Зиё Бунёдов қаттол жангда кўрсатган жасорати учун қаҳрамон унвонига эришди. Аммо,унинг ҳақиқий жасорати илмда намоён бўлди. У бизнинг олимларимиз тилга олишга ҳам қўрққан жасоратли ватандошимиз Жалолиддин Мангуберди номини китобга солди,тарихимизнинг улкан саҳифаси — Хоразмшоҳлар салтанати ҳақида ёрқин китоб яратди.

ЗИЁ БУНИЁДОВ ХОТИРАСИГА
Хуршид Даврон

Бундан роппа-роса 20 йил аввал Боку тупроғига азарбайжон халқининг улкан ўғлони,туркий илму маданиятнинг атоқли сиймоcи  Зиё  Бунёдов (Ziya Musa oğlu Bünyadov) тупроққа топширилган эди.

 Ўша куни мен BBC радиосидан бу машъум хабарни эшитиб, ёруғ дунёга келиб орттирган маънавий устозларимдан бирига айланган,ўзини кўрмаган бўлсам-да, юрагимга жуда азиз бўлган   инсондан   айрилганимни англаб ларзага тушган, бениҳоя қаттиқ қайғурган эдим. Қуръони Каримдан оятлар тиловат қилиб,Яратгандан бу муҳтарам инсон ҳақига раҳматлар сўраган, унинг умр йўлдоши, Тошкентда туғилиб ўсган,ярим асрдан зиёд вақт мобайнида олимга суянчиқ бўлган Тоҳира хонимга сабр тилаган эдим.

 У теран илм соҳиби — академик эди, у довюрак жангчи — Совет Иттифоқи Қаҳрамони эди, у уруш пайтида ўлимдан қутқарган одамлари ва ёзган китоби эвазига миннатдор эл ҳурматига эришган инсон — Германиянинг Панков (Берлин),Ўзбекистоннинг Урганж шаҳарлари фахрий фуқароси эди.
Зиё Бунёдов қаттол жангда кўрсатган жасорати учун қаҳрамон унвонига эришди. Аммо,унинг ҳақиқий жасорати илмда намоён бўлди. У бизнинг олимларимиз тилга олишга ҳам қўрққан жасоратли ватандошимиз Жалолиддин Мангуберди номини китобга солди,тарихимизнинг улкан саҳифаси — Хоразмшоҳлар салтанати ҳақида ёрқин китоб яратди.

Мен унинг китобларини қўлимдан қўймас эдим. Тарихимизнинг ўчмас сиймоси Шайх Нажмуддин Кубро ҳаёти ва фаолиятига бағишлаб «Шайхи шуҳадо ёхуд Шайх Кубро тушлари» қиссамни ёзаётганимда ҳам,атоқли турк адиби Нўмиқ Камолнинг «Жалолиддин Хоразмшоҳ» драмасини таржима қилганимдаям Бунёдов китобларидан кўмак олдим.

Ўша олис 1997 йилнинг 21 февраль оқшоми унга ўқ узган душманларнинг нияти ҳар қандай шароитда ҳақиқатни айтган олимни жисмонан йўқ қилиш эди. Аммо, орадан ўтган вақт шуни исботладики, буюк инсонни жисмонан йўқ қилишга қўл урган қотиллар, у қолдирган меросни йўқ этишдан ожиз қолдилар. Зеро,Бунёдов қолдирган мерос туркий миллатнинг,тафаккур аҳлининг юрагидан жой олишга улгурган, бу мерос фақат бугуннинг эмас, келажакнинг ҳам ўлимсиз мулкига айланган эди.

Умид Бекмуҳаммад
БАРҲАЁТ БУНЁДОВ

Тўппончадан отилган ўқлар сокин уйни ваҳимага солди.Кўпқаватли уй йўлагида инграб ётган кекса кишини кўрган қўшнилар тезда оғир яраланган ул банданинг рафиқасини айтиб чиқишди.Турмуш ўртоғи ва қўшнилар биринчи ва иккинчи қаватлар зинапоясида қонга беланиб ётган кишини опичлаб уйга олиб киришди.Дарҳол етиб келган » тез ёрдам» машинасида оғир ярадорни шифохонага олиб кетишаётганида, кекса ярадор азобларга дош бера олмай, ҳаётдан кўз юмди.Бу инсон буюк тарихчи Зиё Бунёдов эди.

Туркий мусулмон халқларнинг фахри даражасига етган Зиё Мусо ўғли Бунёдов Озарбайжоннинг Астара шаҳрида, 1923 йил 21 декабрьда таваллуд топган.Болалиги ғоят алғов долғовли 30-40 йилларга тўғри келган, турмуш машаққатларини бошидан кечириб, вояга етган Зиё Бунёдов илмга интилди, тарих фанига қизиқди.Мактабни битириб энди илм олай , дея ният қилган даврда эса уруш бошланди.Шу тариқа у жанг майдонларида фашистларга қарши курашди, жанггоҳлардаги мардлиги учун 1945 йили собиқ иттифоқ қахрамони унвони билан тақдирланди.

Урушдан кейин эса қаҳрамон қуролини қаламга алмаштириб, илму-фан майдонига дадил кириб келди—Боку университетини тугатди, дунёга машҳур шарқшунос олим булиб етишди.Унинг илмий фаолияти Яқин ва Ўрта Шарқ давлатлари тарихи ва маданияти,Хоразмшохлар давлатининг шаклланиши, довруқ таратган ва мўғуллар истибдоди даврини қамраб олганди.У 1964 йили докторлик диссертациясини ҳимоя қилди.1965 йили профессор, 1976 йилда академик унвонига, 1982 йили Озарбайжонда хизмат кўрсатган фан арбоби унвонларига лойиқ деб топилди.1981-1986, 1988-1997 йилларда икки бор қайта-қайта Бокудаги Шарқшунослик институтига директорлик қилди.1990-1997 йилларда Озарбайжон Фанлар академияси вице-президенти бўлиб фаолият кўрсатди.Зиё Бунёдов қайси вазифада ишламасин, ҳамиша илму-фан тараққиёти учун хизмат қилган, раҳбарлик вазифаларида ишлаганидаям, бошқа амалдорлар сингари бюрократик йўсинда иш юритмай, одамийлик билан фаолият кўрсатди, бу эса унинг ишдан бўшатилишига, айниқса, ислом бидъат, хурофот, деб келинган даврлардаям Зиё оғанинг намозни канда қилмаслиги, мафкурабозлар учун аниқ нишон бўлиб туришига сабабчи бўлганди.

Бироқ Зиё Бунёдов бундан чўчимай, туркий қавмлар тарихини холис ва ҳаққоний ўрганди.Шарқ халқлари тарихини ўрганишда беқиёс манба бўлган Шиҳобиддин ан-Насавийнинг «Жалолиддин Мангуберди» асарини арабчадан таржима қилиб, 1973 йилда чоп эттирди.Шу давр билан боғлиқ тадқиқотини давом этдириб, «Ануштегин Хоразмшоҳлар давлати» номли монографиясини ҳам нашр этдиради.

1974 йили Хоразм вилоят фирқа қўмитасининг мафкура бўйича котиби, тарихчи олим Ражаб Жуманиёзов Боку шаҳрига боради.Ўшанда иккала тарихчи, халқлар ўртасидаги азалий дўстлик, озарбайжон тили ва хоразм шеваси ўртасидаги яқинлик, Жалолиддин Мангуберди ҳарбий, сиёсий фаолият кўрсатган давр ҳақида суҳбат қургандилар.
Бокудаги бу учрашувдан сўнг, қандайдир собиқ иттифоқ бўйича фирқавий семинар бўлиб ўтади.Анжуманда қатнашган Зиё Бунёдов ўшанда Ражаб Жуманиёзовга тантанали равишда Хоразмшоҳлар даврига оид чиқарган китобидан 100 донадан совға қилган экан.Хоразмлик тарихчи бу китобларни Урганчга олиб келганда тарихсеварлар бу инъомдан севиниб, байрамдек нишонлаган эдилар.

Бунёдовдек буюк аллома билан айнан у киши яшаб ўтган Боку шаҳрида учрашишга муваффақ бўлган шоир ва таржимон Миразиз Аъзам эса ўтган кунларни шундай хотирладилар:

“Зиё Бунёдов номини мен “Хоразмшоҳ –Ануштегенийлар давлати” китоби орқали танигандим.У йилларда ҳали халқимиз ўз тарихини, айниқса шоҳлар тарихини ўргана олмасди.Биринчи манбалар етти қават қулфлар остида сақланар, уларни очишга журъат қилган олимлар таъқиб остига олинарди.Мен Бартольднинг “Туркистон мўғуллар босқини даврида”, С.П.Толстовнинг “Қадимий Хоразм цивилизациясини излаб”, деган тадқиқотларини ўқигандим.Бадиий асарлардан В.Яннинг “Чингизхон”, Г.Абашидзенинг “Ялдо кечаси”, романларини, Мақсуд Шайхзоданинг “Жалоладдин Мангуберди” трагедиясини билардим.Аммо Хоразм тарихига оид бошқа китоблардан хабарсиз эдим.Шундай бир шароитда Зиё Бунёдовнинг Хоразмшоҳлар ҳақидаги илмий иши саҳрода учраган қудуқдай бизнинг авлодга таъсир қилган эди.Китобдан Хоразмшоҳлар салтанати 134 йил ҳукм сурганини, Муҳаммад Қутбиддин Хоразмшоҳ гарчи Чингизхон босқини даврида журъатсизлик қилган бўлса ҳам, аслида у қадар ёвуз ҳукмдор бўлмаганини, у давлатни бошқарган 30 йил ичида мамлакат бениҳоя катта юксалиш йўлини босиб ўтганини ўқиганимда Хоразм ҳақидаги тушунчаларим бутунлай ўзгариб кетди.Ўзингиз ўйланг: бошкенти Урганж бўлган бу давлатнинг ҳудуди бутун Мовароуннаҳр,Хуросон,Мозандарон,Кирмон,Ироқ,Озарбайжон, Сижистон,Ғазнадан тортиб Таласгача,Фарғонадан Ўзгангача қанчадан-қанча вилоятларни қамраб олган эди.Урганжда деярли олти миллион аҳоли истиқомат қилган.Чингизхон босқини даврида бу аҳолининг асосий қисми қаҳрамонларча жанг қилиб, қирилиб кетган, шу жумладан буюк шайх Нажмиддин Кубро ҳам…Қолганлар эса қўшни давлатларга тариқдай сочилиб кетган( Мен буларнинг ҳаммасини Зиё оғанинг китобидан ўқидим, баъзи маълумотларни олимнинг ўз оғзидан эшитдим).Шунингдек, китобдаги миллий шаҳар қурилиши тизимлари, ҳарбий гизомларимиз, юзга яқин ҳарбий атамалар, сарой ва давлат хизматчиларининг номлари, махсус вазифалари, пул муносабатлари, маданий ҳаёт тафсилотлари, қўйингки китобнинг мазмуни ва маълумотлар доираси ҳаддан зиёд кенг эди; шу боис менда ўша мутоалаа кунларидаёқ муаллиф билан учрашиш иштиёқи авж олди.

1986  йилнинг охирида Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт фондидан Озарбайжон ёзувчиларининг ижод уйига йўлланма олдим ва олим билан учрашишга мувафаақ бўлдим.Олимни излаб Бокудаги шарқшунослик институтига, олимнинг расмий иш жойига бордим.У ҳеч қандай расмиятсиз, мени осонгина ва самимий қабул қилди.Биринчи кўришда мен уни “бу киши озарбайжон эмас” деб ўйладим.Чунки сиёқи оврўпаликларга ўхшар эди: оқ сариқдан келган, рус мужикларидай миқти,кўккўз, жингалак сочлари қўнғир эди.Суҳбатимиз ҳазил-ҳузил аралаш, самимий оҳангларда бошланди. “Кечирасиз, сиз озарбайжонларга ўхшамайсиз”, дедим, кўнглимга келган гапни яшираолмай.

— Онам рус, отам озарбайжон.Миллат шарқда отага қараб белгиланади, ё сиз бошқача ўйлайсизми?-деди у кулиб.

-Йўқ, йўқ, мен ҳам сиздай ўйлайман,-дедим жилмайиб.

-Меним исмим аслида Зиёвуддин, отам Мусо шайх, отамнинг отаси Маъсум шайх, бобомнинг отаси Махди шайх ва ҳоказо.Мен ҳужжатлар асосида шажарам тарихини ўрганиб, 15 ота-бобом шайх бўлганини ва уларнинг исм-шарифларини аниқлаганман. Мана улар,-деди у қўлимга ташрифномасини чиқариб бериб.Ундан билдимки, Бунёдов фамилиясидаги “Бунёд” исми 15-аждодининг оти экан.Шу лаҳзадаёқ унга ҳавасим келиб кетди.Биз шўринг қурғур ўзбек зиёлилари жуда нари борса учинчи ё тўртинчи, баъзан-баъзан бешинчи аждодимизни биламиз, холос.Мен ичимда бош кўтарган уятимни босиб, гапни бошқа ёққа бурдим:

-Нега русчада фамилиянгиз “Бунядов” эмас, “Буниятов?”.

-“Бунядов” деганда , бу сўзнинг ичида “яд”, яъни “захар” маъноли бўғин учрайди, бу рус қондошларим ва оғайниларим учун таънага баҳона бўлмасин деб, ўзим атайин “Буниятов” қилганман.Русчада яхши жаранглайди.

Ўртага жимлик чўкди.Мен гапни нимадан бошлашни билмай тараддудда эдим.Суҳбатдошим ахир фан доктори, иккинчи жаҳон уруши қаҳрамони, Озарбайжон Фанлар Академиясининг вице-президенти….

-Ҳа, нимани ўйлаб қолдингиз, бераверинг саволингизни,-деб самимият билан қўллади мени олимнинг ўзи.

-Сизни “Зиё Мусаевич” десам ўзимни руслардай, “Зиё муаллим” десам озарбайжондай ҳис қилаяпман.Ўзбекчасига “домла” ёки “Зиёвиддин ака” десам, сизга ғалати кўринармикин,-дедим.

-“Зиёвуддин ака” деяверинг, ўрганиб кетганман.
-Ўрганиб кетгансиз?Қандай қилиб?

-Кеннойингиз ўзбек.Тошкентдан,Чемпион кўчасида туришарди.Исми Тоҳира.Уйлари 1966 йилдаги зилзиладан кейин бузилиб кетди.Хотин томондан қариндошларимиз кўп у ёқда.Ҳар йили бўлмасаям, йил ора бориб турамиз Тошкентга.

-Ҳозир қаерда ишлайдилар кеннойимиз?
-Боку радиосида ишлайди.Ўзи шарқшунос.Турк адабиёти бўлимини бошқаради радиода.

-Болаларингиз?

-Икки ўғлимиз бор.Иккови ҳам шарқшунос.Жамил Москвада Шарқ тиллари институтининг Осиё ва Африка адабиёти бўлимида.Ҳайдар араб тили бўйича мутахассис.Ташқи ишлар вазирлигида ишлайди.

-Кеннойимиз ўзбек бўлгани учун ўзбек тарихига қизиқиб қолган экансиз-да?-дедим яна ҳазиллашиб.

-Аксинча, ўзбеклар тарихига қолганимдан ўзбек қизига уйланганман,-деди олим ҳазилимга ҳазил билан жавоб қайтариб.Сўнг жиддий тортиб, худди ўзига ўзи гапиргандай хаёлга чўмганча гапини давом этдирди: -Илгарилари ўзбек тарихи, озарбайжон тарихи деган гаплар йўқ эди.Ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркман, татар, озарбайжон, уйғур бир-биридан ажратилмас, ҳаммалари бир ёзувдан-араб алифбосидан фойдаланишар, таржимага ҳам эҳтиёж йўқ эди.Ислом давлатларининг биронтасида тарих миллий белгилар асосида ёзилмаган.Ҳозир ихтиёримизда барча мусулмон халқларининг яхлит бир тарихи бор.Буларнинг ҳеч бирини бир-биридан ажратиб ўрганолмайсиз.

Мана, мен…энг олдин, 1950 йилларнинг охирида,Озарбайжоннинг 7-9асрлардаги тарихини ўрганмоқчи бўлгандим.Бунинг учун арабча, форсча, туркча, сўнгра русча таржималари орқали хитойча, лотинча, французча солномаларни ўрганишга киришиб кетдим.Ўзим ўн йиллик мактабни 1939 йилда тугатганман. 7 йил урушда юрдим…

-Кечирасиз луқмам учун…Сиз ан-Насавий таржимасини Собир Раҳимовга бағишлагансиз.Мабодо иккинчи жаҳон уруши жанггоҳларида бирга бўлмадингизми?

-Йўқ…Мен шунчаки Жалолиддиндай шахсларни берган халқдан Собир Раҳимовдай қаҳрамонлар чиқарверишига ишора қилганман.1946 йили Москвадаги Наримонов номли Шарқшунослик институтига ўқишга кирдим.

-Қаҳрамон бўлганигиз учун ўқишга кириш қийин кечмагандир?

-Йўқ, бунинг учун эмас.Мен сизга боя отам шайх бўлганини айтдим.Болаликдаёқ арабча ёзиш ва ўқишни ўрганган эдим.Шуниси қўл келди.У пайтда арабча биладиганлар бармоқ бмилан санарли эди.Деярли ҳаммаси қатағон йиллари кириб ташлашганди.Институтда атоқли рус шарқшуносларидан сабоқ олдим.Ўша йиллардаги ҳаётимизнинг айрим лавҳаларини ўтган йили Семёнов ўз романида қаламга олибди.Бирга ўқиганмиз-да у билан….

-“Баҳорнинг ўн етти лаҳзаси” ни ёзган Юлиан Семёновми?

-Ҳа, ўша.Қизиқсангиз, ўқиб кўринг. “Дружба народов” журналининг 1985 йил 9-смонида “Аувкцион” деган роман. Ҳужжатсевар ёзувчи-да, ҳеч қайсимизнинг исмимизни ҳам ўзгартирмабди.

Хулласи калом, мен Озарбайжоннинг 7-9 юзйилликда бошидан кечирган ҳаётини ёзиш учун турли солномаларни ҳижжалаб ўқишга киришдим.Инглизчани ўргандим.Гош Мхитернинг (аслида Қўш Мухтор бўлса керак) “Албан солномаси”ни инглиз тилидан русчага таржима қилдим.

-Нега озарбайжончага эмас, русчага?

-Ўзингиз биласиз-ку, бундай китобларни миллий тилларда чиқариш қийин.Русча бўлса чиқариш осонроқ.Сизларда ҳам олимлар шундай қилишади-ку.Мана, Қори-Ниёзий Улуғбекнинг “Зижи Кўрагоний” асарини, Р.Н.Набиев “Қўқон хонлиги тарихидан” китобини русчада чиқаришган.Меним Гош Мхитердан қилган таржимам ҳам рус тилида 1960 йилда Бокуда нашр этилди.

1965 йилда Озарбайжон Отабеклар давлатининг тарихини ёзишга киришдим.Бунинг учун аввал Ал-Бакувийнинг “Талхис ал-осор ва ажойиб ал-Малик алҚаҳҳор” (Қаҳҳор ҳукмдордан қолган ажойиб асарларнинг сайлапнмаси”), сўнг Шихобуддин Муҳаммад ан-Насавийнинг “Сийрат ул-султон Жалодиддин Менкбурни “ ( “Султон Жалолиддин Менкбурнининг ички дунёси “) асарларини арабчадан русчага таржима қилдим.Бакувий асари Москвада 1970 йилда,Насавийнинг китоби эса Бокуда 1973 йилда нашр этилди.Булардан ташқари,Ибн ал-Фувайтий,Ибн ас- Соий,Ибн алДубайсий, ал-Яздий, ан-Нишопурий, ал-Ҳусайний ва бошқа юзлаб арабча, форсча, инглимзча, русча асарларни ўрганиб чиқдим.Ана шундан кейингина “Озарбайжон Отабеклар давлати”.1136-1225 йиллар” номли китобим дунёга келди.Ушбу асарим 1978 йилда Бокуда нашр этилгач, Давлат мукофотига ҳам сазовор бўлди.

Биласизми, тарих шундай бир мўъжизаки, бир асар иккинчисининг ёзилишига олиб келаркан.Отабеклар давлати тарихини ёзганимдан кейин Хоразмшоҳлар тарихини ёзмасам жоним тинчимаслиги аён бўлиб қолди.Аммо Хоразмшоҳлар давлати тарихини ёзишдан олдин яна бир неча тарихий ишларни юзага чиқаришга тўғри келди. Энг биринчи Садриддин ал-Ҳусайнийнинг “Ахбор ад-давла ас-Салжуқиййа” (Салжуқийлар давлати ҳақида хабарлар”) китобини таржима қилиб Москвада 1980 йилда чоп этдиришга муваффақ бўлдим.Кейин Озарбайжон Фанлар Академиясининг “Ахбороти” да “Хоразмшоҳлар давлатининг ҳарбий ташкилоти” ( 1982 йил 1-сон), “17 аср Усмонли тарихчиси Иброҳим Афанди Пачавийнинг асарида Хоразмшоҳ тарихига оид маълумотлар “( 1984 йил 4-сон) каби ишларимни эълон қилдим.Шу тариқа “Хоразмшоҳлар Ануштегинийлар давлати” асарим Москванинг “Наука” нашриётида 1986 йилда чоп этилди.

-Домла, мана ҳозир 1986 йил-қайта қуриш даври.Шарқшунослик илмида қандай ислоҳотлар қилиш мумкин?

-Ҳозир яхши мутахассислар етишмайди.Университетларда шарқ куллиётларини битирган ёшларнинг биронтаси ҳам асл манбаларни ўқий олмайди.Бу нима деган гап?! Чет эллардан мутахассислар, олимларни ишга чақириш керак.Манбани ўқий олиш ва матнлар устида иш олиб борабилиш учун камида ўн йил таълим олиш керак.
-Домла, ўтган 70 йил ичида ёзувимиз бир неча марта ўзгарди.Олдин араб алифбоси ислоҳ қилинди.Кейин лотинга ўтилди.У ҳам икки бор ислоҳ қилинди.Сўнгра кириллга ўтилди.Бир куни академик шоиримиз Ғафур Ғулом : “Сизлар Бухорода 400 нафар шоир ўтганини билмайизлар…” деб таъна қилди бизга.Хўш, айб кимда ўзи? Алифбени ким ўзгартирди, сизларми, бизларми? Бунда бизнинг айбимиз нима? Бунинг устига университетларда чет тилларини ўқитишга панжа орасидан қарашади.

— Мен ҳам шуни айтаман-да! Чет тили ва шарқ факультетларига муносабатни тубдан яхшилаш керак.

-Яхши замонлардан умидвормиз, домла…Келинг, янада чуқур ўйлаб кўрайлик: ҳозир шарқшунослик соҳасини яхшилаш учун нима ишлар қилиш мумкин?

-Шарқ факультетларида ўқув режаларини қайта тузиш керак.Атеизм ўқитилади.Майли, ўқитилсин.Аммо у билан ёнма-ён динлар тарихини,Қуръони каримни ҳам ўқитайлик.Ғарбий Европада,Яқин Шарқда, умуман ривожланган мамлакатларнинг ҳаммасида илоҳиёт факультетларида илоҳиёт фанлари-Тавҳид, Калом, Ҳадис илмлари ўргатилади.Атеизм билан Илоҳиёт тенг ҳуқуқли фанлар тарзида ўргатилмаса бўлмайди.Ҳақиқий илм қиёсларда туғилади, ахир!

-Шарқшунос олим қандай бўлишини орзу қиласиз?

-Ота -боболаримизга ўхшашини орзу қиламан.Ҳозирги олимлар, мисол учун айтаманда,Берунийнинг биргина асарига тенг асар ёзмоқчи бўлсалар, бунга бутун умрлари ҳам камлик қилади. “Ҳиндистон” ёки “Осор албоқия” га тенг асарни қай биримиз ёздик?! Ҳолбуки , унинг бундай асарлари 20 дан ортади.Ёки Ибн Синони олинг: бир қарасангиз тиб олимларининг доҳийси, бир қарасангиз файласуф, яна бир қарасангиз илоҳиётчи ёки адабиётчи, шоир. “Тиб қонунлари” олти жилддан иборат ва ҳар бири ҳозиргиларнинг ўнлаб асарларидан ортиқ.Ибн Синодан олдин ҳам сизларда Абулқосим Заҳравий деган тиббиёт олими ўтган.У 30 та рисола ёзган.Эҳ, қанийди ота-боболаримизга ўхшай олсак, уларга муносиб фарзандлар бўлсак!

Албатта, жуда ношукур бўлиш ҳам нотўғри.Бор, ҳар қалай, тузук-тузук ишлар қилган ва қилаётган лолимлар: “Араб тили дарслиги”ни ёзган Б.Холидов ва ул кишининг ўғли Анас Холидов,П.А.Булгаков,Е.Давидович, профессор Синор,Андре Бойл (Жувайнийнинг асарини французчага таржима қилди),Бернар Луис….Аммо буларнинг ҳаммаси-биз ҳаммамиз-буюклар олдида анчайин кичикмиз.

-Домла, ўзингиз қандай шоигрдлар тайёрладингиз?

-Ҳар бир олим ўзидан кейин уч-тўрт кучли шогирд қолдириши керак, деб ўйлайман.Бундан ортиғига бизнинг шароитимиз имкон бермайди.Мен юқорида ишора қилганимдай, хотиним ва икки ўғлимни шарқшунослик оламига олиб кирдим.Жамилнинг “ 7-9 аср карматлари”, “Дастлабки ислом” номли асарлари эл оғзига тушди.Ҳозир у 39 ёшда.Умр берса, яна кўп яхши ишлар қилишига ишонаман.Яна бир Эсмеральда Оғаева деган шогирдим ҳам бор.40 ёшида. “8-9 асрларда хорижийлар” деган яхши бир китоб ёзди.У ҳам асосан “Илк ислом” мавзуси билан машғул.

-Сўнгги анъанавий саволим: ҳозир қандай асар ёзаяпсиз?

-Насавийнинг Жалолиддин Мангуберди тўғрисидаги асарини Бокуда нашр этдирганимдан хабардорсиз.Ҳозир уни Москвадаги “Наука” нашриёти учун қайта ҳозирлаяпман.Унда асарнинг танқидий матнидан ташқари сўзбоши, шарҳ, изоҳ ва кўрсаткичлар тўлароқ ва мукаммалроқ бўлади.Айни пайтда Тожиддин Салмонийнинг “Тарихномаси”ни русчага таржима қилаяпман.Кейин, 1226-1282 йилларда яшаб ўтган буюк жамоат арбоби ва Элхонийлар даврининг энг атоқли муншийси ҳамда тарихчиси Аловуддин Ота Малик ибн Муҳаммад Жувайнийнинг “Тарихи Жувайний” асарини таржима қилаяпман.Ушбу асар мўғулларнинг эски одат ва анъаналари ҳамда Чингизхон яссалари ( қонунлари) ҳақида тўла маълумот беради.Уйғурларнинг дин, одат ва афсоналари ҳам келтирилган.Мўғулларнинг Мовроуннаҳр ва Эронни фатҳ этиши тарихи Чингизхоннинг ўлимигача муфассал тасвирланган,Жўжи ва Чиғатойга оид қизиқарли воқеаларга бой.Лекин ҳозир, айни кунларда “Қози Бурҳониддин ва унинг давлати” номли асаримни ёзаяпман.
Қози Бурҳониддин тарихнинг энг ажойиб шахсиятларидан бири.Асли Хоразмдан бўлган.Олтинчи аждоди замонида ота-боболари Онадўлига ҳижрат қилган.Бурҳониддин Кайсарида 1344 йилда туғилган.21 ёшида қози бўлган.Ниҳоятда адолатли фаолият кўрсатган ва халқнинг катта ҳурматини қозонган.1398 йили 55 ёшида вафот этган.Кўп тарихчиларнинг ёзишича, Қози Бурҳониддин ўта закий, илми ўткир, илм асосида ҳикмат билан иш юритувчи, узоқни кўра оладиган, ишбилармон, мумтоз бир вазир, олим, шоир ва жасур бир ҳукмдор эди.Араб, форс ва турк тилларида баб-баробар ижод қиларди.Талайгина тарихий, ижтимоий-сиёсий асарлар билан бир қаторда туркий катта бир “Девон” ҳам ёзиб қолдирган.

Қози Бурҳониддиннинг ҳаёт тарихи у ўз сўзига қандай амал қилганини ҳам кўрсатади.У турли тарафлараро бўлган жангларда ҳеч қачон четда турмас, энг ашаддий жанг майдонларига шерларча шиддат билан отилиб кирар, ёғийларни қиришда шафқат нимаалигини билмасди.Йилдирим Боязид ҳарбийларига асир тушган ва унинг қўшинлари ичида кўп жангларда қатнашган бир олмон йигити-Шилтсбергернинг ёзган хотираларига қараганда, Қози Бурҳониддин,Йилдирим Боязид билан бўлган жангларнинг бирида енгилиб,Сивас қаъласи томонга чекинган ва эски душмани Қора Юлуқ Усмонбейнинг ҳужумига учраб ҳалок бўлган.Илгари Қози Бурҳониддиннинг ғайриқонуний қилмишлари учун зарбага дучор бўлган рақибларининг алами шу қадар кучли бўлганки,улар Қози Бурҳониддиннинг бошини найзага илиб, кўчама-кўча кўтариб юрганлар, гавдасини эса тўрт бўлакка бўлиб, шаҳарнинг тўрт тарафига осдириб, ўлимини овоза қилганлар.Мана шундай шаҳид шахс бўлган Қози Бурҳониддин,-деди Зиё Бунёдов сўзининг охирида.

Мен олимнинг ҳикояларидан кўп мутассир бўлдим.Ортиқ суҳбатни давом этдирсам тассуротим сусаядигандай эди.Фақат ўзбек ўқувчилари учун бир жумла эсдалик дастхати ёзиб беришни илтимос қилдим.Рози бўлдилар.Мана ўшандаги алломанинг тилаклари: “Ўзбек ўқувчиларига: ҳамиша халқнинг тарихий ўтмишига, халқнинг борлиғи ва менлигига эҳтиром билан юксак муносабатда бўлишингизни, асарлаврига мароқ кўрсатишингизни самимий қалбдан орзу қиламан”.

Боку, 1986 йил декабрь, Академик Зиё Бунёдов.

Миразиз аканинг буюк шарқшунос билан суҳбатидан таъсирланиб, “Зиё Бунёдовнинг тарих олдидаги улуғ хизмати нимада?” дея савол бердик.

-Зиё Бунёдов муболағасиз ҲАҚИҚАТГЎЙ инсон, тарих ҳақиқатини бор овоз билан, илҳом билан энг таъсирли далил ва ҳужжатлар асосида таърифлаган, туркий халқларни бир-биридан ажратишни тирноқча ҳам аёлига келтирмас, у ҳатто бутун шарқ оламининг бирлиги ва улуғлиги ҳақида янги тарих китоблари яратар, бу тарихни бошқа-бошқа тарафларга, рус тили орқали ғарбга, рус халқига, бутун оламга кўз-кўз қилар эди,-деди Миразиз Аъзам.

Тошкентлик шоир ва таржимон Миразиз Аъзам билан Бокудаги учрашувдан кўп ўтмай Зиё оға Ўзбекистонга ташриф буюради. 1987 йили Зиё Бунёдов Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси қошидаги Оролни ва Оробўйини асраш қўмитасининг раиси профессор Пирмат Шермуҳаммедовнинг таклифига кўра Тошкент ва Хоразмга, Қорақалпоғистонга сафар қилади.Бу ташриф ўша пайтда Ўзбекистон бўйлаб катта тадбирларга сабаб бўлган, ҳурматини, иззатини жойига қўйган воҳаликлар, озарбайжон олимини «Урганчнинг фахрий фуқароси» этиб сайлашганди.Зеро, Зиё Бунёдов шунга лойиқ инсон ва олим эди.Негаки, у Жалолиддин Мангубердининг истибдодга қарши курашган қаҳрамонлигини илмий асослаб берганди.Ўша сафар давомида Зиё оға билан бирга бўлган эколог олим Озод Ҳусаинов бу ҳақда шундай деганди: «Зиё оға, нафақат туркий халқлар тарихи билан шуғулланувчи тарихчи, айни пайтда бугун ва келажакни ўйлайдиган, эркин фикрли инсон ҳам эди.У менинг Оролга, шарқ халқлари сув хўжалигига оид лойиҳаларимни қўллаб-қувватлаган, институт, мактаблардаги учрашувларда экология, табиатни асраш, халқлар ўртасидаги дўстлик ҳақида сўзларди.Мен у билан кейинчалик Боку, Москва шаҳарларида учрашиб, бундай уйғоқ, тийрак фикрли инсоннинг журъатига қойил қолардим.У билан Урганчда тушган сурат, олим менга совға қилган Л.Гумилёвнинг Каспий атрофига доир энг ноёб китобини ардоқли, муқаддас инъом сифатида асрайман».

1988 йилдаги Урганчга ташрифида олим билан дўст тутинган шарқшунос олис,Урганч Давлат Университети доценти Абдулла Ахмедов, Зиё оғани уйида меҳмон қилган, суҳбат мавзуси озарбайжон ва хоразмликлар шеваси ўртасидаги ўхшашлик,Мангубердининг жасорати, Абдулла аканинг Эронда ишлаган йиллари , умуман шарқ тарихи тўғрисида бўлганди.Ўшанда Абдулла ака Зиё Бунёдовни хоразмликларнинг тўйларига олиб борган, бу тадбирдаги урф одатларни кўриб, қўшиқларни эшитиб , рақсларни томоша қилиб олим янада ҳайратланган экан.

Тошкентда бўлган учрашувларда Бунёдовга ҳамроҳлик қилган таниқли адиб ва таржимон, филология фанлари номзоди Маҳкам Маҳмуд Зиё оға билан кечган суҳбатларини шундай хотирлайди:“Пирмат ака учаламиз гоҳ ўзбек, баъзида озарбайжон, гоҳида рус тилида мамлакатда кечаётган ижтимоий-сиёсий жараён, халқларимиз ўртасидаги ўзаро боғлиқлик, адабиёт ва тарих, олимнинг яратган асарлари тўғрисида суҳбатлашардик.Зиё оға ўзбек шарқшунос ва манбашунослари олдида қадимий қўлёзмаларни ўрганиш қандай кечаётганлиги билан айниқса қизиқгандилар.Чунки, тарихни аждодларимиз яратган қўлёзма асарларсиз тадқиқ этиш қийинлигини Бунёдов яхши билар ва тарихчилар олдига бу масалани бирламчи шарт қилиб қўярди.Бўрибой Аҳмедов, Асомиддин Ўринбоевдек ўзбек манбашунослари қилаётган ишлардан харабардор бўлганлигидан, уларнинг қилаётган сермашаққат ишларини жасорат деб баҳолади”.

Ғоятда мароқли ва унитилмас учрашувлардан сўнг Зиё оға Бокуга кузатиб қўйилгач, Пирмат Шермуҳаммедовга мактуб юбориб олган таассуротларини ўртоқлашганди:
Қадрли Пирмат!

Омон-эсон Бокуга етиб келганимга ҳам мана уч ойдан ошиб қолди.Аммо мен ҳамон Орол учрашувлари таассуротлари билан нафас олиб яшамоқдаман.Мени Орол учрашувлари экспедициясида қатнашишга таклиф қилиб, тўғри иш қилган экансан.Баҳонайи сабаб билан қуриб бораётган Оролни ўз кўзим билан кўрдим.У ерларда истиқомат қилаётган одамларнинг дарду-ҳасратлари, орзу армонлари, қувончу ташвишлари билан танишдим.Мўйноқ, Қўнғирот,Кегейли, Чимбой, Нукусда бўлиб ўтган қизғин мулоқотларни унитиб бўладими? Хива, Урганч гурунгларини айтмайсизми?! Менинг Урганчнинг “Фахрий фуқароси” этиб сайланишим лаҳзалари-чи!

Шу муносабат билан бир масалани тилга олиб ўтсам…

Камина “Озарбайжон отабеклари давлати” (1136-1225) монографияси устида ишлаётган вақтимда,Хоразмшоҳлар давлатининг умумий тарихини ёзиш нияти ҳам туғилганди.Бу иккала давлат бир даврда мавжуд бўлган.Уларнинг ҳукмдорлари, айниқса Жаҳон Паҳлавон (1175-1186) билан Хоразмшоҳ Такаш (1172-1200 йиллар ҳукмронлик қилган) ўзаро дўстона алоқа боғлаган эдилар.Бу ниятимни юзага чиқаришдан аввал манбаашунослик бўйича жиддий ишлар билан шуғулланишга тўғри келди: сўнгги Хоразмшоҳнинг шахсий котиби-муншийси Шаҳобуддин Муҳаммад ан-Насавийнинг “Сийрати султон Жалолиддин” асарининг танқидий матни, таржимаси ва изоҳларини, Садриддин Али ал-Ҳусайнийнинг “Ахбор ад-давлат ал-Салжуқия” хроника асарининг таржимаси ва шарҳларини тайёрлаб, нашр этдирдим.Бошқа баъзи ёзма манбаларни, шулар қаторида ҳужжатлар-Хоразмшоҳнинг фармонларини диққат билан ўрганиб чиқдим.Бу ҳужжатларнинг баъзилари кейинги вақтларда топилди, баъзилари фақат қўлёзма ҳолидагина мавжуд эди.

Мен айтмоқчи бўлган гап шуки, Хива, Урганч учрашувларидан кейин каминада “Ануштегин-Хоразмшоҳлар давлати” китобини янги фактлар асосида қайта ёзиш истаги туғилди.Шу муносабат билан Шаҳобуддин Муҳаммад ан-Насавийнинг “Сийрати султон Жалолиддин” асарининг танқидий матни, таржимаси, изоҳларини ҳам кўриб чиқмоқчиман.

Шу мақсадда Тошкентга бориб, қадимий қўлёзмаларни яна бир бор варақлаб кўриш режам бор.

Қадрли Пирмат! Биламан,Оролни асраш осон эмас.Ишончим комилки, ҳали сен бу хайрли, аммо машаққатли соҳада кўп савобли ишларни амалга оширасан.
Мабодо Бокуга йўлинг тушиб қолса, уйимнинг тўри сеники бўлади.Ўйлайманки, тез кунлар ичида яна дийдор кўришамиз.Зиё БУНЁДОВ, академик, Боку, 1987 йил”.

…Афсуски, Зиё Бунёдовнинг хатда тилга олинган кўплаб орзулари армон бўлиб қолди. Аммо, 1991 йилдаги истиқлолдан сўнг Зиё Бунёдов мафкуравий тазйиқлардан холи равишда илм уммонига шўнғиди, дейиш мумкин.Уруш асоратлари, шўро мафкурабозлари қолдирган оғриқларга қарамай, кўплаб арабча асарларни, шарқ тарихига доир манбаларни, «Қуръони Карим» ни арабчадан озарбайжончага таржима қилди, «Қизил террор» асарини яратди.Озарбайжон халқи ўзининг миллатпарвар фарзандини, парламент мажлисига депутат, Фанлар Академияси вице-президенти этиб сайлади.Зиё Бунёдов бу вазифалардаям сидқидилдан, ҳар доимгидек журъатлилик билан миллат манфаатлари, давлат истиқболи учун куюниб ишлади.

Бироқ….бироқ бу журъатлилик, ватанпарварлик кимларгадир ёқмади.1997 йил 21 февраль,Боку.Парламент депутати Зиё Мусо ўғли кеч соат 18 дан 10 минут ўтганда уйига энди қадам қўяркан, ўққа нишон бўлди.»Макаров» тўппончасидан отилган иккита ўқ бўйнига теккан, оғир яраланган олимнинг инграшига қарамай, ёлланган қотиллар қорни ва елкасига тўрт бора пичоқ уришганди.Бу оғир жароҳатлар шу куниёқ 74 ёшли олимнинг вафот этишига сабабчи бўлди. Буюртмачи каззоблар ва ёлланган қотиллар фуқаро Зиё Бунёдовни шаҳид этишди.Аммо олим Зиё Мусо ўғли Бунёдов ҳаёти, у яратган асарлар, таржима қилган манбалар орқали барҳаёт.

Ziyo Bunyodov qattol jangda ko‘rsatgan jasorati uchun qahramon unvoniga erishdi. Ammo,uning haqiqiy jasorati ilmda namoyon bo‘ldi. U bizning olimlarimiz tilga olishga ham qo‘rqqan jasoratli vatandoshimiz Jaloliddin Manguberdi nomini kitobga soldi,tariximizning ulkan sahifasi — Xorazmshohlar saltanati haqida yorqin kitob yaratdi.

ZIYO BUNIYODOV XOTIRASIGA
Xurshid Davron

 Bundan roppa-rosa 20 yil avval Boku tuprog‘iga azarbayjon xalqining ulkan o‘g‘loni,turkiy ilmu madaniyatning atoqli siymoci Ziyo Bunyodov (Ziya Musa oğlu Bünyadov) tuproqqa topshirilgan edi.

O‘sha kuni men BBC radiosidan bu mash’um xabarni eshitib, yorug‘ dunyoga kelib orttirgan ma’naviy ustozlarimdan biriga aylangan,o‘zini ko‘rmagan bo‘lsam-da, yuragimga juda aziz bo‘lgan insondan ayrilganimni anglab larzaga tushgan, benihoya qattiq qayg‘urgan edim. Qur’oni Karimdan oyatlar tilovat qilib,Yaratgandan bu muhtaram inson haqiga rahmatlar so‘ragan, uning umr yo‘ldoshi, Toshkentda tug‘ilib o‘sgan,yarim asrdan ziyod vaqt mobaynida olimga suyanchiq bo‘lgan Tohira xonimga sabr tilagan edim.

U teran ilm sohibi — akademik edi, u dovyurak jangchi — Sovet Ittifoqi Qahramoni edi, u urush paytida o‘limdan qutqargan odamlari va yozgan kitobi evaziga minnatdor el hurmatiga erishgan inson — Germaniyaning Pankov (Berlin),O‘zbekistonning Urganj shaharlari faxriy fuqarosi edi.
Ziyo Bunyodov qattol jangda ko‘rsatgan jasorati uchun qahramon unvoniga erishdi. Ammo,uning haqiqiy jasorati ilmda namoyon bo‘ldi. U bizning olimlarimiz tilga olishga ham qo‘rqqan jasoratli vatandoshimiz Jaloliddin Manguberdi nomini kitobga soldi,tariximizning ulkan sahifasi — Xorazmshohlar saltanati haqida yorqin kitob yaratdi.

Men uning kitoblarini qo‘limdan qo‘ymas edim. Tariximizning o‘chmas siymosi Shayx Najmuddin Kubro hayoti va faoliyatiga bag‘ishlab “Shayxi shuhado yoxud Shayx Kubro tushlari” qissamni yozayotganimda ham,atoqli turk adibi No‘miq Kamolning “Jaloliddin Xorazmshoh” dramasini tarjima qilganimdayam Bunyodov kitoblaridan ko‘mak oldim.

O‘sha olis 1997 yilning 21 fevral oqshomi unga o‘q uzgan dushmanlarning niyati har qanday sharoitda haqiqatni aytgan olimni jismonan yo‘q qilish edi. Ammo, oradan o‘tgan vaqt shuni isbotladiki, buyuk insonni jismonan yo‘q qilishga qo‘l urgan qotillar, u qoldirgan merosni yo‘q etishdan ojiz qoldilar. Zero,Bunyodov qoldirgan meros turkiy millatning,tafakkur ahlining yuragidan joy olishga ulgurgan, bu meros faqat bugunning emas, kelajakning ham o‘limsiz mulkiga aylangan edi.

Umid Bekmuhammad
BARHAYOT BUNYODOV

To‘pponchadan otilgan o‘qlar sokin uyni vahimaga soldi.Ko‘pqavatli uy yo‘lagida ingrab yotgan keksa kishini ko‘rgan qo‘shnilar tezda og‘ir yaralangan ul bandaning rafiqasini aytib chiqishdi.Turmush o‘rtog‘i va qo‘shnilar birinchi va ikkinchi qavatlar zinapoyasida qonga belanib yotgan kishini opichlab uyga olib kirishdi.Darhol yetib kelgan “ tez yordam” mashinasida og‘ir yaradorni shifoxonaga olib ketishayotganida, keksa yarador azoblarga dosh bera olmay, hayotdan ko‘z yumdi.Bu inson buyuk tarixchi Ziyo Bunyodov edi.

Turkiy musulmon xalqlarning faxri darajasiga yetgan Ziyo Muso o‘g‘li Bunyodov Ozarbayjonning Astara shahrida, 1923 yil 21 dekabrda tavallud topgan.Bolaligi g‘oyat alg‘ov dolg‘ovli 30-40 yillarga to‘g‘ri kelgan, turmush mashaqqatlarini boshidan kechirib, voyaga yetgan Ziyo Bunyodov ilmga intildi, tarix faniga qiziqdi.Maktabni bitirib endi ilm olay , deya niyat qilgan davrda esa urush boshlandi.Shu tariqa u jang maydonlarida fashistlarga qarshi kurashdi, janggohlardagi mardligi uchun 1945 yili sobiq ittifoq qaxramoni unvoni bilan taqdirlandi.

Urushdan keyin esa qahramon qurolini qalamga almashtirib, ilmu-fan maydoniga dadil kirib keldi—Boku universitetini tugatdi, dunyoga mashhur sharqshunos olim bulib yetishdi.Uning ilmiy faoliyati Yaqin va O‘rta Sharq davlatlari tarixi va madaniyati,Xorazmshoxlar davlatining shakllanishi, dovruq taratgan va mo‘g‘ullar istibdodi davrini qamrab olgandi.U 1964 yili doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi.1965 yili professor, 1976 yilda akademik unvoniga, 1982 yili Ozarbayjonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi unvonlariga loyiq deb topildi.1981-1986, 1988-1997 yillarda ikki bor qayta-qayta Bokudagi Sharqshunoslik institutiga direktorlik qildi.1990-1997 yillarda Ozarbayjon Fanlar akademiyasi vitse-prezidenti bo‘lib faoliyat ko‘rsatdi.Ziyo Bunyodov qaysi vazifada ishlamasin, hamisha ilmu-fan taraqqiyoti uchun xizmat qilgan, rahbarlik vazifalarida ishlaganidayam, boshqa amaldorlar singari byurokratik yo‘sinda ish yuritmay, odamiylik bilan faoliyat ko‘rsatdi, bu esa uning ishdan bo‘shatilishiga, ayniqsa, islom bid’at, xurofot, deb kelingan davrlardayam Ziyo og‘aning namozni kanda qilmasligi, mafkurabozlar uchun aniq nishon bo‘lib turishiga sababchi bo‘lgandi.

Biroq Ziyo Bunyodov bundan cho‘chimay, turkiy qavmlar tarixini xolis va haqqoniy o‘rgandi.Sharq xalqlari tarixini o‘rganishda beqiyos manba bo‘lgan Shihobiddin an-Nasaviyning “Jaloliddin Manguberdi” asarini arabchadan tarjima qilib, 1973 yilda chop ettirdi.Shu davr bilan bog‘liq tadqiqotini davom etdirib, “Anushtegin Xorazmshohlar davlati” nomli monografiyasini ham nashr etdiradi.

1974 yili Xorazm viloyat firqa qo‘mitasining mafkura bo‘yicha kotibi, tarixchi olim Rajab Jumaniyozov Boku shahriga boradi.O‘shanda ikkala tarixchi, xalqlar o‘rtasidagi azaliy do‘stlik, ozarbayjon tili va xorazm shevasi o‘rtasidagi yaqinlik, Jaloliddin Manguberdi harbiy, siyosiy faoliyat ko‘rsatgan davr haqida suhbat qurgandilar.
Bokudagi bu uchrashuvdan so‘ng, qandaydir sobiq ittifoq bo‘yicha firqaviy seminar bo‘lib o‘tadi.Anjumanda qatnashgan Ziyo Bunyodov o‘shanda Rajab Jumaniyozovga tantanali ravishda Xorazmshohlar davriga oid chiqargan kitobidan 100 donadan sovg‘a qilgan ekan.Xorazmlik tarixchi bu kitoblarni Urganchga olib kelganda tarixsevarlar bu in’omdan sevinib, bayramdek nishonlagan edilar.

Bunyodovdek buyuk alloma bilan aynan u kishi yashab o‘tgan Boku shahrida uchrashishga muvaffaq bo‘lgan shoir va tarjimon Miraziz A’zam esa o‘tgan kunlarni shunday xotirladilar:

“Ziyo Bunyodov nomini men “Xorazmshoh –Anushtegeniylar davlati” kitobi orqali tanigandim.U yillarda hali xalqimiz o‘z tarixini, ayniqsa shohlar tarixini o‘rgana olmasdi.Birinchi manbalar yetti qavat qulflar ostida saqlanar, ularni ochishga jur’at qilgan olimlar ta’qib ostiga olinardi.Men Bartoldning “Turkiston mo‘g‘ullar bosqini davrida”, S.P.Tolstovning “Qadimiy Xorazm sivilizatsiyasini izlab”, degan tadqiqotlarini o‘qigandim.Badiiy asarlardan V.Yanning “Chingizxon”, G.Abashidzening “Yaldo kechasi”, romanlarini, Maqsud Shayxzodaning “Jaloladdin Manguberdi” tragediyasini bilardim.Ammo Xorazm tarixiga oid boshqa kitoblardan xabarsiz edim.Shunday bir sharoitda Ziyo Bunyodovning Xorazmshohlar haqidagi ilmiy ishi sahroda uchragan quduqday bizning avlodga ta’sir qilgan edi.Kitobdan Xorazmshohlar saltanati 134 yil hukm surganini, Muhammad Qutbiddin Xorazmshoh garchi Chingizxon bosqini davrida jur’atsizlik qilgan bo‘lsa ham, aslida u qadar yovuz hukmdor bo‘lmaganini, u davlatni boshqargan 30 yil ichida mamlakat benihoya katta yuksalish yo‘lini bosib o‘tganini o‘qiganimda Xorazm haqidagi tushunchalarim butunlay o‘zgarib ketdi.O‘zingiz o‘ylang: boshkenti Urganj bo‘lgan bu davlatning hududi butun Movarounnahr,Xuroson,Mozandaron,Kirmon,Iroq,Ozarbayjon, Sijiston,G‘aznadan tortib Talasgacha,Farg‘onadan O‘zgangacha qanchadan-qancha viloyatlarni qamrab olgan edi.Urganjda deyarli olti million aholi istiqomat qilgan.Chingizxon bosqini davrida bu aholining asosiy qismi qahramonlarcha jang qilib, qirilib ketgan, shu jumladan buyuk shayx Najmiddin Kubro ham…Qolganlar esa qo‘shni davlatlarga tariqday sochilib ketgan( Men bularning hammasini Ziyo og‘aning kitobidan o‘qidim, ba’zi ma’lumotlarni olimning o‘z og‘zidan eshitdim).Shuningdek, kitobdagi milliy shahar qurilishi tizimlari, harbiy gizomlarimiz, yuzga yaqin harbiy atamalar, saroy va davlat xizmatchilarining nomlari, maxsus vazifalari, pul munosabatlari, madaniy hayot tafsilotlari, qo‘yingki kitobning mazmuni va ma’lumotlar doirasi haddan ziyod keng edi; shu bois menda o‘sha mutoalaa kunlaridayoq muallif bilan uchrashish ishtiyoqi avj oldi.

1986 yilning oxirida O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasining Adabiyot fondidan Ozarbayjon yozuvchilarining ijod uyiga yo‘llanma oldim va olim bilan uchrashishga muvafaaq bo‘ldim.Olimni izlab Bokudagi sharqshunoslik institutiga, olimning rasmiy ish joyiga bordim.U hech qanday rasmiyatsiz, meni osongina va samimiy qabul qildi.Birinchi ko‘rishda men uni “bu kishi ozarbayjon emas” deb o‘yladim.Chunki siyoqi ovro‘paliklarga o‘xshar edi: oq sariqdan kelgan, rus mujiklariday miqti,ko‘kko‘z, jingalak sochlari qo‘ng‘ir edi.Suhbatimiz hazil-huzil aralash, samimiy ohanglarda boshlandi. “Kechirasiz, siz ozarbayjonlarga o‘xshamaysiz”, dedim, ko‘nglimga kelgan gapni yashiraolmay.

— Onam rus, otam ozarbayjon.Millat sharqda otaga qarab belgilanadi, yo siz boshqacha o‘ylaysizmi?-dedi u kulib.

-Yo‘q, yo‘q, men ham sizday o‘ylayman,-dedim jilmayib.

-Menim ismim aslida Ziyovuddin, otam Muso shayx, otamning otasi Ma’sum shayx, bobomning otasi Maxdi shayx va hokazo.Men hujjatlar asosida shajaram tarixini o‘rganib, 15 ota-bobom shayx bo‘lganini va ularning ism-shariflarini aniqlaganman. Mana ular,-dedi u qo‘limga tashrifnomasini chiqarib berib.Undan bildimki, Bunyodov familiyasidagi “Bunyod” ismi 15-ajdodining oti ekan.Shu lahzadayoq unga havasim kelib ketdi.Biz sho‘ring qurg‘ur o‘zbek ziyolilari juda nari borsa uchinchi yo to‘rtinchi, ba’zan-ba’zan beshinchi ajdodimizni bilamiz, xolos.Men ichimda bosh ko‘targan uyatimni bosib, gapni boshqa yoqqa burdim:

-Nega ruschada familiyangiz “Bunyadov” emas, “Buniyatov?”.

-“Bunyadov” deganda , bu so‘zning ichida “yad”, ya’ni “zaxar” ma’noli bo‘g‘in uchraydi, bu rus qondoshlarim va og‘aynilarim uchun ta’naga bahona bo‘lmasin deb, o‘zim atayin “Buniyatov” qilganman.Ruschada yaxshi jaranglaydi.

O‘rtaga jimlik cho‘kdi.Men gapni nimadan boshlashni bilmay taraddudda edim.Suhbatdoshim axir fan doktori, ikkinchi jahon urushi qahramoni, Ozarbayjon Fanlar Akademiyasining vitse-prezidenti….

-Ha, nimani o‘ylab qoldingiz, beravering savolingizni,-deb samimiyat bilan qo‘lladi meni olimning o‘zi.

-Sizni “Ziyo Musayevich” desam o‘zimni ruslarday, “Ziyo muallim” desam ozarbayjonday his qilayapman.O‘zbekchasiga “domla” yoki “Ziyoviddin aka” desam, sizga g‘alati ko‘rinarmikin,-dedim.

-“Ziyovuddin aka” deyavering, o‘rganib ketganman.
-O‘rganib ketgansiz?Qanday qilib?

-Kennoyingiz o‘zbek.Toshkentdan,Chempion ko‘chasida turishardi.Ismi Tohira.Uylari 1966 yildagi zilziladan keyin buzilib ketdi.Xotin tomondan qarindoshlarimiz ko‘p u yoqda.Har yili bo‘lmasayam, yil ora borib turamiz Toshkentga.

-Hozir qayerda ishlaydilar kennoyimiz?
-Boku radiosida ishlaydi.O‘zi sharqshunos.Turk adabiyoti bo‘limini boshqaradi radioda.

-Bolalaringiz?

-Ikki o‘g‘limiz bor.Ikkovi ham sharqshunos.Jamil Moskvada Sharq tillari institutining Osiyo va Afrika adabiyoti bo‘limida.Haydar arab tili bo‘yicha mutaxassis.Tashqi ishlar vazirligida ishlaydi.

-Kennoyimiz o‘zbek bo‘lgani uchun o‘zbek tarixiga qiziqib qolgan ekansiz-da?-dedim yana hazillashib.

-Aksincha, o‘zbeklar tarixiga qolganimdan o‘zbek qiziga uylanganman,-dedi olim hazilimga hazil bilan javob qaytarib.So‘ng jiddiy tortib, xuddi o‘ziga o‘zi gapirganday xayolga cho‘mgancha gapini davom etdirdi: -Ilgarilari o‘zbek tarixi, ozarbayjon tarixi degan gaplar yo‘q edi.O‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman, tatar, ozarbayjon, uyg‘ur bir-biridan ajratilmas, hammalari bir yozuvdan-arab alifbosidan foydalanishar, tarjimaga ham ehtiyoj yo‘q edi.Islom davlatlarining birontasida tarix milliy belgilar asosida yozilmagan.Hozir ixtiyorimizda barcha musulmon xalqlarining yaxlit bir tarixi bor.Bularning hech birini bir-biridan ajratib o‘rganolmaysiz.

Mana, men…eng oldin, 1950 yillarning oxirida,Ozarbayjonning 7-9asrlardagi tarixini o‘rganmoqchi bo‘lgandim.Buning uchun arabcha, forscha, turkcha, so‘ngra ruscha tarjimalari orqali xitoycha, lotincha, fransuzcha solnomalarni o‘rganishga kirishib ketdim.O‘zim o‘n yillik maktabni 1939 yilda tugatganman. 7 yil urushda yurdim…

-Kechirasiz luqmam uchun…Siz an-Nasaviy tarjimasini Sobir Rahimovga bag‘ishlagansiz.Mabodo ikkinchi jahon urushi janggohlarida birga bo‘lmadingizmi?

-Yo‘q…Men shunchaki Jaloliddinday shaxslarni bergan xalqdan Sobir Rahimovday qahramonlar chiqarverishiga ishora qilganman.1946 yili Moskvadagi Narimonov nomli Sharqshunoslik institutiga o‘qishga kirdim.

-Qahramon bo‘lganigiz uchun o‘qishga kirish qiyin kechmagandir?

-Yo‘q, buning uchun emas.Men sizga boya otam shayx bo‘lganini aytdim.Bolalikdayoq arabcha yozish va o‘qishni o‘rgangan edim.Shunisi qo‘l keldi.U paytda arabcha biladiganlar barmoq bmilan sanarli edi.Deyarli hammasi qatag‘on yillari kirib tashlashgandi.Institutda atoqli rus sharqshunoslaridan saboq oldim.O‘sha yillardagi hayotimizning ayrim lavhalarini o‘tgan yili Semyonov o‘z romanida qalamga olibdi.Birga o‘qiganmiz-da u bilan….

-“Bahorning o‘n yetti lahzasi” ni yozgan Yulian Semyonovmi?

-Ha, o‘sha.Qiziqsangiz, o‘qib ko‘ring. “Drujba narodov” jurnalining 1985 yil 9-smonida “Auvksion” degan roman. Hujjatsevar yozuvchi-da, hech qaysimizning ismimizni ham o‘zgartirmabdi.

Xullasi kalom, men Ozarbayjonning 7-9 yuzyillikda boshidan kechirgan hayotini yozish uchun turli solnomalarni hijjalab o‘qishga kirishdim.Inglizchani o‘rgandim.Gosh Mxiterning (aslida Qo‘sh Muxtor bo‘lsa kerak) “Alban solnomasi”ni ingliz tilidan ruschaga tarjima qildim.

-Nega ozarbayjonchaga emas, ruschaga?

-O‘zingiz bilasiz-ku, bunday kitoblarni milliy tillarda chiqarish qiyin.Ruscha bo‘lsa chiqarish osonroq.Sizlarda ham olimlar shunday qilishadi-ku.Mana, Qori-Niyoziy Ulug‘bekning “Ziji Ko‘ragoniy” asarini, R.N.Nabiyev “Qo‘qon xonligi tarixidan” kitobini ruschada chiqarishgan.Menim Gosh Mxiterdan qilgan tarjimam ham rus tilida 1960 yilda Bokuda nashr etildi.

1965 yilda Ozarbayjon Otabeklar davlatining tarixini yozishga kirishdim.Buning uchun avval Al-Bakuviyning “Talxis al-osor va ajoyib al-Malik alQahhor” (Qahhor hukmdordan qolgan ajoyib asarlarning saylapnmasi”), so‘ng Shixobuddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat ul-sulton Jalodiddin Menkburni “ ( “Sulton Jaloliddin Menkburnining ichki dunyosi “) asarlarini arabchadan ruschaga tarjima qildim.Bakuviy asari Moskvada 1970 yilda,Nasaviyning kitobi esa Bokuda 1973 yilda nashr etildi.Bulardan tashqari,Ibn al-Fuvaytiy,Ibn as- Soiy,Ibn alDubaysiy, al-Yazdiy, an-Nishopuriy, al-Husayniy va boshqa yuzlab arabcha, forscha, inglimzcha, ruscha asarlarni o‘rganib chiqdim.Ana shundan keyingina “Ozarbayjon Otabeklar davlati”.1136-1225 yillar” nomli kitobim dunyoga keldi.Ushbu asarim 1978 yilda Bokuda nashr etilgach, Davlat mukofotiga ham sazovor bo‘ldi.

Bilasizmi, tarix shunday bir mo‘jizaki, bir asar ikkinchisining yozilishiga olib kelarkan.Otabeklar davlati tarixini yozganimdan keyin Xorazmshohlar tarixini yozmasam jonim tinchimasligi ayon bo‘lib qoldi.Ammo Xorazmshohlar davlati tarixini yozishdan oldin yana bir necha tarixiy ishlarni yuzaga chiqarishga to‘g‘ri keldi. Eng birinchi Sadriddin al-Husayniyning “Axbor ad-davla as-Saljuqiyya” (Saljuqiylar davlati haqida xabarlar”) kitobini tarjima qilib Moskvada 1980 yilda chop etdirishga muvaffaq bo‘ldim.Keyin Ozarbayjon Fanlar Akademiyasining “Axboroti” da “Xorazmshohlar davlatining harbiy tashkiloti” ( 1982 yil 1-son), “17 asr Usmonli tarixchisi Ibrohim Afandi Pachaviyning asarida Xorazmshoh tarixiga oid ma’lumotlar “( 1984 yil 4-son) kabi ishlarimni e’lon qildim.Shu tariqa “Xorazmshohlar Anushteginiylar davlati” asarim Moskvaning “Nauka” nashriyotida 1986 yilda chop etildi.

-Domla, mana hozir 1986 yil-qayta qurish davri.Sharqshunoslik ilmida qanday islohotlar qilish mumkin?

-Hozir yaxshi mutaxassislar yetishmaydi.Universitetlarda sharq kulliyotlarini bitirgan yoshlarning birontasi ham asl manbalarni o‘qiy olmaydi.Bu nima degan gap?! Chet ellardan mutaxassislar, olimlarni ishga chaqirish kerak.Manbani o‘qiy olish va matnlar ustida ish olib borabilish uchun kamida o‘n yil ta’lim olish kerak.
-Domla, o‘tgan 70 yil ichida yozuvimiz bir necha marta o‘zgardi.Oldin arab alifbosi isloh qilindi.Keyin lotinga o‘tildi.U ham ikki bor isloh qilindi.So‘ngra kirillga o‘tildi.Bir kuni akademik shoirimiz G‘afur G‘ulom : “Sizlar Buxoroda 400 nafar shoir o‘tganini bilmayizlar…” deb ta’na qildi bizga.Xo‘sh, ayb kimda o‘zi? Alifbeni kim o‘zgartirdi, sizlarmi, bizlarmi? Bunda bizning aybimiz nima? Buning ustiga universitetlarda chet tillarini o‘qitishga panja orasidan qarashadi.

— Men ham shuni aytaman-da! Chet tili va sharq fakultetlariga munosabatni tubdan yaxshilash kerak.

-Yaxshi zamonlardan umidvormiz, domla…Keling, yanada chuqur o‘ylab ko‘raylik: hozir sharqshunoslik sohasini yaxshilash uchun nima ishlar qilish mumkin?

-Sharq fakultetlarida o‘quv rejalarini qayta tuzish kerak.Ateizm o‘qitiladi.Mayli, o‘qitilsin.Ammo u bilan yonma-yon dinlar tarixini,Qur’oni karimni ham o‘qitaylik.G‘arbiy Yevropada,Yaqin Sharqda, umuman rivojlangan mamlakatlarning hammasida ilohiyot fakultetlarida ilohiyot fanlari-Tavhid, Kalom, Hadis ilmlari o‘rgatiladi.Ateizm bilan Ilohiyot teng huquqli fanlar tarzida o‘rgatilmasa bo‘lmaydi.Haqiqiy ilm qiyoslarda tug‘iladi, axir!

-Sharqshunos olim qanday bo‘lishini orzu qilasiz?

-Ota -bobolarimizga o‘xshashini orzu qilaman.Hozirgi olimlar, misol uchun aytamanda,Beruniyning birgina asariga teng asar yozmoqchi bo‘lsalar, bunga butun umrlari ham kamlik qiladi. “Hindiston” yoki “Osor alboqiya” ga teng asarni qay birimiz yozdik?! Holbuki , uning bunday asarlari 20 dan ortadi.Yoki Ibn Sinoni oling: bir qarasangiz tib olimlarining dohiysi, bir qarasangiz faylasuf, yana bir qarasangiz ilohiyotchi yoki adabiyotchi, shoir. “Tib qonunlari” olti jilddan iborat va har biri hozirgilarning o‘nlab asarlaridan ortiq.Ibn Sinodan oldin ham sizlarda Abulqosim Zahraviy degan tibbiyot olimi o‘tgan.U 30 ta risola yozgan.Eh, qaniydi ota-bobolarimizga o‘xshay olsak, ularga munosib farzandlar bo‘lsak!

Albatta, juda noshukur bo‘lish ham noto‘g‘ri.Bor, har qalay, tuzuk-tuzuk ishlar qilgan va qilayotgan lolimlar: “Arab tili darsligi”ni yozgan B.Xolidov va ul kishining o‘g‘li Anas Xolidov,P.A.Bulgakov,Ye.Davidovich, professor Sinor,Andre Boyl (Juvayniyning asarini fransuzchaga tarjima qildi),Bernar Luis….Ammo bularning hammasi-biz hammamiz-buyuklar oldida anchayin kichikmiz.

-Domla, o‘zingiz qanday shoigrdlar tayyorladingiz?

-Har bir olim o‘zidan keyin uch-to‘rt kuchli shogird qoldirishi kerak, deb o‘ylayman.Bundan ortig‘iga bizning sharoitimiz imkon bermaydi.Men yuqorida ishora qilganimday, xotinim va ikki o‘g‘limni sharqshunoslik olamiga olib kirdim.Jamilning “ 7-9 asr karmatlari”, “Dastlabki islom” nomli asarlari el og‘ziga tushdi.Hozir u 39 yoshda.Umr bersa, yana ko‘p yaxshi ishlar qilishiga ishonaman.Yana bir Esmeralda Og‘ayeva degan shogirdim ham bor.40 yoshida. “8-9 asrlarda xorijiylar” degan yaxshi bir kitob yozdi.U ham asosan “Ilk islom” mavzusi bilan mashg‘ul.

-So‘nggi an’anaviy savolim: hozir qanday asar yozayapsiz?

-Nasaviyning Jaloliddin Manguberdi to‘g‘risidagi asarini Bokuda nashr etdirganimdan xabardorsiz.Hozir uni Moskvadagi “Nauka” nashriyoti uchun qayta hozirlayapman.Unda asarning tanqidiy matnidan tashqari so‘zboshi, sharh, izoh va ko‘rsatkichlar to‘laroq va mukammalroq bo‘ladi.Ayni paytda Tojiddin Salmoniyning “Tarixnomasi”ni ruschaga tarjima qilayapman.Keyin, 1226-1282 yillarda yashab o‘tgan buyuk jamoat arbobi va Elxoniylar davrining eng atoqli munshiysi hamda tarixchisi Alovuddin Ota Malik ibn Muhammad Juvayniyning “Tarixi Juvayniy” asarini tarjima qilayapman.Ushbu asar mo‘g‘ullarning eski odat va an’analari hamda Chingizxon yassalari ( qonunlari) haqida to‘la ma’lumot beradi.Uyg‘urlarning din, odat va afsonalari ham keltirilgan.Mo‘g‘ullarning Movrounnahr va Eronni fath etishi tarixi Chingizxonning o‘limigacha mufassal tasvirlangan,Jo‘ji va Chig‘atoyga oid qiziqarli voqealarga boy.Lekin hozir, ayni kunlarda “Qozi Burhoniddin va uning davlati” nomli asarimni yozayapman.
Qozi Burhoniddin tarixning eng ajoyib shaxsiyatlaridan biri.Asli Xorazmdan bo‘lgan.Oltinchi ajdodi zamonida ota-bobolari Onado‘liga hijrat qilgan.Burhoniddin Kaysarida 1344 yilda tug‘ilgan.21 yoshida qozi bo‘lgan.Nihoyatda adolatli faoliyat ko‘rsatgan va xalqning katta hurmatini qozongan.1398 yili 55 yoshida vafot etgan.Ko‘p tarixchilarning yozishicha, Qozi Burhoniddin o‘ta zakiy, ilmi o‘tkir, ilm asosida hikmat bilan ish yurituvchi, uzoqni ko‘ra oladigan, ishbilarmon, mumtoz bir vazir, olim, shoir va jasur bir hukmdor edi.Arab, fors va turk tillarida bab-barobar ijod qilardi.Talaygina tarixiy, ijtimoiy-siyosiy asarlar bilan bir qatorda turkiy katta bir “Devon” ham yozib qoldirgan.

Qozi Burhoniddinning hayot tarixi u o‘z so‘ziga qanday amal qilganini ham ko‘rsatadi.U turli taraflararo bo‘lgan janglarda hech qachon chetda turmas, eng ashaddiy jang maydonlariga sherlarcha shiddat bilan otilib kirar, yog‘iylarni qirishda shafqat nimaaligini bilmasdi.Yildirim Boyazid harbiylariga asir tushgan va uning qo‘shinlari ichida ko‘p janglarda qatnashgan bir olmon yigiti-Shiltsbergerning yozgan xotiralariga qaraganda, Qozi Burhoniddin,Yildirim Boyazid bilan bo‘lgan janglarning birida yengilib,Sivas qa’lasi tomonga chekingan va eski dushmani Qora Yuluq Usmonbeyning hujumiga uchrab halok bo‘lgan.Ilgari Qozi Burhoniddinning g‘ayriqonuniy qilmishlari uchun zarbaga duchor bo‘lgan raqiblarining alami shu qadar kuchli bo‘lganki,ular Qozi Burhoniddinning boshini nayzaga ilib, ko‘chama-ko‘cha ko‘tarib yurganlar, gavdasini esa to‘rt bo‘lakka bo‘lib, shaharning to‘rt tarafiga osdirib, o‘limini ovoza qilganlar.Mana shunday shahid shaxs bo‘lgan Qozi Burhoniddin,-dedi Ziyo Bunyodov so‘zining oxirida.

Men olimning hikoyalaridan ko‘p mutassir bo‘ldim.Ortiq suhbatni davom etdirsam tassurotim susayadiganday edi.Faqat o‘zbek o‘quvchilari uchun bir jumla esdalik dastxati yozib berishni iltimos qildim.Rozi bo‘ldilar.Mana o‘shandagi allomaning tilaklari: “O‘zbek o‘quvchilariga: hamisha xalqning tarixiy o‘tmishiga, xalqning borlig‘i va menligiga ehtirom bilan yuksak munosabatda bo‘lishingizni, asarlavriga maroq ko‘rsatishingizni samimiy qalbdan orzu qilaman”.

Boku, 1986 yil dekabr, Akademik Ziyo Bunyodov.

Miraziz akaning buyuk sharqshunos bilan suhbatidan ta’sirlanib, “Ziyo Bunyodovning tarix oldidagi ulug‘ xizmati nimada?” deya savol berdik.

-Ziyo Bunyodov mubolag‘asiz HAQIQATGO‘Y inson, tarix haqiqatini bor ovoz bilan, ilhom bilan eng ta’sirli dalil va hujjatlar asosida ta’riflagan, turkiy xalqlarni bir-biridan ajratishni tirnoqcha ham ayoliga keltirmas, u hatto butun sharq olamining birligi va ulug‘ligi haqida yangi tarix kitoblari yaratar, bu tarixni boshqa-boshqa taraflarga, rus tili orqali g‘arbga, rus xalqiga, butun olamga ko‘z-ko‘z qilar edi,-dedi Miraziz A’zam.

Toshkentlik shoir va tarjimon Miraziz A’zam bilan Bokudagi uchrashuvdan ko‘p o‘tmay Ziyo og‘a O‘zbekistonga tashrif buyuradi. 1987 yili Ziyo Bunyodov O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi qoshidagi Orolni va Orobo‘yini asrash qo‘mitasining raisi professor Pirmat Shermuhammedovning taklifiga ko‘ra Toshkent va Xorazmga, Qoraqalpog‘istonga safar qiladi.Bu tashrif o‘sha paytda O‘zbekiston bo‘ylab katta tadbirlarga sabab bo‘lgan, hurmatini, izzatini joyiga qo‘ygan vohaliklar, ozarbayjon olimini “Urganchning faxriy fuqarosi” etib saylashgandi.Zero, Ziyo Bunyodov shunga loyiq inson va olim edi.Negaki, u Jaloliddin Manguberdining istibdodga qarshi kurashgan qahramonligini ilmiy asoslab bergandi.O‘sha safar davomida Ziyo og‘a bilan birga bo‘lgan ekolog olim Ozod Husainov bu haqda shunday degandi: “Ziyo og‘a, nafaqat turkiy xalqlar tarixi bilan shug‘ullanuvchi tarixchi, ayni paytda bugun va kelajakni o‘ylaydigan, erkin fikrli inson ham edi.U mening Orolga, sharq xalqlari suv xo‘jaligiga oid loyihalarimni qo‘llab-quvvatlagan, institut, maktablardagi uchrashuvlarda ekologiya, tabiatni asrash, xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik haqida so‘zlardi.Men u bilan keyinchalik Boku, Moskva shaharlarida uchrashib, bunday uyg‘oq, tiyrak fikrli insonning jur’atiga qoyil qolardim.U bilan Urganchda tushgan surat, olim menga sovg‘a qilgan L.Gumilyovning Kaspiy atrofiga doir eng noyob kitobini ardoqli, muqaddas in’om sifatida asrayman”.

1988 yildagi Urganchga tashrifida olim bilan do‘st tutingan sharqshunos olis,Urganch Davlat Universiteti dotsenti Abdulla Axmedov, Ziyo og‘ani uyida mehmon qilgan, suhbat mavzusi ozarbayjon va xorazmliklar shevasi o‘rtasidagi o‘xshashlik,Manguberdining jasorati, Abdulla akaning Eronda ishlagan yillari , umuman sharq tarixi to‘g‘risida bo‘lgandi.O‘shanda Abdulla aka Ziyo Bunyodovni xorazmliklarning to‘ylariga olib borgan, bu tadbirdagi urf odatlarni ko‘rib, qo‘shiqlarni eshitib , raqslarni tomosha qilib olim yanada hayratlangan ekan.

Toshkentda bo‘lgan uchrashuvlarda Bunyodovga hamrohlik qilgan taniqli adib va tarjimon, filologiya fanlari nomzodi Mahkam Mahmud Ziyo og‘a bilan kechgan suhbatlarini shunday xotirlaydi:“Pirmat aka uchalamiz goh o‘zbek, ba’zida ozarbayjon, gohida rus tilida mamlakatda kechayotgan ijtimoiy-siyosiy jarayon, xalqlarimiz o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, adabiyot va tarix, olimning yaratgan asarlari to‘g‘risida suhbatlashardik.Ziyo og‘a o‘zbek sharqshunos va manbashunoslari oldida qadimiy qo‘lyozmalarni o‘rganish qanday kechayotganligi bilan ayniqsa qiziqgandilar.Chunki, tarixni ajdodlarimiz yaratgan qo‘lyozma asarlarsiz tadqiq etish qiyinligini Bunyodov yaxshi bilar va tarixchilar oldiga bu masalani birlamchi shart qilib qo‘yardi.Bo‘riboy Ahmedov, Asomiddin O‘rinboyevdek o‘zbek manbashunoslari qilayotgan ishlardan xarabardor bo‘lganligidan, ularning qilayotgan sermashaqqat ishlarini jasorat deb baholadi”.

G‘oyatda maroqli va unitilmas uchrashuvlardan so‘ng Ziyo og‘a Bokuga kuzatib qo‘yilgach, Pirmat Shermuhammedovga maktub yuborib olgan taassurotlarini o‘rtoqlashgandi:
Qadrli Pirmat!

Omon-eson Bokuga yetib kelganimga ham mana uch oydan oshib qoldi.Ammo men hamon Orol uchrashuvlari taassurotlari bilan nafas olib yashamoqdaman.Meni Orol uchrashuvlari ekspeditsiyasida qatnashishga taklif qilib, to‘g‘ri ish qilgan ekansan.Bahonayi sabab bilan qurib borayotgan Orolni o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim.U yerlarda istiqomat qilayotgan odamlarning dardu-hasratlari, orzu armonlari, quvonchu tashvishlari bilan tanishdim.Mo‘ynoq, Qo‘ng‘irot,Kegeyli, Chimboy, Nukusda bo‘lib o‘tgan qizg‘in muloqotlarni unitib bo‘ladimi? Xiva, Urganch gurunglarini aytmaysizmi?! Mening Urganchning “Faxriy fuqarosi” etib saylanishim lahzalari-chi!

Shu munosabat bilan bir masalani tilga olib o‘tsam…

Kamina “Ozarbayjon otabeklari davlati” (1136-1225) monografiyasi ustida ishlayotgan vaqtimda,Xorazmshohlar davlatining umumiy tarixini yozish niyati ham tug‘ilgandi.Bu ikkala davlat bir davrda mavjud bo‘lgan.Ularning hukmdorlari, ayniqsa Jahon Pahlavon (1175-1186) bilan Xorazmshoh Takash (1172-1200 yillar hukmronlik qilgan) o‘zaro do‘stona aloqa bog‘lagan edilar.Bu niyatimni yuzaga chiqarishdan avval manbaashunoslik bo‘yicha jiddiy ishlar bilan shug‘ullanishga to‘g‘ri keldi: so‘nggi Xorazmshohning shaxsiy kotibi-munshiysi Shahobuddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrati sulton Jaloliddin” asarining tanqidiy matni, tarjimasi va izohlarini, Sadriddin Ali al-Husayniyning “Axbor ad-davlat al-Saljuqiya” xronika asarining tarjimasi va sharhlarini tayyorlab, nashr etdirdim.Boshqa ba’zi yozma manbalarni, shular qatorida hujjatlar-Xorazmshohning farmonlarini diqqat bilan o‘rganib chiqdim.Bu hujjatlarning ba’zilari keyingi vaqtlarda topildi, ba’zilari faqat qo‘lyozma holidagina mavjud edi.

Men aytmoqchi bo‘lgan gap shuki, Xiva, Urganch uchrashuvlaridan keyin kaminada “Anushtegin-Xorazmshohlar davlati” kitobini yangi faktlar asosida qayta yozish istagi tug‘ildi.Shu munosabat bilan Shahobuddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrati sulton Jaloliddin” asarining tanqidiy matni, tarjimasi, izohlarini ham ko‘rib chiqmoqchiman.

Shu maqsadda Toshkentga borib, qadimiy qo‘lyozmalarni yana bir bor varaqlab ko‘rish rejam bor.

Qadrli Pirmat! Bilaman,Orolni asrash oson emas.Ishonchim komilki, hali sen bu xayrli, ammo mashaqqatli sohada ko‘p savobli ishlarni amalga oshirasan.
Mabodo Bokuga yo‘ling tushib qolsa, uyimning to‘ri seniki bo‘ladi.O‘ylaymanki, tez kunlar ichida yana diydor ko‘rishamiz.Ziyo BUNYODOV, akademik, Boku, 1987 yil”.

…Afsuski, Ziyo Bunyodovning xatda tilga olingan ko‘plab orzulari armon bo‘lib qoldi. Ammo, 1991 yildagi istiqloldan so‘ng Ziyo Bunyodov mafkuraviy tazyiqlardan xoli ravishda ilm ummoniga sho‘ng‘idi, deyish mumkin.Urush asoratlari, sho‘ro mafkurabozlari qoldirgan og‘riqlarga qaramay, ko‘plab arabcha asarlarni, sharq tarixiga doir manbalarni, “Qur’oni Karim” ni arabchadan ozarbayjonchaga tarjima qildi, “Qizil terror” asarini yaratdi.Ozarbayjon xalqi o‘zining millatparvar farzandini, parlament majlisiga deputat, Fanlar Akademiyasi vitse-prezidenti etib sayladi.Ziyo Bunyodov bu vazifalardayam sidqidildan, har doimgidek jur’atlilik bilan millat manfaatlari, davlat istiqboli uchun kuyunib ishladi.

Biroq….biroq bu jur’atlilik, vatanparvarlik kimlargadir yoqmadi.1997 yil 21 fevral,Boku.Parlament deputati Ziyo Muso o‘g‘li kech soat 18 dan 10 minut o‘tganda uyiga endi qadam qo‘yarkan, o‘qqa nishon bo‘ldi.“Makarov” to‘pponchasidan otilgan ikkita o‘q bo‘yniga tekkan, og‘ir yaralangan olimning ingrashiga qaramay, yollangan qotillar qorni va yelkasiga to‘rt bora pichoq urishgandi.Bu og‘ir jarohatlar shu kuniyoq 74 yoshli olimning vafot etishiga sababchi bo‘ldi. Buyurtmachi kazzoblar va yollangan qotillar fuqaro Ziyo Bunyodovni shahid etishdi.Ammo olim Ziyo Muso o‘g‘li Bunyodov hayoti, u yaratgan asarlar, tarjima qilgan manbalar orqali barhayot.

Зия Буниятов. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. 1097 — 1231