалаймиз.

“Ғаладон” сўзининг туб илдизи аслида “ғалла идиши”, “дон сақланадиган жой” деган маъноларни англатган. (“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”)
Қизиғ-а, столингизнинг ғаладонини икки юз марта тортиб кўрганда, ҳеч бўлмаса, бир мартагина нима учун унинг “ғаладон” деб аталиши ҳақида ўйлаб кўрганмисиз? Ўйлаб кўриш керак-да. Шунда жилла қурса, бу сўзнинг “ғалла” ва “дон”га яқинлигини сезиб қолардингиз ва бирдан ажабланиб кетардингиз.

ҚОВУҚ, ҚОВОҚ, ҚОВУН…

“Қовуқ” ва “қовоқ” сўзлари ўртасида ўхшашлик бор. Бу сўзларнинг бири одам танаси аъзоси маъносини билдирса, бири полиз экини “ошқовоқ” маъносини билдиради. Қарангки, улар мазмун томондан бир-биридан узоқ, лекин товушлар уйғунлиги жиҳатдан деярли бир хил. Аммо, туб маъно сари борилса, бу уйғунлик бекорга эмаслиги маълум бўлади. Яъни, “қовуқ” сўзи М.Кошғарий изоҳига кўра, “ичи бўш нарса” маъносини англатади. Ҳолбуки, қовоқ ҳам ичи бўш нарса. “Қовоқ калла” деган ибора ҳам шундан келиб чиққан. Тилимиздаги “ковак” сўзи ҳам ичи бўш нарсага нисбатан қўлланади. Э. Севортян “қовуқ” сўзининг ўзаги “қов” –“ковак”, “ичи бўш” мазмунини англатишини таъкидлаган. Баъзи олимлар “қобиқ” сўзини ҳам шу илдизга олиб бориб тақайдилар. Балки, “қовун” сўзи ҳам бу сўзлар билан қариндош бўлиши мумкин. Чунки, қовуннинг ҳам ўртаси бўш бўлади. Лекин Г.Рамстед “қовун” сўзи мўғул тилидаги “гаун” сўзидан деб изоҳлайди. “Туркий тиллар этимологик луғати”да баъзи туркий тилларда тарвуз ва қовоқ ҳам “қовун” деб аталиши айтиб ўтилган.

РАНГИ ҚУВ ЎЧДИ

Бир қарашда бу ибора бизга ҳар жиҳатдан тушунарлидай ва уни изоҳлаб ўтиришга ҳожат йўқдай туюлади. Бироқ бу иборадаги “қув” сўзи қандай маънони англатади? Бизга “қув” сўзининг “айёр” деган маъноси маълум. Лекин бу иборада “қув” “айёр” маъносида келса, асло мантиққа тўғри бўлмайди. Яъни, “ранги айёр ўчди” дейиш бемаънилик бўлади. Маълумки, халқ ибораларида сўзлар қаттиқ михланади.

“Туркий тиллар этимологик луғати”да “қув” сўзи “оқ-сариқ” деган маънони англатиши таъкидланган. Бошқа манбалардаги изоҳларда ҳам бу сўз шу маънога яқин шаклда шарҳланган. Қумиқлар ва қирғизлар тилида “қув” – “оқ” деган, хакаслар тилида эса, “рангсиз” деган мазмунни билдиради. Шунингдек, “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да оққушнинг ҳам “қув” деб аталиши кўрсатиб ўтилган. Тилимизда “Қув қув билан учади, ғоз ғоз билан кўчади” деган мақол бор. Бу ҳам “қув” сўзининг оқ рангни ифодалашини далиллайди

“ЭЛ” ВА “ҚЎЛ” СЎЗЛАРИ ҲАҚИДА

“Эл” сўзининг “халқ”, “одамлар”, “қабилалар иттифоқи”, “уруғ-аймоқ”, “тинчлик”, “муроса”, “дўстлик”, “давлат”, “ҳокимият” каби маънолари бор. Бу сўзнинг тарихи, туб илдизи борасида ҳам олимлар турли фикрларни билдирадилар. “Туркий тиллар этимологик луғати”да “эл” сўзи “қўл” маъносидаги “ил” сўзидан келиб чиққан дейилади. Қўлнинг “ал”, “ил”, “илг”, “илик” шакллари ҳозир ҳам тилимизда, шевалармизда бор.

Сабр айласанг, муродингга етарсан,
Насиб бўлса ёр илкидан тутарсан, —

дейилади “Тоҳир ва Зуҳра”достонида.

Баъзи изоҳларда “эл” “илгида ҳокимият, бошқарув, раҳбарлик бор” деган маънони англатади деб айтилган. “Қўли узун”, “Илгида тутиб туради” каби иборалар ҳам қўлида қудрат бор маъносини ифодалаб келади. Алишер Навоий ҳам “эл” сўзини “қўл” ва “халқ” маъносида қўллаган.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, одамлар бирлашган жойда эл пайдо бўлади. Демак, қўлда бармоқлар бирлашади, “бир мушт ҳолига келиш” деган ибора ҳам бирлашишни билдиради.

“ҲАММОЛ” ВА “ҲОМИЛА”

Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достонининг 53-боби – шаҳзода Шоҳғариб Баҳодирга бағишланган бобида шундай мисралар бор:

Бу доғи топмагунча ҳазм комил,
Баданни қилма ортиқ юкка ҳомил.

Яъни, еган овқатинг тўлиқ ҳазм бўлмагунча, ейишдан тийил. Танангни ортиқча овқатнинг ҳаммолига айлантирма!

Бу сатрларни ўқиётиб, ўйлаб қолдим, демак, “ҳаммол” ва “ҳомила”, “ҳомиладор” сўзлари бир хил илдиздан ўсиб чиққан экан-да. Сўнг бу сўзларнинг асл томирини билиш учун “Ўзбек тилининг этимологик луғати”ни варақладим. Қарангки, “ҳаммол” сўзи ҳам, “ҳомила” сўзи ҳам араб тилидаги “ҳамала” феълининг “кўтариб олиб юрди” маъносидан келиб чиққан экан.

“МЎЛДИРАШ” ВА “МУЛДУР”

“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “мўлдираш” ва”мўлтираш” сўзларига йиғламсираб қараш маъносида, “мўлт-мўлт” сўзига эса, “кўзда ёшнинг тўлиб-тўкилиб турган ҳолатини билдиради” деб изоҳ берилган. Тилимизда “шабнам” сўзининг “мулдур” шакли ҳам бўлган. Масалан, Алишер Навоийнинг “Сабъаи сайёр” достонида шундай мисралар бор:

Сув ёқосиғаким ёғуб мулдур,
Бу ёқо тугмаси бўлуб ул дур.

Маъноси: Сув ёқасига шабнам тушди. Гўё ўша дур бу ёқанинг тугмаси эди.

Шу ўринда бир мулоҳаза келади: шабнам билан кўзёш бир-бирига ўхшайди. Иккиси ҳам томчи-томчи бўлиб туради. Адабиётимиз тарихида бу икки нарсани бир-бирига менгзаб қўллаш ҳоллари жуда кўп учрайди. У ҳолда “мўлдирамоқ” феъли “шабнам” маъносидаги “мулдур” сўзидан келиб чиқмаганмикин?.. Бу тахминимиз, холос, яъни аниқ хулоса эмас. Агар бу сўзнинг илдизини “кўп”, “сероб” маъносидаги “мўл” сўзига олиб бориб тақасак, унда мўлтираш маъносига тўғри келмай қолади. Унинг илдизи “мўлт”. Шунингдек, мумтоз адабиётимизда “май”нинг “мул” деган шакли ҳам бор. Бунда “мул” томчи маъносида келаётган бўлиши мумкин. Маълумот учун яна бир қўшимча: мўғул тилида ҳам “мўлтире”(мултура) деган сўз бўлиб, у “бўшашмоқ”, “заифлашмоқ”,“сусаймоқ”, “синиш”,“айрилмоқ”, “қочмоқ”, “кўпайтирмоқ” маъноларини англатади.

“ҚАРЗ”НИНГ “ҚАВОЛА”СИ  НИМА?

“Қарзи қавола” сўзи ҳам тилимизда кўп ишлатилади. Унинг “қарз-қавола” шакли ҳам бор. Арабча “қарз” сўзининг маъноси ҳаммамизга маълум. Хўш, унда унга “қавола” сўзи қандай қўшилиб қолган ва бу сўз қандай мазмунга эга? “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да изоҳланишича, “қавола” сўзи асли “кафолат берди” маъносини англатган.

“Қарз” ва “қавола” сўзлари тилимизга араб истилоси давридан сўнг кириб келган. Маҳмуд Кошғарий девонида қарз “алым”сўзи билан, қарз берувчи “алымчи” сўзи билан ифодаланган.

Кошғарий “алiм кеч қалса азақланур”, яъни “кечиккан қарз оёқ чиқаради”, “алiмчи арслан, беримчи сичған”, яъни “қарз берувчи арслон, олувчи сичқон” деган мақолларни келтириб ўтади. Хакас ва Қорачай-малкар тилларида “алым” сўзи ҳозиргача қарз маъносида келади.

Хуллас, “қарзи қавола” бирикмаси “ кафолат билан олинган қарз” маъносини англатади.

“БАЛЧИҚ”ДАГИ  “БАЛИҚ”

“Ўзбек тилининг этимологик луғати”да изоҳланишича, “балиқ” ва “балчиқ” сўзлари битта ўзакдан ўсиб чиққан. Қадимги тилимизда “намлик” ва “сув” маъносини англатган “бал” деган сўз бўлган. “Балиқ” ва “балчиқ” сўзлари шу сўздан пайдо бўлган деб кўрсатилади. Э.Севортян луғатида “балиқ” сўзи даставвал “қалъа”, “девор”, “шаҳар” маъносида изоҳланиб, сўнг сув ҳайвони маъносида тушунтирилади ва “шаҳар”, “қалъа” маъносидаги “балиқ” сўзининг туб илдизи “бал” лой мазмунини ифодалаши таъкидланади. Масалан, Бешбалиқ, Бойбалиқ, Балосоғун каби жойлар бўлган. Маҳмуд Кошғарий “балиқ” сўзини “балчиқ”, “ лой”га тақайди. Алишер Навоийда ҳам бу сўзлар Кошғарий изоҳига мос тарзда қўлланади: “Гавҳар балчиққа тушган била қиймати ушалмас…” (“Муҳокамат ул луғатайн”)Рус тилидаги ботқоқ маъносидаги “болото” сўзи гарчи славян тилларига оид сўз бўлса-да, “балчиқ” ва “балиқ” сўзлари илдизига оҳангдошдай туюлади. Шунингдек, “балиқ” сўзини ярқираш маъносидаги “балқ” сўзидан келиб чиққан дегувчилар ҳам бор. Бунда балиқ тангачаларининг ялтираб туришига эътибор берилган. Лекин бу фаразни рад этувчилар кўпроқ. Демак, шаҳар маъносидаги “балиқ” , сув жонвори маъносидаги “балиқ” ва “балчиқ” сўзларининг туб маъноси “лой” сўзига бориб тақалади.

Манба: “Ўзб. адабиёти ва санъати” газети. 30.09.2016 & 07.10.2016

Eshqobil Shukur
SO‘ZLAR BILAN SO‘ZLASHUV

   Eshqobil Shukur Surxondaryo viloyatining Qumqo‘rg‘on tumanidagi Boymoqli qishlog‘ida tug‘ilgan. ToshDUning filologiya fakultetini bitirgan (1984). Ilk she’rlar to‘plami — «Yurakni o‘rganish» (1984). Shundan so‘ng uning «Sochlari sumbul-sumbul» (1988), «Tungi gullar» (1989), «Yashil qushlar» (1995), «Hamal ayvoni» (2003) she’riy kitoblari va 2005 yilda «Ko‘hna bog‘ rivoyatlari» nasriy kitobi nashr etilgan. «Naqshband», «Ibtido xatosi» kabi dostonlari, «Nasoyim ul-muhabbatga sayr» turkumi, shuningdek, «Oqibat oqshomi», «Dunyoning ko‘chishi» kabi qissalari ham bor.

“QOZONDI” FE’LIDAGI “QOZON” HAQIDA

“G‘alaba qozondi”, “e’tibor qozondi”, “muvaffaqiyat qozondi” kabi birikmalarni tez-tez ishlatamiz. “Qozondi” fe’li yolg‘iz o‘zi kelsa, hech bir ma’no anglatmaydi. Qolaversa, e’tiborga erishish ma’nosini ifodalaydigan “e’tibor qozondi” birikmasida “qozon” nima qilib yuribdi, deb o‘ylanib qolasiz.

Koshg‘ariy Devonining 3-tomining 396-betida “qazg‘anch” degan so‘zga izoh berib o‘tilgan. Izohga ko‘ra, “qazg‘anch” so‘zi “ishlab topish”, “kasb” ma’nolarini anglatar ekan. Darhaqiqat, g‘alaba qozonish ham, hurmat qozonish ham ishlab topish orqali amalga oshadi. Sevortyan bunga qo‘shimcha qilib, “qazan” va “qazg‘an” so‘zlarini “egallash” va “zabt etish” ma’nosida izohlab, bu so‘zning ildizi g‘amlab qo‘yish (zapasat) va mol-mulk ma’nolariga yaqinligini ham ta’kidlab o‘tadi.

“OLCHOQ” SO‘ZINING IKKI MA’NOSI

“ALCHAQ” – (OLCHOQ) – Bugungi kunda o‘ta salbiy ma’noda ishlatiladigan bu so‘zning o‘tmishdagi tub ma’nisi Koshg‘ariy Devonidagi izohga ko‘ra, “yumshoq tabiatli”, “yuvosh”, “zaif”, “nozik” ma’nolarini bildirgan. Balki, qo‘rqoqlik, ojizlik, mumsiklik kabi illatlar bu so‘zning salbiy tus olishiga sabab bo‘lgandir. Chunki, zaiflik bor joyda bu kabi illatlar ham bo‘lgan. Yoxud zaif erkaklarga nisbatan “olchoq” so‘zini ishlatishgan bo‘lishlari ham mumkin. Chunki, qadimgi turkiylar erkak kishining “yumshoq tabiatli”, “”yuvosh”, “zaif”, “nozik” bo‘lishini sira yoqtirishmagan. Lekin tarixda bu so‘zning ijobiy ma’noda qo‘llangan o‘rinlari ham juda ko‘p. Aniqrog‘i, qadimgi adabiyotlarimizda alchaqlik yuksak fazilat sifatida ulug‘langan o‘rinlar ham bor. Nega bunday? Nimaga bitta so‘z ikki qutbda ham ko‘rinish beryapti? Yoki ular bor-yo‘g‘i shunchaki shakldosh so‘zlarmi? Qolaversa, “alchaq” rus tilidagi ochko‘zlik ma’nosidagi “alchnost” so‘ziga ham shaklan yaqin. (Bu boshqa mavzu).

Ayni shu o‘rinda boshqa bir variant yuzaga qalqib chiqadi. Qadimgi turkiy tilda “alchы” degan so‘z “hiylakor”, “makkor”, “ayyor” degan ma’nolarni bildirgan. “Devonu lug‘otit-turk”da “al” so‘zi hiyla, firib, tadbir ma’nolarini anglatishi aytib o‘tilgan. Sevortyan, Budagov lug‘atlarida “al” shu ma’noda keladi. Demak, “aldamoq” fe’lining tub ildizi ayni shu “al” so‘ziga borib taqaladi. Biz bilgan salbiy ma’nodagi “alchaq”(“olchoq”) so‘zi hiyla va firib ma’nosidagi “al” so‘zidan kelib chiqqan.

“G‘ALADON”DAGI G‘ALLA

G‘ALADON – Biz odatda stol, javon va shu kabilarning narsa solib qo‘yiladigan tortmasini “g‘aladon” deb ataymiz. Ba’zan pul yoki mayda buyumlar saqlash uchun xizmat qiladigan qutichani ham shu so‘z bilan ifodalaymiz.

“G‘aladon” so‘zining tub ildizi aslida “g‘alla idishi”, “don saqlanadigan joy” degan ma’nolarni anglatgan. (“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”)
Qizig‘-a, stolingizning g‘aladonini ikki yuz marta tortib ko‘rganda, hech bo‘lmasa, bir martagina nima uchun uning “g‘aladon” deb atalishi haqida o‘ylab ko‘rganmisiz? O‘ylab ko‘rish kerak-da. Shunda jilla qursa, bu so‘zning “g‘alla” va “don”ga yaqinligini sezib qolardingiz va birdan ajablanib ketardingiz.

QOVUQ, QOVOQ, QOVUN…

“Qovuq” va “qovoq” so‘zlari o‘rtasida o‘xshashlik bor. Bu so‘zlarning biri odam tanasi a’zosi ma’nosini bildirsa, biri poliz ekini “oshqovoq” ma’nosini bildiradi. Qarangki, ular mazmun tomondan bir-biridan uzoq, lekin tovushlar uyg‘unligi jihatdan deyarli bir xil. Ammo, tub ma’no sari borilsa, bu uyg‘unlik bekorga emasligi ma’lum bo‘ladi. Ya’ni, “qovuq” so‘zi M.Koshg‘ariy izohiga ko‘ra, “ichi bo‘sh narsa” ma’nosini anglatadi. Holbuki, qovoq ham ichi bo‘sh narsa. “Qovoq kalla” degan ibora ham shundan kelib chiqqan. Tilimizdagi “kovak” so‘zi ham ichi bo‘sh narsaga nisbatan qo‘llanadi. E. Sevortyan “qovuq” so‘zining o‘zagi “qov” –“kovak”, “ichi bo‘sh” mazmunini anglatishini ta’kidlagan. Ba’zi olimlar “qobiq” so‘zini ham shu ildizga olib borib taqaydilar. Balki, “qovun” so‘zi ham bu so‘zlar bilan qarindosh bo‘lishi mumkin. Chunki, qovunning ham o‘rtasi bo‘sh bo‘ladi. Lekin G.Ramsted “qovun” so‘zi mo‘g‘ul tilidagi “gaun” so‘zidan deb izohlaydi. “Turkiy tillar etimologik lug‘ati”da ba’zi turkiy tillarda tarvuz va qovoq ham “qovun” deb atalishi aytib o‘tilgan.

RANGI  QUV  O‘CHDI

Bir qarashda bu ibora bizga har jihatdan tushunarliday va uni izohlab o‘tirishga hojat yo‘qday tuyuladi. Biroq bu iboradagi “quv” so‘zi qanday ma’noni anglatadi? Bizga “quv” so‘zining “ayyor” degan ma’nosi ma’lum. Lekin bu iborada “quv” “ayyor” ma’nosida kelsa, aslo mantiqqa to‘g‘ri bo‘lmaydi. Ya’ni, “rangi ayyor o‘chdi” deyish bema’nilik bo‘ladi. Ma’lumki, xalq iboralarida so‘zlar qattiq mixlanadi.

“Turkiy tillar etimologik lug‘ati”da “quv” so‘zi “oq-sariq” degan ma’noni anglatishi ta’kidlangan. Boshqa manbalardagi izohlarda ham bu so‘z shu ma’noga yaqin shaklda sharhlangan. Qumiqlar va qirg‘izlar tilida “quv” – “oq” degan, xakaslar tilida esa, “rangsiz” degan mazmunni bildiradi. Shuningdek, “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da oqqushning ham “quv” deb atalishi ko‘rsatib o‘tilgan. Tilimizda “Quv quv bilan uchadi, g‘oz g‘oz bilan ko‘chadi” degan maqol bor. Bu ham “quv” so‘zining oq rangni ifodalashini dalillaydi

“EL”  VA  “QO‘L”  SO‘ZLARI HAQIDA

“El” so‘zining “xalq”, “odamlar”, “qabilalar ittifoqi”, “urug‘-aymoq”, “tinchlik”, “murosa”, “do‘stlik”, “davlat”, “hokimiyat” kabi ma’nolari bor. Bu so‘zning tarixi, tub ildizi borasida ham olimlar turli fikrlarni bildiradilar. “Turkiy tillar etimologik lug‘ati”da “el” so‘zi “qo‘l” ma’nosidagi “il” so‘zidan kelib chiqqan deyiladi. Qo‘lning “al”, “il”, “ilg”, “ilik” shakllari hozir ham tilimizda, shevalarmizda bor.

Sabr aylasang, murodingga yetarsan,
Nasib bo‘lsa yor ilkidan tutarsan, —

deyiladi “Tohir va Zuhra”dostonida.

Ba’zi izohlarda “el” “ilgida hokimiyat, boshqaruv, rahbarlik bor” degan ma’noni anglatadi deb aytilgan. “Qo‘li uzun”, “Ilgida tutib turadi” kabi iboralar ham qo‘lida qudrat bor ma’nosini ifodalab keladi. Alisher Navoiy ham “el” so‘zini “qo‘l” va “xalq” ma’nosida qo‘llagan.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, odamlar birlashgan joyda el paydo bo‘ladi. Demak, qo‘lda barmoqlar birlashadi, “bir musht holiga kelish” degan ibora ham birlashishni bildiradi.

“HAMMOL” VA “HOMILA”

Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonining 53-bobi – shahzoda Shohg‘arib Bahodirga bag‘ishlangan bobida shunday misralar bor:

Bu dog‘i topmaguncha hazm komil,
Badanni qilma ortiq yukka homil.

Ya’ni, yegan ovqating to‘liq hazm bo‘lmaguncha, yeyishdan tiyil. Tanangni ortiqcha ovqatning hammoliga aylantirma!

Bu satrlarni o‘qiyotib, o‘ylab qoldim, demak, “hammol” va “homila”, “homilador” so‘zlari bir xil ildizdan o‘sib chiqqan ekan-da. So‘ng bu so‘zlarning asl tomirini bilish uchun “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”ni varaqladim. Qarangki, “hammol” so‘zi ham, “homila” so‘zi ham arab tilidagi “hamala” fe’lining “ko‘tarib olib yurdi” ma’nosidan kelib chiqqan ekan.

“MO‘LDIRASH”  VA  “MULDUR”

“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da “mo‘ldirash” va”mo‘ltirash” so‘zlariga yig‘lamsirab qarash ma’nosida, “mo‘lt-mo‘lt” so‘ziga esa, “ko‘zda yoshning to‘lib-to‘kilib turgan holatini bildiradi” deb izoh berilgan. Tilimizda “shabnam” so‘zining “muldur” shakli ham bo‘lgan. Masalan, Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostonida shunday misralar bor:

Suv yoqosig‘akim yog‘ub muldur,
Bu yoqo tugmasi bo‘lub ul dur.

Ma’nosi: Suv yoqasiga shabnam tushdi. Go‘yo o‘sha dur bu yoqaning tugmasi edi.

Shu o‘rinda bir mulohaza keladi: shabnam bilan ko‘zyosh bir-biriga o‘xshaydi. Ikkisi ham tomchi-tomchi bo‘lib turadi. Adabiyotimiz tarixida bu ikki narsani bir-biriga mengzab qo‘llash hollari juda ko‘p uchraydi. U holda “mo‘ldiramoq” fe’li “shabnam” ma’nosidagi “muldur” so‘zidan kelib chiqmaganmikin?.. Bu taxminimiz, xolos, ya’ni aniq xulosa emas. Agar bu so‘zning ildizini “ko‘p”, “serob” ma’nosidagi “mo‘l” so‘ziga olib borib taqasak, unda mo‘ltirash ma’nosiga to‘g‘ri kelmay qoladi. Uning ildizi “mo‘lt”. Shuningdek, mumtoz adabiyotimizda “may”ning “mul” degan shakli ham bor. Bunda “mul” tomchi ma’nosida kelayotgan bo‘lishi mumkin. Ma’lumot uchun yana bir qo‘shimcha: mo‘g‘ul tilida ham “mo‘ltire”(multura) degan so‘z bo‘lib, u “bo‘shashmoq”, “zaiflashmoq”,“susaymoq”, “sinish”,“ayrilmoq”, “qochmoq”, “ko‘paytirmoq” ma’nolarini anglatadi.

“QARZ”NING  “QAVOLA”SI  NIMA?

“Qarzi qavola” so‘zi ham tilimizda ko‘p ishlatiladi. Uning “qarz-qavola” shakli ham bor. Arabcha “qarz” so‘zining ma’nosi hammamizga ma’lum. Xo‘sh, unda unga “qavola” so‘zi qanday qo‘shilib qolgan va bu so‘z qanday mazmunga ega? “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”da izohlanishicha, “qavola” so‘zi asli “kafolat berdi” ma’nosini anglatgan.

“Qarz” va “qavola” so‘zlari tilimizga arab istilosi davridan so‘ng kirib kelgan. Mahmud Koshg‘ariy devonida qarz “alыm”so‘zi bilan, qarz beruvchi “alыmchi” so‘zi bilan ifodalangan.

Koshg‘ariy “alim kech qalsa azaqlanur”, ya’ni “kechikkan qarz oyoq chiqaradi”, “alimchi arslan, berimchi sichg‘an”, ya’ni “qarz beruvchi arslon, oluvchi sichqon” degan maqollarni keltirib o‘tadi. Xakas va Qorachay-malkar tillarida “alыm” so‘zi hozirgacha qarz ma’nosida keladi.

Xullas, “qarzi qavola” birikmasi “ kafolat bilan olingan qarz” ma’nosini anglatadi.

“BALCHIQ”DAGI  “BALIQ”

“O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”da izohlanishicha, “baliq” va “balchiq” so‘zlari bitta o‘zakdan o‘sib chiqqan. Qadimgi tilimizda “namlik” va “suv” ma’nosini anglatgan “bal” degan so‘z bo‘lgan. “Baliq” va “balchiq” so‘zlari shu so‘zdan paydo bo‘lgan deb ko‘rsatiladi. E.Sevortyan lug‘atida “baliq” so‘zi dastavval “qal’a”, “devor”, “shahar” ma’nosida izohlanib, so‘ng suv hayvoni ma’nosida tushuntiriladi va “shahar”, “qal’a” ma’nosidagi “baliq” so‘zining tub ildizi “bal” loy mazmunini ifodalashi ta’kidlanadi. Masalan, Beshbaliq, Boybaliq, Balosog‘un kabi joylar bo‘lgan. Mahmud Koshg‘ariy “baliq” so‘zini “balchiq”, “ loy”ga taqaydi. Alisher Navoiyda ham bu so‘zlar Koshg‘ariy izohiga mos tarzda qo‘llanadi: “Gavhar balchiqqa tushgan bila qiymati ushalmas…” (“Muhokamat ul lug‘atayn”)Rus tilidagi botqoq ma’nosidagi “boloto” so‘zi garchi slavyan tillariga oid so‘z bo‘lsa-da, “balchiq” va “baliq” so‘zlari ildiziga ohangdoshday tuyuladi. Shuningdek, “baliq” so‘zini yarqirash ma’nosidagi “balq” so‘zidan kelib chiqqan deguvchilar ham bor. Bunda baliq tangachalarining yaltirab turishiga e’tibor berilgan. Lekin bu farazni rad etuvchilar ko‘proq. Demak, shahar ma’nosidagi “baliq” , suv jonvori ma’nosidagi “baliq” va “balchiq” so‘zlarining tub ma’nosi “loy” so‘ziga borib taqaladi.

Manba: “O‘zb. adabiyoti va san’ati” gazeti. 30.09.2016 & 07.10.2016