Қозон дорилфунунининг нодир қўлёзмалар бўлимидан топилган, маърифатпарвар подшоҳ Бобурнинг ўғли Комронга ёзган мактубида ўз ҳаётий тажрибаларининг энг муҳим жиҳатларини унинг қалбига етиб борадиган ҳароратли дил сўзлари билан жумладан, шундай ёзади: “… Кўкалдошу эмакдош ва ичкуларинг (ички мулозимлар) билан сабақ ўқурға ружуъ келтурубсен. Бу жиҳатдан кўнгулга сурур, хотирга ҳузур етиб, бисёр(кўп) хушҳоллик юз берди. Тенгри таола даргоҳидин умидим борки, жамъи қобилият ва салоҳият бобинда мукаммал бўлиб вояга етгайсен”.

КАМРОНГА МАКТУБ
Бегали Қосимов

   933 йил раббиул аввал ойининг ўн олтиси. Милодий ҳисобда 1526 йил 23 декабрь. Деҳли. Юзма-юз жангда бас келолмаган Бобур мухолифлари нотанти йўл тутадилар. Баковулни қўлга олиб, овқатига заҳар қўшадилар.

У раббиул аввалнинг йигирманчисида (27 декабрь) Қобулга ўғли Ҳумоюнга ёзади: «Одина куни кеч намози дигар ош торттилар. Товушқон ошидин хейли едим… Қоқ гўштдин бир-икки тикка олдим. Кўнглум барҳам урди… қўзғолиб келди… Охир кўрдумким, бўлмас, қўптум. Обхонаға боргунча йўлда бир навбат қусаёздим… Обхонаға бориб қалин қустум. Ҳаргиз ошдин сўнг қусмас эдим, балки ичгандан сўнг ҳам қусмас эдим. Кўнглумға шубҳа кечти. Бовурчини сахлатиб буюрдимким, ул қайни итга бериб, итни сахлағайлар. Тонгласиға бир паҳрага ёвуқ ит беҳол бўлуб, қорни дам қилғондек бўлди. Ҳар неча тош била урдилар, эвруштилар, қўпмади…»

Бу хат «Бобурнома»да келтирилган. Тарих гувоҳки, Бобур бахтли тасодиф билан ўлмай қолди, лекин бу воқеа унинг соғлиғигагина эмас, руҳига ҳам қаттиқ таъсир этгани аниқ. «Бобурнома»да у фарзандларига, хусусан, Ҳумоюн ва Комронга ушбу «ғариб воқеа»ни хат орқали маълум қилганини қайд этади. Жумладан, раббиул аввалнинг йигирма тўққизида (1527 йил 4 январь) айбдорларга дахлдор бир кишини (Иброҳим Лўдийнинг ўғлини) Комрон қошидан келган Мулла Сарсон билан қўшиб юборганини хабар қилади. Лекин Комронга юборилган мактуб «Бобурнома»га кирган эмас.

1972 йили Қозон дорулфунуни кутубхонасида сақланаётган ўзбек адабиёти намуналарини кўздан кечирар эканмиз, дафъатан Бобурнинг ўғли Комронга ёзган хатига дуч келиб қолдик. Мазмунига кўра бу ўша Мулла Сарсондан юборилган мактуб эди. Мактуб қўлёзманинг кўчирилган нусхаси бўлиб, «Насиҳатномаи Бобуршоҳ ба фарзанди худ» (Бобуршоҳнинг ўз фарзандига насиҳатномаси) номи билан 1272-Т рақами остида кутубхонанинг «Нодир қўлёзмалар бўлими»да сақланмоқда экан. Қозон дорулфунуни доценти, таниқли татар адабиётшуноси Хатиб Минигулов илтимосимизга кўра мазкур мактубнинг фотонусхасини олиб юборди (имкондан фойдаланиб, миннатдорчилигимизни билдирамиз).

Дарвоқе, хатнинг қачон, қаерда, ким томонидан кўчирилгани ҳақида бир нарса дейиш қийин. У бирмунча эътиборсизлик билан кўчирилган бўлиб, талай ғалат ва қусурлардан холи эмас.

НАСИҲАТНОМАИ БОБУРШОҲ БА ФАРЗАНДИ ХУД
ҲАЗРАТИ БОБУРШОҲ ҒОЗИЙ ТОБАСАРОҲ АЗ ҲИНДУСТОН БА ҚАНДАҲОР ФИРИСТОНИД БА ФАРЗАНДИ ХУД МИРЗОЙИ КОМГОР

   Фарзанди аршаду аржуманд саодатнишон Муҳаммад Комрон баҳодирга саломи муҳаббат анжомидин сўнг ул-ким, кўкалдошу эмикдош ва ичкиларинг билан сабақ ўқурға ружуъ келтуруб эрмишсен. Бу жиҳаттин кўнгулга сурур ва хотирга ҳузур етиб, на бисёр хушҳоллиқ юз берди. Тенгри таоло даргоҳидин умидим борким, жамъи қобилият ва салоҳият бобинда, комил ва мукаммил бўлуб камолға етгайсен. Ҳамиша ушбу тарийқни маръий тутуб, зинҳор тақсир қилмағайсен. Нечукким, ҳазрати Хожа Ҳофиздин манқулдур:

Пирон сухан зи тажриба гўянду, гуфтамат,
Хон, эй(писар), ки пир шави, панд гўш кун!

(Таржимаси: «Улуғлар гапларини тажрибаларига суяниб айтадилар. Эй ўғил, улуғ бўлсанг ҳам насиҳатимга қулоқ сол».)

Эшиттимким, Чиғатой эликим, ҳазрати мағфур ва марҳум Султон Ҳусайн Мирзодин қолибтурларким, ул эл (нинг) кўпрак Хуросон эли билан ўлтуруб-қўйуб, бисёр қобилият ва ҳайсият пайдо қилиб, латофатдин холи эрмаслар. Агарчи, Хуросон эли хуштабъ элдурлар, ҳайсиятларида сўз йўқтур, локин мазҳаб ва миллатларида танг бор. Фитнаангиз элдурлар. Ўғулни отодин, анони ўғулдин ойурурлар. Уларни(нг) сўзига фирифтан бўлуб, ўз эҳтиётинг(н)и қўлунгдин бермагайсен. Турк улусидин отоси қўл бошлаған, аноси тўй бошлаған (?), тўра кўрган эл борким, оталари ота-онамизга хизмат қилиб, жон тортиб, иссиғ-совуғда, сафар ва ҳазарда бирга бўлуб, лаҳза балки ламҳа айрилмаян. Хизмате шоиста қилиб ва пандин-да баржой келтурубтурлар. Ул элдин имтиҳон қилиб, (сен) эшикинга йўл беруб, вакили мутлақ этиб, ғофил бўлмағайсен. Кичик ёшлиқ эрса, алардин кенгаш сўруб, маслаҳат тилаб, аларнинг сўзи билан амал қилиб, асло ва мутлақо ҳеч муҳимға иштиғол қилмағайсен. Андишалиқ беклар илан (ва) олийрой қарочу давлатхоҳларким, ҳамиша муҳим ва маслаҳат ичинда бўла келиб туралар, аларнинг савол-жавоб ва кенгашларидин чиқмағайсен. Хушомадгўй сўзиға фирифтан бўлуб, давлатхоҳларким, давлатга муносиб сўзни эшитиб, кўруб-билиб, келиб, юзунга қотиқ айтурлар, аларга ачиғ(лан)мағайсен. Агарчи юзунга филҳол қоттиқ кўринур, охир неча кўб кулдирур.
Масалдурким, дўст йиғлатур, душман кулдура айтур. Дўсту душманни тониб, бу мазмун ила амал қилғайсен.

Мисра:

Жойе гул-гул бош ва жойе хор-хор.

Тақи Қандаҳор черики эҳтишомдур.  Ҳар қайси кичик-каримнинг сўзи билан ул сори отланғувчи бўлмағайсен. Агар зарурат бўлуб, қобу тобиб, отланур бўлсанг, иш бошлаган, мажолис кўрган, тўра-тўқай кўргон, тузук қилғон давлатхоҳларинга кўнгул бериб, яхши айтиб йибор. Элдин яхши сўзунгни айтиб, мукаммил бўлуб, истеъдоди тамом билан мутаважжиҳ бўлғайсен. Йироқ-ёқиндин эшитурга ва кўрурга муносиб бўлғусидур.

Тақи ножинс, камзот, ҳар неча хуштабъ ва қобилиятлиқ бўлсалар, тарбият қилуб, амури мамлакатга дахл бермагайсенким, ҳазрати Шайх Саъдийдин манқулдирким:

Нокас бо тарбият нашавад, эй ҳаким, кас,
Дар боғ лола рўяд ва дар шўра хору хас.

(Таржимаси: «Нокасни тарбия билан инсон қилиб бўлмайди, эй ҳаким, чунки боғда гул унади, шўрхокда эса хас-хашак битади»)

Ҳазрати мавлоно Жомийдин бу қитъа машҳурдур:

Ҳарки нокас бувад дар аслу сиришт,
Мунқалиб натавон кардан, эй жигар.
Нокасеро агар куни мақлуб,
Қалбе у ғайре баста кай нашавад.

(Таржимаси: «Кимки пасткаш бўлса, уни тузатиб бўлмайди, эй жигар. Уни одам қилган тақдирингда ҳам қалби ўша ҳолда қолади-ку»)

Тақи Мовороуннаҳр эли бисёр содалавҳ элдурлар. Ҳар нечаи беқобилият бўлсалар, аларга эътимод қилса бўлур. Тахсис ул қурси шабистонининг шамъи анваридур, аё гулистонининг андалиби суханвари ҳазрат Хожа Убайдуллоҳким, имдод қилибтурлар, то ғоят бу ишларни(нг) давлати ул азизларнинг ҳимматидиндур.

Ул силсиланинг мурид ва асҳоби подшоҳзода деб сенга келсалар, зинҳор акром ва эъзозларини маръий тутиб, аларнинг борисида тақсир қилмағайсен. Аларким, ишқ бобинда бўлурлар, севарларнинг итини ҳам севарлар.

Тақи Ҳиндустон кайфиятин фатҳномадин маълум қилғумдур. Иброҳимким, Ҳиндустон подшоҳи бўлғай, анинг ўғли қўлға тушубтур. Ани сен фарзанди дилбандга йиборилди. Нечукким, анинг аҳволиндан хабардор бўлуб, ўзунг муқайяд бўлғайсен. Мундин сўнгким, ҳар воқеаи юз берса, ирсол қилғумдур. Вассалом. Ҳуснунг назорасида пайвастамиз. Раҳгузар йўқ. Сўз ушбудирки: Жоно, холиқдин ўзга сўз йўқ.

   Qozon dorilfununining nodir qo‘lyozmalar bo‘limidan topilgan, ma’rifatparvar podshoh Boburning o‘g‘li Komronga yozgan maktubida o‘z hayotiy tajribalarining eng muhim jihatlarini uning qalbiga yetib boradigan haroratli dil so‘zlari bilan jumladan, shunday yozadi: “… Ko‘kaldoshu emakdosh va ichkularing (ichki mulozimlar) bilan sabaq o‘qurg‘a ruju’ kelturubsen. Bu jihatdan ko‘ngulga surur, xotirga huzur yetib, bisyor(ko‘p) xushhollik yuz berdi. Tengri taola dargohidin umidim borki, jam’i qobiliyat va salohiyat bobinda mukammal bo‘lib voyaga yetgaysen”.

KAMRONGA MAKTUB
Begali Qosimov

933 yil rabbiul avval oyining o’n oltisi. Milodiy hisobda 1526 yil 23 dekabr`. Dehli. Yuzma-yuz jangda bas kelolmagan Bobur muxoliflari notanti yo’l tutadilar. Bakovulni qo’lga olib, ovqatiga zahar qo’shadilar.

U rabbiul avvalning yigirmanchisida (27 dekabr`) Qobulga o’g’li Humoyunga yozadi: «Odina kuni kech namozi digar osh torttilar. Tovushqon oshidin xeyli yedim… Qoq go’shtdin bir-ikki tikka oldim. Ko’nglum barham urdi… qo’zg’olib keldi… Oxir ko’rdumkim, bo’lmas, qo’ptum. Obxonag’a borguncha yo’lda bir navbat qusayozdim… Obxonag’a borib qalin qustum. Hargiz oshdin so’ng qusmas edim, balki ichgandan so’ng ham qusmas edim. Ko’nglumg’a shubha kechti. Bovurchini saxlatib buyurdimkim, ul qayni itga berib, itni saxlag’aylar. Tonglasig’a bir pahraga yovuq it behol bo’lub, qorni dam qilg’ondek bo’ldi. Har necha tosh bila urdilar, evrushtilar, qo’pmadi…»

Bu xat «Boburnoma»da keltirilgan. Tarix guvohki, Bobur baxtli tasodif bilan o’lmay qoldi, lekin bu voqea uning sog’lig’igagina emas, ruhiga ham qattiq ta’sir etgani aniq. «Boburnoma»da u farzandlariga, xususan, Humoyun va Komronga ushbu «g’arib voqea»ni xat orqali ma’lum qilganini qayd etadi. Jumladan, rabbiul avvalning yigirma to’qqizida (1527 yil 4 yanvar`) aybdorlarga daxldor bir kishini (Ibrohim Lo’diyning o’g’lini) Komron qoshidan kelgan Mulla Sarson bilan qo’shib yuborganini xabar qiladi. Lekin Komronga yuborilgan maktub «Boburnoma»ga kirgan emas.

1972 yili Qozon dorulfununi kutubxonasida saqlanayotgan o’zbek adabiyoti namunalarini ko’zdan kechirar ekanmiz, daf’atan Boburning o’g’li Komronga yozgan xatiga duch kelib qoldik. Mazmuniga ko’ra bu o’sha Mulla Sarsondan yuborilgan maktub edi. Maktub qo’lyozmaning ko’chirilgan nusxasi bo’lib, «Nasihatnomai Boburshoh ba farzandi xud» (Boburshohning o’z farzandiga nasihatnomasi) nomi bilan 1272-T raqami ostida kutubxonaning «Nodir qo’lyozmalar bo’limi»da saqlanmoqda ekan. Qozon dorulfununi dotsenti, taniqli tatar adabiyotshunosi Xatib Minigulov iltimosimizga ko’ra mazkur maktubning fotonusxasini olib yubordi (imkondan foydalanib, minnatdorchiligimizni bildiramiz).

Darvoqe, xatning qachon, qaerda, kim tomonidan ko’chirilgani haqida bir narsa deyish qiyin. U birmuncha e’tiborsizlik bilan ko’chirilgan bo’lib, talay g’alat va qusurlardan xoli emas.

NASIHATNOMAI BOBURSHOH BA FARZANDI XUDHAZRATI BOBURSHOH G’OZIY
TOBASAROH AZ HINDUSTON BA QANDAHOR FIRISTONID
BA FARZANDI XUD MIRZOYI KOMGOR

Farzandiarshadu arjumand saodatnishon Muhammad Komron bahodirga salomi muhabbat anjomidin so’ng ul-kim, ko’kaldoshu emikdosh va ichkilaring bilan sabaq o’qurg’a ruju’ kelturub ermishsen. Bu jihattin ko’ngulga surur va xotirga huzur yetib, na bisyor xushholliq yuz berdi. Tengri taolo dargohidin umidim borkim, jam’i qobiliyat va salohiyat bobinda, komil va mukammil bo’lub kamolg’a yetgaysen. Hamisha ushbu tariyqni mar’iy tutub, zinhor taqsir qilmag’aysen. Nechukkim, hazrati Xoja Hofizdin manquldur:

Piron suxan zi tajriba go’yandu, guftamat,
Xon, ey(pisar), ki pir shavi, pand go’sh kun!

(Tarjimasi: «Ulug’lar gaplarini tajribalariga suyanib aytadilar. Ey o’g’il, ulug’ bo’lsang ham nasihatimga quloq sol».)

Eshittimkim, Chig’atoy elikim, hazrati mag’fur va marhum Sulton Husayn Mirzodin qolibturlarkim, ul el (ning) ko’prak Xuroson eli bilan o’lturub-qo’yub, bisyor qobiliyat va haysiyat paydo qilib, latofatdin xoli ermaslar. Agarchi, Xuroson eli xushtab’ eldurlar, haysiyatlarida so’z yo’qtur, lokin mazhab va millatlarida tang bor. Fitnaangiz eldurlar. O’g’ulni otodin, anoni o’g’uldin oyururlar. Ularni(ng) so’ziga firiftan bo’lub, o’z ehtiyoting(n)i qo’lungdin bermagaysen. Turk ulusidin otosi qo’l boshlag’an, anosi to’y boshlag’an (?), to’ra ko’rgan el borkim, otalari ota-onamizga xizmat qilib, jon tortib, issig’-sovug’da, safar va hazarda birga bo’lub, lahza balki lamha ayrilmayan. Xizmate shoista qilib va pandin-da barjoy kelturubturlar. Ul eldin imtihon qilib, (sen) eshikinga yo’l berub, vakili mutlaq etib, g’ofil bo’lmag’aysen. Kichik yoshliq ersa, alardin kengash so’rub, maslahat tilab, alarning so’zi bilan amal qilib, aslo va mutlaqo hech muhimg’a ishtig’ol qilmag’aysen. Andishaliq beklar ilan (va) oliyroy qarochu davlatxohlarkim, hamisha muhim va maslahat ichinda bo’la kelib turalar, alarning savol-javob va kengashlaridin chiqmag’aysen. Xushomadgo’y so’zig’a firiftan bo’lub, davlatxohlarkim, davlatga munosib so’zni eshitib, ko’rub-bilib, kelib, yuzunga qotiq ayturlar, alarga achig'(lan)mag’aysen. Agarchi yuzunga filhol qottiq ko’rinur, oxir necha ko’b kuldirur.
Masaldurkim, do’st yig’latur, dushman kuldura aytur. Do’stu dushmanni tonib, bu mazmun ila amal qilg’aysen.

Misra:

Joye gul-gul bosh va joye xor-xor.

Taqi Qandahor cheriki ehtishomdur. Har qaysi kichik-karimning so’zi bilan ul sori otlang’uvchi bo’lmag’aysen. Agar zarurat bo’lub, qobu tobib, otlanur bo’lsang, ish boshlagan, majolis ko’rgan, to’ra-to’qay ko’rgon, tuzuk qilg’on davlatxohlaringa ko’ngul berib, yaxshi aytib yibor. Eldin yaxshi so’zungni aytib, mukammil bo’lub, iste’dodi tamom bilan mutavajjih bo’lg’aysen. Yiroq-yoqindin eshiturga va ko’rurga munosib bo’lg’usidur.

Taqi nojins, kamzot, har necha xushtab’ va qobiliyatliq bo’lsalar, tarbiyat qilub, amuri mamlakatga daxl bermagaysenkim, hazrati Shayx Sa’diydin manquldirkim:

Nokas bo tarbiyat nashavad, ey hakim, kas,
Dar bog’ lola ro’yad va dar sho’ra xoru xas.

(Tarjimasi: «Nokasni tarbiya bilan inson qilib bo’lmaydi, ey hakim,
chunki bog’da gul unadi, sho’rxokda
esa xas-xashak bitadi»)

Hazrati mavlono Jomiydin bu qit’a mashhurdur:

Harki nokas buvad dar aslu sirisht,
Munqalib natavon kardan, ey jigar.
Nokasero agar kuni maqlub,
Qalbe u g’ayre basta kay nashavad.

(Tarjimasi: «Kimki pastkash bo’lsa, uni tuzatib bo’lmaydi, ey jigar. Uni odam qilgan taqdiringda ham qalbi o’sha holda qoladi-ku»)

Taqi Movorounnahr eli bisyor sodalavh eldurlar. Har nechai beqobiliyat bo’lsalar, alarga e’timod qilsa bo’lur. Taxsis ul qursi shabistonining sham’i anvaridur, ayo gulistonining andalibi suxanvari hazrat Xoja Ubaydullohkim, imdod qilibturlar, to g’oyat bu ishlarni(ng) davlati ul azizlarning himmatidindur.

Ul silsilaning murid va as’hobi podshohzoda deb senga kelsalar, zinhor akrom va e’zozlarini mar’iy tutib, alarning borisida taqsir qilmag’aysen. Alarkim, ishq bobinda bo’lurlar, sevarlarning itini ham sevarlar.

Taqi Hinduston kayfiyatin fathnomadin ma’lum qilg’umdur. Ibrohimkim, Hinduston podshohi bo’lg’ay, aning o’g’li qo’lg’a tushubtur. Ani sen farzandi dilbandga yiborildi. Nechukkim, aning ahvolindan xabardor bo’lub, o’zung muqayyad bo’lg’aysen. Mundin so’ngkim, har voqeai yuz bersa, irsol qilg’umdur. Vassalom. Husnung nazorasida payvastamiz. Rahguzar yo’q. So’z ushbudirki: Jono, xoliqdin o’zga so’z yo’q.