Кунлардан бир кун Кёконинг хаёлига кафтдеккина полизни кўзгу орқали касалманд эрига кўрсатиш фикри келди. Эри анчадан буён иккинчи қаватдаги пешайвонда кўрпа-ёстиқ қилиб ётар, афтидан, унинг қалбида ҳаётга нисбатан янги ҳавас туйғусини фақат шу мўъжазгина кўзгу қайтадан уйғотиши мумкиндай туюлар эди.

Ясунари Кавабата
КЎЗГУДАГИ ОЙ АКСИ
Русчадан Олим Отахон таржимаси

    Кавабата Ясунари (川端康成; 1899.11.6, Осака ш. — 1972.16.4, Дзуси) — япон ёзувчиси. Япон санъат академияси аъзоси (1953). Нобель мукофоти лауреати (1968). 20-йилларда янги сенсуалистларнинг модернистик гуруҳига яқинлашган. Биринчи асари — «Идзунлик ўйинчи» (1926)да болалик хотиралари лирик ҳикоя қилинган. Кавабатанинг ўзига хос бадиий услуби шоирона ҳис-туйғулардан иборат «Қорли ўлка» (1937) қиссасида намоён бўлган. Санъат даражасига кўтарилган қадимий урф-одатлар — чой билан боғлиқ удум «Минг қанотли турна» (1951) қиссасининг асосий мавзуини ташкил этади. «Тоғлар ноласи» (1953), «Эски пойтахт» (1961) романлари ички лиризм билан суғорилган, «Уйқудаги нозанинлар» (1961) қиссаси ёлғиз қолган кекса инсон ҳаёти ҳақида. Кавабата бир қатор эсселар («Гўзалликнинг яратилиши ва мавжудлиги» ва б.) муаллифи. «Уйқудаги нозанинлар» қиссаси ўзбек тилига таржима қилинган (2001 йил, таржимон Учқун Назаров).

Кунлардан бир кун Кёконинг хаёлига кафтдеккина полизни кўзгу орқали касалманд эрига кўрсатиш фикри келди. Эри анчадан буён иккинчи қаватдаги пешайвонда кўрпа-ёстиқ қилиб ётар, афтидан, унинг қалбида ҳаётга нисбатан янги ҳавас туйғусини фақат шу мўъжазгина кўзгу қайтадан уйғотиши мумкиндай туюлар эди.

Дарвоқе, Кёко бу кўзгуни тут ёғочидан ясалган бежиримгина пардоз жавони билан бирга тўйдан сўнг эрининг хонадонига олиб келган. Унинг дастаси ҳам, гардиши ҳам тут ёғочидан ишланган. Келинлик даврида оройиш бергани ва энсасига турмакланган сочини кузатиш учун кўзгуни баланд кўтариб қараган чоғлар кимоносининг кенг, ҳилпираган енги сирғалиб, қўли тирсагига қадар очилиб қолганида, хўп уялганлари ҳамон ёдида.

Айниқса, ювиниб чиққач, эри: “Ўҳ, бирам ношуд аёлсанки, берақол, мен ушлаб тураман”, дея қўярда-қўймай кўзгуни қўлига олиб, Кёконинг бўйин ва энсасига дам ўнг, дам чап томонидан тўғрилаб турарди. Баъзан бу машғулот эрига ҳузур бағишлаётгандек туюларди. Ким билсин, балки ҳар сафар кўзгуга қараб, у ўзи учун бирон янги нарса кашф қилар? Сирасини айтганда, Кёко ҳечам ношуд аёл эмасди, эри орқасидан разм солиб турган чоғида, нима қиларини билмай, эсанкираб қоларди, холос.

Ўшандан буён кўп вақт ҳам ўтмади. Чунки бу орада ҳатто жавон тортмасида ётган кўзгу дастасининг ранги ҳам ўзгармаганди. Лекин бу орада талайгина воқелар юз берди: уруш, сафарбарлик, эрининг касалга чалиниши… Эрига полизни кўрсатишга қарор қилган куни Кёко қараса, кўзгу анча хира тортибди, чанг қоплаган тутқичи уринибди. Бироқ ундан бемалол фойдаланиш мумкин эди, шунинг учун Кёко бу майда икир-чикирларга аҳамият бермади. Энди бемор кўзгуни доимо бош томонида сақларди, бекорчи ҳамда бетоб одамларга хос саботу бардошнинг кучлилиги боис кўзгуни тинимсиз артавериб, оқибат ойнасини ҳам, гардишини ҳам ярқиратиб қўйди. Кёко, кўпинча, зиғирча заруратсиз эрининг топ-тоза кўзгуни куҳ-куҳлаб дамба-дам артаётганининг гувоҳи бўларди. Шунданми, бир эмас, бир неча марта гардишнинг кўз илғамас, митти ёриқларига, эҳтимол, сил инслари ўрнашиб қолаётгандир, деган хаёлга борган. Гоҳо у бемор сочларига камелия гулининг хушбўй мойидан озгина суртиб қўяр, сўнг нозик бармоқларида қолган мой юқини гардишга суртиб ишқар эди. Шу туфайли, пардоз жавони анчайин хира тортиб, исқирти чиқиб кетгани ҳолда, кўзгу гардиши ҳаммавақт жило берилгандек йилтирар эди.

Эри шу ётганча қайтиб турмади, қишга бориб узилди. Кёко иккинчи марта эрга тегиб, жавонни ўзи билан бирга олиб кетди. Тобутга қўйилган кўзгу эса жасад билан қўшилиб ёнди. У гардиши камакура усулида ўйиб ишланган янги ойна сотиб олди. Кейинги эри бу ҳодисалар ҳақида ҳеч нима билмасди.

Кўз очиб кўрган эри қазо қилгач, дарҳол унинг қўлларини чалиштириб тобутга ётқизганларида, бояқиш Кёко кўзгуни қаерга қўйишини билолмай гарангсиб қолди. У кўзгуни эрининг қўлларига тутқазиб қўйиш ниятида эди. Кёко негадир бир оз каловланди, кўзгуни эрининг юрагига яқинроқ жойламоқчи бўлди, аммо ўша заҳоти бу ғалати фикридан қайтди ва: “Сенинг хаста кўксингга бу оғирлик қилади”, дея шивирлади-да, кўзгуни майитнинг қорни устига суриб қўйди. “Эрим тириклигида шу кўзгуни жуда қадрлардик”, деб ўйлаган Кёко ҳозир, шунинг учун аввал беихтиёр юрагига яқин ерга қўйгандирман, дея кўнглидан кечирди. Кёко эрининг қариндош-уруғлари тобутдаги кўзгуни пайқаб қолишини сираям истамасди. Шунинг учунми, уни оқ хризантеманинг гуляпроқларига кўмиб юборди. Жасадни ёқиш маросими тугагач, суякларни йиғиштираётганларида, кимдир кул орасида чамбараги эриб, юзини қора қурум босган қийшиқ кўзгуни топиб олди-ю, ҳаяжондан ўзини босолмай:
– Бу шиша қай гўрдан келиб қопти?! – дея қичқирди.

Зотан Кёко тобутга бир эмас, иккита кўзгу солиб қўйганди. Кўзгуларнинг иккинчисини қимматбаҳо сафар андозлари дастасидан ажратиб олганди. Бу тухумсимон шаклдаги кафтдек кўзгуга иккала томондан қараш мумкин эди. Дарвоқе, агар уруш халал бермаганида, у анжомларни ўзи билан бирга тўй сафарига ола кетмоқни орзу қилганди: бахтга қарши унинг орзуси армонга айланиб қолди. Биринчи эри билан кечирган қисқа ҳаётида Кёко, лоақал бир маротаба бўлсин, булардан фойдаланмабди.

Кейинги эри билан эса Кёко никоҳ сафарига ҳам чиқди. Қараса, эски пардоз буюмларининг ғилофини моғор босибди, у ҳеч иккиланмай янгисини сотиб олди. Буларнинг орасида кўзгу ҳам бор эди.

Йўлга чиқишгач, биринчи куниёқ эри Кёконинг билагидан ушлади-да, кўзларига тикилиб туриб:
– Жонгинам, сен ҳали гўдак экансан-ку, – деди.

Унинг сўзлари замирида мазах ёки масхара эмас, аксинча, кутилмаган, чуқур ҳис қилинган севинч оҳанглари мавжуд эди. Эрга ёш қизалоқлардек кўриниш яхшими, ёмонми – Кёко билолмади, бироқ айтилган шу икки оғиз сўз кўксига наштардек санчилди. Унинг кўзларидан шашқатор ёш оқди ва қаттол бир ҳасратдан бағри хун бўлди. Балки, унинг бу қилиғини эри кўриб, чинданам ёш бола экан-ку, дея кўнглидан кечиргандир?!

Кёко ўз қадрига йиғлаяптими ёки дунёдан бевақт кўз юмган эрига аза тутибми – дафъатан англаёлмади. Чунки, бу аёл ўзини усиз ҳеч тасаввур қилолмасди. Бироқ бу кейинги эрининг кўнглига келиши мумкинлигини фаҳмлаб, Кёко бирор жўяли жавоб қайтаришни лозим топди.

– Нималар деяпсиз ўзи, ахир қандай қилиб ёш қизларга ўхшашим мумкин?
У шундай дейишга деди-ю, ўзининг ношудлигидан уялиб кетди. Эри буни сезмади, у кўринишидан анча мамнун эди.

– Ҳа-да, сен ҳали фарзанд ҳам кўрмагансан-ку?!

Унинг ўйламай айтган гаплари баробарида яна бояги алам ханжари юрагига санчилиб, Кёконинг кўксида кучли оғриқ турди. Аввалги эрига мутлақо ўхшамаган соғлом, бақувват эркак ёнида ўзини айни чоқда жуда-жуда ночор, муте ва ҳатто бир қадар хўрланган ҳис қилди. У дафъатан эътироз билдирмоқчи бўлиб лаб жуфтлади. Аммо оғзидан бутунлай бошқа, ўзи кутмаган гап чиқди:

– Шундай бўлса ҳам, мен барибир ўзимни ҳамма вақт бола боққан аёлдек… ҳис қилганман.

Узоқ вақт кўрпа-тўшак қилиб ётган эри ўлимидан кейин Кёкога боладек туюлаётган эди.

Бироқ Кёко бир нарсанинг тагига етолмасди: ўлим ҳақ эканини била туриб, ўз ҳиссиётини кишанлайверишдан нима маъно бор?

– Биласанми, мен Марини фақат поездда кўрганман, холос. Менимча, жуда гўзал шаҳарча бўлса керак, – дея эри Кёконинг она шаҳри ҳақида гап бошлаб қолди ва уни яна оҳиста қучоқлади. – Атрофи гир айлана ўрмон экан. Сен у ерда кўп яшабмидинг?

– Мактабни тугатгунимча яшаганман, кейин Сандзёдаги аслаҳа заводига ишга киргандим.
– Сандзё дейсанми? Биламан, бир пайтлар Сандзё қизлари жуда сулув бўлади, деб айтишарди. Демак, Кёко, бу гап сенга ҳам тааллуқли-да.

– Йўғ-э, нималар деяпсиз? – Кёко беихтиёр ёқасини ушлади.
– Чиройли қўлларинг билан келишган оёқларингга қараб, баданинг ҳам гўзал бўлса керак, деб ўйлагандим.

– Йўқ, йўқ, – Кёко қизаринди, кўйлаги ёқасини тутамлаб турган қўллари ўзига халақит бераётгандек туюлди.

– Биласанми, агар аввалги эрингдан боланг бўлганида ҳам, барибир сенга уйланардим. Болангга оталик қилардим, уни ўз зурриётимдек кўрардим. Агар у қиз бўлса, нур устига нур эди, – дея Кёконинг қулоғига шивирлар эди. Афтидан, у ўзининг ўғли борлиги учун шундай деяётганга ўхшарди. Аммо ўз туйғуларини бу тахлит ифода қилиши Кёкони таажжублантирди. Балким яна ўн кун давомида уйда ёлғиз қоладиган ўғли ҳақида қайғураётгани учун шундай деяётгандир, яна ким билсин?!

Эрининг сафар анжомлари ажойиб, қимматбаҳо теридан ишланган ғилофда сақланарди. Саёҳатга кўп чиққаниданми ёки тез-тез тозалаб-артилаверганиданми, хуллас, ғилоф ялтираб кетганди. Буни пайқаган заҳоти Кёконинг хаёлига ўзлари бирор марта фойдаланмаганликлари туфайли моғор босган пардоз буюмлари келди. Дарвоқе, фақатгина кўзгу марҳум эрига асқотувди, у ўшаниям нариги дунёга ўзи билан бирга олиб кетди. Ўша оловда эриёзган ойна парчалари бир жуфт кўзгу экани Кёкодан бошқа ҳеч кимсанинг хаёлига келмади. Рост, Кёко бу ҳақда чурқ этмади ва бу ғалати куйинди кўзгу эканлигини бирор кимса билмади, ёпиқлик қозон ёпиқлигича қолаверди.

Кёконинг кўнглида эса гўё бу кўзгу билан бирга уларда акс этган мафтункор ҳаёт манзаралари – ўзга бир олам ҳам изсиз йўқолиб кетгандек ғалати бир ҳиссиёт уйғонди. Буюмдан айрилиш унинг учун бевақт вафот этган эридан жудо бўлиш сингари оғир эди. Эрига полизни кўрсатишга аҳд қилгач, унга пардоз жавонидаги кўзгуни келтириб берганди. Гарчи  у кўзгуни кўпинча ёнида сақлаган бўлса-да, бошқа пайтлари – Кёко полизда ишлаётганда, уни кўзгуда кўраман, дея кўтаравериб қўли толиқиб қоларди. Шунинг учун ўқтин-ўқтин унинг елкаси билан қўлини уқалаб қўйишга тўғри келарди. Охири Кёко эрига жажжигина, енгил бир кўзгу сотиб олди. Умрининг сўнгги дамларига қадар эри кўзгуда нимаики акс этса, ўша бир парча дунёга боғланиб, қаноат қилиб, ўшандан баҳраманд бўлди. Кўзгудаги бир парча олам Кёконинг полизидангина иборат эмасди, унда осмон, қор, ёмғир, олисдаги тоғлар, яқингинадаги ўрмон ҳамда ой, далаларда қулф уриб очилган гуллар, кўкда қанот қоққан қушлар ҳам бор эди. Кўзгудаги йўлдан одамлар қатнарди. Мўъжазгина боғда эса болалар ўйнарди. Баъзан Кёконинг ўзи ҳам кўзгуда акс этган оламнинг бепоёнлиги ва беҳад гўзаллигига қойил қоларди. Ҳолбуки, кўзгулар жудаям оддий буюмлар эди: бири упа-элик сургандагина асқотадиган матоҳ, икинчиси эса – фақат юзи ва сочларига оройиш бериш учун ярайдиган нарса эди. Бироқ, ажабо, улар беморга навқирон олам, бекаму кўст ҳаёт сингари таъсир этарди. Кўпинча Кёко эри билан бирга кўзгуда акс этган дунё ҳақида узоқ-узоқ суҳбат қуриб ўтирарди. Бора-бора ҳақиқий, ўзи кўриб, ҳис қилиб юрган ҳаёт билан кўзгудаги ҳаёт орасидаги тафовутни ажратолмайдиган ҳолатга тушди. Энди унинг учун бир-бирига мутлақо ўхшамаган иккита олам мавжуд эди. Зотан у, кўзгудаги ҳаётни кашф этгач, эҳтимол ҳақиқий ҳаёт шудир, деган тўхтамга келди.

– Қара, кўзгуда осмон кумушдек жилоланаяпти. Бу балким, сен… кўзгуни тозалаб артганинггадир-а?

Бемор қандай ётган бўлса ўшандай ётаверди, қимир этмади. Бошини хиёл буриб, осмоннинг бир парчасини кўролди, холос.

– Биласанми, осмоннинг ранги одамнинг ва айтайлик, кучукнинг ёки чумчуқнинг кўзига турлича кўринади. Қизиқ, унинг ҳақиқий рангини кўриш кимга насиб этаркан-а?

– Кўзгуда эса… бутунлай ўзга… Бу… – Кёко “муҳаббатимиз кашф этаётган осмон” демоқчи эди-ю, дафъатан айтолмади. Кўзгудаги дарахт япроқлари ҳақиқийсидан кўра яшилроқ, нилуфарларнинг ранги боғда очилганларига қараганда янаям покизароқ ва тиниқроқ кўринарди.

– Буни қара, Кёко, бармоғингнинг изи тушиб қолибди, – эри унга кўзгунинг бир четини кўрсатди. Кёко, вой, эсизгина, деб кўзгуни қўлига олди-да, бармоқ изларини яхшилаб артди.

– Қўявер, керакмас, эсингдами, биринчи марта полизни кўрсатган пайтингда ҳам бармоқларингнинг изи қолувди.
– Мен бунга эътибор қилмабман.

– Сен чинданам пайқамовдинг, лекин биласанми, мен мана шу ой туфайли сенинг бармоқларингдаги ҳар бир чизиқни эслаб қолганман. Менимча, бундай машғулот – аёлининг бармоқ изларини синчиклаб ўрганиш билан фақат узоқ вақт кўрпа-ёстиқ қилиб ётган одамларгина шуғулланса керак.

Дарҳақиқат, улар турмуш қурганларидан бери эри ёстиқдан бош кўтармаган эди. У фронтга ҳам бормади. Уруш тамом бўлишига озгина қолганида уни ишчилар батальонига олиб кетишди. Ўшанда у атиги бир неча муддат аэродромда хандақ қазиб, касали хуруж қилгач, уйга қайтиб келганди.

Эрининг касали зўрайиб, ўша маҳалда тоғ ёнбағридаги қишлоққа кўчиб боришди. Илгари бу ерда – улар кўчиб келган уйда – эвакуация қилинган бир оила яшаб, уруш тугагач, Токиога қайтиб кетган эди. Улардан ўт-ўлан босиб ётган қаровсиз бир парча ер – мана шу полиз қолганди, холос.

Гарчи бу қишлоқда истаганча мева-чева сотиб олиш мумкин бўлса-да, Кёко қаровсиз полизга экин экди. Дарвоқе, экиб тикишни, ўз қўли билан ҳосилни йиғиб олишни Кёко жуда яхши кўрар, бир чеккаси полизда эрига кўз-қулоқ бўлиб ўз иши билан шуғулланавериши мумкин эди, булар бир-бирига сира халал етказмас, аксинча, у ёлғиз қолгач бирмунча вақт умидбахш ва гўзал орзуларга берилиб, эркин нафас олиши учун имконият туғилар эди. Бир ҳисобда боғда ишлаш жараёнидагина у эрига меҳру муҳаббати ҳақида узоқ хаёл сура олар, бинобарин уззукун хаста эр ташвишларидан ортмаган Кёко фақат мана шу боғда ўзлигига қайтар: илгариги гўзаллик ва ҳаётга ташна қалбини мана шу ерда топгандек туюлар ҳамда унутилаёзган туйғуларини ҳис қилиш орқали жисму жони турмуш ташвишларидан фориғ бўлиб, ором олар эди.

Улар бу уйчага сунбуланинг ўрталарида кўчиб киришди. Кўп ўтмай, шаҳарликлар ўз уйларига қайтиб кетишгач, дилгир, салқин ва серёмғир куз кунлари бошланди. Худди ана шундай бир айёмда, оқшом чоғида жажжигина қушчанинг тиниқ овози янгради, булутлар тарқаб, осмоннинг сержилва жамоли юз очди, қуёшнинг порлоқ нурлари боғни ёритди, ям-яшил майсалар ял-ял ёнди. Кёко чўққиларни қоплаб ётган укпар қор уюмларидан аксланиб қайтаётган майин, пуштиранг ёғдуга маҳлиё туриб қолди. Шу чоқ тепадан эрининг дардчил овози келди-ю, ҳовлиққанидан лой теккан қўлларини ҳам ювмай унинг ёнига югурди. Бемор оғир-оғир нафас оларди.

– Чақирганимни эшитмадингми?
– Кечиринг, эшитмай қолибман.

– Полизда шунча ишлаганинг етар энди, қараб тур. Яна беш кун шундай бақирсам борми, адои тамом бўламан. Кёко, шуям ишми, қаердалигингниям, нима қилаётганингниям кўролмаяпман.

– Мен ҳозир доим боғдаман. Полиздаги ишлар тугаб қолган.

Эрининг кўнгли жойига тушди.

– Читтакнинг қандай сайраганини эшитдингми? – деб сўради. Афтидан эри Кёкони шуни сўраш учунгина чақирганди. У ҳали гапни тугатмаёқ ҳув пастликдан, қирмизи шафақ яллиғида қорайиб бораётган дарахтзор томондан яна читтак овози келди. Қушчанинг кумуш жарангидек сайроғи негадир Кёконинг хотирига михланиб қолди.

– Келинг, яхшиси, бирорта жиринглайдиган буюм сотиб оламиз. Қўнғироқчами ёки бошқа бирор нарсами… яхшиси бош томонингизга бирор нарса қўйиб қўяй, керак бўлиб қолсам, шуни пастга ташлайсиз.

– Жуда қизиқ гапларни гапирасан-да. Бўпти пиёлани отаман…

Хуллас, Кёко полизда ишлайверди. Полизни кўзгу орқали кўрсатиш  фикри унинг хаёлига қаҳратон қиш ўтиб, энди-энди баҳорий майсалар ниш ура бошлаган чоқда келган эди.

Тиниқ, навқирон баргчаларнинг секин-аста жонланаётганини кўзгуда кўрган бемор юрагида ҳаётга нисбатан янги шавқ уйғониб борарди. Баъзан Кёко полизда юриб баргларга ширадек ёпишган ҳашаротларни териб олар ва митти қурт-қумурсқалар кўзгуда кўринмаса керак, деган андишада уларни ушлаб, эрининг олдига олиб чиқарди. Бир сафар, у ер ағдараётган пайтда, эри: “Биласанми, ёмғир чувалчанглари ойнада ҳам кўринаркан”, деди.

Гоҳо-гоҳо шомга яқин, полизда ишлаб юрганида, туйқусдан Кёконинг дили ёришиб, иккинчи қаватга тикилиб қолар, эри эса унинг мана шу ҳолатини кўзгуда илиб олиб, ойнага тушириб, узоқ томоша қиларди.

Кёко эри унинг ҳар битта ҳаракатини кузатаётганини билар ва бу ҳақда баъзан ўйлаб, баъзан ўйламай ишлайверарди. Келинлигининг дастлабки кунлари ўзига оройиш бераман деб, қўли тирсагига қадар очилиб кетиб, уялганидан сўнг қанча сувлар оқиб ўтгани ва бу орада жуда кўп нарсалар ўзгарганлиги ҳақида ўйлашнинг ўзиёқ Кёко қалбига битмас-туганмас шодлик бахш этарди. Гарчи Кёко ўзининг юриш-туришига эътибор берувчилар тоифасидан бўлса ҳам, уруш йиллари пардоз-андоз қилишга қўли тегмаганди. Уруш тугади ҳамки эри дардга чалиниб қолди, кейин эса мотамсаролик… Фақат қайта турмушга чиққандан сўнггина у ўзига оро бера бошлади. Кёко келишган, барно аёл эканини яхши биларди. Шунинг учунми, никоҳ кечаси иккинчи эри: “Қоматинг гўзал экан”, деганида, у ич-ичидан мамнун бўлган эди.

Эндиликда Кёко чўмилиб чиққач, ойнадаги яланғоч баданига қарашдан истиҳола қилмасди. У чинданам гўзал аёл эди. Хонадаги тошойнадан ўзига сулув аёл паришон нигоҳ ташлаб турарди. Устига-устак, биринчи эридан кўзгу туфайли гўзалликка нисбатан алоҳида муносабатда бўлиш одати юққан эди. Аммо уни ўша, кўзгудаги гўзалликка ишонмайди, деб бўлмасди. Билъакс, ўз бадани билан кўзгудаги акси орасида хира осмон билан кумуш осмон орасичалик чуқур тафовут борлиги сезилмас эди. Ким билсин, бунинг сабаби орадаги масофанинг фарқига боғлиқдир?! Балки бемор эрининг ҳаяжони ва соғинчи кўзгуга муҳрланиб қолгандир?! Во ажабо: пешайвондан қараб ётганида, унга полизда ишлаётган Кёко қанчалар гўзал кўринганикин?! Кёко бу хусусда ҳозир ҳам, илгари ҳам бирон бир тасаввурга эга эмасди.

Эри то сўнгги нафасигача қўлидан қўймаган кўзгуда Кёконинг қиёфаси мангу аксланиб қолган эди. Унда хатарубус дарахтининг мовий гулларию оппоқ нилуфарлар жилваланар, далада қишлоқ болалари қувнаб ўйнашар, аста кўтарилиб келаётган қуёшнинг олтин нурларида тоғ чўққиларидаги қорлар ярқирар, у мана шу олам – эри билан ўзи кашф қилган ажойиб, гўзал ҳаётни эслаб хўрсинар, уни муттасил қўмсар эди. Бироқ ўзининг бу туйғуларини ошкор этмас, янги эридан пинҳон тутар, назарида кўзгудаги бу дунё илоҳий бир хилқат сингари дахлсиз ҳамда оддий одамлардан йироқ бўлиши керакдек туюларди.

Кунларнинг бирида субҳидам чоғи ёввойи қушларнинг товуши эшитилди. Май ойи эди. Радио орқали бир вақтлар эри билан яшаган водийни ўраб турган тоғлар ҳақида ҳикоя қилинаётганди. Ўша куни эрини ишга кузатгач, Кёко кўзгуни олди-да, беғубор, мусаффо осмоннинг бир парчасини томоша қилди. Сўнгра ўзининг кўзгудаги аксига тикилди ва бирдан ажойиб кашфиёт қилди: унинг ҳақиқий чеҳрасини кўзгу орқалигина кўриш мумкин экан. Кёко, худо нима мақсадда инсонни ўз чеҳрасини кўра олмайдиган тарзда яратган экан, дея узоқ ўйга толди: “Ким билсин, бизлар ўзимизни кўра олганимизда ақл заковатимиз ҳам бошқача бўлармиди?! Шунда бизлар ҳам ҳеч нарсани ҳал қилолмасдик. Эҳтимол, одамларнинг қиёфалари ўзгаравериб-ўзгаравериб, охири шунчаликка бориб етгандирки, улар ўз афт-ангорларини ойнада танимай қолгандирлар. Қизиқ, – дея ўйлади Кёко, – чигиртка ёки хонқизи ўз қиёфасини кўра олармикин? Эҳтимол ҳар биримизнинг бошқа нарсалардан кўра кўпроқ ўзимизга тегишли ва мутлақо ўзимизга қарашли қиёфамиз фақат атрофимиздаги одамларга ўзимизни намойиш этиш учунгина керакдир?!”

Кёко кўзгуни пардоз жавонига қўя туриб , камакура услубидаги нақшнинг тут ёғочига ҳечам ярашмаслигини сезди. Илгариги кўзгу кўз очиб кўрган эри билан нариги дунёга равона бўлгач, жавон ҳам ўзи сингари ёлғизланиб қолгандек туюлди.

Минг қилсин, барибир эрига кўзгуни бериб, Кёко катта хатога йўл қўйганди. Бояқиш эри аҳволи кун сайин оғирлашиб бораётганини кўриб-билиб, титраб-қақшар эди. Унинг учун бу ҳол ўз жонига қасд қилиш билан баробар эди. Кёко эрининг руҳий қотилига айланиб қолганди. Бир куни худди шу айбини тушуниб қолган Кёко беморнинг қўлидан ойнани тортиб олмоқчи ҳам бўлган эди, эри бунга йўл қўймади.

– Сен ахир мени нимадан жудо қилаётганингни биласанми?! – дея эътироз билдирди у. – Йўқ, мен токи тирик эканман, ниманики кўра олсам, ўшани севиб яшамоқни истайман. – У ҳатто кўзгудаги оламнинг сақланиб қолиши учун ўз ҳаётини қурбон этишга ҳам тайёр эди. Баъзан улар, жала қуйиб ўтгач, кўзгу орқали жимир-жимир кўлмак сатҳида қалқиб турган ой аксини бирга томоша қилишарди. Кёко ҳозир ҳам ўшанда ўзлари “андаракс” деб номлаганлари – кумушранг ойни аниқ тасаввур этди.

Кёко кейинги эри, соғлом муҳаббат фақат соғлом кишиларга хос, деган чоғида, уялибгина бош қимирлатиб, гўё тасдиқлагандай бўлди, аммо қалбининг туб-тубида унинг бу фикрига асло қўшилмади. Аввалги эри вафот этгач, у негадир иккови ҳам бир-бирларидан ўз туйғуларини яширганликлари ҳақида жуда кўп ўйлаб кўрганди, кейинчалик бу хаёл муҳаббат ҳақидаги аччиқ хотирага айланди. Аммо шунда ҳам у афсус чекмас, балки бу муҳаббат ҳамон ўз юрагини тўлдириб турганини ҳис қилар эди. Бироқ иккинчи эрини ҳам аёл кишининг муҳаббатига бефарқ одам деб айблаб бўлмасди. Бир куни Кёко ундан: “Нега сиз шундай меҳрибон, олижаноб инсон бўла туриб ўз хотинингиздан ажрагансиз?”, деб сўраганида, эри жавоб бермаганди. Кёко қайнағасининг талабига биноан бу кишига теккан, улар тўйгача уч ой учрашиб туришган, бу киши ундан ўн беш ёш катта эди.

Кёко ҳомиладор бўлиб қолганини билгач, бирдан қўрқиб кетди. У эрининг пинжига суқилиб, нуқул: “Қўрқаман, қўрқаман”, дерди.

Шифокорлар уни касалхонага ётсин, дейишди. Кёко аввалига сира кўнмади. Бироқ, бошқа иложи йўқ эканлигини тушунтиришгач, ортиқ қайсарлик қилмади.

– Майли, мен розиман, – деди у эрига, – аммо касалхонага ётишдан аввал ота-онамнинг ёнида бир-икки кун бўлсам, девдим.

Эри уни ота-онасиникига элтиб қўйди. Эртасигаёқ Кёко уйларидан бесўроқ қочиб чиқиб, қачонлардир аввалги эри билан бирга яшаган маконга жўнади. Сунбуланинг бошлари эди. Ҳув ўша кузда эса улар бугунгидан ўн кун кечикиб келишганди. Поездда Кёконинг кўнгли айниди. Боши айланиб, кучли ҳаяжон босиб, ўзини вагондан ташлаб юборишига оз қолди. Аммо ўша бекатга етиб келгач, мусаффо, қандайдир таниш, муздек тоғ ҳавоси юзига урилди-ю, енгил тортди. Гўё вужудини банд этаётган ёвуз руҳдан бирдан халос бўлгандек ўзига келди. Кёко тўхтади ва водийни қуршаб олган тоғларга тикилди. Яшил тоғларнинг тўқ кўк аралаш қирралари осмон бағрида ярқирар эди. Кёко ўз атрофида ҳаёт чечаклари барқ уриб ётганини ҳис қилди. У оҳистагина кўз ёшларини артиб, қадрдон эски мактаблари томон юрди. Майин, пуштиранг шафақ шуъласида қорайиб кўринаётган ўрмон томондан худди ўша чоқлардагидек читтакларнинг сайрагани эшитилди.

Уйда одамлар яшаётган экан: иккинчи қаватнинг деразасида оқ тўр пардалар кўзга ташланарди. Кёко жуда яқин бормай, хиёл наридан уйга қараб тураркан, ногоҳ ўзига-ўзи гапириб юборди:

– Болам сенга ўхшаса-я?!

У шундай деди-ю, секин ортига ўгирилиб, изига қайтди. Унинг қалби сокин ва мунаввар эди.

Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали, 2013,№ 5

Yasunari Kavabata
KO’ZGUDAGI OY AKSI
Ruschadan Olim Otaxon tarjimasi

Kavabata Yasunari (????; 1899.11.6, Osaka sh. — 1972.16.4, Dzusi) — yapon yozuvchisi. Yapon san’at akademiyasi a’zosi (1953). Nobel` mukofoti laureati (1968). 20-yillarda yangi sensualistlarning modernistik guruhiga yaqinlashgan. Birinchi asari — «Idzunlik o’yinchi» (1926)da bolalik xotiralari lirik hikoya qilingan. Kavabataning o’ziga xos badiiy uslubi shoirona his-tuyg’ulardan iborat «Qorli o’lka» (1937) qissasida namoyon bo’lgan. San’at darajasiga ko’tarilgan qadimiy urf-odatlar — choy bilan bog’liq udum «Ming qanotli turna» (1951) qissasining asosiy mavzuini tashkil etadi. «Tog’lar nolasi» (1953), «Eski poytaxt» (1961) romanlari ichki lirizm bilan sug’orilgan, «Uyqudagi nozaninlar» (1961) qissasi yolg’iz qolgan keksa inson hayoti haqida. Kavabata bir qator esselar («Go’zallikning yaratilishi va mavjudligi» va b.) muallifi. «Uyqudagi nozaninlar» qissasi o’zbek tiliga tarjima qilingan (2001 yil, tarjimon Uchqun Nazarov).

Kunlardan bir kun Kyokoning xayoliga kaftdekkina polizni ko’zgu orqali kasalmand eriga ko’rsatish fikri keldi. Eri anchadan buyon ikkinchi qavatdagi peshayvonda ko’rpa-yostiq qilib yotar, aftidan, uning qalbida hayotga nisbatan yangi havas tuyg’usini faqat shu mo»jazgina ko’zgu qaytadan uyg’otishi mumkinday tuyular edi.

Darvoqe, Kyoko bu ko’zguni tut yog’ochidan yasalgan bejirimgina pardoz javoni bilan birga to’ydan so’ng erining xonadoniga olib kelgan. Uning dastasi ham, gardishi ham tut yog’ochidan ishlangan. Kelinlik davrida oroyish bergani va ensasiga turmaklangan sochini kuzatish uchun ko’zguni baland ko’tarib qaragan chog’lar kimonosining keng, hilpiragan yengi sirg’alib, qo’li tirsagiga qadar ochilib qolganida, xo’p uyalganlari hamon yodida.

Ayniqsa, yuvinib chiqqach, eri: “O’h, biram noshud ayolsanki, beraqol, men ushlab turaman”, deya qo’yarda-qo’ymay ko’zguni qo’liga olib, Kyokoning bo’yin va ensasiga dam o’ng, dam chap tomonidan to’g’rilab turardi. Ba’zan bu mashg’ulot eriga huzur bag’ishlayotgandek tuyulardi. Kim bilsin, balki har safar ko’zguga qarab, u o’zi uchun biron yangi narsa kashf qilar? Sirasini aytganda, Kyoko hecham noshud ayol emasdi, eri orqasidan razm solib turgan chog’ida, nima qilarini bilmay, esankirab qolardi, xolos.

O’shandan buyon ko’p vaqt ham o’tmadi. Chunki bu orada hatto javon tortmasida yotgan ko’zgu dastasining rangi ham o’zgarmagandi. Lekin bu orada talaygina voqelar yuz berdi: urush, safarbarlik, erining kasalga chalinishi… Eriga polizni ko’rsatishga qaror qilgan kuni Kyoko qarasa, ko’zgu ancha xira tortibdi, chang qoplagan tutqichi urinibdi. Biroq undan bemalol foydalanish mumkin edi, shuning uchun Kyoko bu mayda ikir-chikirlarga ahamiyat bermadi. Endi bemor ko’zguni doimo bosh tomonida saqlardi, bekorchi hamda betob odamlarga xos sabotu bardoshning kuchliligi bois ko’zguni tinimsiz artaverib, oqibat oynasini ham, gardishini ham yarqiratib qo’ydi. Kyoko, ko’pincha, zig’ircha zaruratsiz erining top-toza ko’zguni kuh-kuhlab damba-dam artayotganining guvohi bo’lardi. Shundanmi, bir emas, bir necha marta gardishning ko’z ilg’amas, mitti yoriqlariga, ehtimol, sil inslari o’rnashib qolayotgandir, degan xayolga borgan. Goho u bemor sochlariga kameliya gulining xushbo’y moyidan ozgina surtib qo’yar, so’ng nozik barmoqlarida qolgan moy yuqini gardishga surtib ishqar edi. Shu tufayli, pardoz javoni anchayin xira tortib, isqirti chiqib ketgani holda, ko’zgu gardishi hammavaqt jilo berilgandek yiltirar edi.

Eri shu yotgancha qaytib turmadi, qishga borib uzildi. Kyoko ikkinchi marta erga tegib, javonni o’zi bilan birga olib ketdi. Tobutga qo’yilgan ko’zgu esa jasad bilan qo’shilib yondi. U gardishi kamakura usulida o’yib ishlangan yangi oyna sotib oldi. Keyingi eri bu hodisalar haqida hech nima bilmasdi.

Ko’z ochib ko’rgan eri qazo qilgach, darhol uning qo’llarini chalishtirib tobutga yotqizganlarida, boyaqish Kyoko ko’zguni qaerga qo’yishini bilolmay garangsib qoldi. U ko’zguni erining qo’llariga tutqazib qo’yish niyatida edi. Kyoko negadir bir oz kalovlandi, ko’zguni erining yuragiga yaqinroq joylamoqchi bo’ldi, ammo o’sha zahoti bu g’alati fikridan qaytdi va: “Sening xasta ko’ksingga bu og’irlik qiladi”, deya shivirladi-da, ko’zguni mayitning qorni ustiga surib qo’ydi. “Erim tirikligida shu ko’zguni juda qadrlardik”, deb o’ylagan Kyoko hozir, shuning uchun avval beixtiyor yuragiga yaqin yerga qo’ygandirman, deya ko’nglidan kechirdi. Kyoko erining qarindosh-urug’lari tobutdagi ko’zguni payqab qolishini sirayam istamasdi. Shuning uchunmi, uni oq xrizantemaning gulyaproqlariga ko’mib yubordi. Jasadni yoqish marosimi tugagach, suyaklarni yig’ishtirayotganlarida, kimdir kul orasida chambaragi erib, yuzini qora qurum bosgan qiyshiq ko’zguni topib oldi-yu, hayajondan o’zini bosolmay:
– Bu shisha qay go’rdan kelib qopti?! – deya qichqirdi.

Zotan Kyoko tobutga bir emas, ikkita ko’zgu solib qo’ygandi. Ko’zgularning ikkinchisini qimmatbaho safar andozlari dastasidan ajratib olgandi. Bu tuxumsimon shakldagi kaftdek ko’zguga ikkala tomondan qarash mumkin edi. Darvoqe, agar urush xalal bermaganida, u anjomlarni o’zi bilan birga to’y safariga ola ketmoqni orzu qilgandi: baxtga qarshi uning orzusi armonga aylanib qoldi. Birinchi eri bilan kechirgan qisqa hayotida Kyoko, loaqal bir marotaba bo’lsin, bulardan foydalanmabdi.

Keyingi eri bilan esa Kyoko nikoh safariga ham chiqdi. Qarasa, eski pardoz buyumlarining g’ilofini mog’or bosibdi, u hech ikkilanmay yangisini sotib oldi. Bularning orasida ko’zgu ham bor edi.

Yo’lga chiqishgach, birinchi kuniyoq eri Kyokoning bilagidan ushladi-da, ko’zlariga tikilib turib:
– Jonginam, sen hali go’dak ekansan-ku, – dedi.

Uning so’zlari zamirida mazax yoki masxara emas, aksincha, kutilmagan, chuqur his qilingan sevinch ohanglari mavjud edi. Erga yosh qizaloqlardek ko’rinish yaxshimi, yomonmi – Kyoko bilolmadi, biroq aytilgan shu ikki og’iz so’z ko’ksiga nashtardek sanchildi. Uning ko’zlaridan shashqator yosh oqdi va qattol bir hasratdan bag’ri xun bo’ldi. Balki, uning bu qilig’ini eri ko’rib, chindanam yosh bola ekan-ku, deya ko’nglidan kechirgandir?!

Kyoko o’z qadriga yig’layaptimi yoki dunyodan bevaqt ko’z yumgan eriga aza tutibmi – daf’atan anglayolmadi. Chunki, bu ayol o’zini usiz hech tasavvur qilolmasdi. Biroq bu keyingi erining ko’ngliga kelishi mumkinligini fahmlab, Kyoko biror jo’yali javob qaytarishni lozim topdi.

– Nimalar deyapsiz o’zi, axir qanday qilib yosh qizlarga o’xshashim mumkin?
U shunday deyishga dedi-yu, o’zining noshudligidan uyalib ketdi. Eri buni sezmadi, u ko’rinishidan ancha mamnun edi.

– Ha-da, sen hali farzand ham ko’rmagansan-ku?!

Uning o’ylamay aytgan gaplari barobarida yana boyagi alam xanjari yuragiga sanchilib, Kyokoning ko’ksida kuchli og’riq turdi. Avvalgi eriga mutlaqo o’xshamagan sog’lom, baquvvat erkak yonida o’zini ayni choqda juda-juda nochor, mute va hatto bir qadar xo’rlangan his qildi. U daf’atan e’tiroz bildirmoqchi bo’lib lab juftladi. Ammo og’zidan butunlay boshqa, o’zi kutmagan gap chiqdi:

– Shunday bo’lsa ham, men baribir o’zimni hamma vaqt bola boqqan ayoldek… his qilganman.

Uzoq vaqt ko’rpa-to’shak qilib yotgan eri o’limidan keyin Kyokoga boladek tuyulayotgan edi.

Biroq Kyoko bir narsaning tagiga yetolmasdi: o’lim haq ekanini bila turib, o’z hissiyotini kishanlayverishdan nima ma’no bor?

– Bilasanmi, men Marini faqat poezdda ko’rganman, xolos. Menimcha, juda go’zal shaharcha bo’lsa kerak, – deya eri Kyokoning ona shahri haqida gap boshlab qoldi va uni yana ohista quchoqladi. – Atrofi gir aylana o’rmon ekan. Sen u yerda ko’p yashabmiding?

– Maktabni tugatgunimcha yashaganman, keyin Sandzyodagi aslaha zavodiga ishga kirgandim.
– Sandzyo deysanmi? Bilaman, bir paytlar Sandzyo qizlari juda suluv bo’ladi, deb aytishardi. Demak, Kyoko, bu gap senga ham taalluqli-da.

– Yo’g’-e, nimalar deyapsiz? – Kyoko beixtiyor yoqasini ushladi.
– Chiroyli qo’llaring bilan kelishgan oyoqlaringga qarab, badaning ham go’zal bo’lsa kerak, deb o’ylagandim.

– Yo’q, yo’q, – Kyoko qizarindi, ko’ylagi yoqasini tutamlab turgan qo’llari o’ziga xalaqit berayotgandek tuyuldi.

– Bilasanmi, agar avvalgi eringdan bolang bo’lganida ham, baribir senga uylanardim. Bolangga otalik qilardim, uni o’z zurriyotimdek ko’rardim. Agar u qiz bo’lsa, nur ustiga nur edi, – deya Kyokoning qulog’iga shivirlar edi. Aftidan, u o’zining o’g’li borligi uchun shunday deyayotganga o’xshardi. Ammo o’z tuyg’ularini bu taxlit ifoda qilishi Kyokoni taajjublantirdi. Balkim yana o’n kun davomida uyda yolg’iz qoladigan o’g’li haqida qayg’urayotgani uchun shunday deyayotgandir, yana kim bilsin?!

Erining safar anjomlari ajoyib, qimmatbaho teridan ishlangan g’ilofda saqlanardi. Sayohatga ko’p chiqqanidanmi yoki tez-tez tozalab-artilaverganidanmi, xullas, g’ilof yaltirab ketgandi. Buni payqagan zahoti Kyokoning xayoliga o’zlari biror marta foydalanmaganliklari tufayli mog’or bosgan pardoz buyumlari keldi. Darvoqe, faqatgina ko’zgu marhum eriga asqotuvdi, u o’shaniyam narigi dunyoga o’zi bilan birga olib ketdi. O’sha olovda eriyozgan oyna parchalari bir juft ko’zgu ekani Kyokodan boshqa hech kimsaning xayoliga kelmadi. Rost, Kyoko bu haqda churq etmadi va bu g’alati kuyindi ko’zgu ekanligini biror kimsa bilmadi, yopiqlik qozon yopiqligicha qolaverdi.

Kyokoning ko’nglida esa go’yo bu ko’zgu bilan birga ularda aks etgan maftunkor hayot manzaralari – o’zga bir olam ham izsiz yo’qolib ketgandek g’alati bir hissiyot uyg’ondi. Buyumdan ayrilish uning uchun bevaqt vafot etgan eridan judo bo’lish singari og’ir edi. Eriga polizni ko’rsatishga ahd qilgach, unga pardoz javonidagi ko’zguni keltirib bergandi. Garchi u ko’zguni ko’pincha yonida saqlagan bo’lsa-da, boshqa paytlari – Kyoko polizda ishlayotganda, uni ko’zguda ko’raman, deya ko’taraverib qo’li toliqib qolardi. Shuning uchun o’qtin-o’qtin uning yelkasi bilan qo’lini uqalab qo’yishga to’g’ri kelardi. Oxiri Kyoko eriga jajjigina, yengil bir ko’zgu sotib oldi. Umrining so’nggi damlariga qadar eri ko’zguda nimaiki aks etsa, o’sha bir parcha dunyoga bog’lanib, qanoat qilib, o’shandan bahramand bo’ldi. Ko’zgudagi bir parcha olam Kyokoning polizidangina iborat emasdi, unda osmon, qor, yomg’ir, olisdagi tog’lar, yaqinginadagi o’rmon hamda oy, dalalarda qulf urib ochilgan gullar, ko’kda qanot qoqqan qushlar ham bor edi. Ko’zgudagi yo’ldan odamlar qatnardi. Mo»jazgina bog’da esa bolalar o’ynardi. Ba’zan Kyokoning o’zi ham ko’zguda aks etgan olamning bepoyonligi va behad go’zalligiga qoyil qolardi. Holbuki, ko’zgular judayam oddiy buyumlar edi: biri upa-elik surgandagina asqotadigan matoh, ikinchisi esa – faqat yuzi va sochlariga oroyish berish uchun yaraydigan narsa edi. Biroq, ajabo, ular bemorga navqiron olam, bekamu ko’st hayot singari ta’sir etardi. Ko’pincha Kyoko eri bilan birga ko’zguda aks etgan dunyo haqida uzoq-uzoq suhbat qurib o’tirardi. Bora-bora haqiqiy, o’zi ko’rib, his qilib yurgan hayot bilan ko’zgudagi hayot orasidagi tafovutni ajratolmaydigan holatga tushdi. Endi uning uchun bir-biriga mutlaqo o’xshamagan ikkita olam mavjud edi. Zotan u, ko’zgudagi hayotni kashf etgach, ehtimol haqiqiy hayot shudir, degan to’xtamga keldi.

– Qara, ko’zguda osmon kumushdek jilolanayapti. Bu balkim, sen… ko’zguni tozalab artganinggadir-a?

Bemor qanday yotgan bo’lsa o’shanday yotaverdi, qimir etmadi. Boshini xiyol burib, osmonning bir parchasini ko’roldi, xolos.

– Bilasanmi, osmonning rangi odamning va aytaylik, kuchukning yoki chumchuqning ko’ziga turlicha ko’rinadi. Qiziq, uning haqiqiy rangini ko’rish kimga nasib etarkan-a?

– Ko’zguda esa… butunlay o’zga… Bu… – Kyoko “muhabbatimiz kashf etayotgan osmon” demoqchi edi-yu, daf’atan aytolmadi. Ko’zgudagi daraxt yaproqlari haqiqiysidan ko’ra yashilroq, nilufarlarning rangi bog’da ochilganlariga qaraganda yanayam pokizaroq va tiniqroq ko’rinardi.

– Buni qara, Kyoko, barmog’ingning izi tushib qolibdi, – eri unga ko’zguning bir chetini ko’rsatdi. Kyoko, voy, esizgina, deb ko’zguni qo’liga oldi-da, barmoq izlarini yaxshilab artdi.

– Qo’yaver, kerakmas, esingdami, birinchi marta polizni ko’rsatgan paytingda ham barmoqlaringning izi qoluvdi.
– Men bunga e’tibor qilmabman.

– Sen chindanam payqamovding, lekin bilasanmi, men mana shu oy tufayli sening barmoqlaringdagi har bir chiziqni eslab qolganman. Menimcha, bunday mashg’ulot – ayolining barmoq izlarini sinchiklab o’rganish bilan faqat uzoq vaqt ko’rpa-yostiq qilib yotgan odamlargina shug’ullansa kerak.

Darhaqiqat, ular turmush qurganlaridan beri eri yostiqdan bosh ko’tarmagan edi. U frontga ham bormadi. Urush tamom bo’lishiga ozgina qolganida uni ishchilar batal`oniga olib ketishdi. O’shanda u atigi bir necha muddat aerodromda xandaq qazib, kasali xuruj qilgach, uyga qaytib kelgandi.

Erining kasali zo’rayib, o’sha mahalda tog’ yonbag’ridagi qishloqqa ko’chib borishdi. Ilgari bu yerda – ular ko’chib kelgan uyda – evakuatsiya qilingan bir oila yashab, urush tugagach, Tokioga qaytib ketgan edi. Ulardan o’t-o’lan bosib yotgan qarovsiz bir parcha yer – mana shu poliz qolgandi, xolos.

Garchi bu qishloqda istagancha meva-cheva sotib olish mumkin bo’lsa-da, Kyoko qarovsiz polizga ekin ekdi. Darvoqe, ekib tikishni, o’z qo’li bilan hosilni yig’ib olishni Kyoko juda yaxshi ko’rar, bir chekkasi polizda eriga ko’z-quloq bo’lib o’z ishi bilan shug’ullanaverishi mumkin edi, bular bir-biriga sira xalal yetkazmas, aksincha, u yolg’iz qolgach birmuncha vaqt umidbaxsh va go’zal orzularga berilib, erkin nafas olishi uchun imkoniyat tug’ilar edi. Bir hisobda bog’da ishlash jarayonidagina u eriga mehru muhabbati haqida uzoq xayol sura olar, binobarin uzzukun xasta er tashvishlaridan ortmagan Kyoko faqat mana shu bog’da o’zligiga qaytar: ilgarigi go’zallik va hayotga tashna qalbini mana shu yerda topgandek tuyular hamda unutilayozgan tuyg’ularini his qilish orqali jismu joni turmush tashvishlaridan forig’ bo’lib, orom olar edi.

Ular bu uychaga sunbulaning o’rtalarida ko’chib kirishdi. Ko’p o’tmay, shaharliklar o’z uylariga qaytib ketishgach, dilgir, salqin va seryomg’ir kuz kunlari boshlandi. Xuddi ana shunday bir ayyomda, oqshom chog’ida jajjigina qushchaning tiniq ovozi yangradi, bulutlar tarqab, osmonning serjilva jamoli yuz ochdi, quyoshning porloq nurlari bog’ni yoritdi, yam-yashil maysalar yal-yal yondi. Kyoko cho’qqilarni qoplab yotgan ukpar qor uyumlaridan akslanib qaytayotgan mayin, pushtirang yog’duga mahliyo turib qoldi. Shu choq tepadan erining dardchil ovozi keldi-yu, hovliqqanidan loy tekkan qo’llarini ham yuvmay uning yoniga yugurdi. Bemor og’ir-og’ir nafas olardi.

– Chaqirganimni eshitmadingmi?
– Kechiring, eshitmay qolibman.

– Polizda shuncha ishlaganing yetar endi, qarab tur. Yana besh kun shunday baqirsam bormi, adoi tamom bo’laman. Kyoko, shuyam ishmi, qaerdaligingniyam, nima qilayotganingniyam ko’rolmayapman.

– Men hozir doim bog’daman. Polizdagi ishlar tugab qolgan.

Erining ko’ngli joyiga tushdi.

– Chittakning qanday sayraganini eshitdingmi? – deb so’radi. Aftidan eri Kyokoni shuni so’rash uchungina chaqirgandi. U hali gapni tugatmayoq huv pastlikdan, qirmizi shafaq yallig’ida qorayib borayotgan daraxtzor tomondan yana chittak ovozi keldi. Qushchaning kumush jarangidek sayrog’i negadir Kyokoning xotiriga mixlanib qoldi.

– Keling, yaxshisi, birorta jiringlaydigan buyum sotib olamiz. Qo’ng’iroqchami yoki boshqa biror narsami… yaxshisi bosh tomoningizga biror narsa qo’yib qo’yay, kerak bo’lib qolsam, shuni pastga tashlaysiz.

– Juda qiziq gaplarni gapirasan-da. Bo’pti piyolani otaman…

Xullas, Kyoko polizda ishlayverdi. Polizni ko’zgu orqali ko’rsatish fikri uning xayoliga qahraton qish o’tib, endi-endi bahoriy maysalar nish ura boshlagan choqda kelgan edi.

Tiniq, navqiron bargchalarning sekin-asta jonlanayotganini ko’zguda ko’rgan bemor yuragida hayotga nisbatan yangi shavq uyg’onib borardi. Ba’zan Kyoko polizda yurib barglarga shiradek yopishgan hasharotlarni terib olar va mitti qurt-qumursqalar ko’zguda ko’rinmasa kerak, degan andishada ularni ushlab, erining oldiga olib chiqardi. Bir safar, u yer ag’darayotgan paytda, eri: “Bilasanmi, yomg’ir chuvalchanglari oynada ham ko’rinarkan”, dedi.

Goho-goho shomga yaqin, polizda ishlab yurganida, tuyqusdan Kyokoning dili yorishib, ikkinchi qavatga tikilib qolar, eri esa uning mana shu holatini ko’zguda ilib olib, oynaga tushirib, uzoq tomosha qilardi.

Kyoko eri uning har bitta harakatini kuzatayotganini bilar va bu haqda ba’zan o’ylab, ba’zan o’ylamay ishlayverardi. Kelinligining dastlabki kunlari o’ziga oroyish beraman deb, qo’li tirsagiga qadar ochilib ketib, uyalganidan so’ng qancha suvlar oqib o’tgani va bu orada juda ko’p narsalar o’zgarganligi haqida o’ylashning o’ziyoq Kyoko qalbiga bitmas-tuganmas shodlik baxsh etardi. Garchi Kyoko o’zining yurish-turishiga e’tibor beruvchilar toifasidan bo’lsa ham, urush yillari pardoz-andoz qilishga qo’li tegmagandi. Urush tugadi hamki eri dardga chalinib qoldi, keyin esa motamsarolik… Faqat qayta turmushga chiqqandan so’nggina u o’ziga oro bera boshladi. Kyoko kelishgan, barno ayol ekanini yaxshi bilardi. Shuning uchunmi, nikoh kechasi ikkinchi eri: “Qomating go’zal ekan”, deganida, u ich-ichidan mamnun bo’lgan edi.

Endilikda Kyoko cho’milib chiqqach, oynadagi yalang’och badaniga qarashdan istihola qilmasdi. U chindanam go’zal ayol edi. Xonadagi toshoynadan o’ziga suluv ayol parishon nigoh tashlab turardi. Ustiga-ustak, birinchi eridan ko’zgu tufayli go’zallikka nisbatan alohida munosabatda bo’lish odati yuqqan edi. Ammo uni o’sha, ko’zgudagi go’zallikka ishonmaydi, deb bo’lmasdi. Bil’aks, o’z badani bilan ko’zgudagi aksi orasida xira osmon bilan kumush osmon orasichalik chuqur tafovut borligi sezilmas edi. Kim bilsin, buning sababi oradagi masofaning farqiga bog’liqdir?! Balki bemor erining hayajoni va sog’inchi ko’zguga muhrlanib qolgandir?! Vo ajabo: peshayvondan qarab yotganida, unga polizda ishlayotgan Kyoko qanchalar go’zal ko’ringanikin?! Kyoko bu xususda hozir ham, ilgari ham biron bir tasavvurga ega emasdi.

Eri to so’nggi nafasigacha qo’lidan qo’ymagan ko’zguda Kyokoning qiyofasi mangu akslanib qolgan edi. Unda xatarubus daraxtining moviy gullariyu oppoq nilufarlar jilvalanar, dalada qishloq bolalari quvnab o’ynashar, asta ko’tarilib kelayotgan quyoshning oltin nurlarida tog’ cho’qqilaridagi qorlar yarqirar, u mana shu olam – eri bilan o’zi kashf qilgan ajoyib, go’zal hayotni eslab xo’rsinar, uni muttasil qo’msar edi. Biroq o’zining bu tuyg’ularini oshkor etmas, yangi eridan pinhon tutar, nazarida ko’zgudagi bu dunyo ilohiy bir xilqat singari daxlsiz hamda oddiy odamlardan yiroq bo’lishi kerakdek tuyulardi.

Kunlarning birida subhidam chog’i yovvoyi qushlarning tovushi eshitildi. May oyi edi. Radio orqali bir vaqtlar eri bilan yashagan vodiyni o’rab turgan tog’lar haqida hikoya qilinayotgandi. O’sha kuni erini ishga kuzatgach, Kyoko ko’zguni oldi-da, beg’ubor, musaffo osmonning bir parchasini tomosha qildi. So’ngra o’zining ko’zgudagi aksiga tikildi va birdan ajoyib kashfiyot qildi: uning haqiqiy chehrasini ko’zgu orqaligina ko’rish mumkin ekan. Kyoko, xudo nima maqsadda insonni o’z chehrasini ko’ra olmaydigan tarzda yaratgan ekan, deya uzoq o’yga toldi: “Kim bilsin, bizlar o’zimizni ko’ra olganimizda aql zakovatimiz ham boshqacha bo’larmidi?! Shunda bizlar ham hech narsani hal qilolmasdik. Ehtimol, odamlarning qiyofalari o’zgaraverib-o’zgaraverib, oxiri shunchalikka borib yetgandirki, ular o’z aft-angorlarini oynada tanimay qolgandirlar. Qiziq, – deya o’yladi Kyoko, – chigirtka yoki xonqizi o’z qiyofasini ko’ra olarmikin? Ehtimol har birimizning boshqa narsalardan ko’ra ko’proq o’zimizga tegishli va mutlaqo o’zimizga qarashli qiyofamiz faqat atrofimizdagi odamlarga o’zimizni namoyish etish uchungina kerakdir?!”

Kyoko ko’zguni pardoz javoniga qo’ya turib , kamakura uslubidagi naqshning tut yog’ochiga hecham yarashmasligini sezdi. Ilgarigi ko’zgu ko’z ochib ko’rgan eri bilan narigi dunyoga ravona bo’lgach, javon ham o’zi singari yolg’izlanib qolgandek tuyuldi.

Ming qilsin, baribir eriga ko’zguni berib, Kyoko katta xatoga yo’l qo’ygandi. Boyaqish eri ahvoli kun sayin og’irlashib borayotganini ko’rib-bilib, titrab-qaqshar edi. Uning uchun bu hol o’z joniga qasd qilish bilan barobar edi. Kyoko erining ruhiy qotiliga aylanib qolgandi. Bir kuni xuddi shu aybini tushunib qolgan Kyoko bemorning qo’lidan oynani tortib olmoqchi ham bo’lgan edi, eri bunga yo’l qo’ymadi.

– Sen axir meni nimadan judo qilayotganingni bilasanmi?! – deya e’tiroz bildirdi u. – Yo’q, men toki tirik ekanman, nimaniki ko’ra olsam, o’shani sevib yashamoqni istayman. – U hatto ko’zgudagi olamning saqlanib qolishi uchun o’z hayotini qurbon etishga ham tayyor edi. Ba’zan ular, jala quyib o’tgach, ko’zgu orqali jimir-jimir ko’lmak sathida qalqib turgan oy aksini birga tomosha qilishardi. Kyoko hozir ham o’shanda o’zlari “andaraks” deb nomlaganlari – kumushrang oyni aniq tasavvur etdi.

Kyoko keyingi eri, sog’lom muhabbat faqat sog’lom kishilarga xos, degan chog’ida, uyalibgina bosh qimirlatib, go’yo tasdiqlaganday bo’ldi, ammo qalbining tub-tubida uning bu fikriga aslo qo’shilmadi. Avvalgi eri vafot etgach, u negadir ikkovi ham bir-birlaridan o’z tuyg’ularini yashirganliklari haqida juda ko’p o’ylab ko’rgandi, keyinchalik bu xayol muhabbat haqidagi achchiq xotiraga aylandi. Ammo shunda ham u afsus chekmas, balki bu muhabbat hamon o’z yuragini to’ldirib turganini his qilar edi. Biroq ikkinchi erini ham ayol kishining muhabbatiga befarq odam deb ayblab bo’lmasdi. Bir kuni Kyoko undan: “Nega siz shunday mehribon, olijanob inson bo’la turib o’z xotiningizdan ajragansiz?”, deb so’raganida, eri javob bermagandi. Kyoko qaynag’asining talabiga binoan bu kishiga tekkan, ular to’ygacha uch oy uchrashib turishgan, bu kishi undan o’n besh yosh katta edi.

Kyoko homilador bo’lib qolganini bilgach, birdan qo’rqib ketdi. U erining pinjiga suqilib, nuqul: “Qo’rqaman, qo’rqaman”, derdi.

Shifokorlar uni kasalxonaga yotsin, deyishdi. Kyoko avvaliga sira ko’nmadi. Biroq, boshqa iloji yo’q ekanligini tushuntirishgach, ortiq qaysarlik qilmadi.

– Mayli, men roziman, – dedi u eriga, – ammo kasalxonaga yotishdan avval ota-onamning yonida bir-ikki kun bo’lsam, devdim.

Eri uni ota-onasinikiga eltib qo’ydi. Ertasigayoq Kyoko uylaridan beso’roq qochib chiqib, qachonlardir avvalgi eri bilan birga yashagan makonga jo’nadi. Sunbulaning boshlari edi. Huv o’sha kuzda esa ular bugungidan o’n kun kechikib kelishgandi. Poezdda Kyokoning ko’ngli aynidi. Boshi aylanib, kuchli hayajon bosib, o’zini vagondan tashlab yuborishiga oz qoldi. Ammo o’sha bekatga yetib kelgach, musaffo, qandaydir tanish, muzdek tog’ havosi yuziga urildi-yu, yengil tortdi. Go’yo vujudini band etayotgan yovuz ruhdan birdan xalos bo’lgandek o’ziga keldi. Kyoko to’xtadi va vodiyni qurshab olgan tog’larga tikildi. Yashil tog’larning to’q ko’k aralash qirralari osmon bag’rida yarqirar edi. Kyoko o’z atrofida hayot chechaklari barq urib yotganini his qildi. U ohistagina ko’z yoshlarini artib, qadrdon eski maktablari tomon yurdi. Mayin, pushtirang shafaq shu’lasida qorayib ko’rinayotgan o’rmon tomondan xuddi o’sha choqlardagidek chittaklarning sayragani eshitildi.

Uyda odamlar yashayotgan ekan: ikkinchi qavatning derazasida oq to’r pardalar ko’zga tashlanardi. Kyoko juda yaqin bormay, xiyol naridan uyga qarab turarkan, nogoh o’ziga-o’zi gapirib yubordi:

– Bolam senga o’xshasa-ya?!

U shunday dedi-yu, sekin ortiga o’girilib, iziga qaytdi. Uning qalbi sokin va munavvar edi.

Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali, 2013,№ 5