Эътиборингизга ҳавола этилаётган “Гулбадан” асари ( ҳозирча Бобурга бағишланган бобни ўқишингиз мумкин) 1980 йили яратилган бўлиб, унда буюк шоҳ ва шоир Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг зийрак ва оқила қизи, ноёб ақл-заковат соҳибаси, темурий малика, муаррих Гулбадан бегимнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақидаги маълумотлар муаллиф томонидан қизиқарли илмий-публицистик йўсинда ҳикоя қилинади.

Маргарет Румер Годен
ГУЛБАДАН

Таниқли инглиз адибаси Маргарет Румер Годеннинг номи (1907 — 1998) тарих ва адабиёт ихлосмандларига яхши таниш. Шоира, журналист, бир неча тарихий асарлар муаллифи сифатида у Буюк Британия ва Ҳиндистон адабий жамоатчилиги орасида ҳам ном қозонган. Муаллифнинг турли мавзудаги олтмишдан ортиқ китоблари нашр этилган.

Маргаретнинг отаси Артур Лейх Годен йигирманчи аср бошида Калкуттада жойлашган кемачилик компаниясида ишлайди. Бўлғуси адибанинг болалик чоғлари, аниқроғи, ўн икки йиллик ёшлик даври мафтункор, ривоят ва афсоналар ўлкаси бўлмиш Ҳиндистонда кечади. Маргарет ёшлигидан бу ўлкага чин дилдан меҳр қўяди. 1920 йили Годенлар оиласи Англияга қайтиб кетади, аммо Маргаретнинг Ҳиндистонга қизиқиши давом этиб, бу ерга тез-тез келиб туради. 1929 йили Калкуттада байналмилал рақс мактабини ташкил этади, айни шу пайтдан бошлаб ўзининг дастлабки асарларини яратишга киришади.

М.Р.Годен қаламига мансуб “Хитой жумбоғи”, “Хоним ва ҳукмдор”, “Қора наргис”, “Дарё”, “Ҳинд қуёши остидаги икки киши”, “Шиванинг кабутари”, “Қора тулпор” каби асарлар муаллифга катта шуҳрат келтиради, уларнинг аксарияти асосида бадиий филмлар суратга олинган.

Муаллиф Ҳиндистонда уч ярим асрдан зиёд вақт ҳукм сурган бобурийлар салтанатининг ёрқин намояндаларидан бири бўлган Гулбадан бегим шахсиятини ўша даврнинг мураккаб ва долғали тарихий воқеалари, тожу тахт курашлари, инсон руҳининг поёнсиз ғалаёнлари билан узвий боғлиқ ҳолда, ўзига хос талқин ва маҳорат билан акс эттиради.

Гулбаданбегимнинг «Ҳумоюннома» асарининг саҳифалари

Мазкур ноёб асарни ўз она тилимизда ўқир эканмиз, таржимон Холида Сўфиева уни ўзбек тилига ўгиришда жуда катта меҳнат қилганлиги, имкон қадар муаллиф услубини сақлашга, айни вақтда асарнинг ўзбек китобхони учун ҳар томонлама тушунарли ва манзур бўлишига ҳаракат қилганлигини сезамиз.

Умид қиламизки, ушбу тарихий рисола бобурийлар сулоласи, хусусан, унинг беназир фазилатларга эга бўлган ажойиб вакиласи Гулбадан бегим ҳақидаги тушунча ва тасаввурларимизни янада бойитишга хизмат қилади.

Қуйида мазкур асарнинг шоҳ Бобурга бағишланган боби билан танишасиз.

БОБУРШОҲ

Темурийзода аммабегимларининг Ҳиндистонга келиб кетганидан Бобур шундай хулоса чиқарди: демак, аёлларнинг бу ўлкага сафар қилишлари ва эсон-омон етиб келишлари мумкин экан. Бундан ташқари, у ўз уйини, оила аъзолари ва қадрдонларини ҳам соғинган эди. Бу ҳақда у шундай деб ёзади:

“Бу фурсатта бир қовун келтуриб эдилар, кесиб егач, ғариб таъсир қилди. Тамом йиғлаб эдим, Кобулнинг номарбутлиғини битилиб эди…”

Шундан сўнг у юқорида зикр этилганидек, фармони олий берди: “Яна бу хат етгач-ўқ, эгачимни ва ҳарамларни бат чиқариб, Нилобқача бадрақа бўлиб келинг. Керакким, ушбу хат етқач, ўшул ҳафтада ҳар неча кеч қолсалар, албатта чиқсунлар. Не учунким, Ҳиндистондин борғон черик тор ерда танқислик ҳам тортарлар, вилоят ҳам хароб бўлур”.

Бобур иродаси мустаҳкам, қатъиятли шахс бўлиб, ўз олдига бир мақсад қўйса, уни рўёбга чиқармай қўймас эди. Гарчанд у шоҳ бўлса-да, умри мудом сафар ва юришларда ўтарди. Бу юришлар давомида у бир жойдан иккинчи жойга осонлик билан кўчар эди. Унинг сафардаги асосий юки чодирлар бўлиб, улар қисқа муддат ичида моҳирлик билан ўрнатилиб, зарур бўлганда осонгина йиғиштириб олинарди. Қўшин ўзи билан олиб юрадиган жиҳозлар асосан гиламлар, лўла болишлар, чивин ва пашшаларни ҳайдаш учун ишлатиладиган хушбўй гиёҳлар тутатиладиган махсус мосламалар, китоб мутолааси учун лавҳлар ва идиш-товоқлардан иборат бўларди.

Ҳукмдор сифатидаги юришларда у аслзода шаҳзодалар сингари ўзининг нуфузи ва мавқеини ифодаловчи рамзлар: алвон рангли соябонлар, байроқлар, қўтос думидан қилинган ҳарбий туғлар олиб юрарди. Кўпгина миниатюра расмларда у ана шундай туғ остида тасвирланган. Бобур бошқа зодагонлардан ўзининг камтарлиги билан ажралиб турарди. Юришлар қанчалик оғир ва узоқ бўлмасин, бир неча ноёб китоблар ҳамиша унинг ҳамроҳи эди. У айниқса, жанговар отлар, бақувват ва чидамли туялар, қурол аслаҳа ва совутларни жуда эҳтиётлаб асрарди.

Лашкарни бир-икки соат ичида тўплаб, юришга шай қилиш мумкин эди, лекин ҳарам аҳли учун бунга деярли бир ҳафта вақт кетарди. Хотин-халажларнинг кийимлари учун мўлжалланган сандиқларсиз уларни жойидан қўзғатиб бўлмасди. Никоҳ сарполари солинган сандиқларни икки киши таёққа осиб кўтариб юришганини Ҳиндистонда ҳозир ҳам кўриш мумкин.

Аёллар кўрпа-ёстиқлар, лўла болишлар, гилам ва пардалар, чорпоялару хонтахталар, ошхона жиҳозлари — қозон-товоқ, косаю пиёлалар, патнислар, мусиқа асбоблари, болалар ўйинчоқларидан тортиб мактаб учун зарур бўлган ёзув-чизув жиҳозларигача — ҳамма ҳаммасини ўзлари билан олиб юрардилар. Қафасларда ўргатилган қушлар ва турли ҳайвонлар, бунинг устига, ҳар бири ўз юкини орқалаб олган юзлаб оқсоч ва канизаклар ҳам улардан қолмасликлари керак эди.

От ва туяларга кажавалар ўрнатилиши, бегимлар учун тахтиравонлар ҳам ҳозирланиши керак эди. Булардан кўриниб турибдики, соҳиби тахтнинг “хат етгач, ўшул ҳафтада” йўлга отланилсин, деган фармонини амалга ошириш амри маҳол эди. Шу боис бўлса керак, малика Моҳим бегим бошқалардан аввалроқ йўлга чиқиб, айтилган муддатда манзилга етиб келган эди.

Бобурнинг тўнғич ўғли шаҳзода Ҳумоюн мирзо ва Комрон мирзоға Бадахшон ва Кобулда қолиб салтанатнинг шимолий ҳудудларини бошқариш ва мамлакат хавфсизлигини таъминлаш вазифаси топширилган эди.

Бобур Бадахшонда турган Ҳумоюн мирзога хат йўллаб, унга исён хавфидан огоҳ бўлишни, ғофил қолмасликни уқтирди. Кобулда қолган Комрон мирзога эса ўзининг аслзодалик мавқеига мос келадиган ишлар билан шуғулланишни насиҳат қилди. Комрон ўша йиллардаёқ қилдан қийиқ ахтариб, турли жанжаллар чиқариб туришга мойил эди. Аскарий мирзо бу пайтда отасининг буйруғига биноан ўз лашкари билан Бенгалияда эди. Ҳиндол мирзога эса ҳарамни Кобулдан Аграга кўчириб келиш тайинланган эди. Гарчанд Ҳумоюнни ғоят ардоқласа-да, Бобур тўртинчи ўғли Ҳиндолга ҳам алоҳида меҳр билан қарарди.

У яқиндагина Ҳумоюн билан Комроннинг никоҳ тўйларига “ўн минглаб тўёналар” тортиқ қилган, Аскарийга ноёб тулпорлар, қурол-аслаҳа, олтин ханжар ва совут юборган эди. Ҳиндолга эса, унинг ўзи каби шоир бўлишини орзу қилиб, қимматбаҳо тошлар қадалган давот — сиёҳдон, йирик дуру гавҳар билан безатилган курси ва алифбо, шунингдек, ўзининг хос буюмларидан сопига ёқут қадалган ханжар, камар ва бир нимчасини совға қилди. Лекин Бобурнинг ҳам, Гулбаданнинг ҳам хотираларида подшоҳнинг бу жажжи қизалоққа бирон нарса ҳадя этгани ҳақида сўз юритилмайди. Бу қизча отасидан бирон ҳадя кутмаган бўлса ҳам эҳтимол. Чунки унинг учун бировларга эргашиб бўлса ҳам подшоҳ отасининг ҳузурига кириш ва унинг дийдорига муяссар бўлиш ҳар қандай ҳадядан аъло кўринар эди. Шу боис бўлса керак, падари бузруквори ҳузурига бу юриш унга худди ҳаж сафаридек муқаддас ва ҳаяжонли туюларди. Негадир Гулбадан ўзининг ҳаж сафари ҳақида хотираномасининг ниҳоясидагина жуда қисқа хабар беради.

Шу тариқа малика Моҳим бегим январ ойида Ҳиндистон сари йўлга чиқди. Сафар йўли Кобулнинг баланд қоялар устига жойлашган кўплаб катта-кичик қишлоқлари орқали ўтиши лозим эди. Бу қишлоқлар қалин пахса деворлар билан ўралган бўлиб, уларни оралаб юриш маҳол эди. Йўлнинг қалин қор ва музликлар билан қоплангани йўл азобини янада кучайтирарди. Онда-сонда дарёнинг кичик кўлчаларга қуйиладиган жойларидан кесиб ўтишга тўғри келарди. Ҳойнаҳой, ёз ойларида бу кўллар сувга тўлиб, кўм-кўк манзара ҳосил қилса керак. Бутун сафар давомида Ҳиндикуш тоғининг қалин қор билан қопланган тизмалари карвон кўз олдида ястаниб ётганини тасаввур қилиш қийин эмас. Агар карвон Жалолобод орқали юрганда эди, сайёҳлар яйдоқ қир-адирлар оша ям-яшил майсалар билан қопланган воҳа орқали Ҳайбар довонининг юксак қоялар ва ўтиб бўлмас тик жарликлари бўйлаб юрган бўлардилар. Бу ерларда маҳаллий қароқчиларнинг ногаҳоний ҳужумларига ҳам дуч келиш мумкин эди. Айнан мана шу жой, янги ерга, янги иқлимга йўл очадиган дарвоза бўлиб, сафардаги аёллар уфқда кўкимтир товланиб кўзга ташланадиган бепоён текисликларни илғаган бўлишлари керак.

Моҳим бегим иккита, баъзан эса тўртта от устига ўрнатиладиган кажавада, баъзан эса маҳофада йўл босарди. Йўл текисроқ бўлган жойлардан ўтишда маҳофани кўтариб юрувчи хизматкорлар тезроқ ҳаракат қилардилар. Нима бўлганда ҳам карвон жуда секинлик билан илгариларди. Баъзан эса ўн қадамча бўлган қуруқликдаги масофани аёллар учун хавфли бўлгани боис, эркаклар Кобул дарёси орқали солларда бир неча соат давомида босиб ўтардилар. Шуниси кишини ҳайратга соладики, ўша пайтларда кўпчилик аёллар сингари Моҳим бегим ҳам сузишни биларди.

Канизаклар ва чўрилар учун махсус кажава ёки маҳофалар бўлса ҳам, уларнинг кўпчилиги отда юрарди. Баъзан жажжи Гулбадан Моҳим бегимнинг кажавасидан чиқиб, хизматкор аёл, қул ёки бирон навкарнинг эгарига мингашиб сайр қилган бўлиши ҳам керак. Махсус соқчи навкарлар, албатта, карвонни қўриқлаб бориши шарт эди.

Гулбаданнинг асосий вазифаси турли латифалар, қизиқ ҳангомалар билан Моҳим бегимнинг ўкинч тўла кўнглини қайғудан бир оз чалғитиш эди. Чунки Бобур Ҳиндистон сари юришга кетган 1525 йилда муддатидан илгарироқ, шаҳзода Фаррух мирзо дунёга келган эди. Чақалоқ нозик бўлганидан икки ёшга етмай дунёдан кўз юмади. Моҳим бегим уни подшоҳ отасига кўрсатиш иштиёқи билан ёниб турган бир пайтда ана шу кўнгилсиз ҳодиса юз беради. Шу боис Моҳим бегим куюниб, юрак-бағри эзиларди. Гулбаданнинг юмуши эса, одатдагидек, таскин-тасалли бериб унинг кўнглини кўтаришдан иборат эди. Бу эса, табиийки, осон иш эмасди.

Эҳтимол, садоқатли Сарвқад ўз қўшиқлари билан уларнинг дилларини бир оз ғамдан холи қилгандир. Эҳтимол, навкарлар ҳам юришларда айтиладиган зафарона қўшиқларини куйлашгандир. Нима бўлганда ҳам, карвон гоҳ тўхтаб, гоҳ юриб аста-секинлик билан кундан-кун илгари қадам ташларди. Кундузи йўл юриб, тунлари Бобур чопарлар ва карвонлар учун махсус қурдирган карвонсаройларда дам олинарди. Бу манзилларда от-улов учун бошпана, ем-хашак, қудуқ ва чайлалар мавжуд эди.

Кечалари карвоннинг шовқин-сурони атрофга таралади: отлар туёғининг дупури, қафасдаги паррандаларнинг дон-дун талашиб қағиллашлари, қўриқчи итларнинг вовуллашлари, карвон жойидан қўзғалгандан кейин ташлаб кетилган овқат қолдиқларини талашиб еяётган чиябўриларнинг увиллашлари узоқдан қулоққа чалиниб турарди. Шунингдек, уйқудаги ҳарам аҳлига халақит бермаслик учун паст овозда гапираётган эркаклар ва соқчиларнинг овозлари ҳам эшитилиб туради. Ҳавода эса оловга ташланган тезак ҳиди анқийди, қозонларда пиширилаётган овқат ҳиди димоққа урилади.

Эҳтимол, Гулбадан кечалари ҳеч кимга сездирмасдан ташқарига чиқиб, Ҳиндистоннинг юлдузларга тўла улкан осмонига тикилиб-тикилиб ўтирган бўлса ажаб эмас. Ҳар куни от устидаги чайқалишу силкинишлардан у ҳам, шубҳасиз, қаттиқ толиқади. Карвон пасттекислик жойларга етганда ҳаво янада мусаффо тус олиб, кишига ҳузур бағишлайди. Шимолий Ҳиндистонда феврал ойида ҳаво ҳануз совуқ, аммо кундузлари илиқ бўлади. Ҳинд дарёсидан карвон қандай ўтганини ҳеч ким билмайди. Дарёнинг нариги қирғоғига, эҳтимол, солларда сузиб ўтишган бўлишлари мумкин.

Карвон ҳозирги пайтда Мўлтон ва Панжоб номи билан аталадиган тупроғи унумдор ҳудудга кириб келаётган эди. Моҳим бегим ва ҳамроҳлари оралаб ўтадиган бу ердаги қишлоқлар ва шаҳарлар атрофи эндигина униб чиққан ғаллазорлар, гуллаётган бодомзор ва мевазорлар билан ўралган. Ҳар куни янги, ғаройиб бир ҳодисага дуч келардилар. Булар ҳақида Гулбадан ҳеч нарса ёзмаган бўлса ҳам, кундан-кун унинг нигоҳи қаршисида одамни лол қолдирадиган янги-янги гўзал манзаралар очиларди.

Афғон юртида у омоч қўшиб ҳайдаш учун ишлатиладиган тарғил ҳўкизларни кўришга одатланиб қолган эди. Бу ерда эса асосан сув чиқариш мақсадида ишлатиладиган, шохлари афғон ҳўкизларининг шохидан ҳажман уч марта йирикроқ бўлган қўтосларни учратди. Маймунлар, улар умрида кўрмаган турли қушлар, дарахт шохида ўтирган ажойиб товуслар карвон аҳлини ҳайратга соларди. У палма дарахтларини, кокос ёнғоғи ва хурмо дарахтини, шакарқамиш, нон ва папайя дарахтларини, ёнғоқларнинг бител ва арека деб аталган турларини, банан ва хурмонинг бошқача турларини ҳам учратди. Қизиқ, илгари у ҳеч банан татиб кўрганмикан?

Кечалари чор-атрофдан бузоқбоши, чигиртка ва бошқа ҳашаротларнинг чириллаши, шунингдек, пашшаларнинг ғувиллаши эшитилиб туради. Ўзлари билан бирга пашшахоналарини олиб келган аёллар хотиржам ухлайдилар. Бунинг устига, чорпоялар остига ҳашаротларни ҳайдайдиган ҳид таратувчи турли ўсимликлар шохлари тутатиладиган кулдонлар қўйилади. Баҳор ойларида ҳиндларнинг уйларидан ёки ёзги қароргоҳларидан ана шундай ҳид уфуриб туради.

Сафар тафсилотларини Моҳим бегимнинг Бобурга юборган хатидан билиб олса бўлади. Чопарлар тезкорлик билан ҳаракат қилсалар ҳам бу хатни эгасига етказиш учун бир ой, балки бундан ҳам кўпроқ вақт зарур бўлгандир.

Апрел ойининг биринчи кунида Бобур Моҳим бегимнинг Ҳинд дарёсига етиб келгани ва унинг навкарлар сардори томонидан кутиб олингани ҳақида хабар олди. Карвон манзилга яқинлашган сари ҳар сафар тўхтаган жойда унинг уч-тўрт кун қолиб кетишига тўғри келарди. Чунки кажава ва маҳофаларни кўтариб юрувчи хизматкорлар ҳам, отлар ва юк ортилган жониворлар ҳам тез орада ҳолдан тойиб қолар эди. Олға юрган сари одамларнинг юзига иссиқ ҳаво тафти уриларди, баъзан кўтариладиган тўфондан кўз очиб бўлмасди, кийим-кечак ва сочлар орасига чанг ўтирар, одамлар ва отлардан аччиқ тер ҳиди анқиб турардики, Моҳим бегимнинг атир-упалари ҳам бу ҳиддан фориғ бўлиш имконини бера олмасди. Малика ўтирган маҳофа атрофи пардалар билан маҳкам ўралгани боис унинг ичи дим ва нафас олиш маҳол эди.

Ниҳоят, июн ойининг 27-кунида карвон Аграга яқинлашиб қолди ва ана шу кундан эътиборан Гулбадан сафар тафсилотларини шундай деб давом эттиради: “Онам ҳазратлари Кўл (ҳозирги Алигарҳ) шаҳрига етиб келганларида подшоҳ бобом уч отлиқ киши билан иккита кажава юборибдилар. Биз дарҳол Агра томон йўл олдик. Подшоҳ ҳазратлари бизни Кўли Жаломийда кутиб олиш ниятида эканлар. Лекин аср намози пайтида бир киши келиб: “Бегимни икки курух нарида кўрдим”, дебди. Подшоҳ бобом ҳатто отини эгарлашларига ҳам тоқат қилмай, пиёда йўлга чиқиб, келиб онам ҳазратларини кутиб олдилар. Онам отдан тушмоқчи бўлдилар-у, лекин бобом қўймасдан ўзлари онамнинг отлари жиловидан тутиб, ўз уйларига етгунга қадар пиёда келдилар”.

“У киши ортиқча кутиб тура олмасдилар”. Афтидан, Бобурнинг Моҳим бегимга бўлган муҳаббати чексиз эди. Шу боис бўлса керак, учрашувнинг илк дамларида Гулбадан билан кўришишга ошиқмадилар. Ярим кечагача қизалоқ карвон тўхтаган қароргоҳда қолиб кетди. “Онам подшоҳ бобомнинг ҳузурига кетаётганларида, менга “Кундузи келиб, ҳазрат билан кўришгин”, деб тайинладилар”.

Гулбадан ўшанда шоҳ сулоласига мансуб аслзода бўлиш нима эканлигини илк бора ҳис қилган бўлса керак. Унинг ихтиёрига “… тўққизта туя, икки тўққиз от, иккита қўшимча кажава” юборилган эди. Бир маҳофани Кобулдан олиб келган эдилар. Умуман, онамнинг юзга яқин мўғул хизматкорлари кўп зеб-зийнатлар билан безатилган чопқир отлар минган ҳолда келдилар.

Подшоҳ бобомнинг вазири (халифа) ўз хотинлари билан бирга Навчирон деган жойда менга пешвоз чиқдилар. Мен маҳофада ўтирар эдим. Энагаларим мени кичик бир боққа туширдилар. Бир гиламни ерга ёзиб, мени гиламга ўтқаздилар. Бобонг ўзининг халифаси билан келганда, ўрнингдан туриб кўришгин, деб тайинладилар. Бобомнинг халифаси келиши биланоқ, ўрнимдан туриб кўришдим…

Бобомнинг халифаси менга ҳар бири ярим рупий қийматга эга бўлган беш минг шоҳруҳий пул ва бешта от ҳадя қилди. У кишининг хотинлари Султоним эса, уч минг шоҳруҳий ва учта от бериб, нонушта тайёр, агар овқатлансангиз, биз бандалар жуда мамнун бўлар эдик, деди. Бу таклифни қабул қилдим”. Бу вазиятда Гулбадан таклифни албатта қабул қилиши шарт эди. Акс ҳолда ўртада ноқулай вазият юзага келиши мумкин эди.

“Бир яхши жойда катта супа қилинган ва бир неча чодирлар ўрнатилган бўлиб, улардан биттасининг устки қисми майин қизил мовутдан бўлиб, ички қисми Гужарот зарбофи билан қопланган эди. Яна соябон шаклидаги олтита чодир ўрнатилган бўлиб, улар ҳам майин мовут ёки зарбофдан қилинган эди. Уларнинг ҳар бири турли рангга бўялган эди. Бошқа тўрт устунлик шоҳона чодирлар ҳам майин мовутдан тикилган бўлиб, уларнинг устунлари ҳар хил рангда эди”.

“Нонушта” деганлари нонушта эмас, балки кўпроқ зиёфатга ўхшарди. Элликка яқин қўй сўйилиб, қовурдоқ пиширилган эди. Нон ва турфа хил мевалар, шираворлар ва шарбатлар мўл-кўл эди.
Бундай зиёфатларда тухум дўлмани товуқ, ғоз ёки қирғовул қорнига сўнгра уни сўйилган қуён қорнига тиқиб, ер ўчоқда димлаб пишириларди. Сўнгра бутун бошли қўй бутунича пиёз, бодом, писта ва майиз аралаштириб тайёрланган зирвак билан улкан лаганларда дастурхонга тортилган. Унинг ёнига мўғулий девзира гуручи, қўйнинг калласи, пишлоқ ва заъфарон қўшиб тортилган.

Шоҳона патирлар энг олий нав ундан хамиртуруш, сут ва бир оз шакар қўшиб ёпилган. Зиёфат охирида хонтахта ёки гилам устига ёзилган дастурхонларга патнисларда пўчоғи арчилиб, тозалаб, тиликланган ёки устига шакар сепилган апельсин, ўрик, ёнғоқ каби мевалар тортилган. Эҳтимол, Гулбадан мангодан ҳам тотиб кўрган бўлиши мумкин, чунки ўша пайтда айни манго пишган пайт эди.

Жажжи малика бундай дабдабали дастурхон устида одоб юзасидан қаддини ростлаб, тик ўтириши лозим эди. Фақат ўғил болалар ва эркакларгагина лўлаболишларга суяниб ўтиришга изн берилган эди. Шуниси қизиқки, ўтган тунда Гулбадан мижжа қоқмай тонг оттирди. Шу боис уни уйқу тортиб, боши қуйи эгилгудай бўлса, шоҳона елпиғичларда унинг пашшасини ҳайдаб ўтирган канизаклар ёки энагаларидан бири астагина туртиб, ўзига келтириб қўярди.

“Ниҳоят, овқатланиб бўлгач, — дея ўша узоқ давом этган зиёфатни олтмиш йилдан сўнг эслаб ҳикоя қилади Гулбадан, — мен маҳофага ўтириб, ҳазрат подшоҳ бобом ҳузурига бориб кўришдим ва ўзимни унинг пойига ташладим”. Бу буюк ҳайрат онлари эди. Қизалоқ учун бу нотаниш ота нафақат қаҳрамон, балки подшоҳ, шаҳаншоҳ, ҳадиси шарифларда айтилганидек, “Аллоҳнинг ердаги сояси” эди.

“Мен ўзимни унинг пойига ташладим…” деб ёзади Гулбадан. Лекин отаси Бобур табиатан дилбар шахс бўлгани сабабли, аёллар ва болаларга нисбатан ҳамиша саховат ва мулойимлик билан муомала қиларди. “Ҳазрат кўп ҳолу аҳвол сўрадилар”, — деб давом этади Гулбадан. Қизалоқ қалбидаги ҳадиксираш ва тортиниш туйғулари аста-секин чекина боради.

Бобур ҳам ўз навбатида ғойибдан пайдо бўлиб қолган ва ўзининг оқила ва мафтункорлиги билан уни ҳайратга солаётган бу қизчага мафтун бўлиб қолган эди. “Ул ҳазрат анчагача мени бағрига босиб, тиззаларида олиб ўтирдилар ва мен ҳақир шу онларда ўзимни шунчалик бахтли ҳис қилдимки, буни тасаввур этиш қийин”.

* * *

Бобур ўз хотираларида Аграни “бесафо ва хароб ер” деб таърифлайди. Ҳақиқатан ҳам, Жамна дарёсидан эсадиган шабадага юз тутиб турадиган бу шаҳарни Қизил қалъа ва Тож Маҳал мақбараларисиз шаҳар сифатида кўз олдимизга келтириб бўлмайди. Ана шу бинолар Аграни бутун дунёга машҳур қилган. Бобур бу ерга келганда Марварид масжиди ёки Жасмин минораси ҳали қурилмаган бўлса-да, ўзининг гўзалликка, аслзодаларга хос турмуш тарзига ва, албатта, сувга бўлган иштиёқи туфайли Бобур бу ерларга ободончилик уруғларини қадаган эди. “Аграга келгандин бир неча кундин сўнг, — деб ёзади у “Бобурнома”да, — ушбу маслаҳатқа Жун суйидан ўтуб, боғ ерларини маслаҳат қилдук. Андоқ бесафо ва хароб ерлар эдиким, юз жароҳат ва нохушлиғ била андин убур эттук. Бу ернинг макруҳлиғи ва нохушли ғидин чорбоғ хаёли хотирдин чиқди. Мундин ўзга мундоқ ёвуқ ер Аграда чун йўқ эди. Неча кундин сўнг зарур бўлиб, бу ерга-ўқ илик қўюлди”.

“Аграда сув бўйига иморатлар бино қилишни буюрдилар. Тошдан ясалган бу иморатни — ўзларининг хилватхоналарини ҳарам ва боғ ўртасига солишни буюрдилар, — деб давом этади Гулбадан. — Бу бинонинг ўртасига ҳовуз ва бино атрофидаги тўрт бурчагига ҳужралар қилинди, дарё қирғоғига бир шийпон солинди”.

Бобур Аградан жануброқда жойлашган Секри ва Дўлпур шаҳарларида ҳам боғлар барпо этишга фармон берган эди. Уларни Моҳим бегимга фахрланиб кўрсатди.

“Аграга келганимиздан кейин уч ой ўтгач, подшоҳ ҳазратлари Дўлпурга кетди. Ҳазрат Моҳим бегим билан мен ҳам сайр қилиш мақсадида Дўлпурга жўнадик. Дўлпурда бир бутун харсанг тошни ўйиб, мўъжаз бир ҳовуз ясалган эди. … ҳовуз қачон тайёр бўлса, уни шароб билан тўлдираман, дер эдилар. Рона Санга билан бўлган жанг олдидан шароб ичишдан тавба қилганликлари сабабли, ҳовузни нуқул лимон шарбати билан тўлдирардилар”. Шарбат тўла тошҳовуз қизалоқ учун ҳам ажойиб туюлган бўлиши табиий.

Бу сурурли кунлар ҳарамнинг қолган қисми етиб келгунча Моҳим бегим билан Гулбаданнинг подшоҳ ҳазратлари ҳузурида ором билан ўтказган фарахбахш ва ғанимат дамлари бўлган эди. Афсуски, Гулбадан шахсан ўзи ҳақида жуда кам ёзган, ёзганлари ҳам кўпроқ шу кунларга тааллуқлидир. Айнан ана шу кунларнинг бирида Гулбаданнинг бир қўли қаттиқ лат еган эди.

Секри шаҳрида бунёд этилган боғда Бобур яна бир шийпон ва унинг устига пашшадан сақланиш учун товурхона (товур — тўр дегани — тарж.) қурдиради. Бобур бир куни бу боғда Қуръон ўқиб ўтирар экан, Моҳим бегим билан Гулбадан, уларнинг жориялари ҳамда подшоҳнинг тўртинчи хотини Биби Муборака бегим ҳам ўша боғнинг этак қисмида дам олаётган эдилар. Биби Муборака Кобулдан Моҳимбегим ва Гулбадан билан бирга келган бўлиши ҳам мумкин. Лекин унинг номи ҳеч қаерда тилга олинмаган. Эҳтимол, у энг кичик суюкли малика бўлгани ва ҳали фарзанд кўрмагани боис, Бобурнинг сафарларида, ҳатто жангга отланганида ҳам унга ҳамроҳлик қилиб юрган бўлиши мумкин. Унинг Бобурдан бошқа суянадиган бирон яқин кишиси йўқ эди, қолаверса, у сафар қийинчиликларига бардошли аёл эди. Аслида, бир оз дағалроқ бўлиб, Гулбаданнинг қўлини чиқариб қўйган ҳам у эди. “Мен ва Афғоний оғача (Биби Муборака) охирги эшик олдида ўтирган эдик, онам намоз ўқимоқ учун туриб кетган эдилар. Мен Афғоний оғачага “Қўлимдан тортинг”, дедим. Афғоний оғача қўлимдан тортган эди, қўлим чиқиб кетди, оғриққа чидолмай йиғлай бошладим”.

Юз берган кўнгилсиз воқеани тасаввур қилиш мумкин. Биринчи галда Биби Мубораканинг ўзи учун жуда ноқулай вазият юзага келган эди. Чунки у билан кичик малика ўртасида бир-бирига нисбатан ҳақиқатан ҳам кучли мойиллик бор эди.

Гулбаданнинг қўли чиғаноғидан чиқиб кетганми ёки бирон-бир майда суяги синган эдими, бирон нарса дейиш қийин. Чунки Гулбадан бунинг тафсилотини ёзмаган.

Ҳойнаҳой, билак суяги ўрнидан қўзғолиб кетган бўлиши керак. “Охири камонгарни олиб келиб, қўлимни боғладилар ва сўнг подшоҳ бобом билан Аграга қайтиб кетдик”. Бу Гулбаданнинг отаси Бобурни илк бор “подшоҳ” деб аташи эди. Афтидан, айни Ҳиндистонда қизалоқ “ғолиб”, “ғозий”, “подшоҳ” сўзларининг туб моҳиятини, ўзининг аслзода подшоҳлар сулоласига мансуб эканини англай ва бу туйғудан ифтихор қила бошлаган эди. У бутун умри давомида ана шундай шарафли мансублик ҳиссиёти билан фахрланиб яшади. Подшоҳни “ота” ёки “бобо” деб аташ унинг ўз ихтиёрида эди. Чунки у отасининг ўзига бўлган меҳру мурувватини яхши ҳис қиларди. Бироқ бундай оромбахш кунларнинг поёни кўриниб қолган эди: ҳарамнинг қолган қисми ҳам пойтахтга етиб келгани ҳақида хабар келган эди.

Аввалига ҳамма нарса жой-жойида бўлгандек, осойишталик ҳукм сурди. Ҳарам карвони бошида Хонзода бегим келарди. “Подшоҳ бобом ҳазратлари оқажоним — аммам ҳазратларини муносиб кутиб олиш учун у кишининг истиқболига пешвоз чиқиб, Навгиронгача келдилар. У улуғ зот билан бирга ҳамроҳ бўлиб келган бошқа бегимлар ҳам подшоҳ ҳузурига келиб, мамнун ҳолда он ҳазратларига ўз эҳтиромларини билдирдилар. Улар эсон-омон етиб келиб подшоҳ ҳазратлари билан дийдор кўришганлари учун шукрона қилиб, у кишининг ҳақига узундан-узоқ дуолар қилдилар ва шундан сўнг Агра томон йўлга чиқдилар.

Подшоҳ ҳазратлари бегим мақомидаги аёлларнинг ҳар бирига алоҳида турар жой ажратиб бердилар. Ёши улуғ бегимлар, жиянлар ва яна бошқа баъзи яқин қариндош бўлган хонимларга ҳарамдан ташқарида алоҳида яшашлари учун рухсат этилиб, шароит яратиб берилди.

“Қисқаси, — деб ёзади Гулбадан бу ҳақда, — ҳаммаси бўлиб тўқсон олти кишига уй-жой ва бошқа хил ҳадялар берилди”. Бундан ташқари, подшоҳ ҳазратлари салтанат бош меъморига шундай буйруқ берди: “Мен сенга бир иш буюраман, яъни менинг аммаларим, мураббияларим учун зарур бўлган ҳар қандай иш бўлса, сўзсиз бажаргин”.

Подшоҳ ҳазратлари ҳар жума куни пешин намозидан кейин аммалари ва энагаларини зиёрат қилиб турардилар. “Бир куни ҳаво жуда исиб турган пайтда онам Моҳим бегим ҳазратлари: “Бугун ҳаво ниҳоятда иссиқ, бирор жума уларни кўргани бормасангиз, бегимлар хафа бўлмаслар”, — деди. Подшоҳ онам ҳазратларининг бу гапидан ҳайратга тушиб, шундай дедилар: “Моҳим, сиздан бу гапнинг чиқиши таажжубдир. Ҳазрат Абусаид мирзонинг қизлари ўз оталари ва биродарларидан жудо бўлиб, бу ерга, менинг ҳузуримга келганлар. Агар мен уларнинг кўнглини олмасам, унда нима бўлади?”

Ҳарамнинг бир жойга жойлашиб, жамулжам бўлиши анчагина эътирозлар, рашк ва ҳасадгўйликлар, ҳаттоки баъзи ўринларда кўзёши тўкилишига ҳам сабаб бўлди. Ана шу ғалвалардан ўзини олиб қочиш учун бўлса керак, подшоҳ ҳазратлари Моҳимбегим, Гулбадан, эҳтимол, унинг сингилларидан бири ҳамроҳлигида шаҳарнинг сўлим жойларидан бирида бунёд этилган Зарафшон боғига бир оз ором олиш учун йўл олдилар. Шу кунларда Бобуршоҳнинг кўнгли хилватроқ масканни қўмсаб қолганини тушуниш мумкин эди.

“Бу боғда бир таҳоратхона қурилган эди, — дея баён қилади Гулбадан. — Уни кўрган подшоҳ бобом: “Салтанат ва ҳукмдорликдан ҳам кўнглим қолди. Шу Зарафшон боғида бир гўшада ўтирсам. Менинг хизматимга Тоҳир офтобачи ҳам етиб ортади. Подшоҳликни Ҳумоюнга берсам”, — дедилар. Шу замон онам ва отамнинг ҳамма фарзандлари бу гапдан ғамгин бўлиб, йиғлашиб, “Худои таоло сизни ҳамиша подшоҳлик мансабида тутсин, кўп йиллар ва беҳисоб асрлар ўз паноҳида асрасин, ҳамма фарзандларингиз ўз қўл остингизда камолга етишсин”, дейишди.

Бироқ ўшанда Бобурнинг кўнгли аллақандай нохушликни олдиндан сезганми ёки ҳаётдаги салбий ҳодисалар қаттиқ таъсир этганми, ҳарқалай, унинг дилида хотиржамлик сезилмас эди. Чунки, авваламбор, Гулбаданнинг туғишган укаси, Дилдор Оғача бегимнинг бағрида тарбия топаётган ягона ўғли, унинг умиди ва қуввати бўлган тўрт ёшли шаҳзода Алвор кутилмаганда вафот этган эди. Шаҳзоданинг бетоблиги кўнгилларга чуқур ғашлик солади.

“Алвор мирзонинг тоби қочиб қолди. Унинг касали қорин оғриғига айланиб кетди. Ҳаким ва табиблар даволашга қанча уринмасинлар, унинг дарди кундан кунга оғирлашаверди. Охири шу дард билан фоний дунёдан боқий дунёга рихлат қилди”.

Ўшанда шаҳзода Алвор тўрт ёшда эди. Бобур Ҳиндистонга келиши арафасида Дилдор бегим унга ҳомиладор бўлган эди. Суюкли ўғлининг бевақт ўлимидан Дилдор бегим ниҳоятда изтироб чекарди. “Хафалик ҳаддан ташқари ошиб кетгани боис подшоҳ ҳазратлари онамга ва бегимларга: “Юринглар, бир Дўлпурга бориб сайр этиб келайлик”, дедилар. Ўзлари кемага ўлтириб, саломатлик билан сувдан ўтдилар ва ўша куни Дўлпурга етиб бордилар. Бегимлар ҳам кемага ўтириб, сувдан ўтмоқчи бўлдилар”.

Кемалар жуда ҳашаматли эди. Чодирлар, пар ёстиқлар, ҳатто шоҳона турмуш тимсоли бўлмиш алвон ранг елканлар ҳам бор эди. Кемалар кафти юрак шаклида ясалган эшкаклар воситасида махсус эшкакчилар томонидан ҳаракатга келтирилар эди. Бундай эшкаклардан Кашмирда ҳанузгача фойдаланилади. Эшкакчилар аёллар жойлашган ва махсус пардалар билан ўралган хона ортида ўтиришарди. Кема ҳаракатини узун эшкак ушлаб олган дарға бошқариб борарди.

Дарё узра таралаётган ашула оҳанги, сув юзида бир маромда сузиш, мўътадил ҳаво Дилдор бегимнинг дилига бир оз таскин бергандек бўлди. Ўша жойда Моҳим бегимнинг кўнглидан нималар кечгани, нима деганию нималар қилгани ҳақида Гулбадан ҳеч нима демайди. У туққан онасининг бундай азадорлигини назардан қочирганми? Ахир, бу китобни ёзаётган даврида, яқиндагина у ҳам кичик ўғли Фаррухдан жудо бўлган эди-ку. Дилдор бегимнинг мусибатига, албатта, Бобур ҳам шерик бўлган. Дарё бўйлаб ташкил этилган бу сайру томоша шундан далолат беради. Бироқ тақдирга тан бермай наилож. Ёш болалар ўлими ўша пайтда кенг тарқалган офат эди. Ҳиндистонга четдан келган болаларнинг кўпчилиги ичбуруғ касали туфайли дунёдан кўз юммоқда эди. Буни қарангки, орадан кўп ўтмай, Бобур билан Моҳим бегим ҳам бу дардга мубтало бўлдилар.

Ҳарам Кобулдан чиқиб, Ҳиндистон сари йўл олганини эшитгач, ўн икки ёшидан бери Бадахшон ҳокими лавозимида ўтирган Ҳумоюн мирзо отасининг рухсатисиз, уларнинг ортидан Ҳиндистонга қараб йўлга чиқди. У Комрон мирзо билан бу масалада келишиб, кичик шаҳзода ўн ёшли Ҳиндол мирзони Бадахшонга, ўзининг ўрнига юборишга қарор қилди. Бу ҳол эса подшоҳ Бобурнинг Ҳиндол мирзони ҳарам аҳлига ҳамроҳ бўлиб Аграга келиши лозимлиги ҳақидаги буйруғини бажаришдан бош тортиш демак эди.

Бундан хабар топган подшоҳ дастлаб қаттиқ ғазабланди. Салтанатнинг шимолий ҳудудлари чегараларини хавфдан ишончли тарзда ҳимоя қилиш ва қулай фурсат пойлаб Амударёнинг нариги қирғоғига ўтиш режалари унга кўпдан буён ором бермай келарди. Бироқ энди бу режаларга путур етадиган кўринади. Энди яқин кишиларидан бирини Бадахшонга ҳоким сифатида жўнатиб, у ердан Ҳиндол мирзони чақириб олиши лозим.

Ҳумоюннинг болаларча қилган ўзбошимчалиги анчадан бери отасининг режаларини барбод қилиб келарди. Ҳиндистонни забт этишда ҳам Ҳумоюн ўз қўшини билан тезда етиб келиш ҳақидаги буйруқни бажармай, онаси бағрида эркаланиб ётиб, қимматли вақтни бой берган эди. Бунинг натижасида юриш муддати ортга сурилиб, жанг талофат билан тугашига бир баҳя қолган эди. Лекин Ҳумоюн энди эркатой бола эмас, балоғат ёшига етган йигит эди. Гарчи фарзанди тақдир тақозоси билан узоқ яшамаган бўлса ҳам, у оталик мақомига эришган киши, ахир. Шу боис унинг хурмача қилиқларидан подшоҳ отасининг дарғазаб бўлиши табиий, албатта. Бироқ бу ғазабнок ҳолат узоққа чўзилмади. Суюкли ўғли Ҳумоюн кўз олдида намоён бўлиши билан Бобурнинг эътирозларидан асар ҳам қолмади. Бу ҳақда унинг ўзи шундай деб ёзади: “… ўшул соатким, биз анинг онаси билан отини тутиб, сўзлашиб ўлтуриб эдукким, ета-ўқ келди. Кўнгиллар гул янглиғ очилиб, кўзлар чироқдек ёруди… Ва алҳақ суҳбатта бебадал эрди ва инсони комилким дерлар, ўшал эрди…”

Бобур Ҳумоюннинг Деҳлига боришига ижозат берди, бироқ Дўлпурдаги оромбахш, осойишта кунлар ниҳоялаб қолган эди. Шу пайтда Деҳлидан Ҳумоюннинг жиддий бемор экани ва “аҳволи анча оғир” экани ҳақида хабар келиб қолди. Хатда “…Ҳазрат бегим тезлик билан Деҳлига келсинлар, мирзо ниҳоятда бетоқат бўлмоқдалар”, дейилган эди.

“Бу хабарни эшитган замон онам ҳазратлари сабрсизландилар, — деб ёзади Гулбадан. — Моҳим бегим дарҳол Деҳлига жўнади. Бу орада Ҳумоюнни дарё орқали кемада бу ерга олиб келишаётган эди. Йўлда улар учрашганда, “Ҳумоюн мирзонинг аҳволи эшитганларидан кўра ўн баробардан ортиқ заиф ва мажруҳ эканини ўзларининг жаҳонни кўрувчи кўзлари билан кўрдилар. У ердан она ва бола худди Исо ва Марямдек Аграга қайтиб кетишди. Аграга етишган ҳам эдики, мен ҳақир опаларим билан бирга фаришта табиатли ҳазрат (Ҳумоюн)ни кўргани бордим.

У кишининг касали борган сари оғирлашиб борар эди. Ҳар замонда ҳазрат ҳушларига келган вақтда гавҳар сочувчи тиллари билан бизларга мурожаат қилиб, ҳамшираларим, хуш келибсизлар, келинглар, бир-биримизни қучоқлайлик, чунки сизлар билан қучоқлашиб кўриша олмадим, дердилар”.

“Подшоҳ ҳазратлари келиб беморни кўришлари биланоқ нуроний чеҳраларини қайғу ва алам туйғулари қамраб олди”. Бу туйғу борган сари чуқурлашиб борарди. Шу орада “онам ҳазратлари Моҳим бегим алам билан: “Сиз менинг фарзандим тақдирига бепарвосиз, чунки сиз подшоҳсиз, сизнинг бошқа ўғилларингиз бор, нима ғамингиз бор! Мен ғам чекмай не қилай, ахир, у менинг яккаю ягона фарзандим”, дедилар.
Бегимнинг қайғу тўла юрагидан чиққан бу изтиробни эшитгач, Бобур уни дарҳол юпатишга интилди: “Моҳим, гарчи менинг бошқа ўғилларим бўлса ҳам, уларнинг биронтасини Ҳумоюнчалик яхши кўрмайман, шунинг учун ҳам бор давлатимни, салтанатни жаҳонда ягона, нодири замон севимли, ўғлим — Ҳумоюнга бағишламоқчиман, бошқаларига эмас, дедилар”.

Шаҳзодани оёққа турғазиш учун табиблар бор маҳоратларини ишга солиб ҳарчанд уринмасинлар, ижобий натижа кўринмади. Ҳумоюн янада заифлашиб, ҳолдан кета бошлади. Аёллар уни тиббий йўл билан даволаб бўлмаслигига ишонч ҳосил қилиб, бемор ҳақига дуолар ўқиб, Худога илтижо қила бошладилар.

Шарқда шундай бир эътиқод, ишонч борки, унга биноан, агар бирон кимсанинг — у аёлми, эркакми ёки ёш болами — аҳволи оғирлашиб қолса, унинг энг қадрли ва азиз нарсасини Аллоҳ йўлида садақа қилиш лозим бўлади. Агар бу садақани Яратган ўз даргоҳида қабул қилса, бунинг эвазига Аллоҳ беморнинг жонини қайтариб беради, деган тушунчага биноан аввал дуо ўқилади, ҳозир бўлганларнинг барчаси биргаликда Парвардигорга илтижо қиладилар; ундан кейин Аллоҳга муножот этувчи бемор атрофида айланиб илтижо қилади. Фарзандининг ҳоли тобора оғирлашаётганини кўриб, Бобур унга ўз жонини бахшида этди. Бош вазир ва унинг садоқатли мулозимлари бу журъатдан даҳшатга тушиб ёқа ушлайдилар: Бобур Ҳумоюн учун ўз жонини қурбонликка атади!!!

Аркони давлат ва яқинлари подшоҳни бу фикрдан қайтишини ўтиниб сўрадилар. Улар муттасил дуо ўқиб, Аллоҳнинг номини айтиб бетўхтов илтижо қилишга, Худо йўлига Бобурнинг хазинасидаги Кўҳинур номли дунёдаги энг қимматбаҳо йирик олмосни садақа қилишни таклиф этдилар.

Бунга жавобан Бобур:  “… дунё моли анинг ивазиға нечук бўлғай, мен анинг фидоси қилурменким, ҳол анга мушкул бўлибтур”, — деди. Гулбаданнинг ёзишича, “Подшоҳ ҳазратлари Ҳумоюн ётган кўшк атрофида айлана бошлади. Бу иш сешанба куни бошланди ва чоршанба ҳам илтижо билан ўтди. Ҳаво ўта иссиқ бўлганидан унинг юраги, жигар-бағри олов каби ёниб ўртанарди. Бемор атрофида айланиб, Яратганга илтижо билан тавалло қилар экан, у шундай деди: “Эй Парвардигор, агар жонга жон алмаштириш мумкин бўладиган бўлса, мен Бобурнинг жони ва борлиғини олгину Ҳумоюннинг жонини сақлаб қолгин”.

Бу ҳақда “Бобурнома”да шундай ҳикоя қилинади: “Ва андин ўтибдурким, мен анинг бетоқатлиғини тоқат келтургайман. Ўшул ҳолатга кириб, уч қатла бошидин ўргулиб, дедимким, мен кўтардим ҳар не дардинг бор…”

“Шу куннинг ўзидаёқ жаннатмакон ҳазрат подшоҳнинг тоблари қочиб қолди. Шаҳзода Ҳумоюн эса ўз бошларидан сув қуйиб, ташқарига чиқди ва соғайиб кетди”, деб ҳикоя қилади Гулбадан. Бобурнинг иситмаси тобора кўтарилар эди. Икки ёки уч ой мобайнида у дард билан олишиб ётди, аммо берган онтига амал қилиб, соғайиш чорасини қидирмади. Унинг атрофидаги аъёнлар, мулозимлар бунга ишонмас эдилар. Чунки улар ўз сардорини илгари ҳам бир неча бор ярадор, бемор, заҳарланган ҳолда кўрган эдилар. Ҳар сафар ҳам у бардош билан бирга дарддан ҳайратомуз тарзда тез фориғ бўлар эди. Бу сафар эса у соғайишдан бош тортиб, юзини девор томонга ўгирганча сукут сақлаб ётарди.

Подшоҳ кундан-кун заифлашиб борар экан, соғлиги яхши бўлиб Деҳлига жўнаб кетган Ҳумоюнга мактуб юбордилар. “У киши тезлик билан етиб келди. Қиблагоҳи билан кўришиб, отасини ниҳоятда ҳолсизланган ҳолда кўрди. Ҳасрат тўла қалби тўлқинланиб, ҳўнграб йиғлаб юборди ва табиблардан: “Мен уни соғлом ҳолда қолдириб кетган эдим, не ҳол юз берди?” дея сўради. Улар ҳам бир нималар деб жавоб берган бўлдилар. Бемор подшоҳ эса ўша ҳолатда ҳам: “Ҳиндол қаерда? У нима қиляпти?” деб сўрарди. Тинимсиз “Эҳ, афсус, минг бор афсус, Ҳиндолни кўра олмадим, деб зорланар, ҳузурига кирганлардан “Ҳиндол қачон келади?” деб сўрарди. У Ҳумоюндан кўра ўзига кўпроқ ўхшаган Комроннинг исмини нима учундир тилга олмасди. Бенгалияда отасининг салтанатини мустаҳкамлаш учун баҳодирларча жанг қилаётган Аскарий мирзони ҳам негадир эсламади. Эҳтимол, улардан кўнгли хотиржам бўлса керак. Чунки, уларга шаҳзодалик мақомининг белгилари, яъни шоҳона либослар, байроқ, шаҳзодалар саройга кириб чиқадиган пайтда тантанавор тарзда чалинадиган ноғора ва қўшин сардори боши узра кўтариб юриладиган туғ тўлиғича берилган эди.

Бобур подшоҳ “касаллик асносида онамга (Моҳимбегимга): Гулранг бегим билан Гулчеҳра бегимни куёвга узатиш керак, деб таъкидладилар”, деб ёзади Гулбадан. Дилдор бегимнинг қизлари бўлмиш у маликалар Гулбаданнинг опалари эди. Аммо Бобур Гулбаданнинг ўзи ҳақида бирон нима дегани маълум эмас. Эҳтимол, уни ҳали жуда ёш деб ҳисоблагандир. Балки ўзининг бўлажак илк рафиқаси Ойша бегимга беш ёшлик чоғида унаштириб қўйилгани ва бу никоҳнинг қандай тугаганини эслаб, севикли жажжи қизалоғига ундай тақдирни раво кўрмагандир.

Подшоҳ қизларига бўлажак куёв сифатида икки нафар чиғатой султонларининг исмларини тилга олади. Бу исмлар Моҳим ва Дилдор бегимга, аниқроғи, бобурийлар хонадонининг онахони Хонзода бегим эътиборига ҳавола этилган эди.

Бу борада Гулбадан шундай деб ёзади: “Ҳазрат оқажоним эса, (яъни Хонзода бегим): “Худо муборак қилсин, хўп яхши маслаҳат ўйлабдилар, дедилар”. Дарҳол шаҳзода ва султонларга одам юборилиб, саройга чорладилар. Уларнинг оёқлари остига поёндоз ёзилди. Уларга бир қатор куёвлик сарполари кийдирилиб, муборакбод қилдилар ва тўйни ўтказиш муддати келишиб олинди. Моҳим бегимнинг таклифларига биноан бўлажак куёвлар тиз чўкиб, салтанат соҳибига таъзим бажо айладилар.

Гулбадан доим меҳрибон, истараси иссиқ аммаси ҳузурида бўлишга ошиқарди, чунки шу дақиқаларда подшоҳ ҳазратларининг дарди яна хуруж қила бошлаган эди. Ҳумоюн подшоҳ отасининг оғир аҳволини кўриб, яна бетоқат бўларди. Гулбадан Ҳумоюн мирзони аллақачон Ҳумоюн подшоҳ дея атарди. Бобурнинг ҳоли кундан-кун оғирлашиб, муборак чеҳраси тундлашиб борарди.

Эртаси куни барча амирлар, беклар ва султонлар ҳузури муборакка чорланиб, уларга қарата подшоҳ шундай дедилар: “Кўп йиллардан бери Ҳумоюн мирзога подшоҳликни топшириб, ўзим Зарафшон боғининг бир бурчагида истиқомат қилсам, деган фикрим бор эди. Аллоҳнинг марҳамати билан ҳамма нарсага муяссар бўлдим. Фақат биргина мана шу орзуим рўёбга чиқмай турган эди. Шу ниятимни вужудим соғ пайтда рўёбга чиқарсам, деган ниятим бор эди, бўлмади. Дард мендан ғолиб келди. Сизларга айтадиган васиятим шуки, барчангиз Ҳумоюн мирзони менинг валиаҳдим деб билингиз. Унга садоқат билан хизмат қилингиз. У билан бир тан, бир жон бўлингиз. Яратгандан умидим борки, Ҳумоюн мирзо ҳам ўз кишиларига нисбатан яхши муомалада бўлади. Яна, Ҳумоюн, укаларингни, ҳамма қариндош-уруғларни, барча яқинларимни сенга, сени эса Худога топширдим. Худо барчангизни паноҳида асрасин”, дедилар.

“Бу сўзлардан, у ерда ҳозир бўлганлар, бу вазиятни кузатиб турганларнинг ҳаммаси ҳўнграб йиғлаб юбордилар. Подшоҳ ҳазратларининг муборак кўзлари ҳам жиққа ёшга тўлди. Уч кун ўтгач, бу улуғ зот фоний дунёдан боқий дунёга рихлат қилдилар”.

Бобур 1530 йилнинг 25 декабрида ёруғ олам билан видолашди. “Фарзандлар, яқин қариндошлар ва бошқа одамларнинг бошига қора кун тушди, — деб ёзади Гулбадан бу ҳақда, ўша мусибатли кунни йиллар оша изтироб билан эсларкан. — Ҳамма фарёд-фиғон кўтариб, бетоқат бўлардилар. Ҳар ким ўзининг махфий бурчагида мана шу қора кун дардини чекарди”.

Айниқса, Гулбадан учун бу мусибат ҳаммадан ҳам оғир кечди. Айнан ана шу кейинги ойларда у подшоҳ отасини яқиндан таниган, унга нисбатан жажжи қалбининг тўридан чексиз меҳр-муҳаббат туйғулари уйғонган эди. Моҳим бегимнинг юраги бир томондан қайғуга тўлган бўлса, иккинчи томондан, ўғлининг отамерос тахтига эга бўлганидан чексиз фахрланарди.

“Эртаси куни мусулмонлар тақвими бўйича жумодил аввал ойининг муқаддас жума куни, 1530 йил 29 декабрда Ҳумоюн подшоҳ ҳазратлари тахтга ўтирдилар. У кишининг подшоҳлигини ҳамма муборакбод қилди”, деб ёзади Гулбадан бегим.

Бобурни аввалига Жамна дарёсининг қирғоғига ўзи барпо этган Ором боғига дафн этдилар. Бу боғ ҳозирги кунда Тож Маҳал қад кўтарган жойнинг рўпарасида эди. Моҳим бегим мотам ва таъзия маросимларининг тўла адо этилишини таъминлаб турди: қирқ кун мотам тутилди, кечаю кундуз қорилар қабр устида Қуръон тиловат қилдилар. Бу ишга олтмиш кишидан иборат ҳофизи Қуръон жалб этилди, кунига беш вақт намоз ўқилди. “Онам эса ҳар куни икки маҳал ош ташкил қилди. Бунинг учун эрталаб бир мол, икки қўй ва беш эчки сўйилди, кечқурун эса беш эчки сўйилиб қурбонлик қилинди. Онам ўзи тирикликларида то икки ярим йилгача ҳар куни икки маҳал таом тайёрлашга бош бўлиб, бобом мозорларига бағишлар эдилар”.

Моҳим бегимнинг бу маросимлари тугагач, Бобурнинг энг кичик хотини Биби Муборика (Афғоний оғача) унинг жасадини Кобул шаҳрига, Бобур ўзи орзу қилган Боғи вафога кўчиртириб келиб, дафн эттирди.

Манба: Sharq, 2007

Таржимон — Холида Сўфиева

Гулбаданбегим ҳақида яна ўқинг: Суйима Ғаниева.»Ҳар кимки,мени сўрса,саломимни дегил!»

E’tiboringizga havola etilayotgan “Gulbadan” asari ( hozircha Boburga bag‘ishlangan bobni o‘qishingiz mumkin; Tarjimon — Xolida So’fieva) 1980 yili yaratilgan bo‘lib, unda buyuk shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Boburning ziyrak va oqila qizi, noyob aql-zakovat sohibasi, temuriy malika, muarrix Gulbadan begimning hayoti va faoliyati haqidagi ma’lumotlar muallif tomonidan qiziqarli ilmiy-publitsistik yo‘sinda hikoya qilinadi.

Margaret Rumer Goden
GULBADAN

Taniqli ingliz adibasi Margaret Rumer Godenning nomi (1907 — 1998) tarix va adabiyot ixlosmandlariga yaxshi tanish. Shoira, jurnalist, bir necha tarixiy asarlar muallifi sifatida u Buyuk Britaniya va Hindiston adabiy jamoatchiligi orasida ham nom qozongan. Muallifning turli mavzudagi oltmishdan ortiq kitoblari nashr etilgan.

Margaretning otasi Artur Leyx Goden yigirmanchi asr boshida Kalkuttada joylashgan kemachilik kompaniyasida ishlaydi. Bo’lg’usi adibaning bolalik chog’lari, aniqrog’i, o’n ikki yillik yoshlik davri maftunkor, rivoyat va afsonalar o’lkasi bo’lmish Hindistonda kechadi. Margaret yoshligidan bu o’lkaga chin dildan mehr qo’yadi. 1920 yili Godenlar oilasi Angliyaga qaytib ketadi, ammo Margaretning Hindistonga qiziqishi davom etib, bu yerga tez-tez kelib turadi. 1929 yili Kalkuttada baynalmilal raqs maktabini tashkil etadi, ayni shu paytdan boshlab o’zining dastlabki asarlarini yaratishga kirishadi.

M.R.Goden qalamiga mansub “Xitoy jumbog’i”, “Xonim va hukmdor”, “Qora nargis”, “Daryo”, “Hind quyoshi ostidagi ikki kishi”, “Shivaning kabutari”, “Qora tulpor” kabi asarlar muallifga katta shuhrat keltiradi, ularning aksariyati asosida badiiy filmlar suratga olingan.

Bugun biz e’tiboringizga havola etayotgan “Gulbadan” asari ( hozircha Boburga bag’ishlangan bobni o’qishingiz mumkin) 1980 yili yaratilgan bo’lib, unda buyuk shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Boburning ziyrak va oqila qizi, noyob aql-zakovat sohibasi, temuriy malika, muarrix Gulbadan begimning hayoti va faoliyati haqidagi ma’lumotlar muallif tomonidan qiziqarli ilmiy-publitsistik yo’sinda hikoya qilinadi.

Muallif Hindistonda uch yarim asrdan ziyod vaqt hukm surgan boburiylar saltanatining yorqin namoyandalaridan biri bo’lgan Gulbadan begim shaxsiyatini o’sha davrning murakkab va dolg’ali tarixiy voqealari, toju taxt kurashlari, inson ruhining poyonsiz g’alayonlari bilan uzviy bog’liq holda, o’ziga xos talqin va mahorat bilan aks ettiradi.

Mazkur noyob asarni o’z ona tilimizda o’qir ekanmiz, tarjimon Xolida So’fieva uni o’zbek tiliga o’girishda juda katta mehnat qilganligi, imkon qadar muallif uslubini saqlashga, ayni vaqtda asarning o’zbek kitobxoni uchun har tomonlama tushunarli va manzur bo’lishiga harakat qilganligini sezamiz.

Umid qilamizki, ushbu tarixiy risola boburiylar sulolasi, xususan, uning benazir fazilatlarga ega bo’lgan ajoyib vakilasi Gulbadan begim haqidagi tushuncha va tasavvurlarimizni yanada boyitishga xizmat qiladi.

Quyida mazkur asarning shoh Boburga bag’ishlangan bobi bilan tanishasiz.

BOBURSHOH

Temuriyzoda ammabegimlarining Hindistonga kelib ketganidan Bobur shunday xulosa chiqardi: demak, ayollarning bu o’lkaga safar qilishlari va eson-omon yetib kelishlari mumkin ekan. Bundan tashqari, u o’z uyini, oila a’zolari va qadrdonlarini ham sog’ingan edi. Bu haqda u shunday deb yozadi:“Bu fursatta bir qovun kelturib edilar, kesib yegach, g’arib ta’sir qildi. Tamom yig’lab edim, Kobulning nomarbutlig’ini bitilib edi…”

Shundan so’ng u yuqorida zikr etilganidek, farmoni oliy berdi: “Yana bu xat yetgach-o’q, egachimni va haramlarni bat chiqarib, Nilobqacha badraqa bo’lib keling. Kerakkim, ushbu xat yetqach, o’shul haftada har necha kech qolsalar, albatta chiqsunlar. Ne uchunkim, Hindistondin borg’on cherik tor yerda tanqislik ham tortarlar, viloyat ham xarob bo’lur”.

Bobur irodasi mustahkam, qat’iyatli shaxs bo’lib, o’z oldiga bir maqsad qo’ysa, uni ro’yobga chiqarmay qo’ymas edi. Garchand u shoh bo’lsa-da, umri mudom safar va yurishlarda o’tardi. Bu yurishlar davomida u bir joydan ikkinchi joyga osonlik bilan ko’char edi. Uning safardagi asosiy yuki chodirlar bo’lib, ular qisqa muddat ichida mohirlik bilan o’rnatilib, zarur bo’lganda osongina yig’ishtirib olinardi. Qo’shin o’zi bilan olib yuradigan jihozlar asosan gilamlar, lo’la bolishlar, chivin va pashshalarni haydash uchun ishlatiladigan xushbo’y giyohlar tutatiladigan maxsus moslamalar, kitob mutolaasi uchun lavhlar va idish-tovoqlardan iborat bo’lardi.

Hukmdor sifatidagi yurishlarda u aslzoda shahzodalar singari o’zining nufuzi va mavqeini ifodalovchi ramzlar: alvon rangli soyabonlar, bayroqlar, qo’tos dumidan qilingan harbiy tug’lar olib yurardi. Ko’pgina miniatyura rasmlarda u ana shunday tug’ ostida tasvirlangan. Bobur boshqa zodagonlardan o’zining kamtarligi bilan ajralib turardi. Yurishlar qanchalik og’ir va uzoq bo’lmasin, bir necha noyob kitoblar hamisha uning hamrohi edi. U ayniqsa, jangovar otlar, baquvvat va chidamli tuyalar, qurol aslaha va sovutlarni juda ehtiyotlab asrardi.

Lashkarni bir-ikki soat ichida to’plab, yurishga shay qilish mumkin edi, lekin haram ahli uchun bunga deyarli bir hafta vaqt ketardi. Xotin-xalajlarning kiyimlari uchun mo’ljallangan sandiqlarsiz ularni joyidan qo’zg’atib bo’lmasdi. Nikoh sarpolari solingan sandiqlarni ikki kishi tayoqqa osib ko’tarib yurishganini Hindistonda hozir ham ko’rish mumkin.

Ayollar ko’rpa-yostiqlar, lo’la bolishlar, gilam va pardalar, chorpoyalaru xontaxtalar, oshxona jihozlari — qozon-tovoq, kosayu piyolalar, patnislar, musiqa asboblari, bolalar o’yinchoqlaridan tortib maktab uchun zarur bo’lgan yozuv-chizuv jihozlarigacha — hamma hammasini o’zlari bilan olib yurardilar. Qafaslarda o’rgatilgan qushlar va turli hayvonlar, buning ustiga, har biri o’z yukini orqalab olgan yuzlab oqsoch va kanizaklar ham ulardan qolmasliklari kerak edi.

Ot va tuyalarga kajavalar o’rnatilishi, begimlar uchun taxtiravonlar ham hozirlanishi kerak edi. Bulardan ko’rinib turibdiki, sohibi taxtning “xat yetgach, o’shul haftada” yo’lga otlanilsin, degan farmonini amalga oshirish amri mahol edi. Shu bois bo’lsa kerak, malika Mohim begim boshqalardan avvalroq yo’lga chiqib, aytilgan muddatda manzilga yetib kelgan edi.

Boburning to’ng’ich o’g’li shahzoda Humoyun mirzo va Komron mirzog’a Badaxshon va Kobulda qolib saltanatning shimoliy hududlarini boshqarish va mamlakat xavfsizligini ta’minlash vazifasi topshirilgan edi.Bobur Badaxshonda turgan Humoyun mirzoga xat yo’llab, unga isyon xavfidan ogoh bo’lishni, g’ofil qolmaslikni uqtirdi. Kobulda qolgan Komron mirzoga esa o’zining aslzodalik mavqeiga mos keladigan ishlar bilan shug’ullanishni nasihat qildi. Komron o’sha yillardayoq qildan qiyiq axtarib, turli janjallar chiqarib turishga moyil edi. Askariy mirzo bu paytda otasining buyrug’iga binoan o’z lashkari bilan Bengaliyada edi. Hindol mirzoga esa haramni Kobuldan Agraga ko’chirib kelish  tayinlangan edi. Garchand Humoyunni g’oyat ardoqlasa-da, Bobur to’rtinchi o’g’li Hindolga ham alohida mehr bilan qarardi.

U yaqindagina Humoyun bilan Komronning nikoh to’ylariga “o’n minglab to’yonalar” tortiq qilgan, Askariyga noyob tulporlar, qurol-aslaha, oltin xanjar va sovut yuborgan edi. Hindolga esa, uning o’zi kabi shoir bo’lishini orzu qilib, qimmatbaho toshlar qadalgan davot — siyohdon, yirik duru gavhar bilan bezatilgan kursi va alifbo, shuningdek, o’zining xos buyumlaridan sopiga yoqut qadalgan xanjar, kamar va bir nimchasini sovg’a qildi. Lekin Boburning ham, Gulbadanning ham xotiralarida podshohning bu jajji qizaloqqa biron narsa hadya etgani haqida so’z yuritilmaydi. Bu qizcha otasidan biron hadya kutmagan bo’lsa ham ehtimol. Chunki uning uchun birovlarga ergashib bo’lsa ham podshoh otasining huzuriga kirish va uning diydoriga muyassar bo’lish har qanday hadyadan a’lo ko’rinar edi. Shu bois bo’lsa kerak, padari buzrukvori huzuriga bu yurish unga xuddi haj safaridek muqaddas va hayajonli tuyulardi. Negadir Gulbadan o’zining haj safari haqida xotiranomasining nihoyasidagina juda qisqa xabar beradi.

Shu tariqa malika Mohim begim yanvar oyida Hindiston sari yo’lga chiqdi. Safar yo’li Kobulning baland qoyalar ustiga joylashgan ko’plab katta-kichik qishloqlari orqali o’tishi lozim edi. Bu qishloqlar qalin paxsa devorlar bilan o’ralgan bo’lib, ularni oralab yurish mahol edi. Yo’lning qalin qor va muzliklar bilan qoplangani yo’l azobini yanada kuchaytirardi. Onda-sonda daryoning kichik ko’lchalarga quyiladigan joylaridan kesib o’tishga to’g’ri kelardi. Hoynahoy, yoz oylarida bu ko’llar suvga to’lib, ko’m-ko’k manzara hosil qilsa kerak. Butun safar davomida Hindikush tog’ining qalin qor bilan qoplangan tizmalari karvon ko’z oldida yastanib yotganini tasavvur qilish qiyin emas. Agar karvon Jalolobod orqali yurganda edi, sayyohlar yaydoq qir-adirlar osha yam-yashil maysalar bilan qoplangan voha orqali Haybar dovonining yuksak qoyalar va o’tib bo’lmas tik jarliklari bo’ylab yurgan bo’lardilar. Bu yerlarda mahalliy qaroqchilarning nogahoniy hujumlariga ham duch kelish mumkin edi. Aynan mana shu joy, yangi yerga, yangi iqlimga yo’l ochadigan darvoza bo’lib, safardagi ayollar ufqda ko’kimtir tovlanib ko’zga tashlanadigan bepoyon tekisliklarni ilg’agan bo’lishlari kerak.

Mohim begim ikkita, ba’zan esa to’rtta ot ustiga o’rnatiladigan kajavada, ba’zan esa mahofada yo’l bosardi. Yo’l tekisroq bo’lgan joylardan o’tishda mahofani ko’tarib yuruvchi xizmatkorlar tezroq harakat qilardilar. Nima bo’lganda ham karvon juda sekinlik bilan ilgarilardi. Ba’zan esa o’n qadamcha bo’lgan quruqlikdagi masofani ayollar uchun xavfli bo’lgani bois, erkaklar Kobul daryosi orqali sollarda bir necha soat davomida bosib o’tardilar. Shunisi kishini hayratga soladiki, o’sha paytlarda ko’pchilik ayollar singari Mohim begim ham suzishni bilardi.

Kanizaklar va cho’rilar uchun maxsus kajava yoki mahofalar bo’lsa ham, ularning ko’pchiligi otda yurardi. Ba’zan jajji Gulbadan Mohim begimning kajavasidan chiqib, xizmatkor ayol, qul yoki biron navkarning egariga mingashib sayr qilgan bo’lishi ham kerak. Maxsus soqchi navkarlar, albatta, karvonni qo’riqlab borishi shart edi.

Gulbadanning asosiy vazifasi turli latifalar, qiziq hangomalar bilan Mohim begimning o’kinch to’la ko’nglini qayg’udan bir oz chalg’itish edi. Chunki Bobur Hindiston sari yurishga ketgan 1525 yilda muddatidan ilgariroq, shahzoda Farrux mirzo dunyoga kelgan edi. Chaqaloq nozik bo’lganidan ikki yoshga yetmay dunyodan ko’z yumadi. Mohim begim uni podshoh otasiga ko’rsatish ishtiyoqi bilan yonib turgan bir paytda ana shu ko’ngilsiz hodisa yuz beradi. Shu bois Mohim begim kuyunib, yurak-bag’ri ezilardi. Gulbadanning yumushi esa, odatdagidek, taskin-tasalli berib uning ko’nglini ko’tarishdan iborat edi. Bu esa, tabiiyki, oson ish emasdi.

Ehtimol, sadoqatli Sarvqad o’z qo’shiqlari bilan ularning dillarini bir oz g’amdan xoli qilgandir. Ehtimol, navkarlar ham yurishlarda aytiladigan zafarona qo’shiqlarini kuylashgandir. Nima bo’lganda ham, karvon goh to’xtab, goh yurib asta-sekinlik bilan kundan-kun ilgari qadam tashlardi. Kunduzi yo’l yurib, tunlari Bobur choparlar va karvonlar uchun maxsus qurdirgan karvonsaroylarda dam olinardi. Bu manzillarda ot-ulov uchun boshpana, yem-xashak, quduq va chaylalar mavjud edi.

Kechalari karvonning shovqin-suroni atrofga taraladi: otlar tuyog’ining dupuri, qafasdagi parrandalarning don-dun talashib qag’illashlari, qo’riqchi itlarning vovullashlari, karvon joyidan qo’zg’algandan keyin tashlab ketilgan ovqat qoldiqlarini talashib yeyayotgan chiyabo’rilarning uvillashlari uzoqdan quloqqa chalinib turardi. Shuningdek, uyqudagi haram ahliga xalaqit bermaslik uchun past ovozda gapirayotgan erkaklar va soqchilarning ovozlari ham eshitilib turadi. Havoda esa olovga tashlangan tezak hidi anqiydi, qozonlarda pishirilayotgan ovqat hidi dimoqqa uriladi.

Ehtimol, Gulbadan kechalari hech kimga sezdirmasdan tashqariga chiqib, Hindistonning yulduzlarga to’la ulkan osmoniga tikilib-tikilib o’tirgan bo’lsa ajab emas. Har kuni ot ustidagi chayqalishu silkinishlardan u ham, shubhasiz, qattiq toliqadi. Karvon pasttekislik joylarga yetganda havo yanada musaffo tus olib, kishiga huzur bag’ishlaydi. Shimoliy Hindistonda fevral oyida havo hanuz sovuq, ammo kunduzlari iliq bo’ladi. Hind daryosidan karvon qanday o’tganini hech kim bilmaydi. Daryoning narigi qirg’og’iga, ehtimol, sollarda suzib o’tishgan bo’lishlari mumkin.

Karvon hozirgi paytda Mo’lton va Panjob nomi bilan ataladigan tuprog’i unumdor hududga kirib kelayotgan edi. Mohim begim va hamrohlari oralab o’tadigan bu yerdagi qishloqlar va shaharlar atrofi endigina unib chiqqan g’allazorlar, gullayotgan bodomzor va mevazorlar bilan o’ralgan. Har kuni yangi, g’aroyib bir hodisaga duch kelardilar. Bular haqida Gulbadan hech narsa yozmagan bo’lsa ham, kundan-kun uning nigohi qarshisida odamni lol qoldiradigan yangi-yangi go’zal manzaralar
ochilardi.

Afg’on yurtida u omoch qo’shib haydash uchun ishlatiladigan targ’il ho’kizlarni ko’rishga odatlanib qolgan edi. Bu yerda esa asosan suv chiqarish maqsadida ishlatiladigan, shoxlari afg’on ho’kizlarining shoxidan hajman uch marta yirikroq bo’lgan qo’toslarni uchratdi. Maymunlar, ular umrida ko’rmagan turli qushlar, daraxt shoxida o’tirgan ajoyib tovuslar karvon ahlini hayratga solardi. U palma daraxtlarini, kokos yong’og’i va xurmo daraxtini, shakarqamish, non va papayya daraxtlarini, yong’oqlarning bitel va areka deb atalgan turlarini, banan va xurmoning boshqacha turlarini ham uchratdi. Qiziq, ilgari u hech banan tatib ko’rganmikan?

Kechalari chor-atrofdan buzoqboshi, chigirtka va boshqa hasharotlarning chirillashi, shuningdek, pashshalarning g’uvillashi eshitilib turadi. O’zlari bilan birga pashshaxonalarini olib kelgan ayollar xotirjam uxlaydilar. Buning ustiga, chorpoyalar ostiga hasharotlarni haydaydigan hid taratuvchi turli o’simliklar shoxlari tutatiladigan kuldonlar qo’yiladi. Bahor oylarida hindlarning uylaridan yoki yozgi qarorgohlaridan ana shunday hid ufurib turadi.

Safar tafsilotlarini Mohim begimning Boburga yuborgan xatidan bilib olsa bo’ladi. Choparlar tezkorlik bilan harakat qilsalar ham bu xatni egasiga yetkazish uchun bir oy, balki bundan ham ko’proq vaqt zarur bo’lgandir.

Aprel oyining birinchi kunida Bobur Mohim begimning Hind daryosiga yetib kelgani va uning navkarlar sardori tomonidan kutib olingani haqida xabar oldi. Karvon manzilga yaqinlashgan sari har safar to’xtagan joyda uning uch-to’rt kun qolib ketishiga to’g’ri kelardi. Chunki kajava va mahofalarni ko’tarib yuruvchi xizmatkorlar ham, otlar va yuk ortilgan jonivorlar ham tez orada holdan toyib qolar edi. Olg’a yurgan sari odamlarning yuziga issiq havo tafti urilardi, ba’zan ko’tariladigan to’fondan ko’z ochib bo’lmasdi, kiyim-kechak va sochlar orasiga chang o’tirar, odamlar va otlardan achchiq ter hidi anqib turardiki, Mohim begimning atir-upalari ham bu hiddan forig’ bo’lish imkonini bera olmasdi. Malika o’tirgan mahofa atrofi pardalar bilan mahkam o’ralgani bois uning ichi dim va nafas olish mahol edi.
Nihoyat, iyun oyining 27-kunida karvon Agraga yaqinlashib qoldi va ana shu kundan e’tiboran Gulbadan safar tafsilotlarini shunday deb davom ettiradi: “Onam hazratlari Ko’l (hozirgi Aligarh) shahriga yetib kelganlarida podshoh bobom uch otliq kishi bilan ikkita kajava yuboribdilar. Biz darhol Agra tomon yo’l oldik. Podshoh hazratlari bizni Ko’li Jalomiyda kutib olish niyatida ekanlar. Lekin asr namozi paytida bir kishi kelib: “Begimni ikki kurux narida ko’rdim”, debdi. Podshoh bobom hatto otini egarlashlariga ham toqat qilmay, piyoda yo’lga chiqib, kelib onam hazratlarini kutib oldilar. Onam otdan tushmoqchi bo’ldilar-u, lekin bobom qo’ymasdan o’zlari onamning otlari jilovidan tutib, o’z uylariga yetgunga qadar piyoda keldilar”.

“U kishi ortiqcha kutib tura olmasdilar”. Aftidan, Boburning Mohim begimga bo’lgan muhabbati cheksiz edi. Shu bois bo’lsa kerak, uchrashuvning ilk damlarida Gulbadan bilan ko’rishishga oshiqmadilar. Yarim kechagacha qizaloq karvon to’xtagan qarorgohda qolib ketdi. “Onam podshoh bobomning huzuriga ketayotganlarida, menga “Kunduzi kelib, hazrat bilan ko’rishgin”, deb tayinladilar”.

Gulbadan o’shanda shoh sulolasiga mansub aslzoda bo’lish nima ekanligini ilk bora his qilgan bo’lsa kerak. Uning ixtiyoriga “… to’qqizta tuya, ikki to’qqiz ot, ikkita qo’shimcha kajava” yuborilgan edi. Bir mahofani Kobuldan olib kelgan edilar. Umuman, onamning yuzga yaqin mo’g’ul xizmatkorlari ko’p zeb-ziynatlar bilan bezatilgan chopqir otlar mingan holda keldilar.

Podshoh bobomning vaziri (xalifa) o’z xotinlari bilan birga Navchiron degan joyda menga peshvoz chiqdilar. Men mahofada o’tirar edim. Enagalarim meni kichik bir boqqa tushirdilar. Bir gilamni yerga yozib, meni gilamga o’tqazdilar. Bobong o’zining xalifasi bilan kelganda, o’rningdan turib ko’rishgin, deb tayinladilar. Bobomning xalifasi kelishi bilanoq, o’rnimdan turib ko’rishdim…

Bobomning xalifasi menga har biri yarim rupiy qiymatga ega bo’lgan besh ming shohruhiy pul va beshta ot hadya qildi. U kishining xotinlari Sultonim esa, uch ming shohruhiy va uchta ot berib, nonushta tayyor, agar ovqatlansangiz, biz bandalar juda mamnun bo’lar edik, dedi. Bu taklifni qabul qildim”. Bu vaziyatda Gulbadan taklifni albatta qabul qilishi shart edi. Aks holda o’rtada noqulay vaziyat yuzaga kelishi mumkin edi.

“Bir yaxshi joyda katta supa qilingan va bir necha chodirlar o’rnatilgan bo’lib, ulardan bittasining ustki qismi mayin qizil movutdan bo’lib, ichki qismi Gujarot zarbofi bilan qoplangan edi. Yana soyabon shaklidagi oltita chodir o’rnatilgan bo’lib, ular ham mayin movut yoki zarbofdan qilingan edi. Ularning har biri turli rangga bo’yalgan edi. Boshqa to’rt ustunlik shohona chodirlar ham mayin movutdan tikilgan bo’lib, ularning ustunlari har xil rangda edi”.

“Nonushta” deganlari nonushta emas, balki ko’proq ziyofatga o’xshardi. Ellikka yaqin qo’y so’yilib, qovurdoq pishirilgan edi. Non va turfa xil mevalar, shiravorlar va sharbatlar mo’l-ko’l edi.Bunday ziyofatlarda tuxum do’lmani tovuq, g’oz yoki qirg’ovul qorniga so’ngra uni so’yilgan quyon qorniga tiqib, yer o’choqda dimlab pishirilardi. So’ngra butun boshli qo’y butunicha piyoz, bodom, pista va mayiz aralashtirib tayyorlangan zirvak bilan ulkan laganlarda dasturxonga tortilgan. Uning yoniga mo’g’uliy devzira guruchi, qo’yning kallasi, pishloq va za’faron qo’shib tortilgan.

Shohona patirlar eng oliy nav undan xamirturush, sut va bir oz shakar qo’shib yopilgan. Ziyofat oxirida xontaxta yoki gilam ustiga yozilgan dasturxonlarga patnislarda po’chog’i archilib, tozalab, tiliklangan yoki ustiga shakar sepilgan apel`sin, o’rik, yong’oq kabi mevalar tortilgan. Ehtimol, Gulbadan mangodan ham totib ko’rgan bo’lishi mumkin, chunki o’sha paytda ayni mango pishgan payt edi.

Jajji malika bunday dabdabali dasturxon ustida odob yuzasidan qaddini rostlab, tik o’tirishi lozim edi. Faqat o’g’il bolalar va erkaklargagina lo’labolishlarga suyanib o’tirishga izn berilgan edi. Shunisi qiziqki, o’tgan tunda Gulbadan mijja qoqmay tong ottirdi. Shu bois uni uyqu tortib, boshi quyi egilguday bo’lsa, shohona yelpig’ichlarda uning pashshasini haydab o’tirgan kanizaklar yoki enagalaridan biri astagina turtib, o’ziga keltirib qo’yardi.

“Nihoyat, ovqatlanib bo’lgach, — deya o’sha uzoq davom etgan ziyofatni oltmish yildan so’ng eslab hikoya qiladi Gulbadan, — men mahofaga o’tirib, hazrat podshoh bobom huzuriga borib ko’rishdim va o’zimni uning poyiga tashladim”. Bu buyuk hayrat onlari edi. Qizaloq uchun bu notanish ota nafaqat qahramon, balki podshoh, shahanshoh, hadisi shariflarda aytilganidek, “Allohning yerdagi soyasi” edi.

“Men o’zimni uning poyiga tashladim…” deb yozadi Gulbadan. Lekin otasi Bobur tabiatan dilbar shaxs bo’lgani sababli, ayollar va bolalarga nisbatan hamisha saxovat va muloyimlik bilan muomala qilardi. “Hazrat ko’p holu ahvol so’radilar”, — deb davom etadi Gulbadan. Qizaloq qalbidagi hadiksirash va tortinish tuyg’ulari asta-sekin chekina boradi.

Bobur ham o’z navbatida g’oyibdan paydo bo’lib qolgan va o’zining oqila va maftunkorligi bilan uni hayratga solayotgan bu qizchaga maftun bo’lib qolgan edi. “Ul hazrat anchagacha meni bag’riga bosib, tizzalarida olib o’tirdilar va men haqir shu onlarda o’zimni shunchalik baxtli his qildimki, buni tasavvur etish qiyin”.

* * *

Bobur o’z xotiralarida Agrani “besafo va xarob yer” deb ta’riflaydi. Haqiqatan ham, Jamna daryosidan esadigan shabadaga yuz tutib turadigan bu shaharni Qizil qal’a va Toj Mahal maqbaralarisiz shahar sifatida ko’z oldimizga keltirib bo’lmaydi. Ana shu binolar Agrani butun dunyoga mashhur qilgan. Bobur bu yerga kelganda Marvarid masjidi yoki Jasmin minorasi hali qurilmagan bo’lsa-da, o’zining go’zallikka, aslzodalarga xos turmush tarziga va, albatta, suvga bo’lgan ishtiyoqi tufayli Bobur bu yerlarga obodonchilik urug’larini qadagan edi. “Agraga kelgandin bir necha kundin so’ng, — deb yozadi u “Boburnoma”da, — ushbu maslahatqa Jun suyidan o’tub, bog’ yerlarini maslahat qilduk. Andoq besafo va xarob yerlar edikim, yuz jarohat va noxushlig’ bila andin ubur ettuk. Bu yerning makruhlig’i va noxushli g’idin chorbog’ xayoli xotirdin chiqdi. Mundin o’zga mundoq yovuq yer Agrada chun yo’q edi. Necha kundin so’ng zarur bo’lib, bu yerga-o’q ilik qo’yuldi”.

“Agrada suv bo’yiga imoratlar bino qilishni buyurdilar. Toshdan yasalgan bu imoratni — o’zlarining xilvatxonalarini haram va bog’ o’rtasiga solishni buyurdilar, — deb davom etadi Gulbadan. — Bu binoning o’rtasiga hovuz va bino atrofidagi to’rt burchagiga hujralar qilindi, daryo qirg’og’iga bir shiypon solindi”.Bobur Agradan janubroqda joylashgan Sekri va Do’lpur shaharlarida ham bog’lar barpo etishga farmon bergan edi. Ularni Mohim begimga faxrlanib ko’rsatdi.

“Agraga kelganimizdan keyin uch oy o’tgach, podshoh hazratlari Do’lpurga ketdi. Hazrat Mohim begim bilan men ham sayr qilish maqsadida Do’lpurga jo’nadik. Do’lpurda bir butun xarsang toshni o’yib, mo»jaz bir hovuz yasalgan edi. … hovuz qachon tayyor bo’lsa, uni sharob bilan to’ldiraman, der edilar. Rona Sanga bilan bo’lgan jang oldidan sharob ichishdan tavba qilganliklari sababli, hovuzni nuqul limon sharbati bilan to’ldirardilar”. Sharbat to’la toshhovuz qizaloq uchun ham ajoyib tuyulgan bo’lishi tabiiy.Bu sururli kunlar haramning qolgan qismi yetib kelguncha Mohim begim bilan Gulbadanning podshoh hazratlari huzurida orom bilan o’tkazgan faraxbaxsh va g’animat damlari bo’lgan edi. Afsuski, Gulbadan shaxsan o’zi haqida juda kam yozgan, yozganlari ham ko’proq shu kunlarga taalluqlidir. Aynan ana shu kunlarning birida Gulbadanning bir qo’li qattiq lat yegan edi.

Sekri shahrida bunyod etilgan bog’da Bobur yana bir shiypon va uning ustiga pashshadan saqlanish uchun tovurxona (tovur — to’r degani — tarj.) qurdiradi. Bobur bir kuni bu bog’da Qur’on o’qib o’tirar ekan, Mohim begim bilan Gulbadan, ularning joriyalari hamda podshohning to’rtinchi xotini Bibi Muboraka begim ham o’sha bog’ning etak qismida dam olayotgan edilar. Bibi Muboraka Kobuldan Mohimbegim va Gulbadan bilan birga kelgan bo’lishi ham mumkin. Lekin uning nomi hech qaerda tilga olinmagan. Ehtimol, u eng kichik suyukli malika bo’lgani va hali farzand ko’rmagani bois, Boburning safarlarida, hatto jangga otlanganida ham unga hamrohlik qilib yurgan bo’lishi mumkin. Uning Boburdan boshqa suyanadigan biron yaqin kishisi yo’q edi, qolaversa, u safar qiyinchiliklariga bardoshli ayol edi. Aslida, bir oz dag’alroq bo’lib, Gulbadanning qo’lini chiqarib qo’ygan ham u edi. “Men va Afg’oniy og’acha (Bibi Muboraka) oxirgi eshik oldida o’tirgan edik, onam namoz o’qimoq uchun turib ketgan edilar. Men Afg’oniy og’achaga “Qo’limdan torting”, dedim. Afg’oniy og’acha qo’limdan tortgan edi, qo’lim chiqib ketdi, og’riqqa chidolmay yig’lay boshladim”.

Yuz bergan ko’ngilsiz voqeani tasavvur qilish mumkin. Birinchi galda Bibi Muborakaning o’zi uchun juda noqulay vaziyat yuzaga kelgan edi. Chunki u bilan kichik malika o’rtasida bir-biriga nisbatan haqiqatan ham kuchli moyillik bor edi.

Gulbadanning qo’li chig’anog’idan chiqib ketganmi yoki biron-bir mayda suyagi singan edimi, biron narsa deyish qiyin. Chunki Gulbadan buning tafsilotini yozmagan.

Hoynahoy, bilak suyagi o’rnidan qo’zg’olib ketgan bo’lishi kerak. “Oxiri kamongarni olib kelib, qo’limni bog’ladilar va so’ng podshoh bobom bilan Agraga qaytib ketdik”. Bu Gulbadanning otasi Boburni ilk bor “podshoh” deb atashi edi. Aftidan, ayni Hindistonda qizaloq “g’olib”, “g’oziy”, “podshoh” so’zlarining tub mohiyatini, o’zining aslzoda podshohlar sulolasiga mansub ekanini anglay va bu tuyg’udan iftixor qila boshlagan edi. U butun umri davomida ana shunday sharafli mansublik hissiyoti bilan faxrlanib yashadi. Podshohni “ota” yoki “bobo” deb atash uning o’z ixtiyorida edi. Chunki u otasining o’ziga bo’lgan mehru muruvvatini yaxshi his qilardi. Biroq bunday orombaxsh kunlarning poyoni ko’rinib qolgan edi: haramning qolgan qismi ham poytaxtga yetib kelgani haqida xabar kelgan edi.

Avvaliga hamma narsa joy-joyida bo’lgandek, osoyishtalik hukm surdi. Haram karvoni boshida Xonzoda begim kelardi. “Podshoh bobom hazratlari oqajonim — ammam hazratlarini munosib kutib olish uchun u kishining istiqboliga peshvoz chiqib, Navgirongacha keldilar. U ulug’ zot bilan birga hamroh bo’lib kelgan boshqa begimlar ham podshoh huzuriga kelib, mamnun holda on hazratlariga o’z ehtiromlarini bildirdilar. Ular eson-omon yetib kelib podshoh hazratlari bilan diydor ko’rishganlari uchun shukrona qilib, u kishining haqiga uzundan-uzoq duolar qildilar va shundan so’ng Agra tomon yo’lga chiqdilar.

Podshoh hazratlari begim maqomidagi ayollarning har biriga alohida turar joy ajratib berdilar. Yoshi ulug’ begimlar, jiyanlar va yana boshqa ba’zi yaqin qarindosh bo’lgan xonimlarga haramdan tashqarida alohida yashashlari uchun ruxsat etilib, sharoit yaratib berildi.

“Qisqasi, — deb yozadi Gulbadan bu haqda, — hammasi bo’lib to’qson olti kishiga uy-joy va boshqa xil hadyalar berildi”. Bundan tashqari, podshoh hazratlari saltanat bosh me’moriga shunday buyruq berdi: “Men senga bir ish buyuraman, ya’ni mening ammalarim, murabbiyalarim uchun zarur bo’lgan har qanday ish bo’lsa, so’zsiz bajargin”.

Podshoh hazratlari har juma kuni peshin namozidan keyin ammalari va enagalarini ziyorat qilib turardilar. “Bir kuni havo juda isib turgan paytda onam Mohim begim hazratlari: “Bugun havo nihoyatda issiq, biror juma ularni ko’rgani bormasangiz, begimlar xafa bo’lmaslar”, — dedi. Podshoh onam hazratlarining bu gapidan hayratga tushib, shunday dedilar: “Mohim, sizdan bu gapning chiqishi taajjubdir. Hazrat Abusaid mirzoning qizlari o’z otalari va birodarlaridan judo bo’lib, bu yerga, mening huzurimga kelganlar. Agar men ularning ko’nglini olmasam, unda nima bo’ladi?”

Haramning bir joyga joylashib, jamuljam bo’lishi anchagina e’tirozlar, rashk va hasadgo’yliklar, hattoki ba’zi o’rinlarda ko’zyoshi to’kilishiga ham sabab bo’ldi. Ana shu g’alvalardan o’zini olib qochish uchun bo’lsa kerak, podshoh hazratlari Mohimbegim, Gulbadan, ehtimol, uning singillaridan biri hamrohligida shaharning so’lim joylaridan birida bunyod etilgan Zarafshon bog’iga bir oz orom olish uchun yo’l oldilar. Shu kunlarda Boburshohning ko’ngli xilvatroq maskanni qo’msab qolganini tushunish mumkin edi.

“Bu bog’da bir tahoratxona qurilgan edi, — deya bayon qiladi Gulbadan. — Uni ko’rgan podshoh bobom: “Saltanat va hukmdorlikdan ham ko’nglim qoldi. Shu Zarafshon bog’ida bir go’shada o’tirsam. Mening xizmatimga Tohir oftobachi ham yetib ortadi. Podshohlikni Humoyunga bersam”, — dedilar. Shu zamon onam va otamning hamma farzandlari bu gapdan g’amgin bo’lib, yig’lashib, “Xudoi taolo sizni hamisha podshohlik mansabida tutsin, ko’p yillar va behisob asrlar o’z panohida asrasin, hamma farzandlaringiz o’z qo’l ostingizda kamolga yetishsin”, deyishdi.

Biroq o’shanda Boburning ko’ngli allaqanday noxushlikni oldindan sezganmi yoki hayotdagi salbiy hodisalar qattiq ta’sir etganmi, harqalay, uning dilida xotirjamlik sezilmas edi. Chunki, avvalambor, Gulbadanning tug’ishgan ukasi, Dildor Og’acha begimning bag’rida tarbiya topayotgan yagona o’g’li, uning umidi va quvvati bo’lgan to’rt yoshli shahzoda Alvor kutilmaganda vafot etgan edi. Shahzodaning betobligi ko’ngillarga chuqur g’ashlik soladi.

“Alvor mirzoning tobi qochib qoldi. Uning kasali qorin og’rig’iga aylanib ketdi. Hakim va tabiblar davolashga qancha urinmasinlar, uning dardi kundan kunga og’irlashaverdi. Oxiri shu dard bilan foniy dunyodan boqiy dunyoga rixlat qildi”.

O’shanda shahzoda Alvor to’rt yoshda edi. Bobur Hindistonga kelishi arafasida Dildor begim unga homilador bo’lgan edi. Suyukli o’g’lining bevaqt o’limidan Dildor begim nihoyatda iztirob chekardi. “Xafalik haddan tashqari oshib ketgani bois podshoh hazratlari onamga va begimlarga: “Yuringlar, bir Do’lpurga borib sayr etib kelaylik”, dedilar. O’zlari kemaga o’ltirib, salomatlik bilan suvdan o’tdilar va o’sha kuni Do’lpurga yetib bordilar. Begimlar ham kemaga o’tirib, suvdan o’tmoqchi
bo’ldilar”.

Kemalar juda hashamatli edi. Chodirlar, par yostiqlar, hatto shohona turmush timsoli bo’lmish alvon rang yelkanlar ham bor edi. Kemalar kafti yurak shaklida yasalgan eshkaklar vositasida maxsus eshkakchilar tomonidan harakatga keltirilar edi. Bunday eshkaklardan Kashmirda hanuzgacha foydalaniladi. Eshkakchilar ayollar joylashgan va maxsus pardalar bilan o’ralgan xona ortida o’tirishardi. Kema harakatini uzun eshkak ushlab olgan darg’a boshqarib borardi.

Daryo uzra taralayotgan ashula ohangi, suv yuzida bir maromda suzish, mo»tadil havo Dildor begimning diliga bir oz taskin bergandek bo’ldi. O’sha joyda Mohim begimning ko’nglidan nimalar kechgani, nima deganiyu nimalar qilgani haqida Gulbadan hech nima demaydi. U tuqqan onasining bunday azadorligini nazardan qochirganmi? Axir, bu kitobni yozayotgan davrida, yaqindagina u ham kichik o’g’li Farruxdan judo bo’lgan edi-ku. Dildor begimning musibatiga, albatta, Bobur ham sherik bo’lgan. Daryo bo’ylab tashkil etilgan bu sayru tomosha shundan dalolat beradi. Biroq taqdirga tan bermay nailoj. Yosh bolalar o’limi o’sha paytda keng tarqalgan ofat edi. Hindistonga chetdan kelgan bolalarning ko’pchiligi ichburug’ kasali tufayli dunyodan ko’z yummoqda edi. Buni qarangki, oradan ko’p o’tmay, Bobur bilan Mohim begim ham bu dardga mubtalo bo’ldilar.

Haram Kobuldan chiqib, Hindiston sari yo’l olganini eshitgach, o’n ikki yoshidan beri Badaxshon hokimi lavozimida o’tirgan Humoyun mirzo otasining ruxsatisiz, ularning ortidan Hindistonga qarab yo’lga chiqdi. U Komron mirzo bilan bu masalada kelishib, kichik shahzoda o’n yoshli Hindol mirzoni Badaxshonga, o’zining o’rniga yuborishga qaror qildi. Bu hol esa podshoh Boburning Hindol mirzoni haram ahliga hamroh bo’lib Agraga kelishi lozimligi haqidagi buyrug’ini bajarishdan bosh tortish demak edi.

Bundan xabar topgan podshoh dastlab qattiq g’azablandi. Saltanatning shimoliy hududlari chegaralarini xavfdan ishonchli tarzda himoya qilish va qulay fursat poylab Amudaryoning narigi qirg’og’iga o’tish rejalari unga ko’pdan buyon orom bermay kelardi. Biroq endi bu rejalarga putur yetadigan ko’rinadi. Endi yaqin kishilaridan birini Badaxshonga hokim sifatida jo’natib, u yerdan Hindol mirzoni chaqirib olishi lozim.Humoyunning bolalarcha qilgan o’zboshimchaligi anchadan beri otasining rejalarini barbod qilib kelardi. Hindistonni zabt etishda ham Humoyun o’z qo’shini bilan tezda yetib kelish haqidagi buyruqni bajarmay, onasi bag’rida erkalanib yotib, qimmatli vaqtni boy bergan edi. Buning natijasida yurish muddati ortga surilib, jang talofat bilan tugashiga bir bahya qolgan edi. Lekin Humoyun endi erkatoy bola emas, balog’at yoshiga yetgan yigit edi. Garchi farzandi taqdir taqozosi bilan uzoq yashamagan bo’lsa ham, u otalik maqomiga erishgan kishi, axir. Shu bois uning xurmacha qiliqlaridan podshoh otasining darg’azab bo’lishi tabiiy, albatta. Biroq bu g’azabnok holat uzoqqa cho’zilmadi. Suyukli o’g’li Humoyun ko’z oldida namoyon bo’lishi bilan Boburning e’tirozlaridan asar ham qolmadi. Bu haqda uning o’zi shunday deb yozadi: “… o’shul soatkim, biz aning onasi bilan otini tutib, so’zlashib o’lturib edukkim, yeta-o’q keldi. Ko’ngillar gul yanglig’ ochilib, ko’zlar chiroqdek yorudi… Va alhaq suhbatta bebadal erdi va insoni komilkim derlar, o’shal erdi…”

Bobur Humoyunning Dehliga borishiga ijozat berdi, biroq Do’lpurdagi orombaxsh, osoyishta kunlar nihoyalab qolgan edi. Shu paytda Dehlidan Humoyunning jiddiy bemor ekani va “ahvoli ancha og’ir” ekani haqida xabar kelib qoldi. Xatda “…Hazrat begim tezlik bilan Dehliga kelsinlar, mirzo nihoyatda betoqat bo’lmoqdalar”, deyilgan edi.

“Bu xabarni eshitgan zamon onam hazratlari sabrsizlandilar, — deb yozadi Gulbadan. — Mohim begim darhol Dehliga jo’nadi. Bu orada Humoyunni daryo orqali kemada bu yerga olib kelishayotgan edi. Yo’lda ular uchrashganda, “Humoyun mirzoning ahvoli eshitganlaridan ko’ra o’n barobardan ortiq zaif va majruh ekanini o’zlarining jahonni ko’ruvchi ko’zlari bilan ko’rdilar. U yerdan ona va bola xuddi Iso va Maryamdek Agraga qaytib ketishdi. Agraga yetishgan ham ediki, men haqir opalarim bilan birga farishta tabiatli hazrat (Humoyun)ni ko’rgani bordim.

U kishining kasali borgan sari og’irlashib borar edi. Har zamonda hazrat hushlariga kelgan vaqtda gavhar sochuvchi tillari bilan bizlarga murojaat qilib, hamshiralarim, xush kelibsizlar, kelinglar, bir-birimizni quchoqlaylik, chunki sizlar bilan quchoqlashib ko’risha olmadim, derdilar”.

“Podshoh hazratlari kelib bemorni ko’rishlari bilanoq nuroniy chehralarini qayg’u va alam tuyg’ulari qamrab oldi”. Bu tuyg’u borgan sari chuqurlashib borardi. Shu orada “onam hazratlari Mohim begim alam bilan: “Siz mening farzandim taqdiriga beparvosiz, chunki siz podshohsiz, sizning boshqa o’g’illaringiz bor, nima g’amingiz bor! Men g’am chekmay ne qilay, axir, u mening yakkayu yagona farzandim”, dedilar.Begimning qayg’u to’la yuragidan chiqqan bu iztirobni eshitgach, Bobur uni darhol yupatishga intildi: “Mohim, garchi mening boshqa o’g’illarim bo’lsa ham, ularning birontasini Humoyunchalik yaxshi ko’rmayman, shuning uchun ham bor davlatimni, saltanatni jahonda yagona, nodiri zamon sevimli, o’g’lim — Humoyunga bag’ishlamoqchiman, boshqalariga emas, dedilar”.

Shahzodani oyoqqa turg’azish uchun tabiblar bor mahoratlarini ishga solib harchand urinmasinlar, ijobiy natija ko’rinmadi. Humoyun yanada zaiflashib, holdan keta boshladi. Ayollar uni tibbiy yo’l bilan davolab bo’lmasligiga ishonch hosil qilib, bemor haqiga duolar o’qib, Xudoga iltijo qila boshladilar.

Sharqda shunday bir e’tiqod, ishonch borki, unga binoan, agar biron kimsaning — u ayolmi, erkakmi yoki yosh bolami — ahvoli og’irlashib qolsa, uning eng qadrli va aziz narsasini Alloh yo’lida sadaqa qilish lozim bo’ladi. Agar bu sadaqani Yaratgan o’z dargohida qabul qilsa, buning evaziga Alloh bemorning jonini qaytarib beradi, degan tushunchaga binoan avval duo o’qiladi, hozir bo’lganlarning barchasi birgalikda Parvardigorga iltijo qiladilar; undan keyin Allohga munojot etuvchi bemor atrofida aylanib iltijo qiladi. Farzandining holi tobora og’irlashayotganini ko’rib, Bobur unga o’z jonini baxshida etdi. Bosh vazir va uning sadoqatli mulozimlari bu jur’atdan dahshatga tushib yoqa ushlaydilar: Bobur Humoyun uchun o’z jonini qurbonlikka atadi!!!

Arkoni davlat va yaqinlari podshohni bu fikrdan qaytishini o’tinib so’radilar. Ular muttasil duo o’qib, Allohning nomini aytib beto’xtov iltijo qilishga, Xudo yo’liga Boburning xazinasidagi Ko’hinur nomli dunyodagi eng qimmatbaho yirik olmosni sadaqa qilishni taklif etdilar.

Bunga javoban Bobur:
“… dunyo moli aning ivazig’a nechuk bo’lg’ay, men aning fidosi qilurmenkim, hol anga mushkul bo’libtur”, — dedi. Gulbadanning yozishicha, “Podshoh hazratlari Humoyun
yotgan ko’shk atrofida aylana boshladi. Bu ish seshanba kuni boshlandi va chorshanba ham iltijo bilan o’tdi. Havo o’ta issiq bo’lganidan uning yuragi, jigar-bag’ri olov kabi yonib o’rtanardi. Bemor atrofida aylanib, Yaratganga iltijo bilan tavallo qilar ekan, u shunday dedi: “Ey Parvardigor, agar jonga jon almashtirish mumkin bo’ladigan bo’lsa, men Boburning joni va borlig’ini olginu Humoyunning jonini saqlab qolgin”.

Bu haqda “Boburnoma”da shunday hikoya qilinadi: “Va andin o’tibdurkim, men aning betoqatlig’ini toqat kelturgayman. O’shul holatga kirib, uch qatla boshidin o’rgulib, dedimkim, men ko’tardim har ne darding bor…”

“Shu kunning o’zidayoq jannatmakon hazrat podshohning toblari qochib qoldi. Shahzoda Humoyun esa o’z boshlaridan suv quyib, tashqariga chiqdi va sog’ayib ketdi”, deb hikoya qiladi Gulbadan. Boburning isitmasi tobora ko’tarilar edi. Ikki yoki uch oy mobaynida u dard bilan olishib yotdi, ammo bergan ontiga amal qilib, sog’ayish chorasini qidirmadi. Uning atrofidagi a’yonlar, mulozimlar bunga ishonmas edilar. Chunki ular o’z sardorini ilgari ham bir necha bor yarador, bemor, zaharlangan holda ko’rgan edilar. Har safar ham u bardosh bilan birga darddan hayratomuz tarzda tez forig’ bo’lar edi. Bu safar esa u sog’ayishdan bosh tortib, yuzini devor tomonga o’girgancha sukut saqlab yotardi.

Podshoh kundan-kun zaiflashib borar ekan, sog’ligi yaxshi bo’lib Dehliga jo’nab ketgan Humoyunga maktub yubordilar. “U kishi tezlik bilan yetib keldi. Qiblagohi bilan ko’rishib, otasini nihoyatda holsizlangan holda ko’rdi. Hasrat to’la qalbi to’lqinlanib, ho’ngrab yig’lab yubordi va tabiblardan: “Men uni sog’lom holda qoldirib ketgan edim, ne hol yuz berdi?” deya so’radi. Ular ham bir nimalar deb javob bergan bo’ldilar. Bemor podshoh esa o’sha holatda ham: “Hindol qaerda? U nima qilyapti?” deb so’rardi. Tinimsiz “Eh, afsus, ming bor afsus, Hindolni ko’ra olmadim, deb zorlanar, huzuriga kirganlardan “Hindol qachon keladi?” deb so’rardi. U Humoyundan ko’ra o’ziga ko’proq o’xshagan Komronning ismini nima uchundir tilga olmasdi. Bengaliyada otasining saltanatini mustahkamlash uchun bahodirlarcha jang qilayotgan Askariy mirzoni ham negadir eslamadi. Ehtimol, ulardan ko’ngli xotirjam bo’lsa kerak. Chunki, ularga shahzodalik maqomining belgilari, ya’ni shohona liboslar, bayroq, shahzodalar saroyga kirib chiqadigan paytda tantanavor tarzda chalinadigan nog’ora va qo’shin sardori boshi uzra ko’tarib yuriladigan tug’ to’lig’icha berilgan edi.

Bobur podshoh “kasallik asnosida onamga (Mohimbegimga): Gulrang begim bilan Gulchehra begimni kuyovga uzatish kerak, deb ta’kidladilar”, deb yozadi Gulbadan. Dildor begimning qizlari bo’lmish u malikalar Gulbadanning opalari edi. Ammo Bobur Gulbadanning o’zi haqida biron nima degani ma’lum emas. Ehtimol, uni hali juda yosh deb hisoblagandir. Balki o’zining bo’lajak ilk rafiqasi Oysha begimga besh yoshlik chog’ida unashtirib qo’yilgani va bu nikohning qanday tugaganini eslab, sevikli jajji qizalog’iga unday taqdirni ravo ko’rmagandir.

Podshoh qizlariga bo’lajak kuyov sifatida ikki nafar chig’atoy sultonlarining ismlarini tilga oladi. Bu ismlar Mohim va Dildor begimga, aniqrog’i, boburiylar xonadonining onaxoni Xonzoda begim e’tiboriga havola etilgan edi.

Bu borada Gulbadan shunday deb yozadi: “Hazrat oqajonim esa, (ya’ni Xonzoda begim): “Xudo muborak qilsin, xo’p yaxshi maslahat o’ylabdilar, dedilar”. Darhol shahzoda va sultonlarga odam yuborilib, saroyga chorladilar. Ularning oyoqlari ostiga poyondoz yozildi. Ularga bir qator kuyovlik sarpolari kiydirilib, muborakbod qildilar va to’yni o’tkazish muddati kelishib olindi. Mohim begimning takliflariga binoan bo’lajak kuyovlar tiz cho’kib, saltanat sohibiga ta’zim bajo ayladilar.

Gulbadan doim mehribon, istarasi issiq ammasi huzurida bo’lishga oshiqardi, chunki shu daqiqalarda podshoh hazratlarining dardi yana xuruj qila boshlagan edi. Humoyun podshoh otasining og’ir ahvolini ko’rib, yana betoqat bo’lardi. Gulbadan Humoyun mirzoni allaqachon Humoyun podshoh deya atardi. Boburning holi kundan-kun og’irlashib, muborak chehrasi tundlashib borardi.

Ertasi kuni barcha amirlar, beklar va sultonlar huzuri muborakka chorlanib, ularga qarata podshoh shunday dedilar: “Ko’p yillardan beri Humoyun mirzoga podshohlikni topshirib, o’zim Zarafshon bog’ining bir burchagida istiqomat qilsam, degan fikrim bor edi. Allohning marhamati bilan hamma narsaga muyassar bo’ldim. Faqat birgina mana shu orzuim ro’yobga chiqmay turgan edi. Shu niyatimni vujudim sog’ paytda ro’yobga chiqarsam, degan niyatim bor edi, bo’lmadi. Dard mendan g’olib keldi. Sizlarga aytadigan vasiyatim shuki, barchangiz Humoyun mirzoni mening valiahdim deb bilingiz. Unga sadoqat bilan xizmat qilingiz. U bilan bir tan, bir jon bo’lingiz. Yaratgandan umidim borki, Humoyun mirzo ham o’z kishilariga nisbatan yaxshi muomalada bo’ladi. Yana, Humoyun, ukalaringni, hamma qarindosh-urug’larni, barcha yaqinlarimni senga, seni esa Xudoga topshirdim. Xudo barchangizni panohida asrasin”, dedilar.

“Bu so’zlardan, u yerda hozir bo’lganlar, bu vaziyatni kuzatib turganlarning hammasi ho’ngrab yig’lab yubordilar. Podshoh hazratlarining muborak ko’zlari ham jiqqa yoshga to’ldi. Uch kun o’tgach, bu ulug’ zot foniy dunyodan boqiy dunyoga rixlat qildilar”.

Bobur 1530 yilning 25 dekabrida yorug’ olam bilan vidolashdi. “Farzandlar, yaqin qarindoshlar va boshqa odamlarning boshiga qora kun tushdi, — deb yozadi Gulbadan bu haqda, o’sha musibatli kunni yillar osha iztirob bilan eslarkan. — Hamma faryod-fig’on ko’tarib, betoqat bo’lardilar. Har kim o’zining maxfiy burchagida mana shu qora kun dardini chekardi”.

Ayniqsa, Gulbadan uchun bu musibat hammadan ham og’ir kechdi. Aynan ana shu keyingi oylarda u podshoh otasini yaqindan tanigan, unga nisbatan jajji qalbining to’ridan cheksiz mehr-muhabbat tuyg’ulari uyg’ongan edi. Mohim begimning yuragi bir tomondan qayg’uga to’lgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, o’g’lining otameros taxtiga ega bo’lganidan cheksiz faxrlanardi.

“Ertasi kuni musulmonlar taqvimi bo’yicha jumodil avval oyining muqaddas juma kuni, 1530 yil 29 dekabrda Humoyun podshoh hazratlari taxtga o’tirdilar. U kishining podshohligini hamma muborakbod qildi”, deb yozadi Gulbadan begim.

Boburni avvaliga Jamna daryosining qirg’og’iga o’zi barpo etgan Orom bog’iga dafn etdilar. Bu bog’ hozirgi kunda Toj Mahal qad ko’targan joyning ro’parasida edi. Mohim begim motam va ta’ziya marosimlarining to’la ado etilishini ta’minlab turdi: qirq kun motam tutildi, kechayu kunduz qorilar qabr ustida Qur’on tilovat qildilar. Bu ishga oltmish kishidan iborat hofizi Qur’on jalb etildi, kuniga besh vaqt namoz o’qildi. “Onam esa har kuni ikki mahal osh tashkil qildi. Buning uchun ertalab bir mol, ikki qo’y va besh echki so’yildi, kechqurun esa besh echki so’yilib qurbonlik qilindi. Onam o’zi tirikliklarida to ikki yarim yilgacha har kuni ikki mahal taom tayyorlashga bosh bo’lib, bobom mozorlariga bag’ishlar edilar”.Mohim begimning bu marosimlari tugagach, Boburning eng kichik xotini Bibi Muborika (Afg’oniy og’acha) uning jasadini Kobul shahriga, Bobur o’zi orzu qilgan Bog’i vafoga ko’chirtirib kelib, dafn ettirdi.

Manba: Sharq, 2007

Gulbadanbegim haqida yana o’qing: Suyima G’anieva.»Har kimki,meni so’rsa,salomimni degil!»