20 декабрь — Азиз Несин таваллуд топган кунга 100 йил тўлади
Машҳур турк адиби Азиз Несин умри давомида 110 дан ортиқ китоб ёзган Унинг бирқанча асарлари ўзбек тилига ҳам таржима қилинган. Азиз Несин ўтган асрнинг 60-йилларидан бошлаб ўзбекларнинг севимли ёзувчиларидан бирига айланган, десак хато қилмаймиз. Унинг асарлари кўплаб ўзбек ижодкорларига самарали таъсир қилгани, жуда кўп ҳажвчи ёзувчиларимиз унга эргашиб асарлар ёзгани, ёзаётгани ҳам сир эмас.
Азиз Несин
ДАҲШАТЛИ ТУШ
Истамбул радиоси эшиттиришларини тугатди. Шу кеча икки ҳикоя билан бир фельетонии қўлдан чиқаришим керак, бунинг устига, аллақайси бир журналнинг саволларига жавоб тузиб чиқишим зарур. Бу нарсаларнинг ҳаммаси эрталабгача битиши шарт. Аммо ишнинг мазаси бўлмай турибди — фақат биттагина ҳикояни ёзолдим, холос. Шу топда ичимга чироқ ёқса ёримайди.
Ҳикоянинг яна биттасини ҳам дўндириб ташлайман деган ниятда бир даста оқ қоғоз ҳам тайёрлаб қўйганман, лекин нимани ёзишимни билмай хунобман.
Қорним таталаб кетгандай бўлди. Қизиқ, нимани ёзишни билмай турганимда, доим шунақа бўлади. Ўзимни чалғитиш учун баҳона қидириб қоламан. Юқори чиқиб қарасам, ҳамма донг қотиб ётибди. Ошхонага кирдим. Совиб қолган паловдан бошқа ҳеч вақо кўринмади. Шу топда менга уни ким ҳам иситиб берарди, дейсиз.
Қайтиб жойимга ўтирдим. «Яхшиси ухлаш керак! Эрталаб барвақтроқ турсам, ҳаммасини битириб қўяман!» деб ўзимча ўйладим.
Вақт чораги кам уч бўлибди.
Одам боласи уйқуда ҳам яшайди. Лекин бунақа яшашнинг нима кераги бор! Яшаганингдан кейин тирик эканингни сезиб, турмуш сирларини билиб яшасанг-да.
Қамоқхонада ётиб чиққан бир ошнам бор. Шу ошнам ўзини хоҳлаган вақтда туш кўришга ўргатибди. У ҳамиша менга: «Туш кўрсанг, умринг узаяди»,— деб юрарди.
Бугун кечаси туш кўриб чиқишимни ўзим биламан. Шуниси ҳам борки, ишинг битмай, чала қолгандан кейин, албатта асабинг бузилади, кўрган тушинг роса даҳшатли бўлиши турган гап.
Шуларни ўйлаб ётиб ухлаб қолибман. Айтганимдек, жуда даҳшатли туш кўрдим. Яхшиямки… Бегона мамлакатга келиб қолган эмишман. Қандай мамлакатлигини билмасмишману, лекин ўзимча уни Америкагами, Ғарбий Германиягами ўхшатармишман. Ҳаддан зиёд кенг, серҳашам бир залда эмишман… Сизларни билмадиму, лекин мен туш кўраётганимни ўзим билиб тураман.
Э, Оқ уйга кириб қолибсану, дедим ўзимга ўзим. Залдаги узун стол теварагида одамлар ғуж бўлиб ўтиришибди. Қаерга келиб қолганимни, бу ердз ўзи нима гап бўлаётганини сўрай дейману, тилим бормайди. Аслида ўзим расмий вазифа билан келганман, шунинг учун хижолатпазликдан қўрқаман. «Келган жойини ҳам билмас экан!»—деб таъна қилишлари мумкин-да, ахир. Шуларни ўйладим-да, сўрамай, ўзим билиб оламан деб, аҳд қилиб қўйдим.
Расмий музокаралар кетяпти. Мамлакатимиздан якка ўзим вакилмишман. Залда ўтирган ажнабийларнинг ҳаммаси ўзига зеб берган, башанг, серсавлат одамлар эмиш.
— Хуш келибсиз!—деб улардан бири мени қутлади.— Сиз мамлакатингиздаги аҳволни гапириб берасиз.
Аввалига қўрқиб кетдим, кейин ўзймга ўзим далда бердим: «Э, парво қилма, нима бўларди, бу туш-ку». Тушликка-ку туш-а, аммо тушлигини билиб қолишса…
— Ўзим билган нарсаларни бажону дил гапириб бераман,— дедим дадиллашиб.
— Мамлакатингиз қолоқ мамлакат-а, шундайми?
Жон-поним чиқиб кетди. Худоё ўзинг шарманда қилма, бунисига нима дейман? Борди-ю, «Ҳа, мамлакатимиз қолоқ»,—- деб юборсам, чет элликлар олдида уни ёмонотлиқ қилиб қўяман. Биздаги жиноят қонунида бу оғир гуноҳ ҳисобланади. «Қолоқ деганингиз нимаси, биз жуда илғормиз»— дейдиган бўлсам, ёлғончи бўлиб қоламан. Нима қилсамикин? Яхшиси, ёлғон гапириб қўя қолай. Жиноятчи бўлгандан кўра, алдоқчи бўлган маъқул. Нега десангиз, ёлғон гапга жазо йўқ.
— Нега индамайсиз?—деб сўраб қолишди.
— Айбга буюрмайсизлар, саволни эшитолмай қолдим.
— Мамлакатингиз қолоқ-а, шундай эмасми?
— Бу нима деганингиз?!— дангал сўрадим мен ҳам.
— Ҳамма шунақа дейди. Биз ҳам шундай деб эшитувдик.
— Бўлмаган гап, муҳтарам жаноблар! Шуни билиб қўйингки, бизнинг душманимиз кўп. Шаънимизга туҳмат қилаётганлар ҳам шулар.
Ҳамма ҳайрон, ҳамма ёқа ушлаган.
— Демак, биз нотўғри эшитган эканмиз-да,— деди кимдир салмоқлаб.
— Ҳа, шундоқ.
— Сизлар нозик табиат одамларсиз, «қолоқ» деган сўзга ғашингиз келади. Майли бўлмаса, шу сўзнинг ўрнига «кам тараққий этган» деган иборани ола қолайлик. Маъқулми?
— Йўқ, бўлмайди. Биз кам тараққий этган мамлакат эмасмиз асло, биз жуда-жуда тараққий этиб кетганмиз.
Яна ҳамма ҳайратда.
— Сизларда электр кўрмаган шаҳарлар борми?
Яна «ҳа» дейдиган бўлсам мамлакатимизга доғ тушади. Роса аросатда қолдим-ку, мен!..
— Йўқ, бўлмаган гап!.. Ҳамма шаҳарларимизда, ҳамма қишлоқ ва қишлоқчаларимизда электр бор.
— Қойил… Ажойиб…
— Лекин мамлакатингизда электр қуввати учун кўп ҳақ олинади дейишади, шу гап тўғрими?
— Нима, электр кувватини айтяпсизми?.. Ия, бизда электр текин-ку!
— Ажойиб… Жуда антиқа…
Чет элликлар олдида мамлакатимни шарманда қилмаётганим учун ўзимда йўқ хурсандман… Ҳа, тўғри-да, агар газеталар шу гапларимни кўчириб босишса борми, қандай фойдали иш қилаётганимни эшитиб ватандошларим, албатта тасанно дейишарди.
— Сизларда ижара ҳақи жуда осмонда, уй-жой масаласи чатоқ эмиш, ростми шу? Ўрта миёна одам оладиган маошининг ярмини ижара ҳақига тўламаса, бошпанасиз қолармиш-а?.
Ичимда биров: «Тўғрисини гапиравер, тўғрисини гапиравер», деб қистайди. Унга мен: «Ҳолим вой бўлади»,— дейман. У яна мени ўз ҳолимга қўймади: «Э, бу туш-ку. Туш кўраётганингни улар билиб ўтирибдими, нима деганингни қаёкдан билишарди. Лоақал тушингда тўғри гапириб олсанг-чи». Аъзойи баданимни совуқ тер босди. Манглайимдаги терни сидириб ташладим-да, хохолаб кулиб юбордим.
— Ха-ха-ха! Бизнинг мамлакат ҳақида шундай фикрдамиз денг! Гапнинг пўскалласини айтаман. Худодан бит-та-ю, битта тилагим бор, у ҳам бўлса шуки, бизни кўролмаганларнинг кўзи кўр бўлсин. Уй-жой масаласида заррача танқислигимиз йўқ. Билдингларми? Барча маданиятли мамлакатлардагига ўхшаб бизнинг одамларимиз ҳам маошининг атиги ўн фоизини тўлаб, ажойиб уйларда туришади.
— Хизматчилар-чи?
— Хизматчилар оила аъзоларининг сонига қараб ижара уй олишади. Нолийдиган жойлари йўқ. Ижара ҳақи ҳам шунчалик озки, кам пул тўлаганинг учун уй эгасидан хижолат чекасан киши.
— Ундоқ бўлса, уй эгалари нега бола-чақали оилаларни қўймайди, дейишади?
— Ана холос! Қип-қизил ёлғон-ку бу! Ким айтди буни сизга! Ижарага ўтирадиган одам бизда уй эгасини кўрмайди ҳам. Муниципалитет қошида уй-жой билан шуғулланадиган маҳкама бор. Ижарага турмоқчи бўлган одам мана шу маҳкамага боради-да тахминан шундай дейди: «Менга беш хонали уй керак, ваннахонасининг тоши кўм-кўк бўлсин, қизили тўғри келмайди, хотинимнинг асаби қиттак нозикроқ».
— Мамлакат деб мана буни айтса бўлади!— залдагиларнинг завқи келиб қийқириб юборишди.— Ура!
Мен ҳам бўш келмай, юртимизни кўкларга кўтариб мақтаб кетяпман.
— Эшитишимизга қараганда, юртингизда ишсизлар кўп, иш шароити оғир, меҳнат ҳақи жуда оз, ёшларнинг асосий қисми тирикчилик учун чет элларга чиқиб кетган эмиш-а?
— Ия, сизлар ўзи кимга ишонасизлар: ҳар хил ғаразгўйларгами ё менгами?— дея ўшқириб бердим.
— Сизга-да, албатта…
— Ундай бўлса қулоқ солинг. Ишчилар тўғрисида гапириб бера қолай… Бизнинг ишчиларимиз жуда яхши турмуш кечиришади. Биддингизми? Уларнинг ўзлари ҳеч нарсадан нолишмайди-ку, бошқаларнинг тинч юрмаганига ҳайронман… Қани, менгз айтинг-чи, қайси бир мамлакатнинг ишчиси бизникига ўхшаб кўп ҳақ олади? Ҳеч кимники! Бизникилар шунчалик кўп пул олишадики, тўғрисини айтсам, ортиқчалик ҳам қилади… Сир бўлса ҳам сизларга шуни айтиб қўяй, агар бизнинг ишчимиз овқати, кийим-кечаги ва ижара ҳақидан ортиб қолган пулини йиғиб юрса, бир ойнинг ичида бемалол каттакон фабрика қуриб олиши мумкин. Лекин у фабрикани бошига урадими. Бусиз ҳам унинг жони роҳатда…
— Вой-бў!.. Зап мамлакат экан-ку бу!
Қани энди мамлакатимизни роса мақтаётганимни Анадолу хабар агентлиги билиб қолса-ю, бошқа ёқларга ҳам олиб эшиттирса… Бу ширин хаёлларим зое кетмасмиди.
— Маориф масаласи қалай? Аҳолининг саксон фоизи саводсиз, дейишади.
— Ана холос… Лоф ҳам эви билан-да. Ёлғон гап шунақа бўлади деб ўйловдим-а. Одамларимиз шундоқ саводхонки, китоб ўқишу, хат ёзиш деган нарсалар жонларига тегиб кетган. Ҳамманинг саводи чиққан… Гаров ўйнаб битта саводсиз одам топиб кўринг-чи! Профессорлар, журналист ва ёзувчилар бизда ё ёзишади, ё ўқишади. Ҳаттоки, бир ўтиришда ҳам ёзиб, ҳам ўқийдиган одамларимиз бор. Ёзувчиларнинг ҳам, китобхонларнинг ҳам таги мўл. Бизда шунчалик мактаб кўпки, ўт-бетдан йўл очиш керак бўлиб қолса, тўппа-тўғри мактабларни бузиб ўтиб кетаверишади, ўқитувчиларнинг бўлса сон-саноғи йўқ.,. Биттасини чақир- санг, саккизтаси «лаббай» деб келади.
— Мактаб очиш учун Америкадан келтирилган ускуналарга нима дейсиз?
— Ия, бу ҳазил эди-ку. Куч-қудратимизни бегоналардан яшириш учун шундай қилган эдик-да. Биз жўрттага мактаблар учун бино етишмайди, дегандик.
— Шошманг, бу ерда бир гап борга ўхшайди,— ўтирганлардан бири сапчиб ўрнидан туриб кетди,— ўзингиз ёзган мақолаларни ўқиганмиз. Газеталардаги фельетонларингизда ҳамиша мамлакатда мактаб ва ўқитувчилар етишмайди, деб ёзасиз-ку…
— Ҳали шунга ишониб ўтирибсизларми? Қўйинглар-е! Буни мен оппозиция учун, яъни мухолифлар пайдо қилиш учун ёзаман. Халқимиз мухолиф бўлишни зап яхши кўради-да. Ҳамма нарса қойилмақом, деб ёзадиган бўлсак, халқимиз биздан ранжиб қолади. Мана шунинг учун мактаблар етишмайди, деб ёзамиз, обуначиларни кўпайтириш учун шунга ўхшаган нарсаларни тўқиб юрамиз. Бунақа гаплар маҳаллий ахборот ҳисобланади, четга бошқачасини юборамиз.
— Сизларда йўллар йўқ, борлари ҳам хароб дейишади, бунга нима дейсиз?
Бундай гаплар меъдамга теккани учун ирғиб ўрнимдан турдим.
— Бас энди, мен кетаман.
— Ҳа, йўл бўлсин, бу ердан ҳеч қаёққа чиқиб кетолмайсан, ҳозир туш кўриб ётибсан…
Демак, ҳаммасини тушимда кўраётганимни улар ҳам билишар экан-да.
— Қўйиб юборинглар, кетаман.
— Қаёққа?
— Юртимга…
Эшикка қараб юрдим. Ўтирганларнинг ҳаммаси «гур» этиб устимга ёпирилди, бирпасда мени бурчакка тиқиб қўйишди.
— Қўйиб юборинглар мени!
— Сен туш кўряпсан, ҳеч қаёққа кетмайсан!
На қўлимни ва на оёғимни қимирлата оламан.
— Яна битта саволим бор,— деди биттаси биқинимга туртиб,— сизларда эркинлик борми, йўқми?
Қўрққанимдан тилим айланмай қолди.
— Ҳм… Ҳм… Ҳм… — йўталиб ҳам олдим. Гапим бўғзимдан чиқмайди.
— Қани, гапир, гапир, эркинлик борми? — дея ҳаммаси бир оғиздан сўрашди.
Ниҳоят, яна тилга кирдим, ғўлдираб туриб айтдим:
— Бор… Жуда кўп, тўлиб-тошиб ётибди…
— Мамлакатингизда ҳамма эркинликлардан борми?
— Сизга қайси бири керак ўзи?
— Айтайлик; матбуот эркинлиги.
— Бор бўлганда қандоқ… Бизда ҳаммаси бор. Қалашиб ётибди. Матбуот эркинлиги ҳам бор. Истаганча топилади. Мени қўйиб юборинглар энди!..
— Демак, сизларда ҳамма эркинликлар бор экан-да? .
Ичимда ўйлайман: «Тонг албатта отади… Бу даҳшатли туш бир умр чўзилиши мумкин эмас. Нима бўлса ҳам, албатта тонг отади, мен уйғонаман…»
— Сизларда матбуот эркинлиги борми?
— Бор деб айтдим-ку, ахир… Ҳа, бор!
— Бор бўлса жуда соз, аммо матбуот ҳақидаги эски қонун ҳали амалда дейишади-ку. Бу қандай эркинлик бўлди?
— Ҳа, нима бўпти… Сизларга нима… Амалда бўлса бўлаверсин, ахир энди қўлланилмайди-ку… Бизнинг мамлакатимизда султон Фотиҳ Истамбулни босиб олаётганида иш берган тўплар ҳам бор, хўш, ҳозир буларнинг кераги бўлмаса, албатта йўқотиб юбориш шартми? Биз бошимизга қандай кулфатлар тушганини унутмаслик учун демократияга зид бўлган мана шу қонунни сақлаб келяпмиз. Бизда матбуот эркинлиги ва бошқа жуда кўп эркинликлар бор. Булар шунчалик кўпки, қаёққа сиғдиришни ҳам билмай гарангмиз.
— Мамлакатда иқтисодий аҳвол чатоқ, бюджет нуқул зарар кўряпти, деб эшитдик. Бунга нима дейсиз?
Худоё мушкулимни ўзинг осон қил, бунисига нима деб жавоб бераман? Қора терга ботиб кетдим-ку!
— Нима, бутун умрим уйқуда ўтадими? Етар менга шунинг ўзи! — дея қичқириб юбордим.
— Агар тўғрисини айтмасанг, ҳеч қачон уйғонмайсан.
Ростини айтадиган бўлсам, мамлакатимизга қарши ташвиқот юритган бўламан… Ё парвардигор, шўрлик бошимни қандоқ кулфатларга солдинг!
— Иқтисодиётимиз сиз ўйлагандек ёмон аҳволда эмас. Аксинча, жуда порлоқ. Шундай порлоқки, кўрсангиз кўзингиз қамашади… Бюджетга келсак, зарар билан фойда тенглашиб қолган. — Шу ерга келганда гапнинг белига тепиб, шартта тўхтатишди.
— Демак, маълум бўладики, сизлар ёрдамга муҳтож эмас экансиз,— деди ҳозир бўлганлардан бири,— биз ҳақиқий аҳволни айтиб берасиз деган мақсадда сизни чақиртирган, мабодо ёрдамга муҳтож бўлсангиз, қарз очиб, сизларга маблағ бермоқчи бўлган эдик… Кўриниб турибди, ишларингиз жойида, ёрдамга ҳожат ҳам йўқ экан. Хўп, хайр.
Бу гапни эшитиб эс-ҳушимни йиғиб олдим.
— Нима?! — деб овозимнинг борича бўкирдим.
Демак, мени чет элдан ёрдам олишга вакил қилиб юборишган экан-да.
Майли, нега буни илгарироқ айтмадингиз, билганимда шунга қараб тўн бичардим, гапнинг тўппа-тўғрисини айтиб берардим.
— Хўп, хайр.
Аламимга чидаёлмай ҳўнграб йиғлаб юбордим. Буни қаранг, чет элдан ёрдам олиш мумкин экан-ку, мен қўлдан бой бериб қўйибман-а. Алам қиладиган жойи шундаки, мамлакатимни ажнабийлар олдида ёмонотлиқ қилиб кўрсатган, жиноят қилган бўламан деб ўйлаб, ёрдамдан қуруқ қолибман.
Йиғидан уйғониб кетдим. Ҳали тонг ёришмаган экан.
Шамчироқни ёкдим. Стулга ўтирдим. Тушимда ростдан ҳам йиғлаган эканман. Кўз ёшларимни артиб олиб, ҳозиргина кўрган даҳшатли тушимни қоғозга тушира бошладим. Наҳотки, ҳеч тонг отмаса-я! Қуриб кеткур тун бирам чўзилиб кетдики…
20 dekabr — Aziz Nesin tavallud topgan kunga 100 yil to’ladi
Mashhur turk adibi Aziz Nesin umri davomida 110 dan ortiq kitob yozgan Uning birqancha asarlari o’zbek tiliga ham tarjima qilingan. Aziz Nesin o’tgan asrning 60-yillaridan boshlab o’zbeklarning sevimli yozuvchilaridan biriga aylangan, desak xato qilmaymiz. Uning asarlari ko’plab o’zbek ijodkorlariga samarali ta’sir qilgani, juda ko’p hajvchi yozuvchilarimiz unga ergashib asarlar yozgani, yozayotgani ham sir emas.
Aziz Nesin
DAHSHATLI TUSH
Istambul radiosi eshittirishlarini tugatdi. Shu kecha ikki hikoya bilan bir fel`etonii qo’ldan chiqarishim kerak, buning ustiga, allaqaysi bir jurnalning savollariga javob tuzib chiqishim zarur. Bu narsalarning hammasi ertalabgacha bitishi shart. Ammo ishning mazasi bo’lmay turibdi — faqat bittagina hikoyani yozoldim, xolos. Shu topda ichimga chiroq yoqsa yorimaydi.
Hikoyaning yana bittasini ham do’ndirib tashlayman degan niyatda bir dasta oq qog’oz ham tayyorlab qo’yganman, lekin nimani yozishimni bilmay xunobman.
Qornim tatalab ketganday bo’ldi. Qiziq, nimani yozishni bilmay turganimda, doim shunaqa bo’ladi. O’zimni chalg’itish uchun bahona qidirib qolaman. Yuqori chiqib qarasam, hamma dong qotib yotibdi. Oshxonaga kirdim. Sovib qolgan palovdan boshqa hech vaqo ko’rinmadi. Shu topda menga uni kim ham isitib berardi, deysiz.
Qaytib joyimga o’tirdim. «Yaxshisi uxlash kerak! Ertalab barvaqtroq tursam, hammasini bitirib qo’yaman!» deb o’zimcha o’yladim.
Vaqt choragi kam uch bo’libdi.
Odam bolasi uyquda ham yashaydi. Lekin bunaqa yashashning nima keragi bor! Yashaganingdan keyin tirik ekaningni sezib, turmush sirlarini bilib yashasang-da.
Qamoqxonada yotib chiqqan bir oshnam bor. Shu oshnam o’zini xohlagan vaqtda tush ko’rishga o’rgatibdi. U hamisha menga: «Tush ko’rsang, umring uzayadi»,— deb yurardi.
Bugun kechasi tush ko’rib chiqishimni o’zim bilaman. Shunisi ham borki, ishing bitmay, chala qolgandan keyin, albatta asabing buziladi, ko’rgan tushing rosa dahshatli bo’lishi turgan gap.
Shularni o’ylab yotib uxlab qolibman. Aytganimdek, juda dahshatli tush ko’rdim. Yaxshiyamki… Begona mamlakatga kelib qolgan emishman. Qanday mamlakatligini bilmasmishmanu, lekin o’zimcha uni Amerikagami, G’arbiy Germaniyagami o’xshatarmishman. Haddan ziyod keng, serhasham bir zalda emishman… Sizlarni bilmadimu, lekin men tush ko’rayotganimni o’zim bilib turaman.
E, Oq uyga kirib qolibsanu, dedim o’zimga o’zim. Zaldagi uzun stol tevaragida odamlar g’uj bo’lib o’tirishibdi. Qaerga kelib qolganimni, bu yerdz o’zi nima gap bo’layotganini so’ray deymanu, tilim bormaydi. Aslida o’zim rasmiy vazifa bilan kelganman, shuning uchun xijolatpazlikdan qo’rqaman. «Kelgan joyini ham bilmas ekan!»—deb ta’na qilishlari mumkin-da, axir. Shularni o’yladim-da, so’ramay, o’zim bilib olaman deb, ahd qilib qo’ydim.
Rasmiy muzokaralar ketyapti. Mamlakatimizdan yakka o’zim vakilmishman. Zalda o’tirgan ajnabiylarning hammasi o’ziga zeb bergan, bashang, sersavlat odamlar emish.
— Xush kelibsiz!—deb ulardan biri meni qutladi.— Siz mamlakatingizdagi ahvolni gapirib berasiz.
Avvaliga qo’rqib ketdim, keyin o’zymga o’zim dalda berdim: «E, parvo qilma, nima bo’lardi, bu tush-ku». Tushlikka-ku tush-a, ammo tushligini bilib qolishsa…
— O’zim bilgan narsalarni bajonu dil gapirib beraman,— dedim dadillashib.
— Mamlakatingiz qoloq mamlakat-a, shundaymi?
Jon-ponim chiqib ketdi. Xudoyo o’zing sharmanda qilma, bunisiga nima deyman? Bordi-yu, «Ha, mamlakatimiz qoloq»,—- deb yuborsam, chet elliklar oldida uni yomonotliq qilib qo’yaman. Bizdagi jinoyat qonunida bu og’ir gunoh hisoblanadi. «Qoloq deganingiz nimasi, biz juda ilg’ormiz»— deydigan bo’lsam, yolg’onchi bo’lib qolaman. Nima qilsamikin? Yaxshisi, yolg’on gapirib qo’ya qolay. Jinoyatchi bo’lgandan ko’ra, aldoqchi bo’lgan ma’qul. Nega desangiz, yolg’on gapga jazo yo’q.
— Nega indamaysiz?—deb so’rab qolishdi.
— Aybga buyurmaysizlar, savolni eshitolmay qoldim.
— Mamlakatingiz qoloq-a, shunday emasmi?
— Bu nima deganingiz?!— dangal so’radim men ham.
— Hamma shunaqa deydi. Biz ham shunday deb eshituvdik.
— Bo’lmagan gap, muhtaram janoblar! Shuni bilib qo’yingki, bizning dushmanimiz ko’p. Sha’nimizga tuhmat qilayotganlar ham shular.
Hamma hayron, hamma yoqa ushlagan.
— Demak, biz noto’g’ri eshitgan ekanmiz-da,— dedi kimdir salmoqlab.
— Ha, shundoq.
— Sizlar nozik tabiat odamlarsiz, «qoloq» degan so’zga g’ashingiz keladi. Mayli bo’lmasa, shu so’zning o’rniga «kam taraqqiy etgan» degan iborani ola qolaylik. Ma’qulmi?
— Yo’q, bo’lmaydi. Biz kam taraqqiy etgan mamlakat emasmiz aslo, biz juda-juda taraqqiy etib ketganmiz.
Yana hamma hayratda.
— Sizlarda elektr ko’rmagan shaharlar bormi?
Yana «ha» deydigan bo’lsam mamlakatimizga dog’ tushadi. Rosa arosatda qoldim-ku, men!..
— Yo’q, bo’lmagan gap!.. Hamma shaharlarimizda, hamma qishloq va qishloqchalarimizda elektr bor.
— Qoyil… Ajoyib…
— Lekin mamlakatingizda elektr quvvati uchun ko’p haq olinadi deyishadi, shu gap to’g’rimi?
— Nima, elektr kuvvatini aytyapsizmi?.. Iya, bizda elektr tekin-ku!
— Ajoyib… Juda antiqa…
Chet elliklar oldida mamlakatimni sharmanda qilmayotganim uchun o’zimda yo’q xursandman… Ha, to’g’ri-da, agar gazetalar shu gaplarimni ko’chirib bosishsa bormi, qanday foydali ish qilayotganimni eshitib vatandoshlarim, albatta tasanno deyishardi.
— Sizlarda ijara haqi juda osmonda, uy-joy masalasi chatoq emish, rostmi shu? O’rta miyona odam oladigan maoshining yarmini ijara haqiga to’lamasa, boshpanasiz qolarmish-a?.
Ichimda birov: «To’g’risini gapiraver, to’g’risini gapiraver», deb qistaydi. Unga men: «Holim voy bo’ladi»,— deyman. U yana meni o’z holimga qo’ymadi: «E, bu tush-ku. Tush ko’rayotganingni ular bilib o’tiribdimi, nima deganingni qayokdan bilishardi. Loaqal tushingda to’g’ri gapirib olsang-chi». A’zoyi badanimni sovuq ter bosdi. Manglayimdagi terni sidirib tashladim-da, xoxolab kulib yubordim.
— Xa-xa-xa! Bizning mamlakat haqida shunday fikrdamiz deng! Gapning po’skallasini aytaman. Xudodan bit-ta-yu, bitta tilagim bor, u ham bo’lsa shuki, bizni ko’rolmaganlarning ko’zi ko’r bo’lsin. Uy-joy masalasida zarracha tanqisligimiz yo’q. Bildinglarmi? Barcha madaniyatli mamlakatlardagiga o’xshab bizning odamlarimiz ham maoshining atigi o’n foizini to’lab, ajoyib uylarda turishadi.
— Xizmatchilar-chi?
— Xizmatchilar oila a’zolarining soniga qarab ijara uy olishadi. Noliydigan joylari yo’q. Ijara haqi ham shunchalik ozki, kam pul to’laganing uchun uy egasidan xijolat chekasan kishi.
— Undoq bo’lsa, uy egalari nega bola-chaqali oilalarni qo’ymaydi, deyishadi?
— Ana xolos! Qip-qizil yolg’on-ku bu! Kim aytdi buni sizga! Ijaraga o’tiradigan odam bizda uy egasini ko’rmaydi ham. Munitsipalitet qoshida uy-joy bilan shug’ullanadigan mahkama bor. Ijaraga turmoqchi bo’lgan odam mana shu mahkamaga boradi-da taxminan shunday deydi: «Menga besh xonali uy kerak, vannaxonasining toshi ko’m-ko’k bo’lsin, qizili to’g’ri kelmaydi, xotinimning asabi qittak nozikroq».
— Mamlakat deb mana buni aytsa bo’ladi!— zaldagilarning zavqi kelib qiyqirib yuborishdi.— Ura!
Men ham bo’sh kelmay, yurtimizni ko’klarga ko’tarib maqtab ketyapman.
— Eshitishimizga qaraganda, yurtingizda ishsizlar ko’p, ish sharoiti og’ir, mehnat haqi juda oz, yoshlarning asosiy qismi tirikchilik uchun chet ellarga chiqib ketgan emish-a?
— Iya, sizlar o’zi kimga ishonasizlar: har xil g’arazgo’ylargami yo mengami?— deya o’shqirib berdim.
— Sizga-da, albatta…
— Unday bo’lsa quloq soling. Ishchilar to’g’risida gapirib bera qolay… Bizning ishchilarimiz juda yaxshi turmush kechirishadi. Biddingizmi? Ularning o’zlari hech narsadan nolishmaydi-ku, boshqalarning tinch yurmaganiga hayronman… Qani, mengz ayting-chi, qaysi bir mamlakatning ishchisi biznikiga o’xshab ko’p haq oladi? Hech kimniki! Biznikilar shunchalik ko’p pul olishadiki, to’g’risini aytsam, ortiqchalik ham qiladi… Sir bo’lsa ham sizlarga shuni aytib qo’yay, agar bizning ishchimiz ovqati, kiyim-kechagi va ijara haqidan ortib qolgan pulini yig’ib yursa, bir oyning ichida bemalol kattakon fabrika qurib olishi mumkin. Lekin u fabrikani boshiga uradimi. Busiz ham uning joni rohatda…
— Voy-bo’!.. Zap mamlakat ekan-ku bu!
Qani endi mamlakatimizni rosa maqtayotganimni Anadolu xabar agentligi bilib qolsa-yu, boshqa yoqlarga ham olib eshittirsa… Bu shirin xayollarim zoe ketmasmidi.
— Maorif masalasi qalay? Aholining sakson foizi savodsiz, deyishadi.
— Ana xolos… Lof ham evi bilan-da. Yolg’on gap shunaqa bo’ladi deb o’ylovdim-a. Odamlarimiz shundoq savodxonki, kitob o’qishu, xat yozish degan narsalar jonlariga tegib ketgan. Hammaning savodi chiqqan… Garov o’ynab bitta savodsiz odam topib ko’ring-chi! Professorlar, jurnalist va yozuvchilar bizda yo yozishadi, yo o’qishadi. Hattoki, bir o’tirishda ham yozib, ham o’qiydigan odamlarimiz bor. Yozuvchilarning ham, kitobxonlarning ham tagi mo’l. Bizda shunchalik maktab ko’pki, o’t-betdan yo’l ochish kerak bo’lib qolsa, to’ppa-to’g’ri maktablarni buzib o’tib ketaverishadi, o’qituvchilarning bo’lsa son-sanog’i yo’q.,. Bittasini chaqir- sang, sakkiztasi «labbay» deb keladi.
— Maktab ochish uchun Amerikadan keltirilgan uskunalarga nima deysiz?
— Iya, bu hazil edi-ku. Kuch-qudratimizni begonalardan yashirish uchun shunday qilgan edik-da. Biz jo’rttaga maktablar uchun bino yetishmaydi, degandik.
— Shoshmang, bu yerda bir gap borga o’xshaydi,— o’tirganlardan biri sapchib o’rnidan turib ketdi,— o’zingiz yozgan maqolalarni o’qiganmiz. Gazetalardagi fel`etonlaringizda hamisha mamlakatda maktab va o’qituvchilar yetishmaydi, deb yozasiz-ku…
— Hali shunga ishonib o’tiribsizlarmi? Qo’yinglar-ye! Buni men oppozitsiya uchun, ya’ni muxoliflar paydo qilish uchun yozaman. Xalqimiz muxolif bo’lishni zap yaxshi ko’radi-da. Hamma narsa qoyilmaqom, deb yozadigan bo’lsak, xalqimiz bizdan ranjib qoladi. Mana shuning uchun maktablar yetishmaydi, deb yozamiz, obunachilarni ko’paytirish uchun shunga o’xshagan narsalarni to’qib yuramiz. Bunaqa gaplar mahalliy axborot hisoblanadi, chetga boshqachasini yuboramiz.
— Sizlarda yo’llar yo’q, borlari ham xarob deyishadi, bunga nima deysiz?
Bunday gaplar me’damga tekkani uchun irg’ib o’rnimdan turdim.
— Bas endi, men ketaman.
— Ha, yo’l bo’lsin, bu yerdan hech qayoqqa chiqib ketolmaysan, hozir tush ko’rib yotibsan…
Demak, hammasini tushimda ko’rayotganimni ular ham bilishar ekan-da.
— Qo’yib yuboringlar, ketaman.
— Qayoqqa?
— Yurtimga…
Eshikka qarab yurdim. O’tirganlarning hammasi «gur» etib ustimga yopirildi, birpasda meni burchakka tiqib qo’yishdi.
— Qo’yib yuboringlar meni!
— Sen tush ko’ryapsan, hech qayoqqa ketmaysan!
Na qo’limni va na oyog’imni qimirlata olaman.
— Yana bitta savolim bor,— dedi bittasi biqinimga turtib,— sizlarda erkinlik bormi, yo’qmi?
Qo’rqqanimdan tilim aylanmay qoldi.
— Hm… Hm… Hm… — yo’talib ham oldim. Gapim bo’g’zimdan chiqmaydi.
— Qani, gapir, gapir, erkinlik bormi? — deya hammasi bir og’izdan so’rashdi.
Nihoyat, yana tilga kirdim, g’o’ldirab turib aytdim:
— Bor… Juda ko’p, to’lib-toshib yotibdi…
— Mamlakatingizda hamma erkinliklardan bormi?
— Sizga qaysi biri kerak o’zi?
— Aytaylik; matbuot erkinligi.
— Bor bo’lganda qandoq… Bizda hammasi bor. Qalashib yotibdi. Matbuot erkinligi ham bor. Istagancha topiladi. Meni qo’yib yuboringlar endi!..
— Demak, sizlarda hamma erkinliklar bor ekan-da? .
Ichimda o’ylayman: «Tong albatta otadi… Bu dahshatli tush bir umr cho’zilishi mumkin emas. Nima bo’lsa ham, albatta tong otadi, men uyg’onaman…»
— Sizlarda matbuot erkinligi bormi?
— Bor deb aytdim-ku, axir… Ha, bor!
— Bor bo’lsa juda soz, ammo matbuot haqidagi eski qonun hali amalda deyishadi-ku. Bu qanday erkinlik bo’ldi?
— Ha, nima bo’pti… Sizlarga nima… Amalda bo’lsa bo’laversin, axir endi qo’llanilmaydi-ku… Bizning mamlakatimizda sulton Fotih Istambulni bosib olayotganida ish bergan to’plar ham bor, xo’sh, hozir bularning keragi bo’lmasa, albatta yo’qotib yuborish shartmi? Biz boshimizga qanday kulfatlar tushganini unutmaslik uchun demokratiyaga zid bo’lgan mana shu qonunni saqlab kelyapmiz. Bizda matbuot erkinligi va boshqa juda ko’p erkinliklar bor. Bular shunchalik ko’pki, qayoqqa sig’dirishni ham bilmay garangmiz.
— Mamlakatda iqtisodiy ahvol chatoq, byudjet nuqul zarar ko’ryapti, deb eshitdik. Bunga nima deysiz?
Xudoyo mushkulimni o’zing oson qil, bunisiga nima deb javob beraman? Qora terga botib ketdim-ku!
— Nima, butun umrim uyquda o’tadimi? Yetar menga shuning o’zi! — deya qichqirib yubordim.
— Agar to’g’risini aytmasang, hech qachon uyg’onmaysan.
Rostini aytadigan bo’lsam, mamlakatimizga qarshi tashviqot yuritgan bo’laman… YO parvardigor, sho’rlik boshimni qandoq kulfatlarga solding!
— Iqtisodiyotimiz siz o’ylagandek yomon ahvolda emas. Aksincha, juda porloq. Shunday porloqki, ko’rsangiz ko’zingiz qamashadi… Byudjetga kelsak, zarar bilan foyda tenglashib qolgan. — Shu yerga kelganda gapning beliga tepib, shartta to’xtatishdi.
— Demak, ma’lum bo’ladiki, sizlar yordamga muhtoj emas ekansiz,— dedi hozir bo’lganlardan biri,— biz haqiqiy ahvolni aytib berasiz degan maqsadda sizni chaqirtirgan, mabodo yordamga muhtoj bo’lsangiz, qarz ochib, sizlarga mablag’ bermoqchi bo’lgan edik… Ko’rinib turibdi, ishlaringiz joyida, yordamga hojat ham yo’q ekan. Xo’p, xayr.
Bu gapni eshitib es-hushimni yig’ib oldim.
— Nima?! — deb ovozimning boricha bo’kirdim.
Demak, meni chet eldan yordam olishga vakil qilib yuborishgan ekan-da.
Mayli, nega buni ilgariroq aytmadingiz, bilganimda shunga qarab to’n bichardim, gapning to’ppa-to’g’risini aytib berardim.
— Xo’p, xayr.
Alamimga chidayolmay ho’ngrab yig’lab yubordim. Buni qarang, chet eldan yordam olish mumkin ekan-ku, men qo’ldan boy berib qo’yibman-a. Alam qiladigan joyi shundaki, mamlakatimni ajnabiylar oldida yomonotliq qilib ko’rsatgan, jinoyat qilgan bo’laman deb o’ylab, yordamdan quruq qolibman.
Yig’idan uyg’onib ketdim. Hali tong yorishmagan ekan.
Shamchiroqni yokdim. Stulga o’tirdim. Tushimda rostdan ham yig’lagan ekanman. Ko’z yoshlarimni artib olib, hozirgina ko’rgan dahshatli tushimni qog’ozga tushira boshladim. Nahotki, hech tong
otmasa-ya! Qurib ketkur tun biram cho’zilib ketdiki…
